Sach Nhu Mot Nghe Thuat

C SCH NH MT NGH THUT
How to read a book

Mortimer J. Adler Charles Van Doren
MORTIMER J. ADLER CHARLES VAN DOREN
C S\CH NH MT NGH THUT

How to read a book
Hi Nhi
dch
Nh xut bn Lao ng X hi 2008
LI GII THIU (cho bn ting Vit)

Ngi phng ng c c}u: Th trung hu ngc, tc l{ Trong s|ch c ngc. Qu vy, nhng bc v nh}n hay nhng ngi th{nh t nht u ni rng mt trong nhng yu t c vai tr quan trng trong vic ph|t trin v{ nh hnh t duy ca h l{ vic c s|ch. Trong thi i bng n thng tin hin nay, khi vn ha nghe nhn dng nh ang dn ln |t vn ha c, khi thi gian con ngi d{nh cho vic c c|c loi s|ch cng t hn trc v{ ng{y c{ng c nhiu c gi cm thy lng tng khng bit la chn th n{o trc mt khi lng s|ch, b|o khng l c xut bn h{ng ng{y, th phng ph|p c s|ch cng tr nn cn thit. How to read a book (c s|ch nh mt ngh thut) ca hai t|c gi Mortimer J.Adler v{ Charles Van Doren chnh l{ gii ph|p gip bn la chn v{ c s|ch nhanh nht, hiu qu nht. c xut bn ln u tin nm 1940, ngay lp tc, c sch nh mt ngh thut ~ tr th{nh mt trong nhng cun s|ch b|n chy nht v{ duy tr v tr trong sut hn mt nm. T|c phm ~ c dch ra rt nhiu th ting nh Ph|p, Thy in, c, T}y Ban Nha, Italia v{ b}y gi l{ Vit Nam. Ngi c s|ch thng minh l{ ngi bit |p dng c|c phng ph|p v{ k nng c kh|c nhau cho c|c loi vn bn kh|c nhau, va thu c thng tin nhanh va hiu thu |o c|c vn c nu, trong chng mc thi gian cho php v{ t y theo mc ch ca mnh. Trn tinh thn , c sch nh mt ngh thut hng dn bn c|c cp c kh|c nhau: t phng ph|p c s cp, qua vic c lt c h thng v{ c k lng n y nhanh tc c. T|c phm cng gip bn thy chnh x|c }u l{ c|ch c s|ch
ch thc, cng nhng gi| tr v{ nhng nim vui m{ n mang li. Cun s|ch c tnh tng hp v{ bao qu|t cao, nhng cng rt c th, nn c ch cho mi c gi, bt k thi i n{o v{ cho th loi vn bn n{o. V th, ngay c khi bn l{ mt ngi lun bn rn v{ hay gp vng mc vi vic c s|ch, h~y th tm li gii trong c sch nh mt ngh thut, bit }u bn s thay i quan im ca mnh. Decartes tng ni: c s|ch l{ c tr chuyn vi nhng ngi th{nh t nht ca nhng th k ~ qua. Trong khi Vit Nam c rt t nhng cun s|ch hng dn k nng, nht l{ k nng c, th c sch nh mt ngh thut chnh l{ mn qu{ tuyt vi d{nh cho nhng ngi say m c s|ch v{ mun kh|m ph| th gii tri thc bao la kt ng trong tng cun s|ch, vi mt phng ph|p c khoa hc c l cha tng c dy bt c trng lp n{o ti Vit Nam. Xin tr}n trng gii thiu cng bn c! CNG TY SCH ALPHA
MC LC
LI NI U Phn 1. Cc phng din c sch 1. c s|ch v{ ngh thut c s|ch 2. C|c cp c 3. Cp c u tin c s cp 4. Cp c th hai c kim so|t 5. C|ch tr th{nh mt c gi yu cu cao Phn 2. Cp c th ba - c phn tch 6. Ph}n loi mt cun s|ch 7. Chp X-quang mt cun s|ch 8. Thng nht c|c thut ng vi t|c gi 9. X|c nh thng ip ca t|c gi 10. a ra nhng li ph bnh hp l 11. ng hay bt ng vi t|c gi 12. Nhng phng tin tr gip vic c 59 71 85 100 117 126 137 13 22 27 32 45 9
Phn 3. Tip cn nhng ch sch khc nhau 13. C|ch c s|ch thc h{nh 14. C|ch c t|c phm vn hc gi tng 15. Nhng gi khi c truyn, kch v{ th 16. C|ch c s|ch lch s 17. C|ch c s|ch khoa hc v sch ton 18. C|ch c s|ch trit hc 19. C|ch c s|ch khoa hc x~ hi Phn 4. Mc ch cao nht ca vic c sch 20. Cp c th t c ng ch 21. c s|ch v{ s ph|t trin tr tu 253 278 157 166 175 192 210 220 243
LI NI U
How to read a book (c s|ch nh mt ngh thut) c xut bn ln u nm 1940. Cun s|ch nhanh chng tr th{nh mt trong nhng cun b|n chy nht v{ gi v tr sut hn mt nm vi s lng ph|t h{nh ln. S|ch ~ c dch ra nhiu th ting kh|c nhau nh Ph|p, Thy in, c, T}y Ban Nha v{ Italia. Vic t|i bn cun s|ch n{y phc v c gi ng{y nay xut ph|t t nhng thay i trong chnh t{i cun s|ch. Ng{y nay, t l hc sinh v{o i hc ng{y c{ng tng, phn ln d}n s u bit c, bit vit. Khng ch c tiu thuyt, ngi ta cn c s|ch khoa hc. Nhiu chuyn gia gi|o dc tha nhn vic dy c|ch c cho tr em theo c|ch hiu c bn nht ca t c l vn rt quan trng. Nhiu ngi ln cng cm thy hp dn, mun tham gia v{o c|c kha hc c cp tc nhm gip h hiu nhiu hn nhng g mnh c, cng nh tng tc c. Tuy nhin, vn cn c nhng iu cha thay i. Mt trong s l{ mong c ca c gi mun c c nhiu t{i liu kh|c nhau, vi tc kh|c nhau v{ ph hp hn. Pascal ~ tng ni: Khi ta c qu| nhanh hay qu| chm, ta chng hiu g c. Cun c sch nh mt ngh thut s gip bn gii quyt vn ny thng qua cc cp c. Trong cun s|ch trc, ti khng cp n, hoc cp khng tha |ng nhiu ni dung nh: nhng quan im mi v c|ch hc c, s ph}n tch to{n din v{ cht ch hn v ngh thut c y phc tp, |p dng linh hot c|c nguyn tc c bn trong c|c c|ch c kh|c nhau, vic ph|t hin v{ hnh th{nh nhng quy tc c s|ch mi, Trong ln t|i bn n{y, tt c nhng iu trn s c din gii thu |o hn. 9
c sch nh mt ngh thut
Mt nm sau khi cun c sch nh mt ngh thut ra i, c mt t|c phm tng t mang tn How to read two books (C|ch c hai cun s|ch) cng c xut bn. ng thi, gi|o s I.A.Richards ~ vit mt lot chuyn lun vi tiu How to read a page (C|ch c mt trang s|ch). Nhng vn v vic c c nu hai t|c phm trn u c ti b{n lun s}u sc trong cun s|ch t|i bn n{y, nht l{ vn l{m c|ch n{o c mt s s|ch lin quan n nhau nm c nhng yu t b sung, hay m}u thun v cng mt ch . Bn cnh , cun c sch nh mt ngh thut t|i bn ln n{y cn nhn mnh v ngh thut c, v{ nhng quan im v nhu cu t c c|c cp cao hn trong ngh thut c hai vn cha c ni n, hoc ch ni s qua trong nguyn bn. H~y so s|nh mc lc hai cun s|ch vi nhau, bn s thy nhng im mi, i m kh|c bit gia chng. Trong qu| trnh cp nht, vit li, v{ chnh sa cun s|ch n{y, ti ~ nhn c s cng t|c ca Charles Van Doren - ng nghip ca ti ti Vin Nghin cu Trit hc. Ti rt bit n Van Doren v nhng ng gp ca anh d{nh cho cun s|ch. Chng ti cng mun b{y t s bit n s}u sc i vi nhng li ph bnh c tnh x}y dng, s hng dn v{ gip ca Arthur L.H.Rubin - ngi bn ~ thuyt phc chng ti a ra nhng thay i quan trng, khin cho cun s|ch n{y kh|c hn vi nguyn bn, tr th{nh mt cun s|ch hay hn, hu ch hn nh chng ti mong mun. MORTIMERR J.ADLER
10
PHN 1
Cc phng din c sch
12
1 c s|ch v{ ngh thut c s|ch

Cun s|ch n{y d{nh cho tt c nhng ngi say m c s|ch. c bit, n d{nh cho nhng ai c s|ch vi mc ch chnh l{ m rng tm hiu bit ca mnh. Ng{y nay, c kin cho rng vic c s|ch khng cn thit nh trc. {i ph|t thanh v{ truyn hnh ~ thay th hu ht c|c chc nng ca s|ch b|o. Trn thc t, truyn hnh ~ thc hin rt tt vai tr truyn ti thng tin bng hnh nh, c t|c ng tch cc i vi ngi xem. {i ph|t thanh cng ng vai tr quan trng trong vic cung cp thng tin khi chng ta ang bn l{m c|c cng vic kh|c (nh l|i xe), ng thi gip chng ta tit kim c nhiu thi gian. Nhng liu s ra i ca c|c phng tin truyn thng hin i nh trn c gip con ngi hiu bit thm v th gii xung quanh khng? Ph}n tch k, ta s thy kh|n gi xem truyn hnh, thnh gi nghe {i, v{ c gi ca c|c loi b|o ch c cung cp mt m tng hp c|c yu t t c|c d liu v{ con s thc, n nhng thng tin ~ c chn lc k c{ng. Tt c nhm gip h d d{ng quyt nh m{ khng tn nhiu cng sc. H a v{o u mnh mt chnh kin ging nh a mt bng cassette v{o trong m|y cassette. Sau
13
, h ch nhn nt v{ ph|t li chnh kin khi n{o thy thch hp. Nh vy, h ~ h{nh ng m{ khng cn phi suy ngh.
c sch tch cc
Trong phn n{y, chng ti s cp n vic ph|t trin k nng c s|ch. Nhng nu nhng quy tc ca vic c s|ch c tu}n th v{ rn luyn, th vn c th |p dng cho bt k loi t{i liu n{o kh|c nh b|o, tp ch, t ri, lun vn, hay thm ch c nhng mc qung c|o. c bt k di bt k hnh thc n{o cng l{ mt hot ng. V th, cho d bn c c|i g, t nhiu cng cn c tnh tch cc. Ngi ta khng th c ho{n to{n th ng, ngha l{ c m{ mt khng di chuyn, v{ u c th m m{ng. Chng ti ch ra s tng phn gia c tch cc v{ c th ng nhm hng mi ngi ch n mt thc t l{ vic c t nhiu u phi tch cc v{ c{ng c tch cc, c{ng c hiu qu. Mt c gi s c tt hn mt c gi kh|c nu ngi thc hin nhiu hot ng hn, v{ c gng nhiu hn. Ngi s c tt hn nu h i hi nhiu hn bn th}n, v{ ni dung h ang c. Nhiu ngi cho rng c v{ nghe ho{n to{n b ng so vi vit v{ ni. Ngi vit v{ ni u phi c gng, khng t th nhiu, nhng ngi c v{ nghe th chng phi l{m g. Ngi ta cng cho rng c v{ nghe l{ hot ng thu nhn thng tin t mt ai ang tch cc truyn gi thng tin. S l{ sai lm khi coi vic tip nhn thng tin ging nh b mt c|i t|t, hoc nhn mt gia sn hay mt li ph|n quyt ca to{ |n. Ngc li, c gi hay thnh gi ging ngi bt bng trong mn bng ch{y nhiu hn. Bt bng l{ mt hot ng ging nh nm bng, hay |nh bng. Ngi nm bng hay |nh bng chnh l{ ngi gi thng tin theo 14
c sch v ngh thut c sch
ngha l{ h{nh ng ca h khin qu bng chuyn ng. Ngi bt bng l ngi tip nhn thng tin theo ngha l{ h{nh ng ca h l{m qu bng dng li. D h{nh ng kh|c nhau nhng c ngi nm v{ ngi bt u rt ch ng. Vt th ng ch c th l{ qu bng v tri b iu khin chuyn ng v{ dng li. So s|nh vi vic vit v{ c, ta s thy ni dung vit v{ c cng ging nh qu bng l{ th b ng chung cho c hai hot ng bt u v{ kt thc mt qu| trnh n{o . So s|nh l}u hn, bn s thy ngh thut bt bng l{ k nng bt c bng nm i theo nhiu c|ch (nm nhanh theo ng vng cung, nm xo|y theo ng ziczc). Ngh thut c cng tng t - l{ k nng tip nhn c|c loi thng tin c{ng hiu qu c{ng tt. iu |ng ch l{ th{nh cng ca ngi nm bng v{ bt bng ty thuc mc phi hp gia hai bn. Mi quan h gia ngi vit v{ ngi c cng nh vy. Giao tip gia ngi vit v{ ngi c ch th{nh cng khi nhng g ngi vit mun chuyn ti c th i v{o lng c gi. Mt s ngi vit c kh nng kim so|t rt tt h bit r iu mnh mun vit, v{ chuyn ti chng rt chnh x|c. Ngc li, cng c nhng ngi vit lung tung, khng c s kim sot. c mt b{i vit, ngi c c th tip nhn mt lng thng tin t hay nhiu, to{n b hay ch mt phn, ph thuc v{o mc hot ng h b ra trong qu| trnh c, v{ k nng iu khin c|c hot ng tr c lin quan. Vy c tch cc l{ nh th n{o? C}u hi n{y s c nhc n nhiu ln trong c cun s|ch. n }y, bn ch cn hiu rng nu cng c mt t{i liu, ngi n{y s c hiu qu hn ngi kia nh c tch cc hn, v{ thc hin c|c hot ng c lin quan t{i tnh hn. Tm li, c l{ mt hot ng phc tp, bao gm trong n nhiu hot ng t|ch bit. Ai thc hin nhiu hot ng hn s c tt hn. 15
Mc tiu ca vic c sch: c ly thng tin v c hiu bit

Khi c mt cun s|ch, bn c th hiu r mi iu t|c gi trnh b{y, hoc khng hiu g c. Nhng ngay c khi bn hiu, ngha l{ bn c c thng tin, th cng cha hn l{ bn ~ hiu bit g thm. Nu bn hiu r r{ng t u n cui, tc l{ bn v{ t|c gi c cng suy ngh. Trong trng hp bn khng hiu r cun s|ch ni g, hay ch hiu mt mc n{o , bn bit rng cun s|ch ng nhiu hn nhng g bn hiu, v{ n c th h{m cha nhiu iu l{m tng s hiu bit ca bn. Khi bn s l{m g? Bn c th mang cun s|ch n nh ngi n{o hiu r hn bn (mt ngi tht hoc mt cun s|ch kh|c) gii thch nhng vng mc. Hoc bn c th quyt nh rng hiu nh th l{ , v{ khng cn quan t}m n nhng g vt qu| tm hiu bit ca bn. C hai c|ch gii quyt vn trn u cho thy bn ~ khng thc hin ng yu cu cun s|ch a ra v vic c. Bn ch c th c s|ch theo mt c|ch duy nht - t c m{ khng cn s tr gip n{o t bn ngo{i. Bng nng lc, tr tu ca mnh, bn phi tm c|ch l{m s|ng t nhng con ch trc mt sao cho t ch hiu t, bn dn hiu nhiu hn. S tin b ca bn t c qua qu| trnh vn dng tr c, {o s}u suy ngh c gi l{ c c k nng. }y l{ c|ch c nhng cun s|ch th|ch thc kh nng hiu r vn ca bn. Nh vy, c th tm nh ngha c sch nh mt ngh thut l qu trnh vn dng tr c ca con ngi suy ngm v nhng con ch, m{ khng c bt c s tr gip n{o t bn ngo{i. Nh , tr tu ca bn c n}ng ln mt tm cao mi, t hiu t n hiu nhiu.
16
R r{ng, }y l{ mt kiu c s|ch tch cc, trong khng ch c nhiu hot ng, m{ cn c nhiu k nng tin h{nh c|c hot ng cn thit kh|c nhau. ng thi, c|ch c n{y cng cho thy c rt nhiu iu |ng c v{ cn phi c theo c|ch n{y nhng li thng b coi l{ kh c, ch d{nh cho nhng c gi gii. S kh|c bit gia c ly thng tin v{ c hiu bit cn phc tp hn. Khi ta c b|o, tp ch, hay bt c loi t{i liu n{o m{ ta hon ton hiu ngay c bng k nng v{ trnh ca mnh, th nhng iu c th tng thm lng thng tin cho chng ta, nhng khng th ci thin kh nng am hiu v mc hiu ca ta trc v{ sau khi c vn bng nhau. }y l{ c ly thng tin. Khi mt ngi c gng c mt th g m{ ban u h khng hiu thu |o, th c th chnh th s l{m tng kh nng hiu bit ca ngi c. Nu khng c s mt c}n bng trong chuyn ti vn gia t|c gi v{ c gi, th con ngi khng bao gi c th hc hi ln nhau. }y, t hc ngha l{ hiu bit thm, ch khng phi nh thm nhng thng tin d hiu ging nh c|c thng tin bn ~ c. Mt ngi c trnh khng gp kh khn g trong vic thu thp nhng thng tin mi qua qu| trnh c, nu c|c d kin ging nhng g anh ta ~ bit. V d, mt ngi bit v{ am hiu mt s d kin v lch s nc M, theo mt lung t tng n{o , c th d d{ng c thu thp thm thng tin v{ vn hiu c|c thng tin theo c|ch tng t. Nhng gi s anh ta c mt cun s|ch lch s, trong a ra mt lung t tng mi, mang tnh kh|m ph| hn, v{ anh ta tm c|ch hiu bng c, tc l{ c hiu bit, ch khng phi ch ly thng tin. R r{ng, ngi ~ n}ng mnh ln nh chnh hot ng ca bn th}n, mc d c s gip gi|n tip ca t|c gi - ngi ~ mang n iu g dy ngi c.
17
C|ch c hiu xy ra vi hai iu kin. Mt l{, c s chnh lch ban u trong mc hiu. T|c gi chc chn phi hiu nhiu hn c gi, v{ s|ch ca h phi chuyn li nhng hiu bit ca h c nhng c gi khng c. Hai l{, c gi phi c kh nng vt qua s chnh lch n{y t hay nhiu. Tuy him khi c gi hiu c ho{n to{n nhng lun hiu gn bng t|c gi. Khi t c s c}n bng, ngha l{ t c s r r{ng trong thng tin. Tm li, ta ch c th hc t nhng ngi gii hn ta. Ta phi bit h l{ ai, v{ l{m c|ch n{o hc hi h. Nhng tt c chng ta u c th hc c|ch c hiu qu hn, hiu bit hn bng chnh n lc ca bn th}n. Nu bn hc c|ch c , th vic c ly thng tin s t din ra m{ khng cn bn quan t}m. Tt nhin, ngo{i vic thu thp thng tin v{ tng tm hiu bit, vic c s|ch cn nhm mc tiu c gii tr. Nhng trong cun s|ch n{y, chng ti khng qu| quan t}m n vn c gii tr. }y l{ kiu c t i hi nht, v{ yu cu t n lc nht. Hn na, hnh thc c n{y khng tu}n theo quy tc n{o. Bt k ai bit c u c th c gii tr nu mun. Trn thc t, nu ngi ta c mt cun s|ch tng cng hiu bit, hay c thm thng tin, th h cng c th c cun gii tr. Nhng ngc li, khng phi mi cun s|ch phc v vic c gii tr c th dng c nhm tng thm hiu bit.
c l hc: S khc bit gia hc thng qua ging dy v hc thng qua khm ph
Thu thp thm thng tin chnh l{ hc hi. Hiu hn nhng g trc }y bn cha hiu cng l{ hc hi. Nhng c s kh|c bit quan trng gia hai hnh thc hc tp n{y.
18
c cung cp thng tin n gin l{ bit mt iu g ng. c m mang tm hiu bit l{ bit thm bn cht vn : ti sao ng, ti sao sai, nhng mi quan h ca vn vi c|c d liu kh|c, H~y lin h vi kh nng nh mt iu v{ kh nng ph}n tch iu . Nu bn nh nhng g mt t|c gi ni, ngha l{ bn ~ hc c iu g khi c t|c phm ca ngi . Nu nhng g t|c gi ni l{ ng, ngha l{ bn hc c iu g v th gii n{y. Nhng iu bn hc c l{ mt d kin v cun s|ch, hay mt d kin v th gii? Nu bn ch s dng mi tr nh, bn s khng thu thp thm g ngo{i thng tin, tc l{ bn cha c khai s|ng. Bn ch c khai s|ng khi n{o bn bit t|c gi c ng g, v{ ti sao li ni nh vy, ch khng ch bit t|c gi ni g. Montaigne (1533-1592) - mt trong nhng t|c gi c nh hng nht trong phong tr{o Phc Hng Ph|p tng ni S ngu dt s ng l{m cn ng kin thc. S ngu dt ca ngi c hc i theo sau kin thc. S ngu dt th nht l{ ca nhng ngi m ch, nn khng th c c. S ngu dt th hai l{ ca nhng ngi ~ hiu sai nhiu cun s|ch. Xa nay lun c nhng ngi bit ch nhng vn ngu dt, c rt nhiu m{ chng hiu g. tr|nh sai lm cho rng c nhiu ng ngha vi c hiu qu, chng ta phi ph}n bit c|c c|ch hc. S ph}n bit n{y c mi lin quan mt thit vi to{n b vn c, v{ mi quan h ca vic c vi gi|o dc ni chung. Trong lch s gi|o dc, lo{i ngi thng ph}n bit gia vic hc c s hng dn v{ hc bng s kh|m ph|. S hng dn din ra khi mt ngi dy mt ngi kh|c thng qua li ni hay b{i vit. Tuy nhin, chng ta c th thu thp kin thc m{ khng cn phi c ngi kh|c dy. l{ hc bng s kh|m ph|, tc l{ hc thng qua nghin cu, tm ti, phn |nh. 19
Hc bng kh|m ph| so vi hc c s hng dn cng ging hc khng c gio vin so vi hc c gi|o vin ch bo. Trong c hai trng hp, hot ng hc din ra trong bn th}n ngi hc. S l{ sai lm nu cho rng hc bng kh|m ph| l{ c|ch hc ch ng, cn hc nh hng dn l{ c|ch hc b ng. Khng c c|ch hc n{o l{ b ng, cng nh khng c c|ch c n{o l{ khng ch ng. Trn thc t, c mt c|ch gi kh|c i vi hc nh hng dn. l{ kh|m ph| c s tr gip. Cho d gi|o vin c th gip hc sinh bng nhiu c|ch, nhng chnh hc sinh l{ ngi phi hc. Nu c|c em hc tht s, kin thc ca c|c em s tng ln. S kh|c bit gia hc c hng dn v{ hc bng s kh|m ph| chnh l{ s kh|c bit v t{i liu m{ ngi hc dng. Di s hng dn ca gi|o vin, ngi hc h{nh ng theo nhng g mnh c truyn t. Vic hc c thc hin thng qua ngn t di dng vit hay ni, v{ thng qua vic c v{ nghe. Bn nn lu n mi quan h mt thit gia c v{ nghe. Khng nn cho rng c v{ nghe u cng mt ngh thut - ngh thut ca vic c ch dy. Khi ngi hc bt u hc m{ khng c s tr gip ca bt c ai, vic hc s din ra t nhin, ch khng phi bng ngn t, c}u ch. C|c quy tc ca vic hc nh vy to nn ngh thut ca s kh|m ph| khng c s tr gip. C th ni kh|m ph| khng c tr gip l{ ngh thut c mt c|ch t nhin v{ i thng. C|c kh|m ph| c tr gip (hng dn) l{ ngh thut c v{ hc t ngn t. Khi c v{ nghe, chng ta phi suy ngh, cng ging nh vic phi suy ngh trong khi nghin cu. Tt nhin l{ hai c|ch suy ngh l{ kh|c nhau. Nhiu ngi cho rng vic suy ngh lin quan nhiu n hc bng kh|m ph| khng c s tr gip hn l{ hc c hng dn. L do l{ v c v{ nghe khng cn nhiu n lc. C l cng ng nu ni rng khi c ly thng tin hoc gii tr, bn s t phi suy ngh hn so vi ngi c kh|m ph| mt c|i g .
20
Suy ngh ch l{ mt phn ca vic hc. Ngi ta cn phi vn dng c|c gi|c quan v{ tr tng tng quan s|t, nh, v{ hnh dung ra nhng g khng quan s|t c. C|c hot ng n{y c vai tr rt quan trng trong qu| trnh kh|m ph| c lp. V d, thi s phi dng tr tng tng l{m th, nhng ngi c khng cn phi tng tng c b{i th . Tm lai, ngh thut c bao h{m tt c c|c k nng ca ngh thut kh|m ph| c lp: s sc so trong quan st, tr nh lun hin hu, tr tng tng phong ph, v{ mt tr tu c rn luyn ph}n tch v{ phn |nh. C v{ khng c gio vin. Nghe l{ hc t mt ngi thy hin hu. c l{ hc t mt ngi thy vng mt. Nu bn hi mt ngi thy c mt, thy gi|o s tr li bn. Nu bn cha hiu c}u tr li, bn c th hi li m{ khng cn suy ngh. Nhng nu bn hi mt cun s|ch, th chnh bn phi tr li c}u hi, tc l{ bn phi t suy ngh v{ ph}n tch. Tt nhin ni nh trn khng c ngha l{ nu ngi thy hin hu tr li c}u hi ca bn, th bn khng cn g l{m. iu n{y ch c th xy ra khi c}u hi ch n thun hi v d kin. Cn nu bn cn mt li gii thch, th bn phi suy ngh hiu c li gii thch . Trong trng hc, hc sinh c c|c loi s|ch kh thng c s gip , hng dn ca gi|o vin. Nhng i vi nhng ngi khng i hc v{ nhng ngi c gng c s|ch mt c|ch t nguyn, th vic hc l}u d{i ch yu da v{o s|ch v{ c s|ch m{ khng c gi|o vin tr gip. V th, nu bn quyt t}m theo ui vic hc tp v{ kh|m ph|, bn phi bit c|ch sao cho s|ch dy mnh tht hiu qu. }y chnh l{ mc tiu ch o ca cun s|ch ny.
21
2 C|c cp c
Mc tiu m{ c gi tm kim khi c s|ch - d l{ c gii tr, ly thng tin, hay hiu r - quyt nh c|ch c ca h. Hiu qu ca vic c c x|c nh thng qua s n lc nhiu hay t, v{ nhng k nng c ca c gi. Quy lut chung l{ c{ng n lc nhiu, hiu qu c{ng cao. Vic c s|ch, ging nh t kh|m ph|, chnh l{ hc m{ khng c thy gi|o. Chng ta ch c th th{nh cng nu ta bit c|ch thc hin nh th n{o. Trong chng n{y, chng ti s cp nhng vn lin quan n c|c cp c. Trc khi bn mun c nhng chuyn bin hiu qu trong k nng c, bn phi hiu c s kh|c nhau gia c|c cp . C bn cp c. }y chng ti dng t cp thay cho loi v loi th kh|c hn nhau, trong khi cp li c cp cao, cp thp. Do , c|c cp ca vic c mang tnh tch ly. Cp u tin khng b cp th hai ln |t. Tng t, cp th hai khng b cp th ba che mt, v{ cp th ba th khng b cp bn ln lt. Cp bn cng l{ cp cao nht trong qu| trnh c, bao h{m tt c c|c cp kh|c. Ni c|ch kh|c, cp n{y vt qu| tm kim so|t ca c|c cp di. Cp c u tin c chng ti gi l{ c s cp, hay c s ng, c c bn, c khi u. C|ch gi n{o cng ni ln mt iu rng khi c gi ~ nm vng cp n{y, tc l{ h ~ t ch khng 22
Cc cp c
bit ch tr th{nh bit ch, t nht l{ giai on u tin. Khi th{nh tho cp n{y, ngi ta hc c c|c iu c bn nht trong Ngh thut c sch (The art of reading), c {o to c bn v c, v{ hc c c|c k nng c u tin. Cp c n{y thng c dy cho hc sinh tiu hc. Khi bt u hc c, ngi ta hc c|ch nhn bit tng t ring r trn trang s|ch. V d, c|c em hc sinh lp mt nhn thy mt tp hp c|c du hiu m{u en trn nn giy trng, c|c du hiu c ngha l{ Con mo ngi trn chic m. Nhng v mi hc c nn c|c em khng tht s quan t}m liu mo c ngi trn m tht khng, hay iu n{y |m ch g v mo, m v{ th gii xung quanh. C|c em ch n ngn ng m{ t|c gi ang dng. cp mt, c}u hi t ra cho ngi c l{ C}u ngha ni g?. }y c th xem l{ mt c}u hi phc tp v{ hc ba. Nhng }y, chng ti ch cp n ngha n gin nht ca n. Trong cp c n{y, c mt s vn mt nhiu cng sc x l. V d, khi ta mun c mt t{i liu n{o nhng n li c vit bng ting nc ngo{i m{ ta khng tho lm. Lc n{y, n lc u tin ca chng ta l{ phi x|c nh c|c t c dng. Ch sau khi x|c nh c tng t, chng ta mi c th tm c|ch hiu chng v{ c gng ht sc hiu ngha ca chng. Thm ch, khi c c|c t{i liu c vit bng ngn ng ca mnh, nhiu c gi vn gp khng t kh khn cp c n{y. Hu ht c|c kh khn mang tnh m|y mc. Mt trong s c|c nguyn nh}n l{ do c|ch h c dy hc c nh th n{o lc ban u g}y nn. Vt qua c|c tr ngi n{y, ngi ta thng c nhanh hn. V th m{ phn ln c|c kha dy c nhanh tp trung v{o cp n{y. Cp c th hai c chng ti gi l{ c kim so|t. c trng ca cp n{y l{ s nhn mnh c bit n thi gian. Khi c cp n{y, hc sinh c ph}n b mt lng thi gian nht nh 23
ho{n tt mt lng b{i c c giao. Ni c|ch kh|c, mc ch ca cp n{y l{ c gng hiu c{ng nhiu trong mt khong thi gian n nh trc - thng l{ mt khong thi gian tng i ngn, thm ch l{ qu| ngn hiu c mi th c cp trong sch. C mt tn gi kh|c cho cp c n{y l{ c lt qua. Nhng }y khng phi l{ c lt qua mt cun s|ch mt c|ch tnh c hay ngu nhin. c kim so|t l{ ngh thut c lt mt c|ch c h thng. Khi c cp n{y, mc ch ca bn l{ xem xt b mt cun s|ch, v{ tip thu tt c nhng g m{ b ni ca cun s|ch dy bn. cp n{y, c}u hi in hnh l{ Cun s|ch mun ni ln iu g? hoc Kt cu cun s|ch nh th n{o?, hay Cun s|ch gm nhng phn n{o?. Khi c kim so|t mt cun s|ch, d thi gian cho php t n }u, bn cng phi tr li c c}u hi S|ch n{y thuc loi g: tiu thuyt, lch s hay khoa hc?. iu chng ti mun lu t}m l{ a s mi ngi, ngay c nhng ngi c kh| tt, cng khng nhn thc c gi| tr ca vic c kim so|t. H bt u c trang u tin, v{ c k cho n ht m{ khng c phn mc lc. Nh vy, h va phi tip thu kin thc b ni ca cun s|ch, va phi c gng hiu cun sch mun ni g. iu n{y l{m cho vn c{ng kh khn hn. Cp c th ba chng ti gi l{ c ph}n tch. }y l{ mt hot ng phc tp hn, nhng cng h thng hn hai cp trc. Ty thuc v{o mc kh ca b{i c m{ c nhiu hay t i hi kht khe i vi ngi c. c ph}n tch l{ c k lng, c to{n b hay c hiu qu. Nu c kim so|t l{ hnh thc c tt nht, v{ ho{n chnh nht c th 24
Cc cp c
t c trong mt thi gian cho trc, th c ph}n tch l{ hnh thc c tt nht v{ ho{n chnh nht c th t c trong mt thi gian khng x|c nh. iu chng ti mun nhn mnh }y l{ c ph}n tch lun lun tch cc. Trong cp n{y, c gi gi{nh ly mt cun s|ch, v{ nghin ngm n cho n khi n tr th{nh ca ring h. Trit gia Francis Bacon (1561-1626) tng nhn xt rng: Mt s s|ch ch dng nm. Mt s kh|c nut. V{ rt t cun s|ch dng nhai v tiu ha. c mt cun s|ch theo kiu ph}n tch c ngha l nhai v tiu ha n. c ph}n tch khng tht s cn thit nu mc ch c ca bn ch ly thng tin hay gii tr. c ph}n tch trc tin v{ trn ht l{ c hiu. Nu bn khng c t nht mt k nng n{o ca cp c ph}n tch, bn gn nh khng th da v{o s tr gip ca mt cun s|ch i t ch hiu t n hiu nhiu. Cp bn, cng l{ cp cao nht ca vic c, c gi l{ c ng ch . }y l{ hnh thc c phc tp nht v{ c h thng nht trong tt c c|c cp . Yu cu i vi ngi c rt cao ngay c khi bn th}n nhng t{i liu h c kh| d hiu. Ngi ta cn gi cp n{y l{ c so s|nh. Khi c ng ch , c gi c nhiu s|ch ch khng ch mt cun v{ tm mi lin quan gia c|c cun s|ch cng nh mi lin quan n ch m{ chng cng cp. Nhng ch so s|nh v ch ngha thi l{ cha . c ng ch yu cu nhiu hn th. Thng qua nhng cun s|ch, c gi c ng ch c th x}y dng mt lp lun ph}n tch mt ch m c th khng nm trong bt k cun sch no h c. V th, c ng ch khng phi l{ mt ngh thut d d{ng, c|c quy tc ca n cng khng c nhiu ngi bit n nhng li l{ hnh thc c tch cc nht, i hi n lc cao nht.
25
Li ch ca hnh thc c n{y ln n mc c th b p nhng kh khn khi hc c|ch thc hin n.
26
3 Cp c u tin c s cp
Sut th k XIX, ti ch}u M, ngi ta ch yu dng phng php ABC dy hc c. Tr em c dy c|ch |nh vn tng ch c|i trong bng ch c|i (phng ph|p n{y cn c gi l{ c s cp) v{ kt hp chng th{nh }m tit. Ban u l{ hai ch mt, sau l{ ba, bn, bt k c|c }m tit c ngha hay khng. Khi mt a tr c th k tn tt c c|c c|ch kt hp ~ c x|c nh, coi nh em ~ thng thuc bng ch c|i. Sau , hnh thc dy c tng hp n{y ~ b ch trch nng n, v{ ngi ta xut hai c|ch thay th. Mt l{ hnh thc bin th ca phng ph|p dy ch c|i ph}n tch, gi l{ phng ph|p ng }m. Theo , t c nhn bit bng }m ch khng phi bng c|c ch c|i. C|c h thng in phc tp v{ t{i tnh c ph|t minh nhm th hin c|c }m kh|c nhau ca mt ch c|i, c bit l{ c|c nguyn }m. Hai l{ phng ph|p s dng th gi|c tip nhn c|c t trc khi ch n tng ch c|i hay tng }m. Say n{y, ngi ta ph|t trin phng ph|p n{y gii thiu vi hc sinh mt c}u y tng trng cho mt n v ngh. Tip , hc sinh mi hc c|ch nhn bit c|c t cu th{nh c}u , v{ cui cng l{ c|c ch c|i to nn c|c t. Trong nhng nm 1920, 1930, phng thc n{y rt thng dng. }y cng l{ thi k c s chuyn i t vic c to sang c 27
thm. Ngi ta nhn ra rng c kh nng c to khng c ngha l{ c kh nng c thm. Vic c thm nhanh v{ to{n din ~ tr th{nh k nng c c bit quan t}m trong nhng nm t 1920 n 1925. Trn thc t, c|c phng ph|p trn c th hiu qu vi mt s hc sinh n{y, nhng khng hiu qu vi nhng hc sinh kh|c. Chnh v th, nhiu nh{ nghin cu ~ cho ra i c|c cng trnh nghin cu v phng ph|p dy c vi nhiu c|ch thc tip cn mi.
Cc giai on hc c
C|c giai on trong qu| trnh hc c ~ c nhiu nh{ nghin cu tp trung ph}n tch. a s kin cho rng c t nht bn giai on trong qu| trnh hc c t khi bt u n lc c coi l{ c kh nng c chn mui. Giai on u tin gi l{ sn s{ng c. Ngi ta ~ ch ra rng, kh nng n{y bt u xut hin t lc tr ra i, v{ thng tip din n khi tr ln s|u hay by tui. Sn s{ng c gm nhiu kiu chun b hc c kh|c nhau. Chun b v mt th cht tc l{ c thnh gi|c v{ th gi|c tt. Chun b v mt tr tu tc l{ l{m sao tr c th tip thu, nh nguyn mt t v{ nhng ch c|i to nn t . Chun b v mt ngn ng lin quan n kh nng ni r r{ng, v{ ni c nhiu c}u theo ng trt t. Chun b v mt c| nh}n lin quan n kh nng kt hp vi nhng tr kh|c, l{m theo c|c hng dn Giai on sn s{ng c c |nh gi| qua c|c b{i kim tra, hoc c gi|o vin - nhng ngi rt gii ph|t hin ra khi n{o mt hc sinh sn s{ng c - c o|n. iu quan trng cn nh l{ dc tc bt t. a tr n{o cha sn s{ng c s cm thy s h~i nu ngi ta c c dy n, v{ n c th gi m~i ni |m nh cho n khi i hc, thm ch n khi ~ trng th{nh. V th, khng c g l{ 28
Cp c u tin c s cp
nghim trng khi ta ho~n dy c cho tr n khi n{o tr tht s bc v{o giai on sn s{ng c. Cng khng cn thit phi lo rng con mnh s tt hu, hay khng theo kp bn b cng trang la. n giai on th hai, tr hc c c|c loi s|ch b|o n gin. M, tr thng bt u giai on n{y bng vic hc mt s t c tnh trc quan, v{ c gng hc th{nh tho khong ba, bn trm t khi kt thc nm hc u tin. Trong giai on hai, tr c hc c|c k nng c bn nh s dng ng cnh, hay c|c gi v ngha v{ c|c }m u ca t. Kt thc giai on n{y, hc sinh c th t mnh c c c|c cun s|ch n gin. Giai on th ba, tr tin b nhanh chng trong vic ph|t trin t vng v{ n}ng cao k nng ph|t hin ngha ca nhng t mi thng qua c|c gi trong ng cnh. Trong giai on n{y, tr c nhiu mc ch hc c kh|c nhau, v{ c nhiu ni dung kh|c nhau nh khoa hc, nghin cu x~ hi, ngn ng, ngh thut Tr hc c rng vic c khng ch l{ iu phi thc hin trng, m{ cn l{ vic ngi ta c th t l{m tha m~n tr t m, hay m rng tm hiu bit. Cui cng, giai on bn l{ s trau chut v{ n}ng cao c|c k nng m{ tr ~ lnh hi c trc . Hc sinh c th bt u ng ha c|c kinh nghim c ca mnh - tc l{ mang nhng kh|i nim ca mt t{i liu n{y chuyn sang mt t{i liu kh|c, v{ so s|nh quan im ca c|c t|c gi kh|c nhau v cng mt ch . Tr cn t n giai on c chn chn n{y khi tui v th{nh nin. V{ tht l tng nu tr tip tc bi p kh nng trong sut qu~ng i cn li.
Giai on v cp
Chng ti m t bn cp c, v{ cng ~ tm lc bn giai on
29
hc c trnh s cp. Vy mi quan h gia c|c giai on v{ cp n{y l{ g? Bn giai on c tm lc }y chnh l{ tt c c|c giai on ca cp c u tin - c s cp, v{ c th c ph}n chia theo chng trnh ging dy ca trng tiu hc. Giai on u ca c s cp - sn s{ng c tng ng vi vic theo hc c|c trng d b v{ mu gi|o. Giai on hai - nm bt t vng tng ng vi vic theo hc lp mt, vi kt qu l{ hc sinh l{m ch c c|c k nng c giai on hai, ni c|ch kh|c l kh nng c hay bit ch lp mt. Giai on ba - vn t vng tng ln v{ bit s dng ng cnh - hu ht c|c tr thng t c v{o khong cui lp bn. Tr c th d d{ng c c|c bin b|o trn ng, li ch thch trn c|c bc tranh, in v{o c|c biu mu n gin Giai on c s cp th t v{ cng l{ cui cng c th t c v{o cui cp tiu hc, hay trung hc c s. i khi ngi ta gi l{ cp bit ch t|m, chn, hay mi. a tr ~ l{ mt c gi trng th{nh theo ngha c th c hu ht mi th, nhng vn cha c nhun nhuyn. Ni n gin l{ tr ~ trng th{nh c th hc trung hc ph thng. Tuy nhin, tr vn cha hn l{ mt c gi trng th{nh theo ngha chng ti mun cp. Em ~ nm vng cp c u tin v{ ch c th; em c th t c v{ sn s{ng hc thm v c|ch c. Nhng em vn cha bit cp c cao hn cp c s cp. }y l{ mt vn rt quan trng. Gi nh rng, c|c bn c trnh vn ha lp chn, ~ thng tho cp c s cp, ngha l{ ~ vt qua th{nh cng bn giai on nu trn. Suy ngm v iu n{y, c|c bn s thy chng ti khng th gi nh mt mc thp hn. Khng ai c th hc t mt cun s|ch hng dn trc khi c c n.
30
Cp c u tin c s cp
S kh|c bit gia kh|m ph| c tr gip v{ khng c tr gip th hin r im n{y. Thng thng, tr em c th th{nh thc bn cp c s cp vi s gip ca c|c gi|o vin. Mc d, mi tr c kh nng kh|c nhau thm ch mt s cn c gip nhiu hn. Gi|o vin s tr li c|c c}u hi v{ gip khc phc nhng kh khn ny sinh trong sut nhng nm th|ng tr hc tiu hc. Ch khi ~ nm vng c bn giai on c s cp, tr mi c s chun b cho c|c giai on cao hn, bc u c mt c|ch c lp v{ t mnh hc hi. Ch lc , chng mi c th bt u tr th{nh mt c gi thc th.
31
4 Cp c th hai c kim so|t

c kim so|t l{ cp c tht s. Cp n{y kh|c hn cp trc (c s cp) v{ cp c sau n (c ph}n tch). Nhng nh ta ~ lu trong Chng 2, c|c cp c mang tnh tch ly. V th, cp c s cp c bao h{m trong cp c kim so|t, cng nh cp c kim so|t c bao h{m trong c ph}n tch, v{ c ph}n tch li hin hu trong c ng ch . Thc t, iu n{y c ngha l{ bn khng th c cp c kim so|t nu khng c tt mc s cp. Bn phi c kh nng c n nh mt b{i vit, ngha l{ khng cn dng li tra ngha ca nhiu t, khng gp kh khn g v ng ph|p v{ c ph|p trong b{i vit , hiu ngha ca phn ln c|c c}u d khng nht thit phi hiu trn vn nhng ngha s}u sc nht. Vy c kim so|t bao gm nhng g? Bn phi c nh th n{o? C hai loi c kim so|t, vn l{ hai kha cnh ca cng mt k nng, nhng nhng ngi mi bt u c thng c khuyn nn xem chng nh hai bc hay hai hot ng kh|c nhau. c gi gi{u kinh nghim c th hc c|ch tin h{nh ng thi c hai, }y chng ta s b{n v chng nh hai thc th ho{n to{n kh|c bit.
32
Cp c th hai c kim sot
c kim sot I: c lt c h thng hay chun b c

H~y quay tr v tnh hung c bn m{ chng ta ~ tng cp n. Nu c mt cun s|ch n{o , u tin bn s l{m g? H~y gi nh hai trng hp kh| ph bin trong tnh hung n{y. Th nht, bn khng bit mnh c mun c v{ c nn c theo kiu ph}n tch hay khng; nhng bn ngh l{ nn, hay t nht cun s|ch cng cha ng nhng thng tin v{ quan im c gi| tr nu bn chu kh c k. Th hai - iu n{y thng xy ra trn thc t - bn c rt t thi gian hiu ht tt c nhng thng tin v{ quan im c trnh b{y trong sch. Khi , iu bn phi l{m l{ c lt qua cun s|ch, hay ni c|ch kh|c l{ chun b c n. c lt l{ bc nh u tin trong c kim so|t. Mc ch chnh l{ tm hiu xem cun s|ch c yu cu bn phi c k hn khng. Bn cnh , n s gip bn bit c nhiu iu kh|c v cun s|ch ngay c khi bn quyt nh s khng c k hn. c lt l{ tin trnh khi u gip bn ph}n bit }u l{ v v{ }u l{ nh}n. C th bn s thy nhng g th}u tm c sau khi c lt l{ , v{ cun s|ch ch c ch cho bn trong chng mc ch khng mang li thm iu g na. Nhng nh th, t nht bn cng bit t|c gi mun ni iu g, cun s|ch thuc th loi g, v{ thi gian bn b ra c lt khng phi l{ v ch. Bn s khng mt qu| nhiu thi gian c c thi quen c lt. Sau ay l{ mt s gi gip bn.
1. XEM TRANG U V[ PHN GII THIU NU C

H~y c nhanh c|c phn n{y. H~y n c|c ph hay c|c du hiu v quy m, mc ch ca cun s|ch, hoc quan im c bit 33
ca t|c gi v t{i c b{n n. Trc khi ho{n tt bc n{y, bn nn nm vng t{i v{ c th dng li chc l|t xp cun s|ch v{o mt ngn ph hp trong t}m tr bn nu mun. Vy ngn n{o trong s nhng ngn vn c cha c|c cun kh|c, c th thu np n?
2. C MC LC
Mc ch l{ nm tng qu|t cu trc ca cun s|ch, ging nh vic bn xem bn ng ph trc khi bt u mt cuc h{nh trnh. C mt iu |ng ngc nhin l{ rt nhiu ngi chng bao gi ng n mc lc tr phi h phi tm mt phn n{o , trong khi t|c gi ~ phi d{nh nhiu thi gian x}y dng phn n{y rt cng phu. Trong c|c t|c phm m t v{ ngay c trong tiu thuyt v{ th trc }y, ngi ta thng c nhng mc lc chi tit vi c|c chng, phn, mc, tiu mc.. Chng hn, Milton ~ vit nhng phn m u kh| d{i dng m{ ng gi l{ Phn tranh lun cho mi tp trong b truyn Paradise Lost (Thin ng |nh mt). Gibbon xut bn cun Decline and Fall of the Roman Empire (S suy t{n v{ dit vong ca ch La M~) vi mc lc rt chi tit trong mi chng. Nhng phn tm tt nh th b}y gi khng cn thng dng na, tr mt v{i trng hp him hoi, c th do c gi khng cn hng th vi mc lc nh trc }y. Bn cnh , c|c nh{ xut bn cng nhn thy mt mc lc t chi tit s hp dn hn mt cun s|ch c tiu chng t nhiu b him - h s mun c s|ch tm ra ni dung. D th, mt bng mc lc vn c th c gi| tr, v{ bn nn c k n trc khi tip tc c phn cn li ca cun s|ch. n }y, bn c th quay tr li phn mc lc ca cun s|ch n{y nu bn cha c n. Chng ti ~ c gng x}y dng phn n{y sao
34
cho n cung cp y thng tin kh|i qu|t nht. c phn n{y c th s gip bn hiu r iu m{ chng ti ang c gng l{m.
3. KIM TRA BNG CH DN NU C

Hu ht c|c t|c phm m t u c phn n{y. Chng ta c th nhanh chng o|n nh c|c t{i c cp, loi s|ch v{ c|c t|c gi c tham kho. Khi bn thy c|c t c lit k c v quan trng, h~y tm t nht v{i on ~ c trch dn (chng ti s ni k thm v c|c t quan trng trong Phn hai. }y, bn phi t mnh |nh gi| tm quan trng ca chng da trn cm nhn chung ca bn v cun s|ch nh bn ~ t c bc 1 v{ 2). C|c on vn bn c c th cha im nt - im then cht c ngha then cht hiu c|ch tip cn v{ th|i ca t|c gi. Cng nh vi phn mc lc, b}y gi bn c th kim tra bng ch dn ca cun s|ch n{y. Bn s nhn ra mt s t quan trng ~ c tho lun. Thng qua c|c s|ch tham kho, bn c th x|c nh c|c t quan trng kh|c hay khng?
4. C LI GII THIU CA NH[ XUT BN

H~y c nu l{ mt cun s|ch ba cng. Mt s ngi c n tng rng li gii thiu ch l{ nhng li ph trng. Nhng s tht khng phi lc n{o cng nh vy, nht l{ i vi c|c t|c phm m t. Li gii thiu ca nhiu cun s|ch do chnh t|c gi vit, v{ thng th h c gng tm lc chnh x|c c|c chnh trong s|ch ca mnh. Nhng n lc n{y cn c ghi nhn. Nu li gii thiu ch l{ li khoe khoang v cun s|ch th bn ch cn lic qua cng nhn thy. Nhng trong trng hp , bn s bit c c l cun s|ch chng c g quan trng, bi ngay phn gii thiu cng khng ni ln c iu g. Sau khi ho{n tt bn bc u n{y, bn ~ c th c thng tin 35
v cun s|ch v{ bit mnh c mun, c nn c n k hn hay khng. D g i na, ngay lc bn cng c th b s|ch xung. Nu khng l{m th ngha l{ bn ~ sn s{ng c lt qua cun sch.
5.XEM NHNG CHNG C V QUAN TRNG CHO LP LUN CA CUN S\CH

Vic n{y xut ph|t t nhng hiu bit cn chung chung v{ kh| m h v cun s|ch. Nu nhng chng c nhng c}u tm lc trong phn m u hay kt thc nh thng thy, h~y c chng tht k.
6. C MT C\CH NGU NHIN MT HOC HAI ON, THM CH V[I TRANG LIN TC, NHNG KHNG BAO GI NHIU HN TH
Xem lt c cun s|ch theo c|ch n{y, lun ch tm c|c du hiu lin quan n lun im chnh, v{ vn c bn ca s|ch. iu quan trng trn ht l{ ng qun c hai hay ba trang cui cng, hoc nhng trang cui cng ca phn chnh trong cun s|ch nu l{ li kt hay li bt. Him c t|c gi n{o cng li c s c|m d ca vic tm lc li nhng g h cho l{ mi v{ quan trng trong t|c phm v{o nhng trang n{y. V{ chc chn l{ bn khng mun b l n, d i khi bn th}n t|c gi c th c nhng nhn nh sai lm. Vy l{ bn ~ c lt qua cun s|ch mt c|ch c h thng, theo c|ch c kim so|t u tin. Bn bit c nhiu iu v cun s|ch sau khi ch d{nh cho n v{i pht, nhiu nht l{ mt ting. C th, bn bit cun s|ch c nhng iu m{ bn mun {o s}u hay khng, c |ng bn d{nh thm thi gian v{ t}m tr hay khng. Bn cng c th xp n v{o danh mc s|ch trong u bn mt c|ch chnh x|c hn sau n{y c th tham kho nu cn. 36
}y l{ mt c|ch c ch ng. Khng th c s|ch theo kiu kim so|t m{ khng tnh t|o, khng |nh thc v{ vn dng tt c c|c kh nng. ~ bao nhiu ln bn ng g{ ng gt trong khi ang c mt cun s|ch ri khi thc dy bn nhn ra mnh chng bit g v nhng iu ~ c? iu n{y khng th xy ra nu bn l{m theo nhng bc m{ chng ti ~ tm lc }y ngha l{, nu bn c mt h thng theo di mch chung ca cun s|ch. Gi s bn l{ mt th|m t truy tm manh mi ch hay chung ca mt cun s|ch, bn lun tnh t|o nhn bit bt c iu g l{m cho ch r rng hn. Bn s duy tr c trng th|i nu ch n nhng li khuyn ca chng ti. Bn s ngc nhin khi thy mnh tit kim c rt nhiu thi gian, h{i lng khi bit thm nhiu iu, v{ th ph{o nh nhm khi ph|t hin ra mi vic d d{ng hn bn ngh rt nhiu.
c kim sot II: c b mt

T b mt thng c ng khng tt. Tuy nhin, chng ti rt nghim tc khi s dng t n{y. Ai trong i cng tng mt ln n lc c mt cun s|ch kh nhng mong c n khai s|ng nhng khng th{nh. V th, nhiu ngi ~ vi kt lun rng c gng c mt cun s|ch kh ngay t ln u tin l{ mt sai lm. S tht khng phi nh vy. Ni cho ng, l{ do ngi ta ~ k vng qu| nhiu trong ln u tin c mt cun s|ch kh. D cun s|ch c kh n }u, nu n c tip cn ng c|ch th i a s c gi s khng b tht vng. Tip cn ng c|ch l{ nh th n{o? C}u tr li nm trong mt quy tc c quan trng v{ hu ch m{ chng ta thng b qua. l{ : Ln u tin c mt cun sch kh, hy c ht cun sch m
37
khng cn dng li suy ngh nhng im bn cha hiu ngay tc th. H~y n iu bn hiu, v{ ng dng li v nhng g bn cha th hiu ngay. Tip tc c qua nhng im bn cm thy kh hiu, chng my chc bn s n nhng on d hiu v{ tp trung v{o nhng ch . Tip tc nh vy cho n ht cun s|ch. Nu bn mnh b vng v{o mt trong nhng chng ngi vt nh nhng on, ghi ch, nhn nh hay tham kho m{ bn khng hiu c, bn s thua cuc. Thm ch, bn s khng th n{o gii quyt c vn nu c b|m ly n. Bn s c c hi hiu r hn khi c li ln th hai, nhng iu n{y yu cu bn phi c ht cun s|ch t nht mt ln. Nhng g bn hiu c (d ch l{ mt na hoc t hn) sau khi ~ c ht cun s|ch s gip bn khi bn c gng quay tr li c nhng on ~ b b qua ln u. V{ ngay c khi bn khng bao gi c li ln th hai, th vic hiu c mt na ca mt cun s|ch kh cng tt hn nhiu so vi vic chng hiu g - iu bn chc chn gp phi nu bn dng li ngay t ch kh u tin. Hu ht mi ngi c dy l{ phi ch n nhng iu mnh khng hiu; phi tra t in khi gp li nhng t l; tm trong s|ch tham kho nu gp nhng nhn nh kh hiu; tm s tr gip phn ghi ch, gii thch ca c|c hc gi hay c|c ngun h tr kh|c nhng nu vi v{ng l{m nhng iu n{y th chng ch ngn cn ch khng gip g cho vic c ca chng ta. V d, nim vui thch cc ca nhiu th h hc sinh trung hc khi c kch ca Shakespeare b tiu tan khi h buc phi tra t in tt c c|c t vng mi, v{ hc ht c|c ch thch uyn th}m. Kt qu l{ h chng bao gi tht s c mt v kch ca Shakespeare. c n on cui, h ~ qun mt on u v{ mt lun c|i nhn tng quan. L ra, gi|o vin phi khuyn khch h c 38
ht v kch mt ln, v{ tho lun v nhng g h hiu c sau ln c lt u tin y. Ch khi , h mi sn s{ng nghin cu v kch k hn v{ cn thn hn v lc n{y h ~ hiu v kch nghin cu s}u hn. Khi c c|c t|c phm mang tnh m t, gii thch, bn cng nn |p dng quy tc n{y. V d, khi c mt t|c phm v kinh t, tiu biu nh cun The Wealth of Nations (S thnh vng ca c|c quc gia) ca Adam Smith, nu bn c nht quyt phi hiu tt c nhng g c c trong mi trang ri mi c trang tip theo, th bn s khng c l}u c. Trong khi n lc hiu tng nh, bn s b qua c|c ln c Smith cp rt r nh c|c nh}n t v tin lng, tin cho vay, li nhun, li tc, vai tr ca th trng, nhng mt xu ca c quyn, nhng l do cn c s t do thng mi Bn s thy c}y m{ khng thy rng. Bn s khng c hiu qu bt k cp n{o.
Tc c
Trong Chng 2, chng ti ~ m t vic c kim so|t nh l{ ngh thut hiu gn ht mt cun s|ch ch trong mt thi gian gii hn. chng n{y, chng ti khng h mun thay i nh ngha y. Hai bc trong qu| trnh c kim so|t c c gi tin hnh rt nhanh d cho cun s|ch h ang c c kh hay d{i n }u i na. Tuy nhin, nh ngha n{y li l{m ny sinh c}u hi Th n{o l{ c tc ? hay Mi quan h gia c|c cp c v{ c|c kha dy c tc nh th n{o?. Chng ti ~ ni rng, cc kha dy c tc c bn ch mang tnh cha ch|y, c ngha l{ chng ch yu ch hng dn c theo cp c s cp. Nhng cn nhiu iu cn phi b{n n. 39
Chng ti ng h nhn nh cho rng a s mi ngi |ng l phi c nhanh hn tc h vn c. Thng th c nhng th khng |ng chng ta phi mt nhiu thi gian c. Nu chng ta khng c chng tht nhanh th chng ta s l~ng ph rt nhiu thi gian. Cng c mt thc t l{ nhiu ngi c qu| chm trong khi |ng l ra h nn c nhanh hn. Ngc li, c nhng ngi c qu| nhanh m{ l ra h nn c chm li. V th, mt kha dy c tc cn dy bn c vi nhng tc kh|c nhau, ch khng phi tc nhanh hn tc hin thi ca bn. Kha hc phi gip bn thay i tc c ty theo v{o bn cht v{ s phc tp ca t{i liu cn c. Quan im ca chng ti rt n gin. Nhiu cun s|ch chng |ng bn c d ch l{ lt qua; mt s cun nn c nhanh; v{ ch c mt s rt t |ng c c tht chm c th hiu ho{n to{n. S ung ph nu bn c mt cun s|ch tht chm khi n ch |ng bn c nhanh. C|c k nng c tc c th gip bn gii quyt vn n{y. Nhng }y mi ch l{ mt vn ca vic c. Nhng cn tr trong qu| trnh hiu mt cun s|ch kh khng n thun l{ vn sinh l hay t}m l. Chng xut hin v c gi khng bit nn l{m g khi tip cn mt cun s|ch kh nhng li |ng c. H khng bit c|c quy tc c s|ch; khng bit c|ch sp xp vn tri thc ca mnh gii quyt vn . D cho h c nhanh n mc n{o, h cng khng th tin b c nu khng bit mnh ang tm kin iu g v{ khi n{o th tm thy, m{ iu n{y li rt hay xy ra. Ni n c|c tc c, iu quan trng khng ch ch c th c nhanh hn m{ l{ c th c vi nhng tc kh|c nhau, v{ bit khi n{o s dng tc c n{o l{ ph hp. c kim so|t c tin h{nh nhanh khng ch v bn c nhanh hn (d thc t l{ vy) m{ cn v bn khng c to{n b cun s|ch, bn c theo kiu kh|c vi nhng mc ch kh|c nhau trong u. c ph}n tch thng chm hn nhiu so vi c kim so|t, nhng ngay c khi bn c theo kiu ph}n tch, bn cng khng nn c to{n b cun 40
s|ch vi cng mt tc . Cho d c kh n }u, mi cun s|ch u c nhng khe h chng ta c th v{ rt nn c nhanh. Mi cun s|ch hay u c nhng vn kh nn cn c tht chm.
Dng li v tht li
T l}u, chng ti ~ bit rng c|c kha dy c tc ~ tn dng ng mc s tht l{ hu ht mi ngi to{n c thm sau ln u tin c dy c. Khng nhng th, c|c thc phim v chuyn ng ca mt cho thy mt ca nhng c gi tr v{ cha c {o to thng dng li nm n s|u ln khi c mi dng. Thm ch, mt ca c|c c gi trnh km cn thng xuyn i li mi khi c c hai hay ba dng c ngha l{, h c li nhng g ~ c trc . Nhng thi quen n{y va g}y l~nh ph thi gian, va l{m gim tc c. L~ng ph v tr c ca con ngi c th nm bt c mt c}u, hay mt on bng mt c|i lic mt vi iu kin l{ i mt cung cp cho n lng thng tin n cn. V th, b{i hc u tin m{ tt c c|c kha dy c tc phi l{m l{ chnh s dng li v{ c li ca c gi. iu n{y tng i d thc hin. Khi ~ l{m c iu n{y, hc sinh c th c nhanh vi tc ca tr c ch khng phi chm chp nh tc ca mt. C nhiu cng c gip mt khng dng l}u mt ch. Tuy nhin, bn khng cn phi dng th g phc tp m{ ch cn di chuyn b{n tay ca mnh c{ng lc c{ng nhanh hn trn trang s|ch. H~y chm ngn c|i, ngn tr v{ ngn gia li vi nhau, ri lt con tr n{y trn mt dng nhanh hn mt cht so vi tc bnh thng ca mt. h~y bt mnh theo kp tc ca b{n tay. Chng my chc, bn c th c c c|c con ch khi bn di theo b{n tay. Tip tc luyn tp theo c|ch n{y v{ tng dn tc di chuyn b{n tay. Bn
41
c th tng tc c ln gp hai, ba ln trc khi bn nhn thc c iu n{y.
Hiu cng l mt vn
Bn thu c g sau khi tng |ng k tc c ca mnh? Bn c tit kim c thi gian khng? Cn vn hiu th sao? N cng tng ln hay b nh hng xu trong qu| trnh n{y? Kha hc c tc n{o cng tuyn b c th tng kh nng hiu ca bn cng vi vic tng tc c. Tuyn b n{y nhn chung c c s ca n. B{n tay (hay mt cng c n{o kh|c) c s dng l{m mc thi gian khng ch tng tc c ca bn, m{ cn gip bn tp trung hn v{o trang s|ch. Khi bn theo di b{n tay mnh th kh m{ bun ng, m m{ng hay u c ngh vn c. Mt ngi c s|ch gii bao gi cng c mt c|ch ch ng vi s tp trung cao. Nhng ch tp trung thi th cha hiu cun s|ch. Hiu khng ch l{ tr li c nhng c}u hi v d kin ca mt b{i c m{ cn hn th na. Trn thc t, vic ch tr li c nhng c}u hi v d kin cun s|ch ch th hin kh nng c s cp (tc l{ tr li c}u hi Cun s|ch ni v iu g?). C|c c}u hi kh|c ng nhng cp hiu cao hn t khi c cp trong c|c kha dy c cp tc, v{ cng him khi ngi ta hng dn c|ch tr li nhng c}u hi . Nh vy vn ca c tc l{ vic hiu. Hu ht c|c kh a hc tc khng gii quyt c vn n{y. V vy, cun s|ch n{y ang c gng ci thin kh nng hiu trong qu| trnh c cho bn. Bn khng th hiu mt cun s|ch nu bn khng c theo kiu ph}n tch. V{ c ph}n tch c tin h{nh ch yu hiu.
42
Tm tt phn c kim sot Bn khng nn ch |p dng mt tc c duy nht m{ bn

cho l{ ng. iu quan trng l{ bn c kh nng c vi nhiu tc kh|c nhau, v{ bit khi n{o dng tc n{o l{ ph hp. c nhanh ch c gi| tr khi nhng g bn phi c khng tht s |ng c. Cng thc hiu qu l{: Mi cun sch nn c c khng chm hn mc m n ng c v khng nhanh hn mc m n bn c th c thng hiu v thy hi lng. Trong bt c trng hp n{o, tc c nhanh hay chm ch l{ mt phn nh i vi hu ht mi ngi khi c s|ch. c lt hay c chun b lun lun l{ mt tng hay, v{ iu n{y thng cn thit khi bn khng bit liu cun s|ch mnh ang cm c |ng c khng. Bn s bit ngay sau khi c lt qua. Thm ch, bn cng nn c lt mt cun s|ch m{ bn d nh c k hiu qua v hnh thc v{ cu trc ca n. Cui cng, khng nn c gng hiu tt c c|c t hay c|c trang ca mt cun s|ch kh ngay ln c u tin. }y l{ quy tc quan trng hn c v{ l{ bn cht ca cp c kim so|t. H~y c nhanh cun s|ch kh nht chun b c tt trong ln th hai. n }y, chng ti ~ ho{n th{nh phn b{n lun v cp c th hai - c kim so|t. Chng ti s quay li cp n{y trong Chng 4 ch ra vic c kim so|t ng vai tr quan trng nh th n{o trong c ng ch - cp c th t v{ cng l{ cao nht. ng thi, c kim so|t cng c mt vai tr quan trng i vi cp c th ba - c ph}n tch (c m t trong Phn hai ca cun s|ch n{y). C hai giai on ca c kim so|t l{ c|c bc chun b ca c gi trc khi h c kiu ph}n tch. Giai on u tin ca c kim so|t - c lt c h thng gip c gi hiu c cu trc ca mt cun s|ch. Giai on hai - c b mt cng gip c gi khi h c giai on hai ca cp c ph}n tch. 43
c b mt l{ bc u tin cn thit hiu ni dung ca cun sch. Trc khi tip tc gii thch kiu c ph}n tch, chng ti mun cp li bn cht ca hot ng c. c th c tt, c gi nng ng v{ kh tnh cn phi thc hin mt s h{nh ng nht nh. Nhng h{nh ng c b{n trong chng di }y.
44
5 C|ch tr th{nh mt c gi yu cu cao

C|c quy tc c ri t ru ng mnh d thc hin hn c|c quy tc c thc trong sut qu| trnh c. i nm vi t th thoi m|i, n khng s|ng khin mt mi, bn chn mt cun s|ch rt kh hoc rt nh{m ch|n - mt cun s|ch m{ bn khng cn quan t}m l{ c nn c hay khng - ch my pht sau, bn s ng ngay. Nhng chuyn gia dng s|ch th gi~n khng cn phi i m xung mi ng c. H ch cn mt chic gh b{nh m |i trong th vin l{ . Th nhng c|c quy tc tnh t|o trong khi c khng n thun l{ l{m ngc li nhng iu trn. Ngi ta vn c th thc trong khi ang c trn mt chic ging hay gh m |i, v{ nhiu ngi vn cng mt ra c n khuya trong |nh s|ng l m. Ti sao h c th tnh t|o n th? i vi h, c mt s kh|c bit ln gia vic c hay khng c cun s|ch h ang cm. Vic bn c c gng tm c|ch gi c tnh t|o hay khng phn ln ph thuc v{o mc ch c s|ch ca bn. Nu bn c tm li ch nh s tin b v mt tr tu hay tinh thn, th bn phi tnh t|o. iu c ngha l{ c c{ng tch cc c{ng tt, v{ bn phi n lc - s n lc m{ bn hy vng s c n |p li.
45
Nhng cun s|ch hay, d l{ tiu thuyt hay khng phi tiu thuyt, cng |ng c c nh vy. Dng mt cun s|ch hay m{ nh mt liu thuc ng r r{ng l{ mt s l~nh ph. Ng gt hay u c vn v trong sut thi gian bn nh d{nh cho vic c nhm m rng hiu bit, ngha l{ bn ~ l{m tht bi mc ch ca chnh mnh. iu |ng bun l{ mc d nhiu ngi c th ph}n bit c s kh|c nhau gia li ch v{ gii tr khi c s|ch nhng vn khng th thc hin c k hoch c ca mnh. L do v h khng bit l{m th n{o tp trung u c v{o nhng vic ang l{m.
Bn cht ca vic c tch cc: Bn cu hi c bn c gi phi hi

Trong nhng chng trc, chng ti ~ tho lun k vic c s|ch nh th n{o l{ tch cc. Chng ti ~ ni c tch cc c hiu qu hn, v{ c kim so|t lun lun tch cc. l{ mt qu| trnh i hi nhiu n lc. Nhng chng ti cha i v{o trng t}m ca vn khi cha a ra mt quy nh n gin ca vic c tch cc. l{ trong khi c, bn hy t nhng cu hi m bn thn phi t mnh tm cch tr li. Nhng khng phi l{ thch hi c}u n{o cng c. Ngh thut ca vic c c|c cp trn s cp th hin qua nhng c}u hi ng v{ c trt t. C bn c}u hi chnh bn phi hi khi c bt c cun sch no.
1. TNG QUAN CUN S\CH NI V IU G? Bn phi c
gng tm ra ch chnh ca cun s|ch, v{ phng ph|p t|c gi ph|t trin ch n{y mt c|ch nht qu|n bng vic ph}n chia n th{nh nhng ch ph quan trng.
46
Cch tr thnh mt c gi yu cu cao
2. NHNG G C CP CHI TIT V[ CP NH TH N[O? Bn phi c gng tm ra c|c chnh, nhng
iu khng nh, nhng lun c to nn thng ip c bit ca t|c gi.
3. CUN S\CH C NG KHNG, NG MT PHN HAY TO[N B? Bn khng th tr li c}u hi n{y nu khng
tr li hai c}u trn. Bn phi bit t|c gi ni g trc khi quyt nh n ng hay khng. Tuy nhin, ch bit suy ngh ca t|c gi thi cha . Bn cng phi t mnh quyt nh nu bn c nghim tc v{ hiu cun s|ch .
4. NGHA CA CUN S\CH? Bn phi hi ngha ca

nhng thng tin m{ cun s|ch mang li l{ g? Ti sao t|c gi cho rng cn phi bit nhng iu n{y? Bn th}n bn c cn phi bit khng? V{ nu cun s|ch khng nhng cung cp thng tin m{ cn m mang kin thc cho bn th iu ngha l{ bn cn {o s}u tm ti hn na bng c|ch hi thm s c g xy ra tip theo, t|c gi cn c ng g v{ xut g thm. Bn c}u hi trn l{ nhng nguyn tc c bn m{ Phn hai cun s|ch n{y c bit quan t}m. Bn ng bao gi qun vic c mt cun s|ch c|c cp trn s cp u i hi bn phi c gng t c}u hi v{ tr li chng mt c|ch y nht trong kh nng ca bn. l{ l do ti sao lun tn ti s kh|c bit gia c gi kh tnh, c i hi cao vi c gi khng bit i hi g. Kiu c gi th hai khng t c}u hi v{ khng c c}u tr li. Bn c}u hi trn ~ tm lc nhim v tng th m{ mt c gi phi l{m. C th |p dng chng cho bt k t{i liu |ng c n{o, nh mt cun s|ch, mt b{i b|o, hay mt mu qung c|o. Cp c kim so|t c khuynh hng tr li hai c}u hi u chnh x|c hn hai c}u hi sau. Nu bn cha tr li hai c}u hi sau, cha c 47
kin g v tnh ng n ca cun s|ch (mt phn hay to{n b) v{ ngha ca n, th bn cha th ho{n th{nh trn vn cp c ph}n tch. C}u hi cui cng ( ngha ca cun s|ch l{ g?) l{ c}u hi quan trng nht trong cp c ng ch . Tt nhin l{ bn phi tr li ba c}u hi u trc khi c gng tr li c}u hi cui. S l{ cha nu bn ch bit ni dung ca bn c}u hi. Bn phi nh t chng trong khi c. Thi quen n{y chnh l{ biu hin ca mt c gi yu cu cao. Hn na, bn phi bit c|ch tr li chnh x|c. Kh nng m{ bn phi rn luyn l{m c iu ny chnh l c sch nh mt ngh thut. Mt ngi c mt cun s|ch hay m{ vn b ng qun cha hn l{ v h khng c gng, m{ v h khng bit c|ch c gng nh th n{o. Nhng cun s|ch hay phi cao hn tm hiu bit ca bn, nu khng chng s khng mang li iu g th v i vi bn. V{ chnh nhng cun s|ch n{y s khin bn phi suy ngh nu bn khng c gng vn ln v{ t ti ngang tm vi chng. S c gng n{y khng l{m bn mt mi. Bn ch mt mi v tht vng nu c gng ca bn b tht bi do thiu k nng. tip tc c tch cc, bn khng nhng phi c ch m{ cn cn c k nng - ngh thut gip bn n}ng cao tm vc bng c|ch nm bt tt c nhng g m{ ban u bn cm thy vt qu| tm tay.
Lm th no thc s s hu mt cun sch?

Nu bn c thi quen t c}u hi khi ang c s|ch th bn l{ mt c gi gii hn nhng ngi khng bit t c}u hi. Nhng nh chng ti ~ ni, ch t c}u hi khng thi cha . Bn phi c gng tr li nhng c}u hi . Mc d bn c th hi v{ tr li trong u, nhng nu bn dng bt v{ giy l{m vic th s d d{ng hn. C}y bt s l{ du hiu cho thy s tnh t|o ca bn trong khi c. 48
C mt c}u ni c khuyn ta h~y c nhng n ng sau con ch hiu ht nhng g s|ch mun ni. Ngo{i ra, chng ti cn mun thuyt phc bn: H~y vit vn h{m n. Nu khng, bn kh c th c s|ch hiu qu. Khi mua mt cun s|ch, bn ~ thit lp quyn s hu vi n. Nhng h{nh ng mua tht s mi ch l{ khc do u ca vic s hu mt cun s|ch. Bn ch s hu n ho{n to{n khi bn bin n th{nh mt phn ca bn v{ bn th{nh mt phn ca n - tc l{ bn phi vit v{o trong s|ch. Ti sao vic |nh du v{o mt cun s|ch li l{ iu khng th thiu khi c s|ch? Th nht, n gip bn tnh t|o ho{n to{n . Th hai, nu c tch cc, tc l{ bn phi suy ngh, m{ suy ngh thng th hin ra bng t ng, li ni, hay ch vit. Ngi n{o ni anh ta bit mnh ngh g nhng li khng th th hin ra thng l{ ngi khng bit mnh ngh g. Th ba, vit ra nhng phn ng ca bn gip bn nh nhng suy ngh ca t|c gi. H~y coi vic c mt cun s|ch l{ cuc i thoi gia bn v{ t|c gi. H~y cho rng t|c gi hiu bit v ch cun s|ch nhiu hn bn, nu khng bn }u cn mt thi gian c s|ch ca ngi . Nhng hiu l{ mt s vn h{nh theo hai chiu: hc vin phi t hi mnh v{ hi gi|o vin. Thm ch, khi ~ hiu gi|o vin ni g, ngi hc phi sn s{ng tranh lun vi thy. |nh du v{o s|ch l{ mt c|ch biu hin kin t|n th{nh hay phn i ca bn vi t|c gi. chnh l{ s tr}n trng ti a m{ bn d{nh cho t|c gi. C nhiu c|ch |nh du v{o s|ch mt c|ch thng minh v{ hiu qu. Sau }y l{ mt s c|ch bn c th dng: 1. GCH DI: Gch di nhng im chnh, nhng nhn nh quan trng hay c sc thuyt phc.
49
2. VCH NHNG NG THNG NGO[I L: nhn

mnh nhng nhn nh ~ c gch di, hay ch r mt on qu| d{i khng gch di c.
3. \NH DU SAO, HOA TH, HAY BT C DU G BN L: Hnh thc n{y nn c dng c|ch qu~ng nhn
mnh mi, hay mi hai nhn nh hoc on vn quan trng nht trong cun s|ch. Bn c th gp gc nhng trang c |nh du, hay p mt mnh giy v{o gia c|c trang. Nh th, bt c lc n{o bn cng c th ly s|ch ra c v{ nh li ngay nhng g ~ c bng c|ch m ra trang bn ~ |nh du.
4. \NH S BN L: ch mt lot c|c m{ t|c gi ~ nu

trong qu| trnh hnh th{nh l l. 5. \NH S CA NHNG TRANG KH\C BN L: ch ra nhng ch kh|c trong cun s|ch c nhn nh tng t, hay nhng lin quan hoc i lp vi nhng ~ c |nh du; tp hp c|c lin quan n nhau nhng nm ri rc trong cun s|ch. Nhiu c gi dng k hiu Cf ch s ca c|c trang kh|c c ngha l{ so s|nh vi hay cp ti.
6. KHOANH TRN NHNG T HAY CM T QUAN TRNG: C|ch n{y tng t nh c|ch gch di.
7. VIT BN L, U HAY CUI TRANG: lu li c|c c}u hi (v{ c th c c}u tr li) m{ on vn ~ gi ra cho bn; tm tt mt tranh lun phc tp th{nh mt c}u n gin; ghi li mt lot nhng chnh trong c cun s|ch. Nhng trang cui c th c dng nh mt bng ch dn
50
nhng lun im ca t|c gi theo th t xut hin trong sch. i vi nhng ngi chuyn |nh du s|ch th nhng trang |p ba u mt cun s|ch thng quan trng nht. Mt s ngi dng c|c trang n{y l{m nh~n s hu s|ch trng rt n tng. Nhng iu ch th hin s s hu v mt t{i chnh i vi cun s|ch. Nhng trang n{y nn c d{nh ghi li nhng suy ngh ca bn. Sau khi c xong cun s|ch v{ ghi li nhng ch dn ca ring bn nhng trang cui s|ch, h~y lt li trang u v{ c tm lc cun s|ch th{nh mt cu trc hp nht vi mt d{n c bn v{ theo trt t c|c phn. Chnh bn tm lc n{y l{ thc o mc hiu, th hin s s hu v mt tr tu ca bn i vi cun s|ch.
Ba kiu ghi ch
C ba kiu ghi ch kh|c nhau khi c s|ch. Bn dng loi n{o ty thuc v{o cp m{ bn ang c. Khi c theo cp kim so|t, c th bn khng c thi gian ghi ch trong s|ch v c kim so|t lun b gii hn v thi gian. Tuy nhin, khi c cp n{y, bn s t nhng c}u hi quan trng v cun s|ch, s tht tuyt vi nu bn ghi li nhng c}u tr li ngay khi chng va mi xut hin trong u, mc d khng phi lc n{o bn cng tm thy c}u tr li. Nhng c}u hi cn phi tr li trong ln c kim so|t gm: (1) l{ loi s|ch g? (2) To{n b cun s|ch ni v vn g? (3) Trt t cu trc ca cun s|ch m{ qua t|c gi ph|t trin hoc hiu bit ca mnh v ch chung ca cun s|ch l{ g? Bn c th v{ cng nn ghi ch nhng lin quan n c|c c}u tr li cho nhng c}u hi n{y, nht l{ khi bn bit rng phi nhiu ng{y hoc nhiu th|ng sau bn mi c th quay li c cun s|ch cp ph}n 51
tch. Ni ph hp nht bn ghi ch l{ trang mc lc hay trang tiu . Bn nn nh, nhng ghi ch n{y ch yu cp n cu trc ch khng phi ni dung cun s|ch (t nht l{ cha c c|c chi tit). V th, chng ti gi vic ghi ch n{y mang tnh cu trc. Trong qu| trnh c kim so|t, c bit l{ vi mt cun s|ch d{i v{ kh, bn c th hiu thu |o kin ca t|c gi v ch m{ h nu ra. Tuy nhin, t khi bn l{m c iu ch}n thc ca nhng nhn nh tr phi bn ~ c k cun s|ch. Sau , trong qu| trnh c ph}n tch, bn cn tr li nhng c}u hi v tnh ch}n thc v{ tm quan trng ca cun s|ch. Do vy, nhng ghi ch ca bn cp n{y khng cn mang tnh cu trc m{ thuc v nim. l{ nim ca t|c gi, v{ cng l{ ca bn, ~ c {o s}u v{ m rng qua qu| trnh c. C s kh|c bit r nt gia ghi ch cu trc v{ ghi ch nim. cp c ng ch (tc l{ c nhiu cun s|ch c cng mt ch ), nhng ghi ch rt c th cng l{ ghi ch v nim; v{ nhng ghi ch trn mt trang s|ch khng nhng nhc bn v nhng trang kh|c trong cng cun s|ch m{ c c|c cun k hc. Tuy nhin, c mt bc cn cao hn th, v{ ch c gi n{o tht s c t{i mi c th l{m c khi anh ta c ng ch . l{ ghi ch v hnh thc tho lun - cuc tho lun m{ tt c c|c t|c gi cng tham gia cho d c nhiu ngi khng bit nhau. Chng ti mun gi l{ nhng ghi ch c tnh bin chng (l do s c gii thch trong Phn 4). V nhng ghi ch n{y cp n nhiu cun s|ch nn chng thng c ghi trn nhng t giy ri. }y c s h{m n v mt cu trc kh|i nim - mt h thng nhng nhn nh v{ c}u hi v mt ch duy nht. Chng ti s quay li loi ghi ch n{y Chng 20.
52
Hnh thnh thi quen c sch Khng c c|ch n{o hnh th{nh thi quen thao t|c ngo{i
chnh s vn h{nh. Ni c|ch kh|c l{ hc bng c|ch thc h{nh. S kh|c bit trong h{nh ng ca bn trc v{ sau khi hnh th{nh thi quen l{ s kh|c bit gia kh nng v{ s sn s{ng. Sau khi luyn tp, vn cng vic nh trc nhng bn c th l{m tt hn nhiu so vi ln u. }y chnh l{ iu m{ ta thng gi l{ c cng m{i st c ng{y nn kim. Nhng g ban u bn l{m cn rt lng tng th sau khi luyn tp, bn c th l{m mt c|ch t ng, hay l{m theo bn nng nh th bn sinh ra l{m vic , t nhin nh vic i li hay n ung. V th, nhiu ngi cho rng thi quen l{ kh nng thin bm th hai. Tuy nhin, hnh th{nh mt thi quen kh|c vi vic bit nhng quy tc ca mt mn ngh thut. Khi ni mt ngi c k nng l{m mt vic g khng c ngha khng nh anh ta bit c|c quy tc, m{ n gin l{ anh ta c thi quen l{m vic m{ thi. D nhin, bit quy tc d t d nhiu l{ mt iu kin t c k nng. Bn khng th l{m theo c|c quy tc m{ bn khng bit. Bn cng khng th hc c bt c mt thi quen hay k nng n{o nu bn khng lm theo c|c quy tc. Trn thc t, khng phi ai cng hiu rng tr th{nh mt ngh s, ngi ta phi thc hin theo c|c quy tc. Khi ni v mt ha s, hay l{ mt nh{ iu khc t{i ba, nhiu ngi cho rng ng ta chng theo quy lut n{o c. ng ta l{m mt v{i vic rt c |o vic trc }y cha ai l{m v{ cng chng theo quy lut n{o. Nhng h khng thy c nhng quy lut m{ ha s thc hin. Nhn nhn mt c|ch nghim tc, ta s thy khng c quy lut cui cng v{ khng c quy lut khng b ph| v khi v mt bc tranh, hay s|ng to mt t|c phm iu khc. Nhng li c nhng quy lut v chun b giy, v pha m{u v{ dng m{u, nn t st v{ h{n thp. Ha s v{ nh{ iu khc chc hn phi tu}n theo c|c quy lut n{y, 53
nu khng h ~ khng th s|ng t|c c. D sn phm cui cng ca ngi ngh s c th n{o, d chng c v nh khng tu}n theo quy lut n{o, th ngh s cng phi rt kho lo l{m ra sn phm y. y chnh l{ ngh thut - k nng hay k xo m chng ti ni n.
T nhiu quy tc n mt thi quen

c s|ch cng ging nh trt tuyt. Khi gii nh mt chuyn gia th c hai vic u rt th v, h{i ha. Khi l{m nh ngi mi bt u th rt lng tng, chm chp v{ d ch|n nn. Mi ngi, nht l{ ngi ~ trng th{nh, thng xu h khi hc trt tuyt. V mc d ~ bit i t l}u, bit ch}n mnh }u, nhng khi i gi{y trt tuyt v{o, h phi hc i li t u. H b trt ng~ nhiu ln, ngi dy mt c|ch kh nhc, gi{y b lch, trng ging v{ cm gi|c mnh l{ mt thng ngc Thm ch, mt hun luyn vin gii cng khng gip c g nhiu cho ngi mi hc trt tuyt. L{m sao nh mi iu m{ hun luyn vin ni, v{ va nh va trt tuyt? iu quan trng khi trt tuyt l{ bn khng nn ngh v tng ng t|c ring l, m{ phi phi hp chng vi nhau, xoay tr kho lo th mi trt c nh nh{ng. Nhng l{m c iu , bn li phi hc ring r tng ng t|c ngay lc u. Ch c nh vy, bn mi c th phi hp chng nhun nhuyn tr th{nh mt ngi trt tuyt gii. Vic c s|ch cng tng t. C th bn ~ c s|ch l}u ri, v{ vic phi hc li t u khin bn thy ngi. Nhng cng ging nh vic trt tuyt, khi c s|ch, bn khng th phi hp nhiu h{nh ng kh|c nhau th{nh mt h{nh ng phc tp nhng h{i h a nu bn cha tr th{nh chuyn gia trong tng ng t|c ring l. Bn 54
khng th rt ngn c|c phn kh|c nhau ca cng vic, khin chng chng cho ln nhau v{ tun ra {o {o. Mi ng t|c u i hi bn ch cao khi thc hin. Sau khi ~ luyn tp tng ng t|c mt, bn c th l{m d d{ng tng ng t|c m{ khng cn tp trung nhiu, hn na cn c th thc hin chng cng mt lc rt th{nh tho. Ngi c kinh nghim hc mt k nng phc tp bit rng h khng nn lo s khi thy mt lot c|c quy tc xut hin lc h bt u hc mt iu g . H bit h c phi hc c|ch phi hp c|c quy tc vi nhau th{nh tho nh th n{o. Nu c nhiu quy tc ngha l{ thi quen cn th{nh lp cng phc tp, ch khng nht thit phi t c nhiu thi quen kh|c nhau. Cc phn c kt hp v{ lng ghp vi nhau khi trnh thc hin ~ ln n mc t ng ha. Khi c ngha l{ bn ~ to nn thi quen thc hin to{n b c|c thao t|c. Lc n{y, bn c th thc hin mt c trt tht th{nh tho m{ trc }y bn cha tng l{m c, hay c mt cun s|ch m{ bn tng cho l{ qu| kh. Hc c|ch c tt khng d. c, c bit l{ c ph}n tch, khng ch phc tp hn nhiu so vi vic trt tuyt m{ c cn l{ mt hot ng tr tu. Ngi mi hc trt tuyt phi ngh n c|c ng t|c th cht, sau h c th qun i, v{ thc hin mt c|ch t ng. Ngh v{ thc v c|c h{nh ng th cht tng i d. Ngh n c|c h{nh ng tr tu kh hn nhiu. Hu ht, chng ta khng quen l{m vic n{y. Tuy nhin, iu n{y vn c th l{m c, v{ nhng ai l{m c n s hc c c|ch c tt hn.
55
56
PHN 2
Cp c th ba c phn tch
58
6 Ph}n loi mt cun s|ch

Nh ~ ni phn u, phng ph|p c trnh b{y trong cun s|ch n{y c th |p dng c vi mi loi t{i liu bn phi c hay mun c. Tuy nhin, khi din gii c|c quy tc c ph}n tch, chng ta dng nh b qua lu n{y. C rt nhiu kh khn m{ bt c c gi n{o cng c th gp phi khi c trn vn mt cun s|ch, c bit l{ mt cun s|ch d{i v{ kh. c truyn ngn thng d hn tiu thuyt, v{ c mt b{i b|o thng d hn c mt cun s|ch cng ch . V vy, nu bn c c mt thin s thi bng th hay mt cun tiu thuyt, th bn ho{n to{n c th c d d{ng mt b{i th tr tnh hay mt cun truyn ngn. Tng t, nu bn c th c mt cun s|ch d{i v lch s, trit hc, hay mt chuyn lun v khoa hc th vic c b|o hay bn tm tt cng lnh vc s ch l{ chuyn nh. Do , tt c nhng g chng ti ~ trnh b{y v vic c s|ch cng c th |p dng c vi tt c c|c loi t{i liu kh|c. Trong nhiu trng hp, chng ta khng th |p dng nhng quy tc n{y ho{n to{n ging nh khi c mt cun s|ch, nhng vic iu chnh chng cho ph hp vi loi t{i liu ang c khng c g kh.
59
Tm quan trng ca vic phn loi sch

Ph}n loi s|ch chnh l{ quy tc u tin ca k nng c ph}n tch, v{ c th c din t nh sau.
QUY TC 1: BN PHI BIT C[NG SM C[NG TT LOI S\CH MNH ANG C L[ G, TT NHT L[ TRC KHI BN BT U C CUN S\CH .
V d, bn phi bit mnh ang c th loi s|ch c ni dung h cu (nh tiu thuyt, s thi, th tr tnh), hay mt t|c phm c tnh cht m t v lnh vc n{o . Hu ht mi c gi u nhn bit c mt t|c phm h cu khi mi c qua. Tuy nhin, vic n{y khng phi lc n{o cng d d{ng.Portnoys Complaint (Li than phin ca Portnoy) l{ tiu thuyt hay mt nghin cu ph}n tch tm l? Naked Lunch (Ba tra trn tri) l{ mt truyn h cu hay mt ghi chp chng li vic lm dng thuc? Gone with the Wind (Cun theo chiu gi) l{ mt t|c phm l~nh mn hay chnh l{ lch s ca min Nam nc M trc v{ trong cuc ni chin? Main Street (Con ng chnh) v{ The Grapes of Wrath (Chm nho phn n) l{ nhng t|c phm vn chng hay nhng nghin cu v x~ hi? D nhin, tt c nhng cun s|ch u l{ tiu thuyt, u nm trong danh s|ch nhng t|c phm vn hc b|n chy nht. Nhng nhng c}u hi pha trn cng khng tha v c rt nhiu yu t khoa hc x~ hi trong c|c cun tiu thuyt ng i, v{ cng khng t yu t h cu trong mt t|c phm v x~ hi hc khin chng ta kh c th ph}n bit. iu n{y cng tng t vi mt s cun s|ch cha ng kin thc v vt l hay ha hc. Mt cun s|ch khoa hc c mc ch chnh l{ truyn ti kin thc. Mt cun s|ch ch yu ni n kin, l thuyt, gi thuyt hay suy o|n ng trong mt s trng hp cng truyn t kin thc cho 60
Phn loi mt cun sch
ngi c, v th cng l{ mt t|c phm khoa hc. Cng ging nh t|c phm vn chng, hu ht c gi c th nhn ra mt t|c phm khoa hc ngay khi nhn thy n. Tuy nhin, vn }y l{ phi ph}n bit c nhiu loi s|ch khoa hc kh|c nhau. Thng tin, kin thc m{ t|c phm lch s v{ trit hc cung cp khng ging nhau. Vn phi gii quyt mt cun s|ch v vt l kh|c vi vn phi gii quyt mt cun s|ch v o c. Tt nhin, hai t|c gi cng s s dng c|c phng ph|p ho{n to{n kh|c nhau gii quyt nhng vn khng ging nhau . Vy bn s |p dng quy tc 1 th n{o? u tin l{ kim so|t cun s|ch. Bn c tn s|ch, ph , mc lc, xem qua li m u ca t|c gi v{ ph lc cui s|ch. Nu cun s|ch qu| c, bn c th c li gii thiu ca nh{ xut bn. l{ nhng l| c ch dn m{ t|c gi ging ln ch cho bn thy gi s thi hng n{o.
Nhng iu bn c th hc c t tn mt cun sch

Chng ti ~ tng hi sinh vin ca mnh cun s|ch h c ni v vn g, v{ yu cu h miu t mt c|ch kh|i qu|t nht xem cun s|ch thuc loi n{o. Song tr li nhng c}u hi n{y khng phi l{ vic n gin. Chng ti xin nu ra mt v d v s nhm ln khi c tn mt cun s|ch. Nm 1859, Darwin xut bn mt cun s|ch rt ni ting. Tn cun s|ch c nhc n lin tc trong rt nhiu cuc tho lun. nh hng ca n c |nh gi| bi c nhng nh{ thng th|i v{ nhng bnh lun vin bnh thng. Cun s|ch vit v thuyt tin ha, trong tiu s|ch c t species (c|c lo{i). Vy tiu chnh x|c ca cun sch l g? Nu bn tr li l{ The origin of Species (Ngun gc c|c lo{i) tc l{ bn ~ ng. Nhng c th bn s tr li l{ The origin of the 61
Species (Ngun gc ca lo{i ngi). Chng ti ~ t c}u hi n{y vi 25 c gi, v{ hn na tr li l{ Ngun gc ca lo{i ngi. Nguyn nh}n l{ h cha bao gi c cun s|ch n{y, v{ cho rng cun s|ch phi lin quan g n s ph|t trin ca lo{i ngi. S tht l{ cun s|ch hu nh khng cp n con ngi m{ i tng n{y c Darwin nhc ti trong cun s|ch sau ca ng cun The Descent of Man (Ngun gc lo{i ngi). Cn cun Ngun gc cc loi ni n s sinh si, ph|t trin ca mun v{n lo{i ng thc vt trong th gii t nhin. Chng ti nhc n sai lm ph bin n{y v rt nhiu ngi ngh h bit tiu cun s|ch mc d thc t him ngi tht s c cn thn, v{ suy ngh xem tiu s|ch mun ni g. Trong v d sau }y, chng ti khng yu cu bn nh tiu s|ch, m{ suy ngh xem tiu mun ni g. T|c gi Gibbon ~ vit mt cun s|ch ni ting v ch La M~, mang tn The Decline and Fall of the Roman Empire (S suy t{n v{ dit vong ca ch La M~). Rt nhiu ngi bit tn cun s|ch n{y ngay c khi h khng c s|ch trong tay. Trn thc t, cm t suy t{n v{ dit vong ~ tr th{nh th{nh ng. Tuy nhin, khi chng ti hi 25 c gi rng ti sao chng u tin ca cun s|ch li c tn l{ Quy m v{ lc lng qu}n s ca ch La M~ trong thi k cai tr ca Antonines, tt c u khng bit. H khng bit suy lun nu cun sch c tn l S suy tn v dit vong ca ch La M th ni dung thng s bt u bng thi k ho{ng kim ca ch, ri mi n suy t{n v{ dit vong. V th, h dch mt c|ch v thc cm t decline and fall (suy t{n v{ dit vong) th{nh rise and fall (ph|t trin v{ suy t{n). H bi ri v khng thy cun s|ch nhc n nn Cng ha La M - ch tn ti trc thi k tr v ca Antonines n 150 nm. Nu h c k tiu s|ch, h c th suy o|n rng thi k tr v ca Antonines l{ thi ho{ng kim ca ch La M. Ni c|ch kh|c, tiu s|ch c th cung cp cho c gi nhng thng tin cn thit v cun s|ch trc khi h bt u c ni dung.
62
Phn loi mt cun sch
Nhng a s c gi thng khng c k tiu s|ch, c nhng cun h ~ bit hay cha tng bit. Mt nguyn nh}n khin nhiu ngi b qua tiu s|ch v{ li m u l{ h khng nhn thc c tm quan trng ca vic ph}n loi s|ch. H khng tu}n theo quy tc u tin ca vic c ph}n tch. C|c t|c gi vit s|ch thng c gng vit phn m u tht n gin, d hiu, v{ t tiu hoc ph s|ch c tnh miu t. Hai nh{ vt l Einstein v{ Infeld khi vit li ta cho cun The Evolution of Physics (S ph|t trin ca vt l hc) ~ th l rng h mong mun c gi bit vic c mt cun s|ch khoa hc d ph thng th n{o cng khng th ging c|ch c mt cun tiu thuyt. V th, hai ng ~ x}y dng mt mc lc y tnh ph}n tch b|o trc cho ngi c phn trnh b{y ni dung chi tit. Trong bt c trng hp n{o, nhng tiu chng c lit k pha trc cng c t|c dng khuch i tm quan trng ca tiu chnh. c gi n{o b qua ni dung trn s rt kh tr li c}u hi Cun s|ch bn c thuc loi n{o?. V{ nu cha bao gi t hi bn th}n c}u hi n{y th s cn nhiu c}u hi kh|c v cun s|ch h khng th tr li c. c tiu s|ch cn thn rt quan trng, nhng cha . Mc d c nhng tiu rt r r{ng nhng cng khng th gip bn ph}n loi c cun s|ch , tr phi bn c mt danh mc c|c loi s|ch trong u. Tm li, tu}n th nguyn tc 1 ca vic c s|ch bn phi bit l loi no.
63
Sch l thuyt hay sch thc hnh

Ai cng ~ t nhiu dng c|c t l thuyt v{ thc h{nh, nhng cha hn tt c u hiu ht ngha ca chng. Vi nhng ngi c u c thc t, t l thuyt mang tnh h~o huyn thm ch l{ xa vi; cn t thc h{nh c ngha l{ mt vic g c thc hin v{ mang li li nhun tc th. Chng ta u bit rng h{nh ng thng minh phi bt ngun t tri thc. Tri thc hay kin thc c th c s dng theo nhiu cch, khng ch ch ng thin nhin hay s|ng ch ra m|y mc, nhng cng c hu dng, m{ cn nh hng phm c|ch v{ iu chnh hot ng ca con ngi trong nhiu lnh vc kh|c nhau. C mt s cun s|ch cng nh mt s gi|o vin ch quan t}m n nhng kin thc m{ h phi truyn t, nhng iu n{y khng c ngha h ph nhn gi| tr s dng ca nhng kin thc . Nhiu ngi li c mi quan t}m vt ra ngo{i khun kh kin thc n thun. H mun tm hiu s}u hn v nhng kin thc c th gii quyt c|c vn ca cuc sng. H va truyn kin thc, va nhn mnh n vic |p dng kin thc v{o thc t. kin thc mang tnh thc t, chng ta phi bit chuyn chng th{nh nguyn tc hot ng, t vic bit l trng hp no sang vic bit phi lm g t c mc tiu trong trng hp . l{ s kh|c bit gia bit ci g v{ bit cch no. S|ch l thuyt dy bn v bn cht l l. S|ch thc h{nh dy bn c|ch l{m nhng iu bn mun hoc ngh l{ nn l{m. Bt k cun s|ch hng dn n{o, hoc nhng cun s|ch ch cho bn bit nn l{m g hoc l{m nh th no u l{ s|ch thc h{nh. S|ch thc h{nh bao gm nhng cun s|ch m t ngh thut d{nh cho ngi hc; nhng cun s tay v bt c lnh vc n{o nh c 64
Phn loi mt cun sch
kh, y khoa, nu n; v{ c nhng s|ch chuyn lun v kinh t, o c hay chnh tr. Chng ti s gii thch ti sao nhng cun s|ch chuyn lun v kinh t, o c hay chnh tr (thng c coi l{ nhng s|ch mang tnh quy chun, quy phm) li l{ mt nhm rt c bit trong danh mc s|ch thc h{nh. Bt c mt cun s|ch o c n{o cng u dy ta c|ch sng, ch bo ta nhng iu nn v{ khng nn l{m, thng tin cho ta bit v c phn thng v{ hnh pht gn vi vic thc hin hay khng thc hin nhng iu . V th, chng l{ nhng cun s|ch th c h{nh. Mt s nghin cu x~ hi hc ch n thun m t, ch khng |nh gi| hay nhn nh g v th|i , h{nh vi thc t ca con ngi th khng c coi l{ s|ch v o c hay s|ch thc h{nh. Chng ch l{ nhng t|c phm l thuyt - nhng cng trnh khoa hc. Ta c th l gii tng t vi mt cun s|ch v kinh t hc. Bn cnh nhng b|o c|o, nhng con s lin quan n to|n hc v{ thng k - phn nng v l thuyt hn thc h{nh - th nhng cun s|ch n{y thng dy ta c|ch t chc i sng kinh t nhiu quy m t c| nh}n n tp th hay quc gia; ch cho chng ta nn hay khng nn l{m g v{ thng tin v nhng hu qu tng ng nu ta khng l{m nhng vic phi l{m. Immanuel Kant ~ vit hai t|c phm trit hc ni ting l{ The Critique of Pure Reason (Bn v suy lun thun ty) v The Critique of Practical Reason (B{n v suy lun mang tnh thc h{nh). Cun th nht ni v c|i g l{ g, v{ chng ta hiu n nh th n{o ch khng phi l{m c|ch n{o hiu n. Cun th hai ni v vic con ngi nn kim so|t bn th}n nh th n{o, v{ iu g to nn phm gi|, c hnh ca con ngi. Cun s|ch n{y c bit nhn mnh tm quan trng ca bn phn nh l{ nn tng cho mi h{nh ng ng n v{ s nhn mnh c th khin nhiu c gi hin i kh chu. H cho rng, nim tin v{o bn phn nh mt
65
quan nim o c c gi| tr l{ iu phi thc t. Nhng iu n{y khng l{m mt i tnh thc h{nh trong cun s|ch ca Kant. Ngo{i nhng loi s|ch trn, cn c mt loi s|ch thc h{nh na. Mt b{i din vn, mt b{i ph|t biu mang tnh chnh tr, hay li ku gi h{nh ng cha ng nhng ni dung thuyt phc bn nn l{m g v{ nn cm thy nh th n{o v mt s vic . Mc d cun s|ch thc h{nh n{o cng mang tnh khch l, c v nhng nhng yu t n{y khng c t ngang h{ng vi yu t thc h{nh. C s kh|c bit r r{ng gia mt b{i ku gi h{nh ng vi mt chuyn lun chnh tr, gia mt t tuyn truyn v kinh t vi mt b{i ph}n tch nhng vn kinh t. i khi bn c th da v{o tn mt cun s|ch nhn bit r n c thin v thc h{nh hay khng. Bn c th nhanh chng nhn ra loi s|ch nu tn s|ch c nhng cm t nh ngh thut hoc c|ch . Hoc nu tn t|c phm cp n nhng lnh vc mang tnh thc h{nh m{ bn bit nh o c, chnh tr, kinh doanh, thm ch c th l{ kinh t hc, lut ph|p hay y khoa, th bn c th ph}n loi cun s|ch kh| d d{ng. Khi miu t ngh thut c kim so|t, chng ti ~ lu bn sau khi c trang u v{ c th c phn ph lc, bn khng nn dng li m{ nn c c nhng on vn c tnh cht tng kt hay tm tt xuyn sut cun s|ch. C|c bn cng nn c c phn m u, phn kt v{ nhng phn chnh ca cun s|ch. Vic n{y ho{n to{n cn thit, nht l{ trong nhng trng hp bn khng th ph}n loi cun s|ch da v{o tn s|ch hay nhng trang u. Khi , bn phi da v{o c|c k hiu xut hin trong phn chnh ca cun s|ch. Bn s ph}n loi c mt cun s|ch m{ khng phi c qu| k nu ch n c}u ch v{ ghi nh nhng mc s|ch c bn trong u.
66
Phn loi mt cun sch
Trong mt cun s|ch thc h{nh thng xut hin nhng t nh: nn, phi, tt, xu, mc ch, phng tin. C}u c trng ca mt cun s|ch thc h{nh thng ni rng iu g nn l{m; hoc }y l{ c|ch ng n l{m vic g ; hoc hng ti c|i ch n{o th tt hn; hay chn phng tin n{o th ph hp hn. Ngc li, mt cun s|ch l thuyt li lin tc nhc n t l{ thay v nn hay phi. N c gng chng minh iu g l{ ng, l{ s tht, ch khng phi mi vic s tt hn nu t trong tnh hung ngc li. Trn }y, chng ti mi ch gi mt s du hiu m{ bn c th s dng khi bt u ph}n bit mt cun s|ch. Bn c{ng hiu nhng du hiu gip ph}n bit s|ch l thuyt vi s|ch thc h{nh bao nhiu, bn c{ng s dng chng tt by nhiu. Tuy nhin, bn cng cn hc c|ch nghi ng nhng du hiu . Nh ~ ni trn, mc d kinh t hc thng l{ vn thc tin, nhng vn c s|ch kinh t hc thun ty l thuyt. Tng t, vn v hiu bit thng mang tnh l thuyt nhng vn c s|ch dy bn ngh nh th n{o. Cng c th, bn s gp mt t|c gi khng hiu g v s kh|c bit gia l thuyt v{ thc h{nh, nh nhng tiu thuyt gia khng ph}n bit c }u l{ h cu, }u l{ x~ hi hc. Hoc c th bn s thy nhng cun s|ch va thuc loi n{y va thuc loi kh|c. D th n{o, vic tm hiu c|ch t|c gi tip cn vn vn rt c ch i vi c|c c gi.
Cc loi sch l thuyt

C|ch ph}n loi truyn thng i vi s|ch l thuyt l{ chia chng th{nh c|c lnh vc nh lch s, khoa hc v{ trit hc. Hu nh ai cng bit s qua v s kh|c bit gia c|c loi s|ch n{y. V d, tiu s|ch lch s lun c nhng nt c trng nh c t lch s xut hin, nu khng th nhng t cn li thng b|o cho c gi 67
bit cun s|ch n{y vit v chuyn ~ xy ra. Thm na, mt cun s|ch lch s in hnh lun h{nh vn theo li k. Nh{ s hc thng phi vit mt c|ch vn v, tc l{ phi tu}n theo nhng nguyn tc k mt c}u chuyn hay. Tiu mt t|c phm khoa hc t c tnh biu l nh tiu mt cun s|ch s hc. T khoa hc thnh thong cng xut hin nhng thng th tn ca lnh vc khoa hc s c mt trn tiu s|ch, v d nh t}m l hc, a cht hc hay vt l hc. Rc ri xy ra khi bn khng ph}n bit r r{ng gia vt l hc v{ t}m l hc nhng lnh vc m{ c|c nh{ khoa hc v{ trit hc ~ tranh lun rt nhiu qua c|c thi k. Thm ch rc ri nm ngay trong nhng t nh trit hc v{ khoa hc v chng vn c s dng rt a dng. Aristotle gi cun Physics (Vt l) ca ng l{ mt chuyn lun khoa hc, mc d theo c|ch dng hin nay th cun s|ch mang tnh trit hc nhiu hn. Tng t, Newton t tn t|c phm v i ca mnh lMathematical Principles of Natural Philosophy (Nhng nguyn l to|n hc ca trit hc t nhin), mc d vi chng ta cun s|ch l{ mt trong nhng t|c phm khoa hc kinh in. Trit hc ging khoa hc v{ kh|c s hc ch n thin v tm kim nhng ch}n l ph qu|t hn l{ m t nhng s kin c th d qu| kh gn hay qu| kh xa. Nhng nh{ trit hc khng t c}u hi ging ca nh{ khoa hc, v{ h cng khng s dng phng ph|p tng t tr li. Vy l{m nh th n{o ph}n bit c s|ch v trit hc v{ s|ch khoa hc? Nu mt cun s|ch tp trung ni v nhng iu nm ngo{i phm vi kinh nghim thng ng{y, lp i lp li ca bn, th l{ s|ch khoa hc. Bng khng, l{ mt t|c phm trit hc. Cn nh rng, tiu ch ph}n loi n{y ch |p dng vi nhng cun s|ch hoc l{ khoa hc hoc l{ trit hc, ch khng |p dng vi nhng cun s|ch vit v c|c lnh vc kh|c. 68
Phn loi mt cun sch
S ph}n bit n{y c v kh|c l. Chng ti xin minh ha c th. Cun Two New Sciences (Hai ng{nh khoa hc mi) ca Galileo i hi bn phi tng tng, hoc t mnh l{m mt s th nghim vi mt phng nghing. Cun Opticks (Quang hc) ca Newton ni n nhng th nghim trong phng vi hnh lng tr, gng v{ nhng chm s|ng c kim so|t c bit. Th nghim m{ c|c t|c gi trn ni n cha chc ~ c h thc hin trong phng th nghim. Cn trong cun Ngun gc cc loi, Darwin tng trnh li nhng iu m{ ng ~ quan s|t qua nhiu nm nghin cu. l{ nhng iu c th hoc ~ c kim chng bi c|c nh{ quan s|t kh|c, nhng li khng th kim chng c bng kinh nghim thng ng{y ca mt ngi bnh thng. Ngc li, mt cun s|ch trit hc khng bao gi cp n nhng thc t hay quan s|t nm ngo{i kinh nghim ca mt ngi bnh thng. Mt trit gia s dn ngi c hng ti kinh nghim chung, thng thng ca h kim chng, x|c thc hay ng h nhng g ngi vit a ra. V d cun Essay Concerning Human Understanding (Lun b{n v hiu bit ca con ngi) ca Locke a ra u gn lin vi kinh nghim m{ ngi n{o cng c thng qua hot ng ca h thn kinh. Trong khi , rt nhiu t|c phm ca nh{ t}m l hc Freud l{ t|c phm khoa hc v Freud a ra rt nhiu quan im thng qua vic tng thut li nhng iu ng quan s|t c trong iu kin n gin ca vn phng mt nh phn tch tm l. Tuy nhin trng hp ca William James - mt nh{ t}m l hc v i - li l{ ngi ng gia dng. ng tng thut li nhiu v d v nhng th nghim c bit m{ ch nhng ngi quan s|t cn thn v{ c {o to b{i bn mi c th hiu c. Nhng ng cng thng xuyn yu cu ngi c |nh gi| xem nhng iu ng ni c ng vi kinh nghim ca bn th}n h khng. Do , cun Principles of Psychology (Nhng nguyn tc t}m l hc) ca
69
ng va l{ mt t|c phm khoa hc va l{ mt t|c phm trit hc mc d mc tiu chnh ca n lin quan n khoa hc. Nu ni mt c|ch n gin, khoa hc lin quan n th nghim hoc ph thuc v{o nhng nghin cu v{ quan s|t t m. Cn trit hc n thun l{ da gh suy ngm. iu n{y khng c ngha mt trit gia ch n thun l{ mt nh{ t tng, v{ mt nh{ khoa hc ch l{m mt quan s|t vin. C hai u phi quan s|t v{ suy ngh nhng h ngh v nhng loi thng tin kh|c nhau m{ h quan s|t c, a ra nhng c|ch chng minh kt lun kh|c nhau. Nh{ khoa hc s ch v{o kt qu t nhng tri nghim c bit ca mnh, cn nh{ trit hc ch v{o nhng kinh nghim ~ quen thuc vi tt c mi ngi.
70
7 Chp X-quang mt cun s|ch

Mi cun s|ch n cha mt b khung c bao bc bi nhng tm ba. Nhim v ca mt c gi ph}n tch l{ phi tm ra b khung , tc l{ nm bt c cu trc ca bt k cun s|ch n{o. l{m c iu n{y, bn phi c s|ch vi con mt ca tia X. Do vic phi bit cu trc ca mt cun s|ch ht sc cn thit nn chng ta c quy tc c s|ch th hai v{ th ba. Tt nhin, vic |p dng hai quy tc s kh|c nhau ty loi s|ch bn c. Tnh thng nht ca mt cun tiu thuyt kh|c tnh thng nht ca mt chuyn lun chnh tr. S sp xp c|c phn trong hai cun s|ch n{y cng khng ng nht v{ khng ging nhau. Mc d vy, mi cun s|ch |ng c u c tnh thng nht gia ni dung vi h thng c|c phn. Cun s|ch n{o khng m bo hai yu t n{y th ch l{ mt m bng bong kh c. C th din gii quy tc th hai v{ th ba ca cp c ph}n tch nh sau:
QUY TC 2: TRNH B[Y S THNG NHT CA TO[N B NI DUNG CUN S\CH TRONG MT C]U N HOC MT ON VN NGN.
iu n{y ngha l{ bn phi din t c to{n b ni dung cun 71
s|ch mt c|ch ngn gn nht c th, nhng khng c ngha bn phi ni cun s|ch thuc loi n{o. Mi cun s|ch l{ mt t|c phm ngh thut nn cng c tnh chnh th, thng nht. Bn phi hiu r tnh thng nht n{y. Cch duy nht chng t bn hiu l{ bn phi ni c v s thng nht vi chnh mnh hoc bt k ai ch trong mt v{i t. Nu dng qu| nhiu t din t, chng t bn cha nhn thy s thng nht m{ mi ch thy v s th kh|c trong cun s|ch.
QUY TC 3: TRNH B[Y NHNG PHN CHNH CA CUN S\CH V[ C\CH SP XP C\C PHN THEO TH T THNG NHT TH[NH MT CHNH TH
Mt cun s|ch hay ging nh mt ngi nh{ p vi tng b phn c sp xp ngn np. Mi b phn chnh c tnh c lp nhng vn c mi lin h chc nng vi nhau, gp phn to nn gi| tr chung ca ngi nh{. Nhng cun s|ch hay nht l{ nhng cun c cu trc d hiu nht. Mc d chng thng phc tp hn nhng loi s|ch km cht lng, nhng cu trc c{ng phc tp bao nhiu th vic c c{ng n gin by nhiu, v c|c phn ca cun s|ch c t chc tt hn v{ c tnh thng nht cao hn. Tuy nhin, c tt nhng cun s|ch hay, bn phi tm ra c th hin trong .
Ni dung v b cc phi nu c tnh chnh th ca mt cun sch

Sau }y l{ mt v{i v d v quy tc th hai ca cp c ph}n tch quy tc i hi bn phi nu c s thng nht ca cun sch. 72
Chp X-quang mt cun sch
S thi Odyssey ca t|c gi Homer k v anh hng Ulysses - ngi ~ mt mi nm mi tho|t khi s v}y h~m th{nh Troy. Ulysses tr v ng lc ngi v Penelope chung thy ang b ba v}y bi nhng k n cu hn. C}u chuyn c Homer k mt c|ch chau chut vi nhng tnh tit phiu lu k th trn t lin v{ trn bin, vi nhiu chng, hi cng s phc tp trong ct truyn. Mc d vy, c}u chuyn vn c mt s thng nht trong chui h{nh ng v{ tuyn t tng chnh, gip x}u chui to{n b tnh tit li vi nhau. Aristotle ~ ch ra tnh thng nht ca s thi Odyssey trong mt v{i c}u tm tt nh sau: Mt ngi {n ng ~ nhiu nm lu lc tha hng, b thn bin Poseidon ganh ght di theo tng bc khin anh v cng ch|n nn. Trong khi , qu nh{, gia nh anh cng ang trong cnh ng khn kh khi nhng k n cu hn v anh tm mi c|ch tiu ht tin ca anh, v{ }m mu h~m hi con trai anh. Th ri, sau bao ng{y lnh nh trn bin, anh cng tm v c qu hng, tip tc vt qua bao th th|ch nhng ngi th}n yu nhn ra anh ng thi mt mnh chng li nhng k cu hn v anh v{ bo v bn th}n khi tiu dit l ngi . Aristotle cho rng on trn }y chnh l{ ct li ca c}u chuyn, phn cn li ch l{ c|c tnh tit c th. Sau khi nm c ct truyn, qua nm c s thng nht ca to{n b phn li k, bn c th sp xp c|c phn v{o v tr ph hp. Hy thc h{nh k nng n{y vi mt v{i cun tiu thuyt m{ bn ~ c. Khng phi lc n{o bn cng t mnh tm ra s thng nht trong ni dung mt cun s|ch. C lc bn s cn s gip ca t|c gi. Khi , tt c nhng g bn phi l{m ch l{ c tiu s|ch. th k XVIII, c|c t|c gi c thi quen vit nhng tiu rt trau chut, t m - nhng tiu c th ni ht cho ngi c bit cun s|ch 73
vit g. V d nh tiu ca t|c gi ngi Anh Jeremy Collier: A Short View of the Immorality and Profaneness of the English Stage, together with the Sense of Antiquity upon this Argument (Mt c|i nhn thin cn v s i bi v{ trn tc ca s}n khu Anh, cng thc chng li iu n{y ca ngi xa). T tn s|ch trn, bn c th o|n rng Collier s a ra nhiu v d v s lm dng trng trn c|c quy tc o c trn s}n khu Anh, v{ ng s ng h s phn kh|ng ca mnh bng vic trch dn c}u ch ca c|c bc tin bi (nh Platon) - nhng ngi ~ tng ln ting tranh lun rng s}n khu ch l{m suy i gii tr, hay c|c v cha x thng ni rng c|c v kch l{ s c|m d x|c tht v{ ti li. i vi mt s cun s|ch, bn c th bit tnh thng nht gia c|c chng mc thng qua li ni u. Tuy nhin, khng nn da ho{n to{n v{o phn n{y v c|ch sp xp ni dung c|c phn ca t|c gi c th i lch hng. V th, bn lun phi nh i tm s thng nht gia c|c phn ca cun s|ch cui cng vn l{ nhim v ca ngi c. Bn ch c th ho{n th{nh nhim v bng c|ch c qua mt lt t u n cui cun sch. Tnh thng nht trong t|c phm Ethics (o c hc) ca Aristotle c th c trnh b{y nh sau: Cun s|ch n{y nghin cu bn cht hnh phc ca con ngi, v{ ph}n tch nhng ho{n cnh m{ con ngi c th tm thy hay |nh mt hnh phc. T ch ra nhng suy ngh, h{nh ng con ngi phi thc hin c c hnh phc, hoc tr|nh s bt hnh. Cun s|ch ch yu nhn mnh vic bi dng nhng phm cht o c v{ tr tu cao p cn thit cho hnh phc bn cnh vic tha nhn nhng yu t tt p kh|c nh ca ci, sc khe, bn b, x~ hi cng bng. Hay nh trong cun The Wealth of Nations (S thnh vng ca c|c quc gia) ca Adam Smith, c gi c tr gip ngay t u bi chnh li gii thiu ca t|c gi v b cc ca cun s|ch. Tuy 74
nhin phn n{y kh| d{i, trong khi s thng nht v ni dung cun s|ch c th tm gn bng v{i dng di }y: Cun s|ch n{y nghin cu ngun gc ca ci ca mt quc gia thuc bt k nn kinh t n{o da trn s ph}n cng lao ng; xem xt mi quan h gia lng tr cho ngi lao ng, li nhun quay vng vn, v{ tin thu cng xng m|y mc nh nhng yu t c bn quyt nh gi| ca h{ng ha. Cun s|ch cn b{n n nhng c|ch s dng ngun vn c ch hn, lin h gia ngun gc v{ vic s dng tin vi s tch ly cng nh s dng ngun vn. Bng vic nghin cu s gia tng ca ci nhiu quc gia kh|c nhau, trong nhng iu kin kh|c nhau, cun s|ch ~ so s|nh nhiu h thng kinh t chnh tr v{ tranh lun v s tt p ca mu dch t do. Cun Ngun gc cc loi ca Darwin c coi nh mt v d in hnh v tnh chnh th ca mt t|c phm l thuyt trong lnh vc khoa hc. Ct li ca t|c phm c trnh b{y nh sau: Cun s|ch n{y ghi li s bin th ca c|c vt th sng qua nhiu th h, v{ c|ch thc chng chuyn sang nhng h thc vt v{ ng vt mi; b{n v s thun ha vt nui trong nh{ cng nh nhng bin i di t|c ng ca iu kin t nhin; ch ra c|ch thc u tranh sinh tn v{ chn lc t nhin to nn v{ duy tr s ph}n h ng thc vt; a ra quan im rng c|c lo{i khng c nh v{ lun bin i trong qu| trnh chuyn tip t trng th|i km r r{ng sang trng th|i r r{ng v{ n nh hn, thng qua mt lot dn chng t nhng lo{i ng vt ~ tuyt chng, t nhng so s|nh v phi thai hc v{ gii phu hc. C hai iu chng ti mun lu c|c bn. Th nht, bn c th da v{o gi ca t|c gi tm ra b cc cun s|ch. Th hai, bn h~y cn trng, ng tip nhn nhng tm tt mu m{ chng ti cung cp trn }y nh nhng cng thc cui cng v{ tuyt i v chnh 75
th mt cun s|ch. C nhiu c|ch din t tnh chnh th, v{ khng c c|ch n{o l{ duy nht ng. Mi cun s|ch l{ mt nt kh|c bit vi tng c gi nn khng c g ngc nhin khi mi c gi th hin nhn nh v tnh chnh th ca s|ch mt c|ch k hc nhau. Mc d vy, iu n{y khng c ngha nhn nh th n{o cng ng. V c gi d kh|c nhau nhng cun s|ch vn l{ mt v{ ho{n to{n c th kim tra tnh chnh x|c, s trung thc trong nhn nh ca bt c ai v cun s|ch mt c|ch kh|ch quan.
Lm ch nhiu phn khc nhau: Ngh thut phc tho dn mt cun sch
H~y quay li quy tc 3 quy tc yu cu chng ta phi trnh b{y c nhng phn chnh ca cun s|ch theo trnh t v{ mi lin h gia chng vi nhau. Quy tc n{y lin quan cht ch n quy tc 2. Mt li gii thiu sc tch v tnh chnh th phi ch ra c nhng phn chnh to nn cun s|ch . Bn khng th hiu to{n b cun s|ch nu khng bit r trnh t c|c phn. Nu quy tc 2 hng bn ch n tnh chnh th, th quy tc 3 li hng bn ti tnh phc tp ca cun s|ch. Bn d d{ng nhn ra c|c phn chnh ca mt cun s|ch ngay khi bn nm c ni dung ct li. Nhng bn th}n mi phn n{y cng rt phc tp v{ c cu trc ni ti ring m{ bn cn tm hiu. Do , quy tc 3 khng ch lin quan n vic lit k c|c phn trong s|ch, m{ cn bao h{m vic lp d{n tng phn, coi l{ nhng tp hp con m{ mi phn li c tnh chnh th v{ phc tp ring. Bn c th hnh dung v quy tc 2 v{ 3 nh sau: - Theo quy tc 2, bn phi ni rng: To{n b cun s|ch ni v - Tip , |p dng quy tc 3, bn phi trnh b{y c: (1) T|c gi 76
~ th hin ni dung cun s|ch qua my phn chnh. Trong , phn u tin ni v, phn th hai ni v, phn th ba ni v, (2) Phn th nht li bao gm my ni dung nh hn: ni dung u tin xem xt ch X, ni dung th hai b{n v vn Y, ni dung th ba cp n Z, (3) Trong ni dung u ca phn th nht, t|c gi nu ra my lun im. Trong , lun im mt l{ A, lun im hai l{ B, lun im ba l{ C, v{ c tip tc nh vy. Tt nhin l{ d{n trn ch l{ cng thc tham kho. Nhng vi ngi bit c|ch c, h s thc hin d{n nh mt thi quen t nhin v{ d d{ng. C th h khng cn vit hay ni ra mi th mt c|ch r r{ng, nhng nu c yu cu tng thut li cu trc cun s|ch th c th h s l{m gn ging cng thc chng ti nu trn. Thm ch khi bn thun thc k nng n{y, khng phi cun s|ch n{o bn cng c gng c. Nhng c gi ham c c khi cng ch |p dng nhng iu tng t d{n trn vi mt v{i cun s|ch. a s ch cn hiu s qua cu trc ca s|ch. Mc tng t trong c|ch |p dng quy tc 3 thay i t y theo c im ca s|ch cng nh mc ch c cun . Hn ch ca cng thc trn l{ a sn trt t cng nh m i quan h gia c|c phn ca cun s|ch. Tuy nhin, nhng hn ch n{y phn n{o c gim bt nh mt v{i v d v c|ch |p dng cng thc . Xt v l thuyt, d{n mt cun s|ch c th d{i hn chnh cun s|ch . V{o thi trung c, ~ tng c nhng b{i ph bnh ni ting v c|c t|c phm ca Aritotle d{i hn chnh t|c phm c bnh lun. thi hin i, cng c nhng b{i ph bnh d{i tng t, v d nh nhng b{i bnh ni ting v t|c phm Critique of Pure Reason (B{n v l tr n thun) ca Kant; hoc nh mt n bn ch gii v mt v kch ca Shakespeare bao gm mt khung d{n 77
c th n tng chi tit v{ nhiu th kh|c na, d{i hn v kch c chc ln. Bn c th c cn thn nhng b{i bnh kiu n{y thy quy tc ba c thc hin nh th n{o. Hin ph|p nc M l{ mt t{i liu rt th v v{ thc t, vi h thng c t chc rt khoa hc. Xem xt t|c phm n{y, bn s thy khng kh khn g tm ra nhng ni dung chnh ca n. Di }y l{ cng gi v t|c phm: 1. Li ni u - Mc ch ca Hin php. 2. Mc 1 Ban Lp ph|p ca chnh ph. 3. Mc 2 Ban H{nh ph|p ca chnh ph. 4. Mc 3 Ban T ph|p ca chnh ph. 5. Mc 4 Mi quan h gia chnh quyn c|c bang v{ chnh quyn lin bang. 6. Mc 5, 6, 7 Ni v vic iu chnh Hin ph|p, v th ca Hin ph|p nh mt b lut ti cao v{ nhng iu khon dng ph chun Hin ph|p. 7. Mi sa i u tin to nn D tho Lut v Quyn con ngi. 8. Nhng sa i cn li n ng{y nay. }y cng l{ nhng phn chnh trong t|c phm. B}y gi chng ti s i s}u ph}n tch mt phn nh - phn th hai ca Hin ph|p. Phn n{y cng c chia th{nh nhiu phn nh hn:
78
II,1. Phn 1 - thit lp quyn lp ph|p trong Quc hi M, vi hai c quan l{ Thng ngh vin v{ H ngh vin. II,2. Phn 2 v{ 3 - miu t c|c th{nh phn cu to nn H vin v{ Thng vin, ng thi nu r phm cht chuyn mn ca tng th{nh vin trong vin. Thm v{o , lut quy nh H vin c quyn duy nht l{ t c|o, cn Thng vin c quyn duy nht l{ kim tra nhng li t c|o . II,3. Phn 4 v{ 5 - bu chn th{nh vin cho c hai vin ca Quc hi, bu th{nh vin ni c|c, II,4. Phn 6 - nhng c quyn v{ lng ca c|c thng ngh s v{ h ngh s, II,5. Phn 7 - nh ngha mi quan h gia ban lp ph|p v{ h{nh ph|p ca chnh ph; miu t quyn ph quyt ca tng thng. II,6. Phn 8 - b{n v quyn lc ca Quc hi. II,7. Phn 9 - nhng im hn ch trong quyn lc ca Quc hi. II,8. Phn 10 - nhng hn ch trong quyn lc ca tng bang, v{ gii hn m{ c|c bang phi tu}n theo s iu h{nh ca Quc hi. Tng t nh trn, chng ta c th lp d{n vi c|c phn cn li ca Hin ph|p. Tt nhin, }y ch l{ mt trong nhiu c|ch bn c th thc hin. C th bn ~ c Hin ph|p M nhiu ln, nhng bn cha |p dng quy tc n{y ln n{o th bn s thy vic |p dng n gip bn thy c nhiu iu hn v Hin ph|p M. Trong nhiu trng hp, bn khng nht thit phi b|m theo cu trc c ph}n chia th{nh chng mc ca cun s|ch. Cu trc c th hay hn hoc t hn cng do bn lp ra. D th n o th iu quan trng nht vn l{ bn t lp c cng cho ring 79
mnh. T|c gi lp cng vit s|ch tt hn. Bn lp cng ca chnh mnh c s|ch d d{ng hn. Nu t|c gi ho{n ho v{ bn l{ c gi kiu mu th cng ca c hai s ging nhau. Ngc li, s c nhng chnh lch gia hai bn cng. Ni nh trn khng c ngha bn nn b qua tiu chng v{ s ph}n on ca t|c gi, m{ h~y s dng chng nh nhng nh hng cho hot ng ca ring bn. Tm ra cu trc tht s ca mt cun s|ch l{ iu rt quan trng. Nu bn mun din t chnh x|c tnh chnh th ca mt cun s|ch (quy tc 2), bn phi ch r c nhng phn ~ l{m nn tnh chnh th y (quy tc 3). C th ch cn xem qua cun s|ch, bn ~ ni ngay c tnh chnh th ca n trong i ba dng. Nhng bn s khng tht bit iu c chnh x|c khng. l{ l do ti sao quy tc 3 c bit cn thit nh l{ mt s b sung cho quy tc 2. V d: Mt a tr hai tui ni hai cng hai bng bn. }y l{ mt c}u ni ng, nhng chng ta c th sai khi kt lun a tr bit nhiu v to|n hc. Trn thc t, c th a tr khng bit c}u c ngha g, do n vn phi hc mn to|n. Tng t, bn c th ng khi o|n ch chnh ca cun s|ch, nhng bn vn cn tri qua b{i tp ch r cch no v ti sao bn ni c iu . Vic yu cu bn ph|c tho nhng phn chnh ca cun s|ch, v{ ch ra chng minh chng v{ ph|t trin ch chnh nh th n{o, chnh l{ h tr bn ni v tnh chnh th ca cun s|ch.
Mi lin h tng h gia c v vit

Quy tc 2 v{ 3 nu trn khng ch |p dng ring cho vic c m{ cn lin quan n vic vit v c v{ vit c mi quan h tng h vi nhau, cng nh quan h gia dy v{ hc. Nu c|c t|c gi v{ gi|o vin khng sp xp, hoc khng bit thng nht v{ t chc 80
nhng thng tin m{ h truyn t th{nh nhng phn kh|c nhau, th s chng ch g khi hng dn ngi c hay ngi nghe tm kim tnh chnh th v{ kh|m ph| cu trc ca c cun s|ch. Mc d c|c quy tc trn c tnh tng h, nhng c|c h tun theo chng ho{n to{n kh|c nhau. Ngi c c gng kh|m ph| ra b khung ca cun s|ch, cn t|c gi li bt u mi vic vi b khung v{ c gng p da tht ln trn che lp n. Mt t|c gi t{i ba s khng che giu mt on xng nh bng mt lp tht dy, cng khng dng lp tht qu| mng khin b xng l ra, m{ s p mt lp tht va v{ chc chn. Ging nh b khung, phn tht cng l{ mt b phn khng th t|ch ri ca cun s|ch, v n cung cp thm mt gc nhn cn thit cho c gi. Tm li, mt b{i vit phi thng nht, r r{ng v{ mch lc. c gi phi tm ra s thng nht , tm ra im kh|c bit v{ trt t ca c|c phn. S r r{ng c th hin ngay trong cng, v{ nhng phn lin quan n nhau th i cng nhau theo mt trt t nht nh. Hai quy tc 2 v{ 3 cn c dng ph}n bit s|ch hay v{ s|ch d. Nu bn nm chc k nng v{ ~ rt n lc m{ vn khng th nm c tnh chnh th ca cun s|ch, khng th ph}n bit c c|c phn v{ mi lin h gia chng th rt c th cun s|ch bn ang c l{ mt cun s|ch ti, d n c ting tm th n{o. Tuy nhin, bn khng nn nng vi kt lun ngay v c th li l{ do bn ch khng phi l{ cun s|ch. Hai quy tc trn cng c th c |p dng c bt c phn quan trng n{o hoc c c mt cun s|ch m t. Nu phn bn chn c c lp v{ phc tp hn so vi nhng phn kh|c, th tnh chnh th v{ s phc tp ca n cn phi c t|ch ring d c hn. C s kh|c bit ln gia loi s|ch cung cp kin thc v{ c|c t|c phm thi ca, tiu thuyt. Mt cun tiu thuyt hay th ni dung chnh cha bn trong tt c c|c phn nn bn phi c to{n b 81
cun s|ch. Nhng bn li c th nm c chnh trong b o c hc ca Aritotle hay cun Ngun gc cc loi ca Darwin m{ ch cn c k mt v{i phn.
Pht hin vn ca tc gi
C mt quy tc c na m{ chng ti mun trnh b{y chng n{y. l{ QUY TC 4: PH\T HIN RA NHNG VN CA
T\C GI.
Mt t|c gi thng bt u vit s|ch vi mt hay mt chui c|c c}u hi v{ cun s|ch s tr li nhng c}u hi . D t|c gi ni hoc khng ni cho c gi bit c|c c}u hi l{ g v{ c th h cng khng a ra c}u tr li, th c gi vn phi dng li c}u hi mt c|ch chnh x|c nht c th. Bn cn nu c c}u hi chnh v{ c c}u hi ph nu c}u hi chnh qu| phc tp v{ bao gm nhiu phn. Bn khng nhng phi hiu tng i v nhng c}u hi lin quan m{ cn phi sp xp c chng theo mt trt t lgic. }u l{ c}u hi quan trng nht? C}u n{o l{ th yu? C}u n{o cn c tr li u tin? Nu bn bit c|c loi c}u hi m{ ai cng c th hi v bt c iu g th bn s rt tinh thng khi tm vn ca t|c gi. V d c|c c}u hi mang tnh l thuyt sau: Vn c tn ti khng? N thuc loi n{o? Ti sao n tn ti? N c th tn ti trong iu kin n{o? N phc v mc ch g? Hu qu do s tn ti ca n g}y ra? Nhng thuc tnh c trng ca n l{ g? Mi lin h gia n v{ nhng vn kh|c cng loi hoc kh|c loi nh th n{o? N s din bin ra sao? Hoc nhng c}u hi mang tnh thc h{nh nh: Nn tm kim nhng mc tiu n{o? La chn phng tin n{o cho mt mc ch c th? Phi l{m g v{ theo trnh t n{o t c mc ch nht nh? Trong iu kin hin ti, l{m th n{o l{ ng 82
hoc tt hn nn l{m g? Trong ho{n cnh n{o th l{m vic n{y tt hn l{m vic kia? Trn }y l{ mt phn nhng c}u hi c th gip bn tm ra vn m{ cun s|ch ang c gng gii quyt. Tuy nhin, chng cn phi c iu chnh khi |p dng vi nhng t|c phm vn hc gi tng.
Giai on u ca qu trnh c phn tch

Chng ti ~ nu ra v{ gii thch bn quy tc u tin ca vic c ph}n tch. Chng lin quan cht ch vi nhau v{ to th{nh mt nhm quy tc c cng mc ch. C|c quy tc u cung cp cho nhng c gi |p dng chng nhng kin thc v cu trc mt cun s|ch. Khi bn |p dng bn quy tc n{y c bt c cun s|ch n{o, k c nhng cun kh| kh v{ d{i, th bn ~ ho{n th{nh giai on u tin ca c ph}n tch. Bn khng nn hiu t giai on theo ngha lin quan n thi gian tr khi bn ang giai on u luyn c ph}n tch. iu c ngha l{ bn khng nht thit phi c ht t u n cui cun s|ch mi |p dng c bn quy tc n{y, ri sau li c i c li cun s|ch |p dng c|c quy tc kh|c. Mt c gi thun thc thng ho{n th{nh tt c cng on n{y cng mt lc. Tuy nhin, bn phi nhn ra rng nm c cu trc mt cun s|ch l{ mt giai on trong quy trnh c ph}n tch. Ni c|ch kh|c, vic |p dng bn quy tc n{y s cung cp hu ht thng tin gip bn tr li c c}u hi u tin v cun s|ch: Ton b cun sch ni v iu g? Chng ti xin vit li bn quy tc u tin theo trt t, di mt tiu ph hp, gip bn n tp thun li hn.
83
Giai on u tin ca qu| trnh c ph}n tch, hay nhng quy tc tm xem cun s|ch ni v vn g: 1. Ph}n loi s|ch theo th loi v{ ch . 2. Din t ni dung chnh ca to{n b cun s|ch mt c|ch ngn gn nht. 3. Lit k nhng phn chnh theo th t v{ mi quan h, lp cng cho nhng phn n{y nh bn ~ lp cng cho to{n b t|c phm. 4. X|c nh mt hoc nhiu vn m{ t|c gi ang tm c|ch gii quyt.
84
8 Thng nht c|c thut ng vi t|c gi

Giai on u tin trong qu| trnh c ph}n tch ~ c ho{n th{nh khi bn |p dng bn quy tc nu cui chng trc. Chuyn sang giai on tip theo, bn cn tu}n theo bn quy tc c na, nhng trc tin l{ phi thng nht c|c thut ng sau khi ~ vch r c cu trc cun s|ch. Nu khng c s thng nht v thut ng gia t|c gi v{ c gi, s khng c s giao lu v mt tri thc, v thut ng l yu t c bn ca nhng kin thc c th truyn t c.
T hay thut ng
Mt thut ng khng phi l{ mt t, t nht cng khng phi mt t n thun khng c tnh cht g c bit. Nu thut ng v{ t ho{n to{n ging nhau, bn ch cn tm nhng t quan trng trong cun s|ch thng nht vi c|c thut ng. Nhng t thng c tnh a ngha, nht l{ mt t quan trng. Nu t|c gi dng mt t theo ngha n{y m{ c gi li hiu n theo ngha kh|c, tc l{ hai bn ho{n to{n khng c s thng nht v nim mc d ~ c s chuyn giao ngn t. Khi ng ngha cha r r{ng coi nh hot ng giao tip cha xy ra hoc xy ra khng trn vn. Nu tnh trng mp m n{y c tip din, t|c gi v{ c gi s khng th t c s thng nht v kin. V vy, giao tip th{nh cng, c 85
hai bn cn phi dng nhng t c ngha ging nhau, tc l{ phi thng nht v thut ng. Mt thut ng c th hiu l{ mt t r r{ng v ng ngha. iu n{y cng cha ho{n to{n x|c |ng v xt mt c|ch cht ch th khng c t n{o l{ ho{n to{n r ngha. V th, chng ta nn hiu thut ng l mt t c dng mt cch r ngha. Trong t in, chng ta c th tm thy v s t khng r ngha, hay a ngha. Tuy nhin, mt t a ngha vn c th c s dng vi mt ngha duy nht ti mt thi im c th. Khi t|c gi v{ c gi ng thi s dng mt t vi ch mt ngha chung duy nht, ngha l{ hai bn ~ t n s thng nht v kin. Bn khng th tm thy c|c thut ng trong t in d cht liu to nn thut ng c sn trong . Thut ng ch xut hin trong qu| trnh giao tip. Chng xut hin khi ngi vit mun tr|nh tnh trng mp m v ngha, v{ ngi c c hiu t theo ng ngi vit ~ dng. ng nht kin chnh l{ mc tiu m{ t|c gi v{ c gi cng n lc hng ti. V thut ng l{ mt trong nhng th{nh tu h{ng u ca ngh thut vit v{ c, nn chng ta c th coi n nh ngh thut s dng t ng mt cch iu luyn nhm mc ch truyn t kin thc. Th ca v{ c|c t|c phm h cu khng qu| ch trng s dng t ng mt c|ch tng minh nh nhng t|c phm khoa hc. Hn na, mt thi phm c{ng gi{u h{m c{ng c coi l{ tuyt t|c. Trn thc t, bt c nh{ th t{i danh n{o cng thng c to ra s mp m trong t|c phm ca mnh. }y cng chnh l{ mt trong nhng im kh|c nhau c bn gia c|c t|c phm th ca v{ t|c phm m t. Tip theo l{ quy tc 5 ca qu| trnh c ph}n tch: TM C\C T
QUAN TRNG V[ QUA I N THNG NHT THUT NG VI T\C GI.

86
Thng nht cc thut ng vi tc gi
Quy tc n{y c hai phn r r{ng: Th nht, tm ra c|c t quan trng to nn s kh|c bit; th hai, x|c nh chnh x|c ngha ca c|c t n{y theo dng ca t|c gi. }y l{ quy tc u tin cn |p dng cho giai on th hai ca qu trnh c ph}n tch. Quy tc n{y khng nhm mc ch tm ra cu trc ca cun s|ch m{ hng ti vic ph}n tch ni dung s|ch hay thng ip m{ t|c gi gi gm trong . N ging c|c quy tc cn li ca giai on hai ch tt c u yu cu c gi tin hnh hai bc: mt l{ x l ngn ng n thun v{ hai l{ ph}n tch c|ch s dng ngn ng c th hiu c c|c tng n cha trong . Khi s|ng t|c c|c t|c phm m t, t|c gi cn vn dng ngn ng mt c|ch tt nht. l{m c nh th, c|ch duy nht l{ s dng ngn ng iu luyn ht mc c th khi truyn t hay thu nhn kin thc. Ngn ng khng phi l{ mt phng tin truyn ti tri thc ho{n ho nn i khi n cn tr hot ng giao tip. C|c quy tc c ph}n tch u hng ti vic vt qua tr ngi n{y. Chng ta lun trng i mt t|c gi c nng lc s vt qua mi r{o cn ngn ng n vi c gi, nhng thc t khng t|c gi n{o c th ho{n to{n t mnh g|nh v|c nhim v n{y. c gi phi san s mt na g|nh nng n vi t|c gi. S gp g v t tng thng qua phng tin ngn ng ph thuc v{o mc sn s{ng hp t|c ca c hai ph|i t|c gi v{ c gi. Nu hot ng dy khng c hot ng tng h l{ hc th dy chng c gi| tr g. Tng t, khng c t|c gi n{o, d t{i nng n }u, c th truyn t c tng ca mnh nu khng c s h tr ca c gi, tc l{ khng c s gp g v tng. Nh ~ ni trn, mi quy tc c ph}n tch u lin quan n hai kha cnh l{ ng ph|p v{ logic. Kha cnh ng ph|p l{ phn x l 87
t ng, kha cnh logic l{ bc x|c nh ngha hay ni mt c|ch chnh x|c l{ x|c nh c|c thut ng. C hai bc u khng th thiu trong giao tip, Nu ngn ng t|ch ri khi t tng th hot ng giao tip khng th din ra. T tng hay kin thc c ng khng th truyn t c nu thiu phng tin ngn ng. Ng ph|p v{ logic gn kt vi ngn ng nh mi lin h vi t duy, v{ gn kt vi t duy nh mi lin h vi ngn ng. iu n{y l gii ti sao c|c k nng c v{ vit c hnh th{nh thng qua ng php l logic. Mt ln na, chng ti xin nhn mnh rng mt t c th l{ phng tin gii thch nhiu thut ng, v{ mt thut ng c th c din gii bng nhiu t. V d, trong cun s|ch n{y, t reading (c) ~ c s dng vi nhiu ngha khc nhau: (1) c gii tr, (2) c ly thng tin, (3) c hiu bit. Nu k hiu t c l{ X v{ ba ngha nu trn l{ a, b, c, chng ta s c c|c k hiu Xa, Xb, Xc. Khng th coi chng l{ ba t kh|c bit v c ba u c chung gc X. Nhng chng c coi l{ ba thut ng vi iu kin bn (c gi) v{ chng ti (t|c gi) bit r khi n{o th X c dng vi mt ngha n{y ch khng phi ngha kia. Nu chng ti vit Xa bn hiu th{nh Xb chng t chng ti v{ c|c bn cng hiu mt t theo c|c c|ch kh|c nhau. Tnh trng vit mt ng hiu mt no nh vy s l{m hng hoc t nht l{ cn tr hot ng giao tip. Ch khi chng ta cng nhn nhn mt t theo cng mt c|ch th mi c s giao lu v t duy. T tng ca chng ta khng th gp nhau X m{ phi Xa, Xb, Xc.
Tm nhng t kha
thng nht c|c thut ng vi t|c gi, c gi phi tm ra c|c t kha c|c t quan trng trong cun s|ch. C mt iu chc chn l{ khng phi t n{o t|c gi s dng cng 88
u quan trng. Trong hu ht c|c trng hp, ch nhng t c s dng c bit mi quan trng vi c t|c gi v{ c gi. C nhng t c t|c gi dng theo li d}n gian nh trong ca dao, tc ng nn c gi hiu chng khng my kh khn. H ~ quen vi nhng n , nhng bin i sc th|i ngha ca c|c t trong tng ho{n cnh c th. V d t reading (c) trong cun The Nature of the Physical World (Bn cht ca th gii vt cht) ca t|c gi A.S.Eddington. ng dng t pointer-reading ch vic c c|c con s hay k hiu trn c|c dng c khoa hc, tc l{ s dng t reading theo ngha ho{n to{n thng dng ch khng phi theo ngha chuyn mn. Ni c|ch kh|c, ng ~ da trn ngn ng i thng truyn t tng ca mnh ti c gi. Gi s nu ng s dng t reading theo mt ngha kh|c mt phn kh|c trong cun s|ch chng hn trong cm t reading nature (bn cht ca vic c) th c gi vn d d{ng nhn thy s chuyn i sc th|i ngha ca t reading. Nu c gi n{o khng nhn thy s chuyn i n{y th rt kh c th giao tip hay l{m vic. Nhng vi t cause (nguyn nh}n), Eddington li khng th s dng theo ngha d hiu nh vy. Mc d l{ mt t thng dng nhng khi b{n v thuyt nh}n qu, t|c gi ~ s dng n theo ngha rt kh|c bit. a s t ng trong s|ch u c c|c t|c gi s dng theo phong c|ch hi thoi thng thng, vi nhiu tng ngha kh|c nhau. Ngi c ch c th nhn ra s chuyn i sc th|i ngha ca chng thng qua ng cnh c th. Nm vng thc t n{y c th gip c gi ph|t hin nhng t quan trng hn. Tuy nhin, cn nh rng nhng t ging nhau ti nhng thi im, v tr kh|c nhau, li c s dng vi ngha kh|c nhau. C|c t|c gi ng thi s s dng phn ln nhng t thng dng trong cuc sng hin ti, v{ bn c th d d{ng hiu c chng khi bn sng cng thi vi t|c gi. Nhng vi c|c t|c phm c s|ng t|c trc , bn s gp kh khn trong vic nhn bit nhng t ng m{ t|c gi s dng 89
theo ng c|ch ngi ta vn dng ti thi gian v{ a im s|ng t|c. Vic mt s t|c gi ch s dng nhng t c hoc c|c ngha c khin cho vic c s|ch cng g}y kh khn khng km vic dch sch. Bn khng th x|c nh c c|c t kha trong mt on nu khng hiu ni dung ca c on. C th v bn khng hiu c|ch t|c gi s dng mt s t c th nn s khng hiu y c mt on. H~y |nh du nhng t kh hiu v thng l{ nhng t c t|c gi s dng mt c|ch c bit. Do , c gi vn thng cho rng nhng t quan trng nht l{ nhng t lm h thy kh hiu. Trn thc t nhng t c th quan trng hoc c th khng i vi chnh t|c gi. Cng c trng hp, nhng t quan trng i vi t|c gi khng g}y kh khn g cho bn v bn ho{n to{n hiu chng. Khi , bn ~ t c s thng nht v thut ng vi t|c gi. Ch khi n{o bn khng th hiu c ng t|c gi, bn mi cn thc hin c|c bc tip theo.
Cc t chuyn mn v t vng c bit

ph|t hin c|c t quan trng, bn cnh du hiu, da trn thc t l{ c gi thy kh hiu, cn c mt s du hiu sau }y gip bn nhn din chng. Du hiu u tin v{ r r{ng nht l{ vic t|c gi nhn mnh mt c|ch dt kho|t v{o nhng t c th. T|c gi c th dng du trch dn hoc ch in nghing |nh du c|c t gip ngi c d ph|t hin; hoc hng s ch ca c gi v{o t bng c|ch cp c|c ngha kh|c nhau ca t v{ ch r c|ch dng trong nhng tnh hung c th; hoc t|c gi c th nhn mnh bng c|ch nh ngha vt c gi tn bng t . 90
Khng ai c th c c c|c t|c phm ca Euclid nu khng hiu rng nhng t im, ng thng, mt phng, gc, song song v{ mt s t kh|c l{ ti quan trng. }y l{ nhng t c dng gi tn c|c thc th hnh hc m{ Euclid ~ nh ngha. Mt s t kh|c cng kh| quan trng nh bng, to{n th, b phn nhng chng khng phi l{ tn gi ca bt c th g c Euclid nh ngha. Bn nhn bit c tm quan trng ca nhng t n{y v chng xut hin trong c|c tin . Euclid ~ gip bn thy d hiu hn bng c|ch l{m r nhng nh ngay t u. Bn c th o|n nhng thut ng cu th{nh nn c|c nh u l{ nhng thut ng c bn, da v{o , bn s x|c nh c c|c t din gii c|c thut ng n{y. Bn s khng gp kh khn g v }y u l{ nhng t thng dng v{ Euclid cng dng chng theo ngha thng dng. Bn cn nh rng mi lnh vc kin thc u c h thng t chuyn mn ring. Ngay t u, Euclid ~ l{m r h thng t chuyn mn m{ ng s dng. Mt s t|c gi kh|c nh Galileo hay Newton, nhng ngi s dng phng ph|p hnh hc, cng tin h{nh theo c|ch ca Euclid. i vi nhng cun s|ch vit theo c|ch kh|c hoc thuc lnh vc kh|c, khi t|c gi khng t ch r c|c t chuyn mn th c gi phi t kh|m ph| da v{o kin thc ca bn th}n. Mt c gi c kin thc v lnh vc sinh hc hoc kinh t, khi c c|c t|c phm ca Darwin hay Adam Smith chc chn s c c s nhn thc c|c t chuyn mn tt hn c|c c gi kh|c. Vic |p dng c|c quy tc ph}n tch cu trc s|ch cng kh| hu ch hiu c|c t chuyn mn. Nu bn bit loi s|ch, ni dung tng qu|t v{ c|c phn ca cun s|ch, vic ph}n loi t chuyn mn vi t thng s d d{ng hn rt nhiu. Tn s|ch, tiu mi chng v{ li t cng phn n{o gip ch cho vic ph}n loi .
91
T nhng kin thc nn, bn c th bit t ca ci l{ mt t chuyn mn ca Adam Smith v{ t lo{i l{ t chuyn mn ca Darwin. V mi t chuyn mn li dn ti mt t kh|c nn bt buc bn phi x|c nh c|c t chuyn mn kh|c theo cng c|ch . Bn s nhanh chng lit k c nhng t quan trng m{ Adam Smith s dng nh: lao ng, vn, t ai, lng, li nhun, s thu mn, h{ng ha, gi| c, trao i, tin, cng nh c|c t chuyn mn m{ Darwin dng nh: tnh a dng, ging lo{i, s chn lc, sinh tn, thch nghi, lai, u tranh, i vi nhng lnh vc kin thc ~ c sn h thng t chuyn mn, vic tm c|c t quan trng trong mt cun s|ch v t{i tng i n gin. Bn c th nhn din chng nh s hiu bit ca bn th}n v lnh vc m{ cun s|ch cp, hoc bng c|ch x|c nh t chuyn mn da v{o s kh|c bit ca n vi c|c t thng dng kh|c. |ng tic l{ trong nhiu lnh vc h thng t chuyn mn cha c y v{ r r{ng. C|c nh{ trit hc l{ nhng ngi hay s dng h thng t vng ring bit. Tt nhin, trong cng c mt s t ~ tn ti rt l}u trong lnh vc trit hc. D nhng t n{y khng c tt c c|c t|c gi s dng vi cng mt sc th|i ngha, nhng chng vn c coi l{ nhng t chuyn mn khi cp n mt s vn nht nh. Tuy nhin, c|c nh{ trit hc thng hay t ra nhng t mi, hoc bin mt s t trong ngn ng i thng th{nh t chuyn mn. iu n{y rt d g}y ra hiu lm khi c gi cho rng }y l{ t mnh ho{n to{n r ngha v{ coi n nh nhng t thng dng kh|c trong cun s|ch. Tuy nhin, hu ht c|c t|c gi c nng lc u d o|n c iu n{y v{ lun a ra nhng ch r r{ng trc khi chuyn mn ha mt t n{o . Nh vy, chng ta c thm mt c s na x|c nh t quan trng. l{ t m{ t|c gi cun s|ch c s bt ng vi c|c t|c gi kh|c v c|ch dng n. Khi mt t|c gi ph}n tch c|ch nhng t|c gi 92
kh|c s dng mt t n{o v{ nu ra l do ti sao mnh li dng t n{y theo c|ch ho{n to{n kh|c, bn c th chc chn l{ mt t rt quan trng. Bn khng nn hiu kh|i nim t chuyn mn theo ngha qu| hp. Mt b phn c|c t dng din t nhng tng chnh, nhng kh|i nim ct yu m{ t|c gi mun cp n s gp phn to nn h thng t vng ring ca t|c gi . }y chnh l{ nhng t h{m cha c|c ph}n tch, l lun ca t|c gi. Nu mun trnh b{y tng mt c|ch c |o, mi l, t|c gi s s dng mt s t trong h thng n{y theo c|ch c bit, cn nhng t kh|c vn c dng theo c|ch thng thng. R r{ng, nhng t c dng theo c|ch c bit l{ ti quan trng i vi t|c gi. c gi cn c bit lu n c|c t n{y v{ c nhng t bn khng hiu r ngha. Hu ht c gi thng khng ch ng mc n c|c t kh. H khng th ph}n bit nhng t h khng hiu mt c|ch y vi nhng t ~ hiu. Tt c c|c bin ph|p chng ti a ra nh m gip bn x|c nh nhng t quan trng trong mt cun s|ch s khng em li kt qu g, tr phi bn n lc ghi ch v{ tm ra tng n cha trong c|c t . Khng c g |ng ngc nhin nu bn c mt cun s|ch nhm n}ng cao nhn thc m{ bn khng th hiu ht c|c t trong s|ch. Nu bn c tip tc c, coi nhng t n{y nh c|c t thng dng v{ hiu chng theo c|ch hiu chung, bn s khng th nm c ni dung cun s|ch. Khi , bn nn c b|o hn l{ c s|ch v cun s|ch khng th gip bn trau di tri thc nu bn khng c hiu n. a s chng ta u quen c s|ch mt c|ch b ng. Sai lm in hnh ca vic c b ng cng nh ca nhng c gi d tnh l{ khng ch ti t vng. iu n{y dn n vic c gi khng th t ti s thng nht kin vi t|c gi.
93
Xc nh ngha
Nhn din nhng t quan trng ch l{ bc khi u gip bn x|c nh c|c phn cn c bit lu trong vn bn. Sau khi |nh du c|c t kh hiu, bn cn phi thc hin tip bc th hai theo quy tc 5 ca qu| trnh c ph}n tch. C hai kh nng xy ra: hoc t|c gi s dng c|c t n{y theo mt ngha duy nht, hoc theo hai hay nhiu ngha kh|c nhau v{ lin tc chuyn i sc th|i ngha ca t. kh nng th nht, mi t i din cho mt thut ng. in hnh l{ c|c t|c phm ca Euclid, trong mi t quan trng ng s dng ch gii hn vi mt ngha duy nht. kh nng th hai, mi t c th dng din gii nhiu thut ng. tm hiu c|c kh nng n{y, trc ht, bn cn x|c nh xem t kh hiu c mt hay nhiu ngha. Nu c nhiu ngha, h~y tm xem c|c ngha lin h vi nhau nh th n{o. Sau ch n c|c v tr ca t xem n c dng vi ngha n{o, v{ da v{o ng cnh tm ra nguyn nh}n ca s chuyn i sc th|i ngha. L{m nh vy, bn c th b|m s|t qu| trnh thay i ngha ca t vi cng mc linh hot trong vic s dng t ca t|c gi. Nhng bn c th thy bn khon l{m sao tm ra c|c ngha m{ t|c gi s dng? C}u tr li l{ bn phi xc nh ngha ca t bn cha hiu da trn ngha ca tt c cc t bn hiu xut hin trong cng ng cnh. }y l{ phng ph|p hu hiu nht d bc u c hi lng vng, rc ri. minh ha cho phng ph|p n{y, chng ta h~y xem xt mt nh ngha. nh ngha c din t bng t ng. Nu bn khng hiu bt c t n{o trong nh ngha, bn s khng th hiu c ngha ca t gi tn vt c nh ngha. Trong hnh hc, t im l mt t c bn. C th bn cho rng bn nm chc ngha ca t n{y 94
(trong hnh hc) nhng Euclid vn mun gii thch li chc chn rng t ch c hiu vi mt ngha duy nht. Trc ht, ng nh ngha vt m{ sau ng s s dng t im gi tn. ng ni: Mt im l{ mt vt khng c ph}n chia th{nh b phn. Euclid mc nh rng bn hiu chnh x|c tt c c|c t kh|c trong c}u. Bn cng bit rng bt c vt g c ph}n chia th{nh b phn u l{ mt tng th phc tp. V{ tr|i vi phc tp l{ n gin. n gin cng ng ngha vi vic thiu c|c b phn. Hn na, vic s dng t l{ v{ mt vt cho thy vt c cp ti phi l{ mt thc th nht nh. T , ta c th rt ra kt lun ngu nhin rng nu khng c loi vt cht n{o tn ti m{ khng c c|c b phn, th mt im, theo nh ngha ca Euclid, khng phi l{ vt cht. Minh ha trn l{ in hnh cho qu| trnh tip nhn ngha ca c gi. Bn nhn thc vn da trn nhng hiu bit sn c. Nu mi t xut hin trong c|c nh ngha u cn phi c nh ngha th s khng c nh ngha n{o c. Nu mi t trong cun s|ch bn ang c u xa l i vi bn, nh trng hp bn c mt cun s|ch ho{n to{n bng ting nc ngo{i, th bn s chng bao gi tin b c. Mt cun s|ch c th em li cho bn nhng c|ch nhn nhn hoc t duy mi m. V vy, n c th cha ng nhng t ng khng c sn trong vn t vng ca bn. Nu bn th}n bn khng th n lc hiu chng th phng ph|p c m{ chng ti cp n khng th thc hin c, v{ bn cng khng th chuyn t hiu t sang hiu nhiu hn. Nu bn ~ tng chi tr xp hnh, bn s thy c{ng xp c nhiu mnh th c{ng d tm ra v tr ca c|c mnh cn li, n gin v s mnh cn d ra ng{y c{ng t i. Mi cun s|ch lun c mt s lng ln nhng t ~ c xp sn v{o v tr. Mi t l{ mt thut ng. N c nh v dt kho|t bi ngha m{ bn v{ t|c gi cng thng nht khi s dng. C|c t cn li cng cn c t v{o 95
ng ch. Mi t c sp xp ng ch s gip vic iu chnh n gin hn nhiu. Tuy nhin, trong qu| trnh sp xp , bn khng th tr|nh khi mc li. Bn tng mnh ~ x|c nh ng v tr ca mt t v{ c|ch ghp n v{o bc tranh, nhng sau li ph|t hin ra mnh ~ nhm v{ phi iu chnh li mt lot. Khi ~ c kinh nghim trong vic thng nht thut ng vi t|c gi, bn s c kh nng t kim tra xem mnh c thnh cng hay khng. Mt tr chi xp hnh ch hp dn khi tt c c|c mnh c ghp va vn v{o bc tranh v{ bc tranh hin ra mt c|ch ho{n ho. Tiu ch n{y cng ng vi mt cun s|ch hay to{n din (d trn thc t, khng c cun s|ch n{o nh th). i vi nhng cun s|ch hay, c|c thut ng thng c t|c gi s dng iu luyn. i vi nhng cun s|ch ti, c|c quy tc c s|ch ch gip cho c gi thy r hn nhng yu km trong t|c phm m{ thi. Nu t|c gi c|c cun s|ch ti dng li vit h{m ngn, bn s khng th hiu c dng ca t|c gi ngoi tr vic nhn ra s din t thiu chnh x|c ca anh ta. Nhng liu vic s dng mt t vi nhiu ngha kh|c nhau c phi l{ dng t mt c|ch mp m khng? V{ c|c t|c gi c hay s dng nhiu ngha kh|c nhau ca mt t, c bit l{ c|c t quan trng khng? |p |n ca c}u hi th nht l{ Khng, c}u th hai l{ C. Dng t theo li h{m ngn l{ s dng t vi nhiu ngha kh|c nhau m{ khng ph}n bit hay ch ra mi lin h gia c|c ngha . Mt t|c gi vit theo li h{m ngn khng c ngha t|c gi a ra mt thut ng. Tuy nhin, mt t|c gi ph}n bit r r{ng c|c ngha kh|c nhau ca t m{ mnh s dng th chc chn t|c gi ang a ra c|c thut ng.
96
Bn ng qun rng mt t c th biu th nhiu thut ng. nh r iu n{y, bn cn ph}n bit h thng t vng v{ h thng thut ng ca t|c gi. Nu bn lp mt danh s|ch gm hai ct - mt ct ghi c|c t quan trng v{ ct kia ghi c|c ngha quan trng ca nhng t , bn s thy mi lin h gia t vng v{ thut ng. Mc d vy, vn cn mt s khc mc. Th nht, mt t c nhiu ngha kh|c nhau c th c s dng vi mt ngha duy nht hoc kt hp nhiu ngha mt lc. V d t c, i lc chng ta dng t n{y ch vic c s|ch ni chung; lc kh|c, chng ta dng n ch vic c ly thng tin hn l{ c gii tr. V{ cng c lc, chng ta dng t c nhn mnh vic trau di tri thc hn l{ thu thp thng tin n thun. Ni c|ch kh|c, nu c|c ngha c lin quan vi nhau th ta c th dng mt t biu t tt c, hoc biu t mt s ngha, hay ch mt ngha duy nht. Vn th hai l{ s dng t ng ngha. Nu ch lp i lp li mt t s g}y ra nh{m ch|n, v vy, c|c t|c gi c nng lc lun tm c|ch s dng nhng t ng ngha biu th c|c t quan trng trong t|c phm ca mnh. Nu trn chng ta cp n vn mt t c th biu th nhiu thut ng th }y li l{ trng hp mt thut ng c th c biu t bng hai hay nhiu t ng ngha. Mt iu cn c bit lu na l{ nu bn cho rng mi ln t|c gi thay i c|ch dng t l{ mt ln t|c gi chuyn sang mt thut ng mi th bn ~ nhm. Nhng bn cng khng nn ngh rng khng c s thay i v phng din t ng ngha khi thut ng vn c gi nguyn. H~y nh k iu n{y khi bn lp bng so s|nh h thng t vng v{ thut ng ca t|c gi. Bn s nhn thy hai mi lin h. Mt mt, mt t c lin quan n nhiu thut ng kh|c nhau. Mt kh|c, mt thut ng n l c th c biu t bng nhiu t kh|c nhau.
97
Th ba l{ vn s dng cm t. Nu mt cm t c th m nhn vai tr ch ng hoc v ng trong c}u, th n cng ging nh mt t n l. L{ mt t n, n c th |m ch iu g ang c cp. T suy ra mt thut ng c th c din t bng mt cm t hoc mt t. V{ mi mi lin h tn ti gia t v{ thut ng cng tn ti gia cm t v{ thut ng. Hai cm t c th cng biu t mt ng, v{ mt cm t c th ng thi biu t nhiu thut ng, ng nh c|ch s dng ca t. Nhn chung, mt cm t c mc a ngha thp hn mt t. V cm t l{ mt tp hp t, trong mi t li to nn ng cnh cho c|c t kh|c nn c|c t n l c xu hng b gii hn v ngha. iu n{y gii thch ti sao c|c t|c gi thng thay th mt t n l bng mt cm t kh| chi tit khi mun din t d hiu. V d: m bo thng nht vi bn thut ng v vic c, chng ti thay th t c bng cm t c m mang tr tu. Thm ch, gip bn hiu s}u sc hn, chng ti thay th bng cm t chi tit hn l{ qu| trnh n}ng cao hiu bit thng qua c s|ch. }y ch c mt thut ng duy nht ch c|ch c m{ chng ti cp n, nhng n c din t theo nhiu c|ch: bng mt t n l, mt cm t ngn v{ mt cm t d{i. Trong chng n{y, chng ti ch cp n nhng im thit yu nht vi hy vng gip c gi hiu v{ |p dng c quy tc 5 khi c s|ch. C{ng thc h{nh quy tc n{y nhiu bn c{ng thc c tnh phc tp ca vn . Bn s mun tm hiu thm v c|ch dng t theo ngha en hay li n d; v s kh|c bit gia t tru tng v{ t c th, gia tn chung v{ tn ring; quan t}m n s kh|c nhau gia nh ngha t v{ nh ngha vt, v{ rt nhiu im kh|c na 98
Khi bn hng th vi phng ph|p c ph}n tch, bn c th c s|ch v nhiu ch c bit tha m~n s t m ca bn th}n v{ thu c nhiu iu b ch. Ngay c khi bn khng cn hng th vi vic c na, bn vn s nhn thy hiu bit ca mnh v s|ch v c tng ln |ng k, ch cn bn x|c nh c nhng t quan trng, tm ra s bin i sc th|i ngha v{ hiu c dng ca t|c gi. Mt s thay i nh trong thi quen c th em li hiu qu to ln l{ nh th.
99
9 X|c nh thng ip ca t|c gi

Trong mt cun s|ch, mi nhn nh l{ mt li tuyn b, biu th kin ca t|c gi v mt vn nht nh. T|c gi khng nh iu mnh cho l{ ng hoc ph nhn iu m{ mnh cho l{ sai. T|c gi cng c th cho c gi bit nh ca mnh ngay t li gii thiu. Khi c s|ch, c gi phi thng nht thut ng vi t|c gi th mi nm bt c kin, nhn nh ca ngi vit. iu n{y gii thch ti sao quy tc 5 ca phng ph|p c ph}n tch lin quan n t vng v{ thut ng, trong khi quy tc 6 m{ chng ti sp cp li lin quan n c}u v{ mnh . C mi quan h cht ch vi quy tc 6 l{ quy tc 7. Theo , t|c gi c th nu ra nhng nhn nh ca bn th}n trung thc v mt vn thc t hay trong lnh vc kin thc n{o . Nhng nhng nhn nh s ch l{ kin c| nh}n v{ ho{n to{n v ngha nu t|c gi khng a ra dn chng c th. Khi tht s quan t}m n cun s|ch v{ t{i c tho lun, chng ta khng ch mun bit nhn nh ca t|c gi m{ mun tm hiu xem t|c gi thuyt phc chng ta chp nhn nhng nhn nh nh th n{o. Theo , quy tc 7 b{n v c|c loi lun c. C nhiu c|ch lp lun chng minh mt vn . Nhng d l{ c|ch n{o, mi lp lun u bao gm mt s mnh lin quan n nhau, theo dng iu ny xy ra v iu kia. C|c mnh trong lp lun thng c lin kt 100
Xc nh thng ip ca tc gi
vi nhau bng c|c t nh: nu (c|i g xy ra), th (kt qu s); hoc v (iu n{y), nn (c iu kia); hoc, t suy ra, chng ta c th thy Lp lun l{ mt chui c|c mnh to nn tng c s cho mt kt lun. V th, cn c mt on vn, hay t nht mt tp hp c}u din gii mt lp lun. Khng phi bao gi gi thuyt hay c|c quy tc lp lun cng c nu ra ngay t u, nhng chng chnh l{ ngun gc ca kt lun. Nu lp lun ng n th kt lun s dc suy ra t gi thuyt. iu n{y khng c ngha l{ kt lun rt ra lc n{o cng ng v c th c mt hoc tt c c|c gi thuyt sai. Mi cun s|ch khng nhng bao gm nhiu t m{ cn c nhiu cm t, nhm c}u gi vai tr n v. Mt c gi tch cc s khng ch ch n t m{ cn ch n c}u v{ on vn, v l{ c|ch duy nht c th x|c nh c|c thut ng cng nh nhn nh v{ lp lun m{ t|c gi s dng.
Cu v nhn nh
Cng nh quy tc v t v{ thut ng, }y, chng ta s xem xt mi quan h gia ngn ng v{ t duy. C}u v{ on vn l{ c|c n v ng ph|p, ng thi l{ n v ngn ng. Nhn nh v{ lp lun l{ nhng n v logic, hay n v t duy v{ tri thc. V ngn ng khng phi l{ phng tin ho{n ho biu t t duy. Hn na, mt t c th c nhiu ngha v{ hai hay nhiu t c th ng ngha nn mi quan h gia h thng t vng v{ thut ng m{ c|c t|c gi s dng rt phc tp. Mt t c th c biu th bng mt v{i thut ng v{ mt thut ng c th c din t thng qua mt s t.
101
C|c nh{ to|n hc ~ miu t mi lin h gia nhng chic cc v{ khuyt trn mt c|i |o l{ s tng ng 1-1. Mi c|i cc c mt khuyt v{ mi khuyt ng vi mt c|i cc. iu chng ti mun nhn mnh l{ mi quan h gia t v{ thut ng khng phi l{ s tng ng 1-1. Sai lm ln nht bn c th mc phi khi |p dng c|c quy tc n{y l{ cng nhn s tn ti ca mi lin h 1 -1 gia c|c yu t ngn ng v{ c|c yu t t duy hoc kin thc. Bn khng nn vi v{ng a ra gi nh, ngay c v mi lin h gia cc |o v{ khuyt |o. Ta c th thy c nhng tay |o c v{i chic cc trang tr m{ khng c c|i khuyt n{o tng ng. Ngc li, c nhng khuyt |o khng h c cc c{i. Thc t n{y c th |p dng v{o trng hp ca c}u v{ nhn nh. Khng phi tt c cc cu trong s|ch u n cha mt nhn nh v c nhng c}u nu ln s nghi vn. C|c c}u n{y ch yu nu vn ch khng a ra c}u tr li. Nhn nh chnh l cu tr li cho nhng cu hi. Chng l{ tuyn ngn nu ln tri thc hoc kin. iu n{y l gii ti sao chng ta gi nhng c}u n cha nhn nh l{ c}u tng thut v{ nhng c}u nu c}u hi l{ c}u nghi vn. Cng c loi c}u biu th mong mun hay d nh, gip c gi hiu phn n{o mc ch ca t|c gi nhng chng khng cp g n nhng kin thc m{ t c gi s trnh b{y. Hn na, khng phi c tng ng vi mt c}u trn thut l{ mt nhn nh c nu ra. C t nht hai l do sau: Th nht, t thng a ngha v{ c th c dng trong nhiu c}u kh|c nhau. Do , mt c}u c th n cha nhiu nhn nh kh|c nhau nu c s thay i v t biu t thut ng. V d: c s|ch chnh l{ hc l{ mt c}u n gin, nhng nu lc n{y ta hiu hc l{ thu nhn thng tin, lc kh|c li hiu hc l{ n}ng cao hiu bit th r r{ng nhn nh ~ thay i theo s thay i ca thut ng trong khi c}u khng c g thay i.
102
L do th hai, khng phi c}u n{o cng n gin nh c}u c s|ch chnh l{ hc. Khi c|c t trong c}u c s dng mt c|ch tng minh th mt c}u n gin thng din t mt nhn nh ring, nhng mt c}u ghp th vn nu ln hai hay nhiu nhn nh. C}u ghp l{ mt tp hp c}u ni vi nhau bi nhng t nh v{, nu th, khng nhng m{ cn. Ranh gii gia mt c}u ghp d{i v{ mt on vn ngn v cng mong manh. Mt c}u ghp c th nu ln mt s nhn nh lin kt vi nhau di dng mt lp lun. Nhng c}u nh vy rt kh ph}n tch. V d c}u trch t t|c phm The Prince (Qu}n vng) ca Machiavelli sau }y: Mt ng ho{ng lun l{m ngi kh|c khip s, nu khng c mi ngi yu mn, ng ta s c tr|nh b th ght; v ng ta c th chu ng rt gii vic ngi kh|c khip s m{ khng cm ght mnh iu lun xy ra tr phi ng ta khng ly ca ci ca thn d}n v{ chim ot v ca h. Mc d c}u trn c v rt phc tp nhng v mt ng ph|p, }y l{ mt c}u n. Du chm phy (;) v{ t v b|o hiu s ngt . Nhn nh u tin c a ra l{ mt ng ho{ng lun khin ngi kh|c khip s. V th hai bt u bng t v v{ t|ch ra th{nh mt c}u kh|c. C th din t y c}u n{y nh sau: L do l{ v ng ta c th chu ng. V th hai ~ a ra t nht hai nhn nh: (1) L do khin mt ng ho{ng lun l{m ngi kh|c khip s l{ v ng ta c th chu ng c vic mi ngi khip s mnh min l{ h khng cm ght ng ta; (2) ng ta ch c th tr|nh vic b cm ght bng c|ch khng chim ot ca ci v{ v ca c|c thn d}n. Vic ph}n bit c|c nhn nh n cha trong mt c}u d{i v{ phc tp rt quan trng. Mun t|n th{nh hay phn i kin ca 103
Machiavelli, trc ht bn phi hiu ng y ang ni g. R r{ng ch trong mt c}u, Machiavelli ~ cp ti ba nhn nh. Bn c th phn i mt trong c|c nhn nh v{ t|n th{nh nhng nhn nh cn li. C th bn cho rng Machiavelli ~ sai lm khi khuyn mt ng ho{ng s dng chnh s|ch khng b bng bt k gi| n{o. Tuy nhin, bn vn thy c s sc so ca t|c gi khi khng nh rng mt ng ho{ng khng nn khi dy cng lc c s cm ght v{ khip s, v{ bn cng c th ng tnh vi ng rng tr|nh xa ca ci v{ {n b{ chnh l{ iu kin bt buc khi b cm ght. Nu bn khng nhn ra nhng nhn nh kh|c nhau trong mt c}u phc tp, bn khng th |nh gi| ng nhng g m{ t|c gi ang trnh by. C|c lut s nm rt chc vn n{y. H phi kim tra c}u ch rt cn thn bit r nguyn n a ra chng c g, hoc b c|o ph nhn iu g. Mt c}u n nh John Doe ~ k hp ng ng{y 24 th|ng 3 trng c v n gin nhng n ni ln nhiu iu c ng v{ sai. C th John Doe ~ k hp ng nhng khng phi v{o ng{y 24 th|ng 3 v{ }y l{ mt thng tin quan trng. Tm li, ngay c mt c}u c cu trc ng ph|p n gin cng c th nu ln hai hay nhiu nhn nh. Chng ti ~ nu y c|c du hiu ph}n bit c}u v{ nhn nh. Gia chng khng c s tng ng 1-1. Khng nhng mt c}u n c th din t mt v{i nhn nh nh tnh a ngha hay tnh phc tp, m{ cng mt nhn nh cn c th c din t thng qua hai hay nhiu c}u kh|c nhau. Mt c gi t nhiu phi c kin thc ng ph|p. Bn khng th xem xt c|c thut ng, nhn nh v{ lp lun nu khng thu sut v mt ngn ng. Nu c|c t, c}u v{ on vn khng r r{ng, khng c ph}n tch, chng s tr th{nh r{o cn ch khng phi l{ phng tin giao tip. Lc , bn s ch c c|c t ch khng tip nhn c tri thc.
104
Sau }y l{ c|c quy tc 6 v{ 7. Quy tc 6: \NH DU NHNG C]U
QUAN TRNG NHT TRONG MT CUN S\CH V[ TM RA C\C NHN NH N CHA TRONG . Quy tc 7: TM RA C\C LP LUN C BN TRONG MT CUN S\CH DA TRN MI LIN H GIA C\C C]U.
Tm ra cc cu then cht L{m c|ch n{o x|c nh v tr ca nhng c}u quan trng nht v{ ph}n tch chng tm ra mt hay nhiu nhn nh n cha trong mt cun s|ch? Mi cun s|ch ch c mt v{i c}u then cht, nhng khng phi v c c}u then cht m{ bn coi nh c|c c}u kh|c. Tr|i li, bn cn phi hiu ht mi c}u. Tuy nhin, ging nh c|c t, hu ht c|c c}u u kh| d hiu nn bn c th c tng i nhanh. c gi thng cho rng nhng c}u quan trng l{ nhng c}u i hi phi n lc mi ph}n tch c v nhn qua chng c v khng d hiu. V th bn phi c c|c c}u chm hn hn v{ cn thn so vi c|c c}u cn li. i vi t|c gi, cha chc ~ l{ nhng c}u tht s quan trng nht nhng kh nng ho{n to{n c th xy ra, v nhng quan trng nht m{ t|c gi mun b{y t chc hn s l{ nhng phn m{ bn thy kh hiu nht. Nhng c}u quan trng vi t|c gi l{ nhng c}u din t nhng |nh gi| ng vai tr c s cho to{n b lp lun ca ng ta. Mt cun s|ch khng ch n gin nu ln mt hay mt chui lp lun. C th t|c gi s gii thch ngun gc quan im ca mnh, b{n lun v nhng t mnh dng, nhn xt v t|c phm ca c|c t|c gi kh|c, hoc tranh lun nhiu vn kh|c Nhng trng tm m tc gi mun cp n nm trong nhng khng nh v ph nh ln, cng nh cc l do tc gi nu ln gii thch cho nhng nhn nh . V vy, nm c chnh, bn phi xem xt c|c c}u quan trng nht nh th chng c p ni trn trang s|ch. 105
Mt s t|c gi thng gip c gi nhn bit nhng c}u quan trng bng c|ch gch ch}n c|c c}u , hoc ni r cho c gi bit }y l{ mt quan trng, hay s dng du hiu trn bn in khin cho nhng c}u hng dn ni bt hn ln. Tuy nhin, c|ch n{y s khng hiu qu nu bn khng tnh t|o khi c s|ch. Chng ti ~ tng gp nhiu c gi v{ hc vin ho{n to{n khng ch n nhng du hiu hin nhin . H thch c tip hn l{ dng li cn thn xem xt nhng c}u quan trng. Trong mt s cun s|ch, nhng nhn nh ch o c trnh b{y th{nh c}u c v tr c bit v{ kiu ch ni bt. Tiu biu l{ c|ch th hin ca nh{ to|n hc Euclid. ng khng ch nu nhng nhn nh chnh l{ nh ngha, nh v{ tin ca mnh ngay t u, m{ cn k hiu mi nhn nh c chng minh. C th bn khng hiu ht nhng ph|t biu, khng b|m s|t mi lp lun ca ng. Nhng bn khng th b qua nhng c}u quan trng, hoc tp hp c|c c}u li nu dn chng. Tuy nhin, nu bn coi mi th mnh c quan trng nh nhau, v{ c tt c vi cng mt tc th khng c s trnh b{y n{o l{ c ngha c bit. iu n{y cng c ngha l{ mi th u c tm quan trng nh nhau. Bn c th tm thy mt du hiu kh|c nhn bit nhng c}u quan trng trong c|c t cu th{nh nn c}u. C|c t quan trng c bn |nh du s dn bn n nhng c}u cn c lu . C th bn ch |nh du nhng t c th sau khi gp kh khn trong vic tm hiu ngha mt c}u. Vic chng ti trnh b{y c|c quy tc c theo mt th t c nh khng c ngha l{ bn bt buc phi l{m theo th t . Thut ng to nn nhn nh. Nhn nh li cha ng thut ng. Nu bn bit thut ng c t biu t, bn ~ thy r nhn nh trong c}u. Nu bn hiu nhn nh n cha trong c}u, tc l{ bn ~ ho{n to{n hiu c c|c thut ng. iu n{y cho chng ta mt gi na l{ nhng nhn nh ch cht phi nm trong c|c lp lun chnh ca cun s|ch. Chng phi l{ gi 106
thuyt hoc kt lun. Do , nu bn ph|t hin ra nhng chui c}u c im bt u v{ im kt thc, c th bn ~ chm n nhng c}u quan trng. Trong c|c lp lun, bao gi cng c nhng qu~ng dng. Bn phi ni ln lt tng vn mt. Mi lp lun bt u bng mt n{o v{ tip tc c din gii dn qua c|c kh|c. N chnh l{ s vn ng t duy. N c th bt u t kt lun ri nu c|c l l chng minh kt lun . Hoc n bt u bng c|c dn chng v{ l l t suy ra kt lun. Tt nhin nu bn khng bit s dng ng c|ch th c|c manh mi thu c cng tr nn v ch. Bn phi nhn ra mt lp lun ngay khi thy n. Nhiu ngi tin rng mnh bit c|ch c v h c vi c|c tc kh|c nhau. Nhng h li tm ngng v{ c k nhng cu khng quan trng. H dng nhng c}u h thy thch hn l{ nhng c}u thy kh hiu. }y chnh l{ tr ngi ln nht khi c nhng cun s|ch c, v chng thng cha nhiu chi tit kh|c vi nhng iu c gi ng i bit. Nhng nu bn c s|ch nhm n}ng cao hiu bit, c th bn s khng ch n nhng chi tit . Nim say m ca bn vi t|c gi v{ ngn t m{ t|c gi s dng hoc th gii c t|i hin trong cun s|ch ho{n to{n kh|c vi vic bn mun hiu r tng ca t|c gi. C|c quy tc m{ chng ti ang tho lun chnh l{ gip bn tha m~n s ham hiu bit .
Tm ra cc nhn nh
Gi s bn ~ x|c nh c v tr ca c|c c}u ch cht trong mt cun s|ch. Theo quy tc 6, bn vn phi thc hin mt bc na. l{ tm ra mt hoc nhiu nhn nh n cha trong mi c}u ch cht bng c|ch ph}n tch tt c c|c t cu th{nh nn c}u, c bit l{ nhng t kha.
107
Bn khng th thc hin tt bc n{y nu khng bit g v ng ph|p. Bn phi bit vai tr ca tnh t v{ ph t, chc nng ca ng t trong mi quan h vi danh t, kh nng hn ch hay tng cng sc th|i ngha ca nhng t v{ mnh b ngha i vi c|c t c b ngha Tt nht bn nn bit ph}n tch c}u mt c|ch t m theo c|c quy tc c ph|p (tt nhin khng cn tin h{nh y c|c bc theo quy nh). C hai im kh|c nhau gia vic tm ra c|c thut ng n trong t v{ c|c nhn nh n trong c}u. Th nht, trong qu| trnh tm nhn nh, bn thng da v{o mt ng cnh rng hn so vi qu| trnh tm thut ng. Bn quy tt c c|c c}u xung quanh v{o c}u c ph}n tch, cng ging nh khi bn da v{o nhng t xung quanh ph}n tch mt t c bit. Trong c hai trng hp, bn u i t nhng g mnh ~ hiu l{m s|ng t nhng im kh hiu. im kh|c bit th hai bt ngun t thc t l{ nhng c}u phc tp thng biu t nhiu hn mt nhn nh. Ch khi bn ph}n t|ch c tt c c|c nhn nh kh|c nhau th bn mi ho{n th{nh vic ph}n tch mt c}u quan trng. H~y chn mt s c}u phc tp trong cun s|ch n{y v{ c din t nhng iu t|c gi khng nh trong tng c}u bng ngn t ca chnh bn. |nh s nhng c}u bn t din t v{ tm mi lin h gia chng. H~y ni theo c|ch ca bn!. l{ c|ch tt nht kim tra x em bn ~ hiu v mt hay nhiu nhn nh trong c}u cha. Nu bn c yu cu gii thch ca t|c gi ch vi mt c}u, bn li dng ngay c}u ca t|c gi v{ ch thay i th t t i cht, iu ngha l{ bn vn cha hiu ng dng ca t|c gi. C|ch tt nht l{ bn dng nhng t kh|c hn nhng vn din t ng ngi vit. Tt nhin, bn din t c th khng ging chnh x|c ca t|c gi, nhng nu bn c s dng nguyn t ng ca t|c gi th gia hai bn mi ch c s trao i v t ng ch cha c s trao i v t tng hay tri thc. 108
Qu| trnh dch mt cun s|ch ting nc ngo{i sang ting Vit tng ng vi c|ch kim tra trn. Nu bn khng dng ting Vit din t mt c}u ting Anh chng t bn khng hiu ngha ca c}u ting Anh . Hoc thm ch ngay c khi bn din t c th li dch c th mi dng li mc thay ch, v mc d bn ~ dch rt s|t vi c}u gc nhng bn vn khng hiu ht dng m{ t|c gi ngi Anh mun b{y t. Nu bn ni mnh hiu t|c gi, nhng khng c c|ch n{o chng minh ngo{i vic lp li tng c}u mt, bn s khng th nhn ra nhn nh m{ t|c gi mun nu n c din t theo c|ch khc. Trong qu| trnh s|ng t|c, t|c gi c th din t mt nhn nh theo nhiu c|ch kh|c nhau. c gi n{o khng tm ra nhn nh n di lp v ca t ng c th s coi nhng c}u tng ng nhau l{ nhng nhn nh kh|c nhau. Trng hp n{y cng ging nh mt ngi khng bit 2 + 2 = 4 v{ 4 2 = 2 l{ nhng c|ch trnh b{y kh|c nhau ca cng mt mi quan h s hc gia 4 v{ 2: 4 gp hai ln 2, hay 2 bng mt na ca 4. Nu khng th nhn ra nhng c|ch din t kh|c nhau ca cng mt nhn nh, hoc khng th a ra mt c|ch din t tng ng chng minh l{ mnh hiu nhn nh , tc l{ bn khng hiu ngha ca c}u. iu n{y lin quan ti vic c ng t{i. C|c t|c gi kh|c nhau thng s dng nhng t ng kh|c nhau khi ni v cng mt vn , hoc nhng t ng ging nhau khi cp n nhng vn kh|c nhau. Mt c gi khng th ph}n tch ngn t hiu nh ng thut ng v{ nhn nh n trong th cng khng th i chiu c|c t|c phm lin quan n nhau. Do s kh|c nhau v ngn t, ngi c c th nhm tng c|c t|c gi bt ng quan im, hoc
109
b qua c|c kin kh|c nhau ch v h din t ging nhau v ng n t. C mt c|ch kh|c kim tra xem bn c hiu nhn nh n trong c}u bn c hay khng. Bn c th k li kinh nghim n{o ca bn th}n m{ nhn nh miu t, hoc ch ra mc ph hp gia nhn nh ca t|c gi vi thc t tri nghim ca bn khng? Bn c th minh ha cho ch}n l ~ c ph|t biu bng nhng v d c th hay khng? Tng tng ra mt trng hp kh thi cng hiu qu khng km vic nu ra mt tnh hung tht. Nu bn khng th minh ha hay m t nhn nh, d bng tng tng hay nu kinh nghim, ngha l{ bn khng bit g v vn ang c b{n lun. Khng phi mi nhn nh u c th kim tra c theo c|ch n{y. Vi nhng nhn nh khoa hc, cn phi l{m c|c th nghim khng nh hoc chng minh tnh thc t ca n. Nu bn khng th chng minh mnh bit nhng thc t m{ nhn nh cp ti th bn mi ang chi ch, ch khng phi ang suy xt c|c tng v{ tri thc. V d, c mt nhn nh c bn trong siu hnh hc c ph|t biu nh sau: Khng c g vn ng tr nhng vt ang tn ti. Nhiu ngi c th ni li chnh x|c c}u n{y. Nhng khi c yu cu trnh b{y li nhn nh theo hiu ca h th h thng khng th din gii c (ngay c c|ch hiu n gin nht l{ nu mt vt khng tn ti th n khng th hot ng c). Chi ch n gin ch l{ chi vi t ng, v{ l{ li hay mc phi ca nhng c gi khng chu c ph}n tch. H khng bao gi hiu ni nhng n s}u xa di lp v t ng. H lu gi nhng g m nh c bng c|ch hc thuc ming v{ ni li mt c|ch v ngha.
110
Tm ra cc lp lun
Chng ta s tho lun v quy tc 7 ca vic c ph}n tch quy tc yu cu c gi tm ra c|c lp lun c bn da trn mi quan h ca c}u. n v logic m{ quy tc 7 hng ti l{ lp lun - mt chui nhng nhn nh, c|i n b tr cho c|i kia. Mt lp lun c th c din t bng mt c}u phc, hoc bng mt s c}u trong mt on vn, hoc trng vi mt on. Nhng thng mt lp lun chim mt v{i on vn hoc nhiu hn th. Bn cnh , hu nh cun s|ch n{o cng c rt nhiu on khng trnh b{y to{n b hay mt phn ca lp lun. Chng c th ch l{ tp hp nhng c}u nu chi tit dn chng hoc thut li c|ch thc thu thp dn chng. V th, chng ti xin a ra mt c|ch ph|t biu kh|c ca quy tc 7 nh sau: NU C TH H^Y TM TRONG
S\CH C\C ON TRNH B[Y NHNG LP LUN QUAN TRNG; CN TRONG TRNG HP LP LUN KHNG C DIN T C TH, BN H^Y THIT LP LI BNG C\CH T\CH MT C]U T ON N[Y V[ MT C]U T ON KIA CHO TI KHI THU THP CHUI C]U NU LN NHNG NHN NH CU TH[NH LP LUN.
Khi ~ tm ra nhng c}u ch cht, vic x}y dng on vn s d d{ng hn. Bn c th vit ra giy nhng nhn nh cu th{nh lp lun. Nhng tt hn l{ h~y |nh s bn l cng c|c du hiu kh|c biu th v tr ca c|c c}u c th tp hp th{nh chui. Mi t|c gi c c|ch trnh b{y lp lun ring. n c nh Euclid, Galileo, Newton - nhng t|c gi vit theo phong c|ch to|n hc hoc s hc c xu hng bin mi on vn th{nh mt n v lp lun. Trong khi , phong c|ch vit trong hu ht c|c lnh vc phi to|n hc li thng trnh b{y hai hay nhiu lp lun trong mt on, hoc s dng v{i on trnh b{y mt lp lun. 111
Thng thng mt cun s|ch c cu trc c{ng lng lo ba o nhiu th c|c on vn c{ng rm r{ by nhiu. Bn phi tm trong tt c c|c on ca mt chng mi thy c nhng c}u cn thit ph|t biu th{nh mt lp lun. i vi mt s cun s|ch, c th bn s khng tm thy g. Thm ch mt s cun cn khng khuyn khch bn tm kim. Mt cun s|ch hay thng t tm tt mi khi lp lun c m rng. Nu t|c gi tm tt c|c lp lun cui chng hoc cui mt phn n{o , bn c th xem li c|c trang trc tm nhng chi tit c t|c gi tng hp trong tm tt. Trong cun Ngun gc cc loi, Darwin tm tt to{n b lp lun ca ng chng cui vi tiu Tm tt v{ kt lun. Phn n{y rt cn thit i vi nhng c gi ~ c ht c cun s|ch. Cn nhng ngi cha tng c qua th khng th s dng n. Nu bn ~ xem k c cun s|ch trc khi c ph}n tch, bn s bit c trang tm tt hay khng v{ nu c th trang nm }u. Sau , bn c th da v{o nhng trang n{y ph}n tch cun sch. Mt du hiu kh|c v mt cun s|ch c cu trc lng lo hoc ti t l{ vic thiu c|c bc ca mt lp lun. i lc c|c bc n{y c th c b qua m{ khng g}y ra iu g bt tin v t kin thc chung ca bn th}n c gi vn khi phc c nhng nhn nh khng c nhc ti. Nhng i khi, vic thiu c|c bc n{y li g}y ra nhm ln hoc thm ch b hiu nhm. V th, bn nn lu c cn thn hn nhm l{m s|ng t tng bc lp lun. D c loi s|ch g th c gi vn phi tu}n theo mt s quy nh chung. Nu trong s|ch c lp lun, bn phi bit lp lun nm }u v{ c th tm gn chng li. Khi ph}n tch t m mt cun s|ch, c th l{m s|ng t mt vn chng minh mt vn kh|c, v{ vn n{y cng c th c s dng suy ra mt kh|c. C|c l
112
l c th l{ nhng lp lun n l m{ nu bn tm thy, bn s kh b qua nhng chui c}u d{i hn. Bn khng nht thit phi hiu v lp lun nh mt nh{ logic hc. a s c|c s|ch v truyn t tri thc v{ hng dn chng ta u c cha lp lun. Chng c vit cho c gi ni chung ch khng phi cho c|c chuyn gia v logic nn khng i hi c gi phi c nng lc logic c bit. H~y tr c ca bn hot ng trong qu| trnh c s|ch. Nu n thng nht c thut ng vi t|c gi v{ nm bt c nhng nhn nh t|c gi trnh b{y, th n cng s nhn ra c|c lp lun ca t|c gi. C mt s im bn c cn lu |p dng quy tc n{y d d{ng hn. Trc ht, h~y nh rng mi lp lun u bao gm mt s ph|t biu. Trong , c nhng ph|t biu nu nhng l l khin bn nn chp nhn mt kt lun n{o m{ t|c gi nu ra. Nu bn tm ra kt lun trc th h~y tip tc tm l l. Nu bn nhn ra l l trc h~y tm hiu xem chng s suy ra iu g. Th hai, h~y ph}n bit kiu lp lun nu ra mt hay nhiu dn chng c th l{m nn tng cho vic kh|i qu|t h a v{ kiu lp lun nu ln mt chui nhng ph|t biu chung chung nhm chng minh thm mt s iu kh|i qu|t. Loi u tin thng c gi l{ quy np l{ loi th hai l{ din dch. Trong lnh vc khoa hc, c th ph}n bit r iu n{y qua s kh|c nhau gia nhng chng c nu ln bng phng ph|p lp lun v{ nhng chng c c to ra qua th nghim. T|c gi Galileo trong t|c phm Two New Sciences (Hai ngnh khoa hc mi) ~ ni v vic minh ha bng c|c kt lun th nghim rt ra t phng ph|p chng minh kiu to|n hc. Cn trong chng kt ca cun s|ch On the Motion of the Heart (Vn ng ca tr|i tim), nh{ sinh l hc William Harvey ~ vit: T l lun v{ thc nghim, c th rt ra kt lun t}m tht co bp y m|u qua phi v{ tim ri truyn i 113
khp c th. i lc c th chng minh mt nhn nh bng c hai c|ch: nu l l trn c s nhng ch}n l kh|c v{ a ra c|c bng chng thc nghim. Nhng i khi ch c mt phng ph|p lp lun c hiu qu. Th ba, h~y quan s|t nhng iu t|c gi buc phi tha nhn, nhng iu t|c gi c th chng minh hoc a ra bng chng c th v{ nhng iu t|c gi cho rng khng cn chng minh v chng ~ qu| hin nhin. C th t|c gi ang c din gii cho bn thy nhng gi nh ca mnh, hoc hng bn t tm kim nhng gi nh . R r{ng khng phi vn g cng chng minh hay nh ngha c. Nu mi nhn nh u phi chng minh th s khng c dn chng khng nh mt vn n{o na. Ch}n l, gi nh, hay c|c nguyn l c bn u cn l{m chng c chng minh nhng nhn nh kh|c. Nu nhng nhn nh kh|c n{y c chng minh, chng li c th c dng l{m gi thit chng minh nhiu vn kh|c. Ni c|ch kh|c, mi lp lun u phi c mt xut ph|t im. C bn c hai c|ch a ra lp lun: bng c|c gi nh m{ c t|c gi v{ c gi u chp nhn, hoc bng nhng nhn nh hin nhin m{ c t|c gi v{ c gi u khng th ph nhn. Trong trng hp th nht, gi nh c th l{ bt c iu g min l{ tn ti lp lun. i vi trng hp th hai, nhng nhn nh hin nhin ng l{ nhng nhn nh bao gm nhng ch}n l khng th chng minh cng khng th ph nhn. Chng ch da trn kinh nghim chung v{ l{ mt phn ca h thng kin thc. V vy Euclid gi chng l{ kh|i nim chung.
Tm ra cc gii php
Ba quy tc c ph}n tch v thut ng, nhn nh v{ lp lun nu trn u nhm phc v cho quy tc 8 - bc cui cng trong qu| trnh l{m s|ng t ni dung mt cun s|ch. Hn th, n gn kt giai 114
on u ca qu| trnh c ph}n tch (vch ra cu trc s|ch) v{ giai on th hai (l{m s|ng t ni dung). Bc cui cng trong n lc kh|m ph| ni dung s|ch l{ tm ra nhng vn ln m{ t|c gi c gng gii quyt. Sau khi ~ thng nht c thut ng vi t|c gi v{ nm vng nhng nhn nh, lp lun m{ t|c gi trnh b{y, bn nn kim tra nhng g mnh tm thy bng c|ch t t cho mnh mt s c}u hi. T|c gi ~ gii quyt th{nh cng vn n{o? Trong qu| trnh gii quyt nhng vn , t|c gi c nu ln vn mi n{o khng? T|c gi c nhn thc c nhng vn m{ mnh khng th gii quyt khng? Mt t|c gi c nng lc, cng nh mt c gi bit c|ch c s|ch, cn phi bit mt vn ~ c gii quyt hay cha. Quy tc 8 c ph|t biu nh sau: TM RA HNG GII QUYT CA T\C GI. Khi bn |p dng quy tc n{y v{ ba quy tc trc , chc chn bn s hiu c ni dung cun s|ch. Nu bn chn c mt cun s|ch trn tm hiu bit ca mnh - mt cun s|ch c th dy bn nhiu iu th bn ~ tin c mt bc d{i. V{ b}y gi bn c th ho{n th{nh vic c ph}n tch cun s|ch. Bc th ba v{ cng l{ bc cui cng tng i d d{ng. Bn ~ tp trung mt c v{ hot ng tr c mt c|ch tch cc v{ khng h ni g. T gi tr i, bn s c c hi tranh lun vi t|c gi v{ bc l kin c| nh}n.
Giai on th hai ca qu trnh c phn tch

Chng ti ~ m t giai on hai ca qu| trnh c ph}n tch. n }y, bn c th tr li c c}u hi c bn th hai l{ iu g ang c cp chi tit v bng cch no thng qua vic |p dng c|c quy tc t 5 n 8. Khi bn thng nht c thut ng vi t|c gi, tm ra nhng nhn nh v{ lp lun ch cht, x|c nh c c|ch gii quyt vn ca t|c gi, bn s bit t|c gi vit v iu g. 115
Giai on hai ca qu| trnh c ph}n tch, hay c|c quy tc gip tm ra ni dung mt cun s|ch: 1. Thng nht thut ng vi t|c gi bng c|ch ph}n tch c|c t kha. 2. Nm bt nhng nhn nh ch cht ca t|c gi trn c s xem xt nhng c}u hi quan trng. 3. X|c nh lp lun ca t|c gi bng c|ch tm ra chng hoc x}y dng lp lun t c|c chui cu. 4. X|c nh c|c vn t|c gi ~ gii quyt, c|c vn cha c gii quyt. i vi nhng vn cha c gii quyt, tm hiu xem t|c gi c nhn thc c tht bi ca mnh hay khng.
116
10 a ra nhng li ph bnh hp l
c s|ch cng l{ mt kiu hi thoi. Nu bn ngh ch c t|c gi ni cn bn th ho{n to{n im lng, tc l{ bn ~ khng nhn thc ng nhim v ca mt c gi v{ khng nm bt c hi cho chnh mnh. Li ch ca mt cuc hi thoi th{nh cng l{ bn hc hi c iu g. i vi nhng cun s|ch hay, c th mc nhin tha nhn t|c gi ~ thc hin tt vai tr ca mnh trong cuc hi thoi. c gi c nhim v v{ cng chnh l{ c hi |p tr li t|c gi bng c|ch nu nhn xt ca bn th}n. Nu s|ch thuc loi truyn t kin thc th mc ch ca t|c gi l{ hng dn, thuyt phc c gi tin v{o iu g . Nhng c gng ca t|c gi ch c coi l{ th{nh cng nu cui cng c gi tht ln: Ti ~ hc c nhiu iu. Anh ~ thuyt phc c ti rng nhng iu n{y l{ ng v{ nhng iu kia l{ c th. Nhng ngay c khi c gi khng b thuyt phc th nh v{ n lc ca t|c gi cng cn c tr}n trng. Khi c gi n t|c gi mt l i |nh gi|. Nu c gi khng th ni Ti t|n th{nh th t nht cng nn ni r ti sao mnh li phn i, hay gii thch ti sao mnh khng th ngay lp tc a ra nhn xt c th. Tm li, vic c s|ch khng dng li sau khi c gi ~ hiu ni dung mt cun s|ch. N cn phi c ho{n th{nh bng vic ph 117
bnh, |nh gi| s|ch. Nhng c gi d tnh thng khng |p ng c yu cu n{y, cng nh khng th ph}n tch v{ rt ra iu g t cun s|ch. Vic c gi a ra kin phi hi sau khi c s|ch l{ mt phn khng t|ch ri ca hot ng c s|ch. }y l{ giai on th ba trong qu| trnh c ph}n tch, v{ cng c nhng quy tc tng t hai giai on trc. Nhiu ngi cho rng, mt cun s|ch hay phi vt qu| kh nng ph bnh ca nhng c gi bnh thng. c gi v{ t|c gi khng ngang h{ng vi nhau. Theo quan im n{y, t|c gi ch chu s ph|n xt ca nhng ngi cng a v. c gi cng ging nh nhng a tr ch c|c t|c gi ln c th ng vai tr ngi thy i vi h, nhng iu khng c ngha l{ h khng cn c lng nghe. Cervantes c th ~ ng khi ni: Chng c cun s|ch n{o ch|n n ni khng th tm ra mt chi tit hay trong . Ngc li, khng c cun s|ch n{o hay n mc khng th tm ra mt li sai. Mt cun s|ch c th khai s|ng t duy cho c gi. V vy, c gi khng nn ph bnh s|ch cho ti khi h hiu ng v n. Khi nm vng ni dung cun s|ch, c gi ~ a mnh ln ngang tm vi t|c gi. v th n{y, h c th s dng nhng quyn hn v{ c li ca mnh a ra nhng li ph bnh, nhn xt v cun s|ch. cng l{ iu cng bng vi t|c gi khi c tr chuyn vi c gi, c nghe h nhn xt v t|c phm ca mnh.
Vai tr ca bin php tu t

C|c quy tc m{ chng ta b{n lun t u ti gi lin quan n vic t|c gi vit th n{o cho d hiu v{ c gi c th n{o l{ hiu qu. Nhm quy tc cui khng ch dng li vn nhn thc m{ ~
118
a ra nhng li ph bnh hp l
chm ti vn |nh gi|, ph bnh. }y chnh l{ lc cn ch ti bin ph|p tu t. Xt mt c|ch chung nht, tu t c s dng trong mi tnh hung giao tip gia ngi vi ngi. Ngi ni thng khng ch mun c lng nghe m{ cn mun c t|n thng phn n{o. Khi ni chuyn nghim tc, chng ta mun c th thuyt phc ngi kh|c hoc to cho h nim tin v{o nhng vn mnh ni. Ngi nghe nghim tc l{ ngi nhit tnh v{ c tr|ch nhim theo s|t nhng g c ni ti v{ ghi ch nhng kh|i nim l{m c s. ng thi, ngi nghe cn c tr|ch nhim rt ra mt quan im n tr th{nh quan im ca bn th}n ch khng cn l{ ca t|c gi na. Ngi ni hoc ngi vit c k nng tu t tc l{ bit c|ch thuyt phc hoc to dng nim tin ni ngi nghe hoc ngi c. V }y l{ gii hn cui cng c th thy c nn tt c c|c phng din giao tip kh|c u phi phc v mc ch n{y. K nng ng ph|p v{ logic gip vic vit c r r{ng v{ d hiu cng ng thi l{ phng tin t mc ch trn. Tng quan v pha c gi v{ ngi nghe, k nng tu t chnh l{ bit c|ch |p li ngi c thuyt phc hoc l{m cho chng ta tin v{o iu g . Lc n{y, k nng ng ph|p v{ logic cng ng vai tr gip chng ta hiu r nhng g ang c trnh b{y, v{ chun b a ra li ph bnh, nhn xt.
Tm quan trng ca vic tr hon nhn xt Vy l{ bn ~ bit ng ph|p, logic v{ tu t kt hp vi nhau nh th n{o trong vic iu chnh qu| trnh c v{ vit t m. K nng trong hai giai on u ca qu| trnh c ph}n tch bt ngun t s th{nh tho ng ph|p v{ logic. K nng trong giai on th ba 119
(giai on cui) ph thuc v{o php tu t. C|c quy tc giai on n{y da trn nhng nguyn l tu t c hiu theo ngha rng nht. Chng ta s coi chng nh mt tp hp quy c nhm m bo c gi tch cc |p li kin ca t|c gi mt c|ch lch s. Hai giai on u c s th}m nhp v{o nhau cn giai on ba lun theo s|t hai giai on u. Nhng ngi mi c s|ch n mt mc n{o cng c th kt hp c|c giai on vi nhau. Nu l{ chuyn gia th c th kt hp ho{n to{n. Mt chuyn gia c th ph|t hin ra ni dung s|ch thng qua vic chia nh s|ch th{nh nhiu phn, ng thi kin to li tng th cun s|ch t nhng th{nh t t duy v{ tri thc, c|c thut ng, nhn nh v{ lp lun ca n. Cn nhng ngi mi c s|ch c th ho{n th{nh mt phn vic hai giai on u ngay t qu| trnh c kim so|t c hiu qu. Nhng ngay c chuyn gia cng phi i ti khi ~ hiu r vn mi ln ting ph bnh. Chng ti xin nu quy tc 9 nh sau: BN CN NI CHC CHN
RNG TI HIU TRC KHI NI TI T\N TH[NH HOC TI PHN I HAY TI TM THI CHA A RA NHN XT. Nhiu ngi |nh ng ph bnh vi phn i. }y l{ mt
quan nim ho{n to{n sai lm. Khi |nh gi| ph bnh, bn cn nu ra c kin t|n th{nh v{ kin phn i. D t|n th{nh hay phn i, bn u c kh nng mc sai st. T|n th{nh m{ khng hiu g l{ v ngha, cn phn i m{ thiu hiu bit l{ tr tr|o. Tr ho~n a ra nhn xt cng l{ mt h{nh ng ph bnh. N chng t bn khng thy thuyt phc hay tin tng.
Lin quan n quy tc n{y, c mt s im na cn lu . Khi c mt cun s|ch hay, bn nn c}n nhc trc khi ni Ti hiu. Ni rng Ti khng hiu cng l{ mt c|ch a ra nhn xt. Nhng nhn xt n{y s l{ s phn |nh v cun s|ch ch khng phi v chnh bn, ch khi bn ~ c gng ht sc m{ vn khng hiu cun s|ch ni g. Tuy nhin, khi c nhng cun s|ch hay m{ c gi 120
khng hiu c th l{ li ca h. V vy, c gi cn tu}n theo c|c quy tc hai giai on u ca qu| trnh c ph}n tch trc khi chuyn sang giai on th ba. C hai yu t kh|c nh hng n quy tc trn. Nu bn ch c mt phn cun s|ch, kh c th chc chn rng bn hiu ni dung s|ch. Do , bn c{ng phi suy xt cn thn hn trc khi a ra |nh gi| ca bn th}n. i khi, mt cun s|ch lin quan v{ b ph thuc v mt ngha v{o nhiu cun s|ch kh|c v chng cng chung t|c gi. Trong trng hp n{y, bn c{ng phi thn trng hn khi ni Ti hiu v{ h~y bnh tnh khi a ra li ph bnh ca mnh. C th k n trng hp c|c b{i ph bnh i vi cun Poetics (Th ca) ca Aristotle nh mt v d tiu biu. C|c nh{ ph bnh vn hc ~ t|n th{nh hay phn i cun s|ch n{y m{ khng h nhn ra rng nhng nguyn tc chnh c Aristotle |p dng khi ph}n tch th ph thuc mt phn v{o nhng iu ~ nu trong mt s t|c phm kh|c, trong c|c lun thuyt v t}m l, logic v{ siu hnh hc ca ng. H ~ t|n th{nh, ~ phn i m{ khng hiu cun s|ch ni v c|i g.
Tm quan trng ca vic trnh sinh s

Tip theo, chng ta cng xem xt quy tc 10: KHI BN PHN
I, H^Y PHN I MT C\CH HP L, TR\NH U KHU HOC C^I V^. Nu bn ~ bit hoc nghi ng mnh sai th d c
gi{nh phn thng trong cuc tranh lun cng chng ngha g. Nhng ngi coi hi thoi l{ mt cuc chin u ch c th gi{nh phn thng bng c|ch ng vai k phn i - phn i n cng bt k ng sai. c gi c s|ch theo tinh thn n{y ch c ct tm ra nhng im mnh khng t|n th{nh. 121
Khi c mt cun s|ch, dng nh khng g c th ngn cn c gi gi{nh phn thng. Ngi c c th l{m ch tnh hnh v t|c gi khng c mt t bo v mnh. c gi kiu n{y thm ch khng c qua cun s|ch hiu chnh m{ vn d d{ng t c s tha m~n cho ring mnh m{ ch cn lt qua v{i trang u ca cun s|ch. Ni nh vy khng c ngha l{ c gi khng nn a ra kin phn i v{ c ch ra ch sai ca t|c gi. Chng ti ch mun nhn mnh rng c gi nn sn s{ng t|n th{nh cng nh phn i. V{ d l{m g th u cn ch n s tht.
Gii quyt nhng bt ng

Trc khi |nh gi| ph bnh, bn nn coi nhng bt ng nh nhng vn c th gii quyt c v{ ng phn i mt c|ch v vng. Bt ng ch l{ s chng i v ngha tr phi ngi ta xem xt n vi hy vng tm ra gii ph|p cho mt vn c th. Mt ngi c th va phn i va ng v vn n{o . iu n{y xut ph|t t bn cht phc tp ca con ngi. Con ngi l{ nhng ng vt c l tr. L tr l{ ngun gc sc mnh gip con ngi a ra kin t|n th{nh. Trong khi th tnh v{ s ho{n chnh v mt l lun m{ n ko theo trong mi ngi li l{ nguyn nh}n ca hu ht c|c bt ng. Khi gi c l tr, con ngi c th vt qua nhng tr ngi, v{ d{n xp c nhng bt ng do hiu lm. Tuy nhin, cn c mt loi bt ng kh|c do chnh lch v kin thc. Nhng k thiu hiu bit thng hay phn i mt c|ch v l nhng ngi c hc thc v nhng vn vt qu| tm hiu bit ca h. Nhng nhng ngi uyn b|c li c quyn ph ph|n nhng li sai m{ nhng ngi thiu hiu bit mc phi. Bt ng loi n{y cng c th gii quyt c bng c|ch hng dn thu hp 122
khong c|ch chnh lch v kin thc. Ngo{i ra, c nhng bt ng c cn nguyn s}u xa hn, tn ti trong chnh h thng l l. Nhng bt ng n{y rt kh nhn bit v{ gn nh khng th m t chng bng l l. C|c bt ng kin c th c gii quyt bng c|ch xo| b hiu nhm hoc s thiu hiu bit. Hai c|ch gii quyt n{y mc d khng n gin nhng u kh thi. Do , nu bn mun phn i, d giai on n{o ca cuc {m lun, t nht bn cng nn hng ti vic thng nht kin. H~y ci m v{ sn s{ng thay i kin ch ng ch chm chm bt ngi kh|c thay i kin theo mnh. Nn ngh rng c lc bn cng hiu nhm hoc hi chm hiu. Khng nn coi s bt ng kin l{ mt dp dy d ngi kh|c, m{ h~y coi cng l{ dp hc hi thm nhiu iu. Vn l{ c nhiu ngi cho rng s bt ng kin khng lin quan g n vic hc hi hay dy d. Theo h, tt c ch l{ vn quan im. Mi ngi c quan im ring v{ l{ quyn bt kh x}m phm, ging nh quyn s hu t{i sn ring. Theo c|ch hiu , hot ng giao tip chng em li li ch g cho vic n}ng cao kin thc. Khi , vic {m lun cng ging nh mt trn bng b{n ca nhng ch th - trong khng ai thng m~i cng chng ai thua sut, v{ mi ngi u h{i lng v h khng thua. H kt thc trn u m{ vn gi nguyn quan im ban u. Chng ti khng th vit cun s|ch n{y nu chng ti theo quan im trn. Tr|i li, chng ti tin rng kin thc c th c truyn t v{ tho lun th s c s tip thu kin thc. Nu kin thc tht s, khng phi kin c| nh}n, b e da, th thng xy ra hai trng hp sau: hoc bt ng c th d d{ng xo| b thng qua s thng nht v c|ch dng t v{ gp g v t tng; hoc bt ng tht s nghim trng v{ vn ch c gii quyt da trn thc tin v{ l l. Tm li, bt ng l{ nhng vn c th tranh lun c. V{ c|c lp lun s ho{n to{n v ngha nu mi ngi khng 123
chp nhn gi thit rng vn c bn s c gii quyt da trn l l c th v{ nhng dn chng ph hp. Trong vic c s|ch, khi c gi bt ng quan im vi mt vn c trnh b{y trong s|ch, c gi cn phi m bo rng s bt ng kin n{y khng xut ph|t t hiu lm. ng thi c gi phi ph}n bit c kin thc thun t y v{ quan im c| nh}n, v{ xem xt nhng vn lin quan n kin thc theo hng c th gii quyt c. Nu c gi tip tc theo ui vn , c th t|c gi s cung cp thm nhng thng tin khin anh ta thay i quan im. Nu khng c thng tin thm, c gi c th a ra nhng li ph bnh hp l v{ hy vng rng nu t|c gi bit c nhng ph bnh , ng s thay i quan im. Trong chng trc, chng ti ni rng nu t|c gi khng gii thch c nhn nh ca mnh, chng ch l{ kin ca c| nh}n tc gi. Cn nu c gi khng ph}n bit c kin thc tht s v{ quan im c| nh}n th c gi khng c mc ch c s|ch hc hi. c gi ch quan t}m n nh}n c|ch ca t|c gi v{ s dng cun s|ch nh mt th s yu l lch nn anh ta khng t|n thnh cng chng phn i. Anh ta khng |nh gi| cun s|ch m{ |nh gi| con ngi. Trong trng hp c gi thy hng th vi cun s|ch, ch khng phi t|c gi, th anh ta nn xem xt vic |nh gi| ph bnh mt c|ch nghim tc. Anh ta cn ch n s kh|c bit gia kin thc thc t v{ quan im c| nh}n cng nh ch n t|c gi. Do , c gi khng ch nu kin phn i hoc t|n th{nh m{ cn phi bo v kin ca mnh bng nhng l do ph hp. Nu khng th bo v kin ca mnh th r r{ng c gi ang bin kin thc thc t th{nh quan im c| nh}n. V vy, quy tc 11 c th ph|t biu nh sau: TN TRNG S
KH\C NHAU GIA KIN THC V[ QUAN IM C\ NH]N

124
BNG C\CH A RA NHNG L DO GII THCH CHO \NH GI\ PH BNH CA BN.
Tm li, c ba im chung trong chng n{y m{ c gi cn nh. Th nht, c gi phi hiu cn k v t|c phm trc khi a ra |nh gi| ph bnh. Th hai, c gi khng nn u khu hay g}y s. Th ba, c gi nn coi s bt ng quan im v nhng vn lin quan n kin thc l{ c th gii quyt c, ng thi nu l l gii thch ti sao mnh phn i vn nhm tm ra gii ph|p.
125
11 ng hay bt ng vi t|c gi
iu u tin m{ mt c gi c th biu t l{ liu mnh c hiu t|c phm hay khng. Trn thc t, anh ta cn phi th hin l{ mnh hiu c th tip tc din t kin. Nu anh ta khng hiu th cn phi gi im lng v{ c li t|c phm. c gi c th s b ch trch nu ni mnh khng hiu. Nhng bn th}n cm t Ti khng hiu cng c th coi l{ mt li |nh gi| ph bnh. Nu nguyn nh}n ca s khng hiu n{y xut ph|t t cun s|ch ch khng phi t c gi, anh ta cn phi x|c nh c nguyn nh}n . C th l{ do cu trc s|ch ln xn, c|c phn trong s|ch khng c lin kt vi nhau, mt s phn khng hp l, hoc t|c gi ~ phng i qu| nhiu khi s dng nhng t ng thm xng, g}y ra h{ng lot tnh tit kh hiu. Ch cn a ra c nhng bng chng chng minh rng quyn s|ch qu| kh hiu, c gi s khng nht thit phi th hin l{ mnh hiu cun s|ch na. Song, gi s bn ang c mt quyn s|ch hay, tc l{ mt quyn s|ch c th hiu c, bn khng ch hiu ni dung ca n m{ cn ng ho{n to{n vi kin ca t|c gi th cng vic coi nh ~ ho{n th{nh. Qu| trnh c ph}n tch ~ xong v{ bn ~ hiu, ~ b thuyt phc. Ch khi n{o bn khng ng tnh hoc khng th a ngay ra li |nh gi| ph bnh, chng ta mi cn trin khai mt s bc tip theo. 126
ng hay bt ng vi tc gi
Trong trng hp t|c gi a ra mt lp lun vi mong mun c gi lp lun tr li, th mt c gi c nng lc cn phi bit c|c quy tc lp lun. c gi cn tham gia tranh lun mt c|ch lch thip v{ thng minh. c gi khng ch n gin i theo lp lun ca t|c gi m{ phi i din vi chng i n s ng hay bt ng vi t|c gi. Mt c gi thng nht thut ng vi t|c gi, nm bt c nhng nhn nh cng nh lp lun ca t|c gi l{ ngi chia s quan im vi t|c gi. Trong thc t, to{n b qu| trnh cm th n{y c ch dn vi s gp g v t tng thng qua phng tin ngn ng. Ta c th m t vic hiu mt cun s|ch l{ s ng tnh gia ngi vit v{ ngi c v c|ch s dng ngn ng din t kin. Nh s ng tnh , ngi c c th nhn thu c ngn ng ngi vit ~ s dng th hin tng. Vn l{ nu mt c gi ~ hiu ni dung mt cun s|ch, anh ta c th bt ng vi n na khng? Vic c tch cc yu cu ngi c phi a ra quyt nh ca chnh mnh. Nhng v ~ hiu (tc l{ t tng ca ngi c v{ ngi vit ~ ha quyn th{nh mt) th cn phn t tng n{o a ngi c n nhng quyt nh c lp? Sai lm ca mt s ngi l{ khng ph}n bit c hai ngha ca t ng . H lm tng rng nu ~ hiu nhau th khng th c s bt ng kin. H cho rng tt c c|c bt ng u xut ph|t t hiu lm. V d, nu bn ni mi ngi u bnh ng, chng ti c th ngh l{ bn cho rng khi sinh ra, ai cng c to ha ban cho tr thng minh, sc khe v{ nhng kh nng kh|c ho{n to{n nh nhau. Chng ti khng ng vi bn v{ cho rng bn ~ sai v thc t khng phi vy. Tuy nhin, cng c th chng ti ~ hiu sai bn. Gi s ca bn khi ni c}u trn l{ tt c mi ngi cn 127
c hng quyn chnh tr bnh ng. Nh vy, v khng hiu ng bn, s bt ng ca chng ti l{ khng hp l. Nhng ngay c khi chng ti ~ hiu ng bn th vn cn hai s la chn: chng ti c th ng hoc khng ng . Nu chng ti khng ng , gia chng ta ~ ph|t sinh mt vn tht s. l{ chng ti hiu c quan im chnh tr ca bn, nhng chng ti theo mt lp trng kh|c. Nhng vn v thc t hay quan im, nhng nhn nh v c|ch tn ti ca c|c s vt hay c|ch m{ chng nn tn ti ch tr th{nh iu |ng b{n c~i khi chng c da trn s ng hiu bit gia c|c bn. S thng nht trong c|ch s dng t ng l{ iu kin khng th thiu c th ng hay khng ng vi nhng vn c cp n. }y chnh l{ s gp g v mt t tng gia bn v{ t|c gi dn n vic bn ng hay khng vi quan im ca t|c gi.
nh kin v nh gi
Khi c s bt ng vi t|c gi, bn cn c ba iu kin di }y lp lun cho s bt ng ca mnh. Th nht, bn cn phi tha nhn nhng cm xc mnh a v{o qu| trnh lp lun, hoc ph|t sinh trong qu| trnh . Tr|nh trng hp bn ngh rng mnh a ra c|c lp lun, nhng thc t l{ bn b chi phi bi c|c xc cm mnh m. Th hai, bn phi din t r r{ng c|c nhn nh ca mnh. Bn phi hiu r nhng nh kin ca mnh. Nu khng, c th bn s khng tha nhn rng i phng cng c quyn a ra nhng nhn nh kh|c. Mt cuc tranh lun c ngha khng nn l{ mt cuc c~i v~ v c|c nhn nh. Gi s, nu mt t|c gi yu cu bn coi mt iu g l{ hin nhin, bn nn tr}n trng ngh ca 128
ng ta ngay c khi bit trong thc t, mt quan im i lp vi iu cng c th coi l{ iu hin nhin. Nu bn c nhng nh kin i lp vi quan im n{y v{ bn khng tha nhn chng l{ nh kin, bn s khng th nghe t|c gi trnh b{y quan im mt cch cng minh. Th ba, bn cn tr|nh thin v n mc m qu|ng. H~y n lc t ti s cng bng. Tt nhin l{ khng th c tranh lun nu khng c s thin v. Song, m bo tranh lun cng bng hn, t gay gt hn, mi c| nh}n cn t mnh v{o a v ca i phng. Nu bn khng bit c|ch thng cm khi c mt quyn s|ch, s bt ng ca bn c th mang tnh cht tranh c|i ch khng t nh hay lch s. V mt l tng, ba iu kin n{y l{ iu kin thit yu c mt cuc {m lun thng minh v{ hu ch. Chng c th c |p dng trong qu| trnh c chng n{o cn c mt qu| trnh i thoi gia ngi c v{ ngi vit. Mi iu kin l{ mt li khuyn hu ch gip c gi bit tr}n trng php lch s trong tranh lun. Tuy nhin, s l tng }y cng ch l{ tng i. V vy, chng ti s thay th ba iu kin l tng trn bng mt h thng quy tc d thc hin hn bao gm bn c|ch ph bnh mt cun s|ch. Hy vng c gi n{o qu|n trit nhng quan im n{y, anh ta s khng b cm xc hay nh kin chi phi. Bn lun im n{y c th c tm tt nh sau: Khi ngi c ni Ti hiu nhng ti khng ng , anh ta c th trnh b{y vi t|c gi nhng kin ph bnh sau }y: (1) Ng{i khng c thng tin; (2) Ng{i a ra thng tin khng chnh x|c; (3) Ng{i trnh b{y khng logic, lp lun ca ng{i khng thuyt phc; (4) Qu| trnh ph}n tch ca ng{i cha ho{n chnh. Bn |nh gi| ph bnh trn c th cha ho{n chnh, nhng }y l{ 129
nhng im ch yu m{ mt c gi khng ng tnh c th a ra. Nhng im n{y kh| c lp vi nhau. Bn c th a ra mt hoc hai, ba hay c bn lun im v c|c lun im khng loi tr nhau. Chng ti cng lu rng, mt c gi khng th a ra bt c li bnh n{o trong s nu trn nu khng chc chn hoc khng x|c nh c chnh x|c nhng kha cnh m{ t|c gi khng c thng tin, cung cp thng tin sai hay lp lun thiu logic. Bn cnh , khi a ra bt c nhn xt n{o, c gi phi c nhng lp lun chng minh cho quan im ca mnh.
nh gi tnh hp l ca tc gi
Chng ta h~y cng xem xt c th ba c|ch |nh gi| ph bnh u tin trong bn c|ch trn. 1. Khi ni mt t|c gi khng c thng tin, ngha l{ chng ta cho rng t|c gi thiu mt lng kin thc lin quan mt thit ti vn m{ anh ta ang c gng gii quyt. Nhn xt n{y ch c gi| tr trong trng hp lng kin thc l{ thch |ng nu t|c gi s hu c n. chng minh iu n{y, bn cn ch ra c kin thc m{ t|c gi cn thiu v{ phi chng minh c v sao n thch |ng, cng nh n s dn n nhng thay i nh th n{o trong c|c kt lun ca t|c gi. V d, Darwin khng c nhng hiu bit v di truyn hc nn ng ~ b qua b m|y di truyn trong cun Ngun gc cc loi. }y chnh l{ mt trong nhng khim khuyt ln nht ca cun s|ch. Sau n{y, Mendel v{ c|c nh{ thc nghim cng ng ~ cung cp lng kin thc trong c|c t|c phm ca h. Gibbon cng khng c nhng thng tin thc t nht nh v nh hng ca s sp th{nh Rome. Nhng thng tin n{y c cung cp bi c|c nghin 130
cu sau . Thng thng, trong lnh vc khoa hc v{ lch s, c|c thng tin b thiu s c c|c nh{ nghin cu i sau kh|m ph|. Nhng trong trit hc, iu n{y c th kh|c. Chng hn, ngi c i ~ ph}n bit r r{ng, nhng g con ngi c th cm nhn bng gi|c quan, nhng g l{ tng tng vi nhng g h c th hiu. Nhng n th k 18, nh{ trit hc ngi Scotland David Hume ho{n to{n b qua s kh|c bit gia hnh nh v{ tng d n ~ c khng nh trong c|c t|c phm ca nhng trit gia trc . 2. Khi ni t|c gi cung cp thng tin sai ngha l{ t|c gi ~ khng nh mt iu khng ng l{ c tht. Sai lm n{y d xut ph|t t nguyn nh}n g cng cho thy t|c gi ~ ng nhn mnh c kin thc trong khi tht s anh ta khng h c. Nhng khuyt im nh vy cn c ch ra, ng nhin ch khi chng lin quan mt thit ti c|c kt lun ca t|c gi. chng minh nhn xt n{y, bn phi lp lun mt s tht hoc mt kh nng ln hn i lp vi s tht ca t|c gi. V d, trong mt hip c chnh tr, nh{ trit hc ngi H{ Lan Spinoza gn nh cho rng ch d}n ch l{ mt hnh thc chnh ph nguyn thy hn ch qu}n ch. iu n{y tr|i ngc vi s tht ~ c chng minh trong lch s chnh tr. Sai lm ca Spinoza kha cnh n{y xut ph|t t lp lun ca ng ta. Aristotle cng ~ a ra nhng thng tin sai lch v vai tr ca ging c|i trong qu| trnh sinh sn ng vt. T , ng a ra nhng kt lun v cn c v c|c qu| trnh sinh sn Hai im ph ph|n u tin n{y c lin quan n nhau. Vic thiu thng tin c th l{ nguyn nh}n dn ti c|c kt lun sai lm. Ngc li, khi mt ngi nhn nh sai v mt vn c ngha l{ anh ta khng c thng tin v n. Khi thiu nhng kin thc cn thit, chng ta khng th gii quyt c nhng vn nht nh, hoc khng th chng minh cho c|c kt lun nht nh. V{ nhng nhn nh sai lm s dn ti c|c kt lun khng chnh x|c. Tm li, hai 131
nhn xt u ch ra khuyt im ca t|c gi trong c s lp lun. Tc gi cn phi c kin thc y hn, a ra nhng bng chng v{ lp lun thuyt phc hn. 3. Khi ni mt t|c gi trnh by khng logic tc l{ t|c gi ~ ngy bin trong qu| trnh suy lun. c th l{ li lp lun khng thng nht (kt lun rt ra khng ph hp vi c|c l l ~ trnh b{y). Khi a ra s nhn xt n{y, c gi cn phi x|c nh chnh x|c kha cnh m{ lp lun ca t|c gi khng thuyt phc. Chng ta ch nn ph bnh khuyt im n{y nu n l{m nh hng ti kt lun chnh v mt cun s|ch c th thiu thuyt phc nhng im khng quan trng. Rt t cun s|ch hay b mc li v lp lun. Nu c th chng thng c che giu bng nhng miu t d{i dng v{ ch ngi n{o c t m mi c th ph|t hin ra. Tuy nhin, chng ti c th nu mt v d v s sai l{m hin nhin trong t|c phm Qun vng ca Machiavelli di }y. T|c gi vit: Nn tng ch yu ca mi quc gia hin i cng nh c i l{ mt nn ph|p lut tt. S khng th c mt nn ph|p lut tt nu t nc khng c trang b v trang y . Do , quc gia n{o c trang b y v trang, quc gia c nn ph|p lut tt. Chng ta c th thy }y l{ mt nhn nh khng xut ph|t t thc t. Lut ph|t tt khng ph thuc v{o lc lng v trang tt. V th, khng phi c ni n{o c lc lng v trang tt cng c lut ph|p tt. Nhn xt th ba cng lin quan ti hai nhn xt u. Mt t|c gi c th khng rt ra c kt lun tim n trong c|c bng chng hay nguyn l ca mnh, l{m cho qu| trnh suy lun ca anh ta cha hon th{nh. Nhng }y, chng ta ch quan t}m n trng hp mt ngi c c s lp lun tt nhng li rt ra kt lun khng
132
thuyt phc. Xt theo mt ngha n{o , ngi n{y ~ cung cp thng tin sai.
nh gi s hon chnh ca tc gi
Ba li nhn xt ph bnh u tin lin quan n chnh x|c trong c|c kin v{ suy lun ca t|c gi. Cn li nhn xt ph bnh th t lin quan ti vic t|c gi ~ ho{n th{nh qu| trnh thc hin k hoch ca mnh hay cha. N c a ra trn c s cu trc ca sch. 4. Khi ni rng qu trnh phn tch ca tc gi cha hon chnh ngha l{ chng ta cho rng t|c gi cha gii quyt c tt c c|c vn t ra trc ; cha tn dng c c|c t{i liu ca mnh mt c|ch tt nht; hoc khng nhn ra c|c tim n cng nh nhng nh|nh kh|c nhau ca vn t ra; hoc khng l{m ni bt c nt kh|c bit v{ c |o lin quan ti vn c nu. Vic a ra nhn xt n{y s l{ v ngha tr phi ngi c x|c nh c chnh x|c mc cha ho{n chnh ca t|c gi bng s n lc ca bn th}n c gi hoc t nhng thng tin ca c|c cun sch khc. V d, s ph}n tch v loi hnh chnh quyn trong t|c phm Politics (Chnh tr) ca Aristotle l{ khng ho{n chnh. Do nhng gii hn ca yu t thi i v{ s tha nhn sai lm ca ng v ch n l, Aristotle ~ khng xem xt, thm ch khng h c tng v nn hin ph|p d}n ch tht s c x}y dng trn ch b phiu ph thng. ng cng khng th tng tng c l{ c mt chnh quyn i din cho nh}n d}n hoc mt hnh thc chnh quyn mi n{o kh|c ca c|c nc lin bang. C|c ph}n tch ca ng cn phi c m rng cho ph hp vi thc t ca nn chnh tr.
133
T|c phm Elements of Geometry (C|c nguyn t hnh hc) ca Euclid cng l{ mt t|c phm cha ho{n chnh. ng ~ khng xt n c|c tin kh|c v mi lin h gia c|c ng thng song song. Nhng gi thuyt kh|c trong c|c t|c phm hnh hc hin i ~ lp y s thiu ht n{y. Tng t, t|c phm How We Think (Chng ta ngh nh th n{o) ca Dewey cng khng phi l{ mt s ph}n tch ho{n chnh v qu| trnh suy ngh ca con ngi. Ngo{i vic cp n qu| trnh suy ngh xut hin trong iu tra v{ kh|m ph|, t|c phm khng xt ti s suy ngh xut hin trong qu| trnh c hay hc theo hng dn. Mt c gi nu ch ng vi mt phn ca cun s|ch c th do d khi phi nhn xt v tnh ho{n chnh ca t|c phm. S chn ch ca c gi l{ phn ng i vi s tht bi ca t|c gi trong vic gii quyt ho{n chnh vn . Ngi ta c th xem xt nhng cun s|ch kh|c nhau v cng mt lnh vc so s|nh v{ a ra nhn xt th t. Mt cun s|ch s tt hn nhng cun s|ch kh|c nu n phn |nh nhiu thc t hn v{ mc t li hn. Nu chng ta c thu nhn kin thc, hin nhin cun s|ch hay nht s l{ cun cp ti nhiu kha cnh nht ca vn ta quan t}m. Mt t|c gi c th thiu nhng thng tin m{ t|c gi kh|c c; mc li trong gi thuyt m{ c|c t|c gi kh|c khng phm phi; c cng mt c s l l nhng li lp lun thiu thuyt phc hn c|c t|c gi kh|c. Nhng im c so s|nh nhiu nht l{ tnh ho{n chnh trong s ph}n tch m{ mi t|c gi th hin. Phng tin o tnh ho{n chnh nm s lng c|c im kh|c bit c |o c gi| tr h{m cha trong vn c so s|nh. Gi th bn c th thy vic hiu c thut ng ca t|c gi c hiu qu nh th n{o. S lng c|c thut ng tinh t tng quan vi ni tri ca t|c phm. Bn cng c th thy nhn xt th t kt ni ba giai on trong qu| trnh c ph}n tch bt k cun s|ch n{o. N lin quan ti 134
cu trc ca t|c phm bi n xt ti vic t|c gi nu c|c vn ho{n chnh hay khng c lin quan ti mc l{m s|ng t vn bi n x|c nh c mc tha |ng m{ t|c gi gii quyt nhng vn .
Giai on th ba ca qu trnh c phn tch

Chng ti ~ ho{n th{nh qu| trnh lit k v{ lun b{n v c|c quy tc chung ca vic c ph}n tch. Trong , c|c quy tc ca giai on th ba c lit k theo trt t di }y: Giai on th ba ca qu| trnh c ph}n tch hay c|c quy tc ph bnh mt cun s|ch theo kha cnh truyn t kin thc: I. Nhng quy c chung v c|c quy tc x~ giao 1. Ch bt u ph bnh khi bn ~ ho{n th{nh qu| trnh lp d{n v{ hiu c ni dung ca cun s|ch. (ng bao gi ni ng , khng ng hay tr ho~n |nh gi| ca mnh cho ti khi bn c th ni Ti hiu). 2. Khng nn th hin s bt ng theo kiu l s hoc c{ kha. 3. H~y th hin rng bn nhn thc c s kh|c nhau gia kin thc tht s v{ kin c| nh}n bng c|ch a ra nhng lp lun tt cho mi |nh gi| ph bnh ca bn. II. C|c tiu ch c bit v c|c im ph ph|n 1. Chng minh kha cnh t|c gi khng cung cp thng tin. 2. Chng minh kha cnh t|c gi cung cp thng tin sai. 3. Chng minh kha cnh t|c gi thiu logic. 4. Ch ra kha cnh ph}n tch v{ gii thch cha ho{n chnh ca t|c gi.
135
Nhng quy c v c|c quy tc x~ giao v{ c|c tiu ch ph ph|n trn s gip bn tr li c}u hi c bn th ba l{: Cun s|ch c ng khng? ng ch no? C}u hi Cun s|ch c ng khng? c th c t ra mi t|c phm thuc bt c th loi s|ch n{o m{ bn c nh to|n hc, khoa hc, trit hc, s hc, th vn. Khi nhng g bn c ~ phn |nh c s tht mt phng din n{o , bn khng cn phi t}m n nhng vn kh|c. Lc , bn phi tr li c c}u hi ng ch n{o?. Trc khi tip tc c|c phn tip theo, chng ti mun nhn mnh rng nhng quy tc trong qu| trnh c ph}n tch khng miu t mt quy trnh ho{n ho. Tuy nhin, nu bn c th |p dng hu ht c|c quy tc n{y, bn s tr th{nh mt c gi tt.
136
12 Nhng phng tin tr gip vic c

Bt c phng tin tr gip n{o khng nm trong cun s|ch bn ang c u c coi l{ th{nh t bn ngo{i. Vi kh|i nim c bn trong, chng ti mun ni ti qu| trnh c mt cun s|ch bng c|ch s dng thng tin trong chnh cun s|ch , trong s c lp tng i vi nhng cun s|ch kh|c. Vi kh|i nim c bn ngo{i, chng ti cp ti qu| trnh c s|ch trong mi lin h vi nhng t|c phm kh|c. T u cun s|ch n{y, chng ti ~ c khng k ti c|c phng tin h tr bn ngo{i i vi qu| trnh c. Do , c|c quy tc c m{ chng ti ~ a ra l{ c|c quy tc ca qu| trnh c bn trong. Mc d vy, c|c phng tin tr gip bn ngoi cng rt c ch, v{ i khi rt cn thit ngi c ho{n to{n hiu c cun s|ch. Trn thc t, qu| trnh c trong v{ c ngo{i c xu hng kt ni vi nhau trong qu| trnh hiu v{ ph bnh mt cun s|ch. R r{ng l{ ai cng phi s dng n c|c kinh nghim ca bn th}n cm th, ph bnh, hay lp cng cho mt cun s|ch. Tt nhin, khng ai c th |p dng c|ch c ph}n tch ngay t khi bt u c cun s|ch u tin trong i. C|ch c n{y ch c thc hin sau khi ta ~ c nhiu cun kh|c. C th, chng ta khng a ra c mt c|ch h thng nhng kin thc ~ thu nhn c t c|c cun s|ch kh|c v{ t cuc sng nhng chng ta li so s|nh c|c nhn nh v{ kt lun ca mt t|c gi vi nhng g ta ~ bit t nhiu 137
ngun kh|c nhau. V th, c th khng nh rng chng ta khng nn v{ khng th c mt cun s|ch n{o mt c|ch c lp ho{n ton. Song, nguyn nh}n chnh khin chng ti khng cp ti c|c phng tin h tr bn ngo{i cho ti thi im n{y v c rt nhiu c gi ph thuc v{o chng mt c|ch m qu|ng, khng cn thit. c mt cun s|ch m{ lun c mt cun t in bn cnh khng phi l{ iu tt, d iu n{y khng c ngha l{ bn ng bao gi tra ngha ca mt t l. Nu ai khuyn bn nn tm ngha ca mt cun s|ch m{ bn khng hiu bng c|ch c trc c|c li bnh th l{ mt li khuyn ti. Tt nht l{ h~y n lc ht mnh trc khi tm kim s tr gip t bn ngo{i. Nu bn thc hin nht qu|n nguyn l n{y, bn s thy mnh ng{y c{ng cn t s tr gip hn. Phng tin h tr qu| trnh c gm c bn loi: c|c kinh nghim lin quan, c|c cun s|ch kh|c, c|c li bnh v{ tm tt, s|ch tham kho. Chng ti khng th x|c nh c|ch thc v{ thi im s dng mi loi phng tin h tr n{y trong tng trng hp c th. Nhng chng ti c th a ra gi chung. l{, bn ch nn tm kim s tr gip bn ngo{i sau khi ~ c ht sc c mt cun s|ch theo c|c quy tc c bn trong m{ vn kh hiu i vi bn, trong tng phn hoc to{n b.
Vai tr ca cc kinh nghim lin quan

C hai loi kinh nghim lin quan bn c th dng tr gip khi c nhng cun s|ch kh l{ kinh nghim chung v{ kinh nghim c bit. Kinh nghim chung l{ loi c tt c mi ngi. Kinh nghim c bit ch c nhng ngi chp nhn kh khn 138
Nhng phng tin tr gip vic c
khm ph| ra n. V d, kinh nghim c bit c t vic tin h{nh th nghim trong phng th nghim; hoc mt nh{ nh}n loi hc i tm hiu nhng c d}n bn a ti mt vng l~nh th cha c khai ph| v{ ~ thu c nhng kinh nghim m{ bnh thng ngi kh|c khng th c hoc rt t ngi c c; hoc kinh nghim ca mt phi h{nh gia trn mt trng, trn Sao Mc Cn lu l{ kinh nghim chung khng nht thit phi c tt c mi ngi bit. Chung khng c ngha l{ ph qut. V d, khng phi ai cng c tri qua kinh nghim l{ mt ngi con c cha m, v mt s ngi l{ tr m ci ngay t khi c sinh ra. Tuy nhin, cuc sng gia nh l{ mt kinh nghim chung, bi hu ht mi ngi cng chia s iu n{y. Tnh yu, tnh dc cng khng phi l{ mt kinh nghim ph qu|t v mt s ngi cha bao gi nm tri n, nhng n c i a s nh}n loi tri qua nn khng th coi l{ kinh nghim c bit. Kinh nghim c dy hc cng khng phi l{ ph qu|t v c nhng ngi cha bao gi i hc. Song, n cng l{ c|i chung. Kinh nghim chung c s dng nhiu nht khi c c|c t|c phm h cu, tip n l{ c|c t|c phm trit hc. Nhng |nh gi| v tnh ch}n thc ca mt tiu thuyt hu nh da ho{n to{n v{o kinh nghim chung kinh nghim sng ca rt nhiu ngi. Mt trit gia hay mt nh{ th cn to ra s hp dn bng c|ch s dng nhng kinh nghim chung ca nh}n loi, ch khng phi to ra t|c phm t phng th nghim hay t c|c nghin cu ring bit v mt lnh vc. Do , hiu v{ kim tra c nhng nguyn l ch o ca mt trit gia, bn khng cn phi c kinh nghim c bit h tr m{ bng chnh kh nng suy ngh v{ nhng quan s|t thng nht ca bn v th gii bn ang sng. Kinh nghim c bit ch yu lin quan ti c|c t|c phm khoa hc. c th hiu v{ |nh gi| nhng suy lun quy np trong mt cun s|ch khoa hc, bn phi c kh nng hiu c nhng bng chng 139
m{ nh{ khoa hc a ra l{m c s. Nu nh{ khoa hc miu t mt th nghim sng ng v{ r r{ng th bn s khng gp kh khn g. i khi, c|c minh ha v{ biu cng gip bn hiu c nhng hin tng ang c miu t. C kinh nghim chung v{ kinh nghim c bit u lin quan ti qu| trnh c s|ch lch s. l{ v lch s bao gm c s h cu v{ tnh khoa hc. Mc kh|c, s|ch lch s tng thut li mt c}u chuyn, c ct truyn v{ nh}n vt, c chng, c hi, c s kt hp phc tp ca h{nh ng, cao tr{o v{ kt thc. Lc n{y, kinh nghim chung lin quan ti c tiu thuyt v{ kch l{ rt cn thit. Song, lch s cng nh khoa hc, nht thit mt phn n{o trong nhng kinh nghim m{ nh{ s hc tri qua phi mang nt c bit. ng ta c th ~ c qua mt hoc rt nhiu t{i liu m{ chc chn nhng c gi bnh thng gp rt nhiu kh khn khi tip cn. Cng c th ng ta ~ tin h{nh mt nghin cu phm vi rng v nhng g cn li ca c|c nn vn minh c xa, hoc nghin cu di hnh thc i thoi vi nhng ngi ang sng ti c|c khu vc xa xi. Mun bit chng ta c s dng ng kinh nghim ca mnh hiu mt cun s|ch khng, c|ch hiu qu nht l{ h~y hi chnh mnh xem liu bn c th a ra mt v d c th cho mt lun im m{ bn cho rng mnh ~ hiu hay khng. V d, chng ta h~y xem xt lun b{n ca Aristotle v c hnh trong cun o c hc. T|c gi lp i lp li rng c hnh l{ im trung gian gia hai i cc s thiu ht v{ s v . ng ~ a ra nhng v d minh ha c th. Liu bn c a ra thm c nhng v d kh|c khng? Nu c, bn ~ hiu c quan im ch o ca t|c gi. Nu khng, bn cn c li nhng lun b{n ca t|c gi.
140
Nhng cun sch khc

}y, chng ti cha b{n lun v c ng ch - c nhiu cun s|ch v cng mt ch - m{ chng ti mun cp ti s cn thit phi c thm c|c cun s|ch kh|c nh nhng phng tin h tr bn ngo{i trong qu| trnh c mt t|c phm c th. Loi phng tin h tr c ngo{i n{y c bit cn khi c c|c t|c phm ln. S hng h|i m{ c gi c khi bt u c c|c t|c phm ln thng nhanh chng nhng ch cho s thiu ht v vng. Mt trong nhng nguyn nh}n l{ do nhiu ngi khng bit c|ch c mt cun s|ch ring l. Mt nguyn nh}n kh|c l{ h ~ khng c nhng cun s|ch kh|c c lin quan cht ch ti cun s|ch trc khi bt u c n. Nhiu t|c phm ln khng ch c ni dung lin quan vi nhau m{ cn c vit theo mt trnh t nht nh m{ ngi c khng th b qua. T|c gi sau s chu nh hng ca t|c gi trc . Nu bn c t|c phm ca t|c gi trc, c th bn s hiu c t|c phm vit sau. Do , quy tc chung i vi c ngo{i l{ c nhiu cun s|ch lin quan ti nhau v{ c theo trnh t. T|c dng ca qu| trnh c ngo{i n{y n gin l{ s m rng gi| tr ca ng cnh so vi vic c ring l mt cun s|ch. S dng ng cnh l{ iu rt cn thit hiu c ngn t v{ c}u nhm tm ra c|c thut ng v{ nhn nh. Nu to{n b mt cun s|ch l{ ng cnh cho tng phn ca n, th nhng cun s|ch lin quan s mang n mt ng cnh ln hn gip bn cm th c cun s|ch bn ang c. Nu quan s|t bn s nhn thy nhng t|c phm ln thng g}y ra rt nhiu tranh c~i. Nhng t|c gi ln ng thi cng l{ nhng c gi ln, v{ mun hiu c h th h~y c nhng cun s|ch h ~ c. Vi t c|ch l{ c gi, h i thoi vi nhng t|c gi kh|c cng nh c|ch m{ mi ngi chng ta i thoi vi t|c phm 141
chng ta ang c, mc d, c th chng ta khng vit nn nhng t|c phm kh|c. tham gia v{o qu| trnh i thoi n{y, chng ta cn c mt t|c phm ln trong mi lin h vi nhng t|c phm kh|c v{ theo trnh t thi gian t hin ti tr v qu| kh hoc t qu| kh ti hin ti. Trnh t t qu| kh ti hin ti c nhiu li ch v n tu}n theo quy lut t nhin, nhng bn cng c th i theo trnh t ngc li ty v{o c|c s kin thc t theo thi gian. Chng ti cng xin lu rng, nhu cu c s|ch trong mi lin h qua li c |p dng v{o c s|ch lch s v{ trit hc nhiu hn l{ c s|ch khoa hc v{ vin tng. N quan trng trong c s|ch trit v bn th}n mi trit gia l{ mt c gi ln ca nhng trit gia kh|c. N t quan trng hn khi c tiu thuyt hay c kch v ngi ta c th c ring l mt tiu thuyt hay mt kch bn tht s hay.
Cch s dng li bnh v tm tt

Loi phng tin h tr th ba ca qu| trnh c bao gm c|c li bnh v{ c|c b{i tm tt. im cn nhn mnh }y l{ hai phng tin n{y cn c s dng mt c|ch thng minh v{ mc va phi v hai l do. Th nht, khng phi bao gi c|c nh{ bnh lun cng a ra nhng nhn xt ng v mt cun s|ch. Th hai, nu li bnh lun a ra l{ ng th cng cha chc ~ thu |o (tc l{ bn c th ph|t hin ra nhng ngha quan trng trong mt cun s|ch m{ mt bnh lun gia cha ph|t hin thy). Do vy, c mt t|c phm bnh lun, c bit l{ mt li bnh c v chc nh inh ng ct s hn ch bn {o s}u suy ngh thm v{ gii hn hiu bit ca bn v mt cun s|ch.
142
T hai nguyn nh}n trn, chng ti mun khuyn bn khng nn c li bnh ca mt t|c gi kh|c v t|c phm chng n{o bn cha c xong t|c phm . Bn th}n c|c nh{ ph bnh cng phi c t|c phm nhiu ln v{ c c|ch hiu ca ring h trc khi a ra nhn xt, |nh gi|. V th, bn cng nn c xong t|c phm v{ hiu n ri mi c n li bnh. Nu bn c li bnh ngay t u, chng c th s l{m lch lc qu| trnh c ca bn. Bn s ch thy nhng im nh{ ph bnh a ra m{ khng thy nhng im quan trng kh|c. ng ph mc suy ngh ca bn cho nh{ bnh lun bng c|ch c nhn xt ca h trc khi c cun s|ch. Li khuyn trn ca chng ti c th coi nh mt quy tc ca vic c ngo{i. Quy tc n{y c |p dng cho c loi s|ch hng dn. Nu bn ~ c s|ch gc, bn s bit cun s|ch hng dn mc nhng sai st g (nu c). Ngc li, nu bn ph thuc ho{n to{n v{o s|ch hng dn m{ khng bao gi c s|ch gc, c th bn s gp rc ri. Ngo{i ra, c mt im quan trng kh|c bn cn nh. Nu bn nhim phi thi quen phc thuc v{o li bnh v{ s|ch hng dn, bn s ho{n to{n mt phng hng khi khng c chng. C|c li bnh c th gip bn hiu c mt cun s|ch c th nhng nh vy cng c ngha bn ~ tr th{nh mt c gi ti hn. Quy tc trn cng c |p dng vi c|c b{i tm tt v{ trnh b{y ct truyn. Chng hu ch v th nht, chng c th nhc bn nh li ni dung mt cun s|ch m{ bn ~ c. Tt nht l{ bn t vit c mt bn tm tt trong qu| trnh c ph}n tch. Tuy nhin, nu cha l{m c nh vy th mt bn tm tt hoc mt d{n s l{ cng c tr gip bn c lc. Th hai, c|c b{i tm tt rt hu ch khi bn c nhng cun s|ch cng ch hoc khi bn mun bit liu mt t|c phm n{o c ph hp vi cng trnh nghin cu ca mnh khng. Mt b{i tm tt khng bao gi thay th c qu|
143
trnh c, nhng n c th gip bn x|c nh xem mnh c mun, hay cn phi c mt cun s|ch hay khng.
Cch s dng sch tham kho

C rt nhiu loi s|ch tham kho. Trong , hai loi c s dng nhiu nht l{ t in v{ b|ch khoa to{n th (s c trnh b{y c th trong phn tip theo). C mt thc t m{ khng phi ai cng nhn thy l{ bn cn phi c mt lng kin thc kh| ln nu mun s dng tt s| ch tham kho. Do , s|ch tham kho ch c th coi l{ cu c|nh cho s thiu hiu bit ca bn mt c|ch rt hn ch. N khng th cha c ho{n to{n s thiu hiu bit ca bn, cng nh khng th suy ngh h bn. s dng tt mt cun s|ch tham kho, trc ht bn cn phi c mt s tng, cho d m h, v nhng g bn mun bit. Bn s khng th kha lp c s thiu hiu bit ca mnh tr phi bn c th t ra mt c}u hi thng minh cho cun s|ch tham kho bn ang s dng. S|ch tham kho s khng c t|c dng nu bn ang i lang thang v nh trong m{n sng ca s ngu dt. Th hai, bn phi x|c nh c c th tm nhng iu mnh mun bit }u. Bn phi bit c}u hi mnh t ra thuc loi n{o v{ loi s|ch tham kho n{o c th tr li c}u hi dng . Khng loi s|ch tham kho n{o c th tr li tt c c|c c}u hi. Chng u l{ s|ch chuyn . iu n{y c ngha l{ bn cn c kin thc tng i to{n din v mt loi s|ch tham kho c bn trc khi s dng hu hiu mt loi n{o . Th ba, trc khi tham kho mt cun s|ch, bn phi bit r cun s|ch c kt cu nh th n{o, t bit c|ch s dng n. S|ch tham kho cng phi c s dng mt c|ch ngh thut. Hn na, 144
c mt mi lin h ngh thut tng quan trong vic vit s|ch tham kho. T|c gi hoc ngi bin son cn phi bit c gi s tm kim loi thng tin g v{ trnh b{y cun s|ch sao cho ph hp vi nhu cu ca h. Nhng khng phi lc n{o t|c gi cng d o|n ng iu n{y. V th, bn cn |p dng quy tc c li m u v{ li gii thiu ca mt cun s|ch trc khi c ni dung. Khng nn s dng mt cun s|ch tham kho trc khi bit t|c gi khuyn bn nn s dng n nh th n{o. Tt nhin, khng phi bt c c}u hi n{o cng c tr li trong c|c cun s|ch tham kho. V d, bn s khng th tm thy trong bt c s|ch tham kho n{o c}u tr li cho ba c}u hi m{ Cha ~ hi thin thn trong c}u chuyn What Men Live By (Con ngi sng bng g) ca Tolstoy. l{: iu g tim n trong con ngi? iu g khng c ban tng cho con ngi? v Con ngi sng bng g? S|ch tham kho ch hu ch khi bn bit c loi c}u hi n{o m{ chng c th tr li v{ loi n{o chng khng th. iu ng ngha vi vic bn phi bit mi vn m{ nh}n loi ni chung ng tnh. Bn ch c th tm thy trong s|ch tham kho nhng iu ni chung c mi ngi ng . Nhng kin khng c ng h khng c ch ng }y, d thc t i khi chng cng n mnh trong . V d, bn khng th tm thy nhng c}u hi v o c hoc v tng lai trong s|ch tham kho. Tm li, bn phi nm vng kin thc trc khi s dng s|ch tham kho. Nu khng, chng s khng c gi| tr.
Cch s dng t in
T in l{ mt loi s|ch tham kho nn c|ch s dng n cng b chi phi bi nhng yu cu trn. im kh|c ch t in thng khin ngi c c cm gi|c va c va chi. N thng cha ng nhiu iu b n v{ nhiu th tng nh vt v~nh nhng rt 145
th v. c th s dng ti a chc nng ca t in, ngi c cn phi nm c phng ph|p tra cu n. T in trc ht l{ mt cng c gi|o dc. V th, bn c th s dng n nh mt cng c tr gip vic c. Nu bn ch gi t in kim tra chnh t hoc hc c|ch ph|t }m tc l{ bn cha bit c|ch s dng t in mt c|ch hiu qu. Nu bn hiu rng mi cun t in l{ mt kho t{ng kin thc lch s c kt tinh trong qu| trnh ph|t trin ca ngn ng, bn s khng ch ch ti rt nhiu ngha c lit k cho mi t m{ cn ch n th t v{ mi lin h gia chng. Quan trng hn c, nu bn tht s mun mnh hc tp tin b, bn s bit s dng t in theo ng nh ban u ca ngi bin son. l{ tr gip ngi s dng khi h gp phi nh ng cun s|ch qu| kh v c nhiu thut ng, t c, n d, ho|n d hoc gp c|c t quen thuc nhng li c s dng vi ngha c. Tt nhin, c tt mt cun s|ch, bn khng ch phi tm hiu c|c vn lin quan n vn t m{ t|c gi s dng, m{ cn phi gii quyt nhiu vn kh|c. Chng ti cng khuyn c|o c gi khng nn mt tay cm s|ch mt tay gi t in, c bit l{ khi ln u c mt cun s|ch kh. Bn s khng theo c tnh lin mch v{ trnh t ni dung cun s|ch nu ngay t u ~ phi tra qu| nhiu t. Ch nn dng t in khi bn gp phi thut ng hoc c|c t ho{n to{n mi. Ngay c lc , chng ti cng khng khuyn khch bn s dng t in nu l{ ln u bn c mt cun s|ch hay tr phi c|c t c vai tr quan trng nhm hiu ca ngi vit. Bn cnh , bn cng khng nn bng mi gi| trch dn nguyn mt nh ngha trong t in l lun v vn n{o . C|c nh{ bin son t in c th c mi ngi knh trng v h l{ chuyn gia v c|ch s dng t, nhng h khng phi l{ ngi to 146
ra nn tng ca s hiu bit. Ngo{i ra, bn cng ng c nhi nht, hc thuc c mt cun t in. Bn khng nn l{m phong ph thm vn t vng ca mnh mt c|ch nhanh chng bng c|ch ghi nh h{ng lot t m{ ngha ca chng khng gn vi bt k tnh hung thc t n{o. Tm li, h~y nh rng t in ch l{ mt cun s|ch tra t ch khng phi cun s|ch ni v c|c s vt. T nhng lp lun trn, chng ta c th rt ra c|c quy tc s dng t in mt c|ch thng minh. C bn c|ch xem xt t nh sau:
1.
T L[ VT CHT - t c vit v{ c }m thanh c th ni c. Do , phi c nhng c|ch |nh vn v{ ph|t }m ng nht, mc d i khi s ng nht c th b ph| v bi c|c bin th. 2.
n gi mt vai tr ng ph|p nht nh trong mt cm t hoc c}u. Cng mt t nhng c th c nhng c|ch s dng kh|c nhau, chuyn t phn n{y sang phn kh|c, c bit l{ trong mt ngn ng khng c nhiu bin t nh ting Anh.
T L[ TH[NH PHN CU TO NN C]U - mi mt t
3.
T L[ C\C DU HIU - t phi c ngha, khng ch mt m{ nhiu ngha. C|c ngha c mi lin h nht nh vi nhau. Nh c ngha m{ ngi ta tm ra c mi lin h gia c|c t kh|c nhau. V d, c|c t ng ngha tuy c cng mt ngha nhng li kh|c nhau v mt ch; c|c t tr|i ngha th lin h vi nhau thng qua s i lp v{ tng phn v ngha. Cng v mi t l{ mt du hiu nn chng ta c th ph}n bit c danh t ring, danh t chung, t c th, t tru tng 4.
t ra. V vy, mi t u c ngun gc lch s, c vai tr vn ha trong sut qu| trnh bin i v{ ph|t trin. C th tm ra lch s ca mi t thng qua c|c tin t, h}u t hoc c|c t gc ban u 147
T MANG TNH THNG L - t l{ c|c k hiu do con ngi
cu to nn n. Lch s ca mt t c cha c|c thng tin v qu| trnh bin i vt cht, c|ch vit v{ c|ch ph|t }m; nu ln c|c ngha chuyn; ph}n bit ngha c; t hoc khng s dng na vi ngha hin i, thng dng; ph}n bit th{nh ng, t thng tc hoc ting lng. Mt cun t in tt s tr li c c bn c}u hi kh|c nhau v t. Ngh thut s dng t in quan trng ch bn bit nn t c}u hi n{o v t v{ l{m c|ch n{o tm ra c}u tr li. Chng ti ~ gi sn nhng c}u hi cho bn, cn chnh cun t in s m|ch cho bn c|ch tm ra c}u tr li. R r{ng, t in l{ mt cm nang ho{n ho v n ch cho bn c|i g |ng ch v{ c|ch gii m~ c|c k hiu vit tt dng din t bn loi thng tin v t. Ai khng th s dng hiu qu c|c ch thch v{ c|c t vit tt u mi cun t in th l{ li ca chnh bn th}n ngi y.
Cch s dng bch khoa ton th

Bn c th |p dng nhiu c|ch s dng t in hiu qu ~ ni trn i vi b|ch khoa to{n th. Ging nh t in, b|ch khoa to{n th khin cho ngi c c cm gi|c va hc va chi v n gip con ngi th gi~n v{ bt cng thng. Nhng cng s l{ v ch nu c c hay hc thuc cho k ht mt cun b|ch khoa to{n th. Ngi nh th chng kh|c n{o nh thng thi dm. C rt nhiu ngi coi t in nh mt cng c kim tra chnh t v{ hc ph|t }m t. Tng t nh vy, nhiu ngi dng b|ch khoa to{n th tra cu ng{y th|ng, a im v{ c|c s kin n gin kh|c. }y l{ nhng c|ch s dng khng ng, khng trit . Cng nh t in, tt c c|c cun b|ch khoa to{n th u l{ cng c gi|o dc v{ h{m cha thng tin. iu n{y ~ c kim chng qua lch s ph|t trin ca chnh n. 148
Mc d t b|ch khoa to{n th l{ mt t gc Hy Lp, nhng ngi Hy Lp li khng c mt cun b|ch khoa to{n th n{o v{ cng c th do cng mt l do, h cng khng c ly mt cun t in. i vi h, b|ch khoa to{n th n gin ch l{ tt c nhng tri thc m{ mt ngi c hc nn bit. Chnh ngi La M~ mi l{ nhng ngi u tin thy c s cn thit phi c b|ch khoa to{n th. Cun b|ch khoa to{n th ca Pliny l{ cun c nht cn tn ti n ngy nay. Tht th v khi bit m~i ti nm 1700, cun b|ch khoa to{n th u tin c c|ch sp xp theo th t bng ch c|i mi ra i. K t , hu ht c|c cun b|ch khoa to{n th ln u c bin son theo trnh t bng ch c|i. cng l{ c|ch sp xp d nht v{ nh n m{ cng vic bin son b|ch khoa to{n th ~ t c rt nhiu bc tin ln. Sp xp theo bng ch c|i vn d ph hp vi ni dung mt cun t in. Vi b|ch khoa to{n th - vn c ni dung chnh cp n nhiu vn ca nh}n loi th sp xp theo trt t khng n gin v th gii khng tu}n theo trt t bng ch c|i. sp xp trt t ca b|ch khoa to{n th, trc tin ngi ta xem tri thc nh}n loi c sp xp ra sao. Qua nhiu th k, c|ch sp xp tri thc nh}n loi ~ c nhiu thay i. Trong c|c cun b|ch khoa to{n th thi trung c, tt c tri thc c sp xp trong mi lin h vi by mn hc c dy trng trung c l{ ng ph|p, tu t, logic hc, s hc, hnh hc, thin vn hc v{ }m nhc. V c|c trng i hc cng sp xp ni dung dy ging h thng trn v{ hc vin da v{o hc nn c|ch sp xp n{y tr nn hu dng trong ng{nh gi|o dc. Trong i hc thi hin i tt nhin kh|c xa trng i hc thi trung c. S kh|c bit hay s thay i n{y c phn |nh r trong c|c cun b|ch khoa to{n th hin i. Tri thc trong b|ch khoa to{n th hin i c chia th{nh c|c lnh vc hoc chuyn 149
phn n{o tng ng vi c|c khoa trng i hc. Nhng c|ch sp xp n{y, mc d to nn cu trc xng sng ca mt cun b|ch khoa to{n th, li n sau hnh thc sp xp c|c d liu theo trt t bng ch c|i. B|ch khoa to{n th c cha c|c thng tin x|c thc m{ nhng c gi gii mun kh|m kh| ngay t khi bt u tra cu, nhng ngi c cng khng nn tha m~n khi mi tm c nhng d kin ri rc. H~y nh l{ b|ch khoa to{n th cung cp cho ta rt nhiu d liu c sp xp lin quan n nhau. Qu| trnh c hiu ph thuc v{o vic bn c nhn ra c nhng mi lin h hay khng. Trong mt cun b|ch khoa to{n th c sp xp theo th t bng ch c|i, nhng mi lin h thng khng r r{ng. Cn trong mt cun b|ch khoa to{n th sp xp theo ch , chng thng c |nh du r r{ng, nhng im bt li l{ trong s nhng d kin s c nhng th m{ ngi c khng quen dng. Mt cun b|ch khoa to{n th c coi l{ l tng khi n c sp xp theo ch va theo trt t bng ch c|i. ng thi n phi c thm phn d{n chnh l{ mc lc. Bt k cun b|ch khoa to{n th tt n{o cng c phn hng dn gip ngi c s dng s|ch hiu qu. c gi nn xem v{ l{m theo phn hng dn n{y. Thng thng, phn hng dn yu cu ngi c phi i ln lt t u cho n ph lc. }y, ph lc ng mt phn vai tr ca tho lun ca c cun b|ch khoa. C|c phn nh c th trang n{y hoc trang kia, nhng nhn chung u v cng mt ch . iu n{y cho thy mc d mt ph lc r r{ng c sp xp theo bng ch c|i, nhng c|c ph}n tch ca n li c xp theo ch . Bn cng cn lu mt s vn khi s dng b|ch khoa to{n th. Tng t t in, b|ch khoa to{n th l{ mt cng c b tr c gi| 150
tr khi ta c mt cun s|ch hay (s|ch d thng khng cn n b|ch khoa to{n th). Nhng khng v th m{ c gi qu| l thu c v{o n, c{ng khng nn dng n d{n xp c|c cuc tranh lun do bt ng kin g}y ra. Ta ch nn s dng xo| b nhng m}u thun v nhng iu l{ s tht hin nhin. Mt im cn nh na l{ nhng cun b|ch khoa to{n th kh|c nhau cha ng c|c d kin kh|c nhau. V vy, nu bn mun da v{o b|ch khoa to{n th trin khai mt t{i n{o th khng nn b hp trong mt cun. H~y c nhiu hn mt v{ tt hn h~y c c|c cun c vit v{o c|c thi im kh|c nhau nu c th. Mc d t in l{ s|ch v t, cn b|ch khoa to{n th l{ s|ch v c|c d kin, nhng khi tra cu n cng c mt s im lu tng t nh tra cu t in.
1.
D KIN L[ NHN NH. Ngi ta dng t in din t c|c d kin. V d: Tng thng Abraham Lincoln sinh ng{y 12 th|ng 2 nm 1809 hoc s nguyn t ca v{ng l{ 79. D kin khng phi l{ vt cht ging nh t, nhng d kin cn phi c gii thch. hiu cn k, bn phi nm c tm quan trng ca mt d kin v{ bit c tm nh hng ca n ln s tht m{ bn ang kim tm. Bn s khng th bit c nhiu nu tt c nhng g bn bit ch l{ c|c d kin. 2. D KIN L[ NHNG NHN NH NG. D kin khng phi l{ nhng quan im c| nh}n. Khi mt ngi ni s tht l{ th ngi h{m l{ mi ngi nhn chung nht tr l{ s tht, ch khng phi ch ring anh ta hay mt s ngi kh|c nht tr nh vy. Chnh c tnh n{y ca d kin ~ mang li ting ni v{ phong c|ch cho b|ch khoa to{n th. Mt cun b|ch khoa to{n th s khng trung thc nu c kin ring ca c|c bin tp vin m{ khng c s ng hng ng. Tt nhin mt cun b|ch khoa to{n th vn c php ghi li kin c|c nh}n (v d, trong mt cm t nh mt s ngi cho rng, s kh|c li thy) nhng cn phi ni r r{ng. Yu cu ch c nu d kin, khng nu
151
kin (tr trng hp nh v d trn) cng hn ch tnh bao qu|t ca c|c cun b|ch khoa to{n th. N khng th gii quyt thu |o nhng vn cn g}y tranh c~i, m{ ch c th ghi li chnh x|c nhng bt ng ca con ngi v c|c vn m{ thi.
3.
thng tin n l hoc l{ nhng kin thc tng qu|t tng i hin nhin (v d: Ng{y sinh ca Lincoln l{ mt thng tin n l, nhng s nguyn t ca v{ng li l{ kin thc tng qu|t tng i hin nhin). Nhng d trng hp n{o, n cng c dng din t s tn ti ca s vt. Do d kin khng phi l{ kin hay quan nim, cng khng phi l{ nhng d o|n v hin thc. Ni c|ch kh|c, li gii thch mt hin thc hay mt phn ca n, khng phi l{ d kin tr phi phn ng nht tr iu l{ ng.
D KIN PHN \NH HIN THC. D kin c th l{ c|c
4. D KIN, V MT KHA CNH N[O , MANG TNH THNG L. C nhng nhn nh c coi l{ s tht giai on
n{y, nhng n giai on kh|c chng khng cn l{ s tht na. Cn d kin th khng thay i v n phn |nh hin thc v{ lun ng. D kin, v mt kha cnh n{o , b quy nh bi c|c yu t vn ha. V d, trong suy ngh ca mt nh{ nghin cu nguyn t thng tn ti mt cu trc phc tp mang tnh gi thuyt v hin thc, khin ng ta nhn nhn mt s d kin theo hng kh|c vi mt ngi nguyn thy. iu n{y khng c ngha l{ nh{ khoa hc v ngi nguyn thy kia khng th thng nht vi nhau v bt k d kin n{o, m{ c hai phi ng rng mt chnh th vt cht bao gi cng ln hn bt k b phn n{o trong n. Nhng ngi nguyn thy c th khng nht tr vi nh{ khoa hc v c|c d kin phn t ht nh}n, cng nh nh{ khoa hc khng tin v{o c|c d kin v php thut mang tnh nghi thc ca ngi nguyn thy. Do b yu t vn ha chi phi nn chng ta c xu hng ng h nh{ khoa hc hn l{ ng h ngi nguyn thy. 152
Mt cun b|ch khoa to{n th hay s tr li c tt c c|c c}u hi ca bn v c|c d kin nu bn nh c nhng c im ca d kin ph|c lc trn. Ngh thut s dng b|ch khoa to{n th tr gip cho vic c chnh l{ ngh thut a ra c|c c}u hi ph hp v c|c d kin. Bn cng cn nh rng, b|ch khoa to{n th khng phi l{ th tt nht gip bn hiu c s vic. N c th gip bn hiu s}u hn v th t v{ c|ch sp xp c|c n v kin thc nhng vn c gii hn ca n. C rt nhiu vn cn phi hiu m{ bn khng th tm thy trong mt cun b|ch khoa to{n th. c bit, c hai th m{ mt cun b|ch khoa to{n th khng ni n. l{ n khng cha ng c|c l lun (tr phi l{ nhng l lun ng{y nay c mi ngi cho l{ ng hoc t nht l{ c gi| tr lch s) v{ khng c th ph hay c|c t|c phm vn hc vin tng mc d n c th cha c|c d kin v th ph v{ c|c thi s. V th, mt cun b|ch khoa to{n th khng th |p ng ho{n to{n nhu cu tm hiu s vt ca con ngi.
153
154
PHN 3
Tip cn nhng ch sch khc nhau
156
13 C|ch c s|ch thc h{nh

Trong bt k mn ngh thut hay lnh vc thc h{nh n{o, c|c quy tc thng qu| chung chung nn ngi hc kh |p dng chng. Tuy nhin, c{ng chung chung, c{ng t c ng, li c{ng thun li cho vic hc c|c quy tc thc h{nh. Hn na, c{ng chung chung li c{ng d hiu - t th}n c|c quy tc ~ rt d hiu. Nhng cng ng khi khng nh rng quy tc c{ng chung chung th chng cng khc xa vi nhng tnh hung phc tp ca thc t, trong khi bn vn phi tu}n theo c|c quy tc . }y, chng ti ~ a ra c|c quy tc c, ph}n tch mt c|ch chung chung nn chng c th |p dng cho bt k cun s|ch miu t, gii thch n{o. Nhng bn khng th c s|ch mt c|ch chung chung, khng c th. Bn c th c nhiu th loi s|ch kh|c nhau nn bn phi tht linh hot v{ c nhng thay i ph hp khi |p dng c|c quy tc . iu quan trng cn lu l{ 15 quy tc c hiu c nu trong phn cui ca Chng 11 khng th |p dng cho vic c c|c t|c phm gi tng v{ th ca. Vic ph|c tho cu trc mt t|c phm gi tng ho{n to{n kh|c vic ph|c tho d{n mt cun s|ch miu t gii thch. Tiu thuyt, kch, th khng theo trnh t c|c thut ng, nhn nh v{ l lun. Tuy nhin, s l{ sai lm nu cho rng khng c qua tc n{o c th |p dng khi c c|c t|c phm vn hc gi tng. Chng k tip vit v c|c quy tc tng ng khi c nhng cun s|ch thuc th loi n{y. 157
Bn khng cn lo phi hc c 15 hay nhiu hn th c|c quy tc mi v c s|ch vn hc gi tng v{ th ca, v gia hai loi quy tc n{y c mi lin h rt d nhn ra. iu ct li l{ bn phi a ra c bn c}u hi c th v bt c th g d l{ gi tng hay th ca, lch s, khoa hc hay trit hc. C|c quy tc c s|ch vn hc gi tng cng xut ph|t t bn c}u hi n{y, mc d s kh|c nhau v bn cht ca c|c t{i liu c s dn ti mt v{i im khng tng ng trong qu| trnh ph|t trin. Trong phn n{y, chng ti s ni k v nhng c}u hi n{y hn l{ v c|c quy tc c; cp n quy tc mi, n li hoc sa i quy tc c. Nhng phn ln thi gian chng ti d{nh nhn mnh v{o c|c c}u hi cn phi t ra trc tin v{ c}u tr li tng ng c th c trong qu| trnh a ra c|c gi v c|c c|ch tip cn kh|c nhau khi c c|c loi s|ch v{ c|c t{i liu kh|c nhau. i vi s|ch miu t, chng ti c ni rng loi s|ch n{y thng c chia th{nh hai loi: l thuyt (chuyn v nhng g ~ bit) v{ thc h{nh (chuyn v c|c vn h{nh ng). S|ch l thuyt li c th chia nh th{nh s|ch lch s, khoa hc (v{ to|n hc) v{ trit hc. Vic ph}n loi s|ch thc h{nh thng khng c gii hn r r{ng nn chng ti mun tm hiu k hn bn cht ca loi s|ch n{y, ng thi a ra nhng gi v{ ch cho bn khi c chng.
Hai loi sch thc hnh

iu quan trng nht cn phi ghi nh v bt k cun sch thc hnh no l cun sch khng th gii quyt nhng vn thc tin m n ni n. Mt cun s|ch l thuyt c th l{m c vic trong khi mt vn thc tin phi c gii quyt bng chnh h{nh ng. Khi vn thc tin ca bn l{ l{m th n{o kim sng, th cun cm nang kt bn hay s|ch dy c|ch dng ngi khng th gip g cho bn mc d trong c nhng gi v c|ch 158
Cch c sch thc hnh
tin h{nh mt vic nh th n{o. Nu khng bt tay v{o h{nh ng th s khng bao gi gii quyt c vn . Vn nu trn ch c th c gii quyt khi bn ra ngo{i l{m vic kim sng. Cun s|ch n{y l{ mt v d. l{ mt cun thc h{nh. Nu s hng th ca bn i vi cun s|ch mang tnh thc t, bn s mun gii quyt vn v phng ph|p hc c. Bn khng th coi l{ ~ gii quyt vn hay ~ vt qua kh khn cho ti khi bn tht s bt tay v{o c n. T quyn s|ch n{y khng th gii quyt vn cho bn. N ch l{ cng c tr gip. Bn phi thc h{nh c, khng ch c cun s|ch n{y m{ cn phi c nhiu cun kh|c. Chnh v vy, ngi ta thng ni khng g ngo{i hot ng thc tin c th gii quyt vn thc tin v{ h{nh ng ch c trong i sng, khng phi trong s|ch v. Mi h{nh ng u xy ra trong mt trng hp c th. Bn khng th h{nh ng mt c|ch chung chung. Li |nh gi| thc tin ngay trc h{nh ng phi tht c th. N c th c din t bng t nhng iu l{ rt him. |nh gi| gn nh khng bao gi thy c trong s|ch v chnh t|c gi ca cun s|ch thc h{nh cng khng th lng trc c c|c tnh hung thc tin c th m{ trong ngi c phi h{nh ng. D ~ c gng tr gip ngi c, t|c gi vn khng th a ra nhng li khuyn thc t c th. Ch c ngi tng tri qua tnh hung nh vy mi c th l{m c. Tuy nhin, trong s|ch thc h{nh li c c|c quy tc chung c th |p dng trong nhiu trng hp c th cng loi. Ai s dng s|ch thc h{nh cng phi |p dng nhng quy tc cho c|c trng hp c th, do phi tp a ra nhng |nh gi| v nhng g ~ l{m. Ni c|ch kh|c, chnh ngi c phi b sung cho cun s|ch c th |p dng n v{o thc tin bng c|ch a ra nhng hiu bit ca mnh v mt tnh hung c th, bn cnh nhng |nh gi| v c|ch |p dng c|c quy tc v{o tng trng hp.
159
Ngi c thng cho rng, bt c cun s|ch n{o c cha quy tc cng l{ s|ch thc h{nh. Nhng mt cun s|ch thc h{nh c th c nhiu th kh|c ngo{i c|c quy tc. N c th a ra c|c nguyn tc hay yu t c trng l{m nn tng cho c|c quy tc, khin chng d hiu. V d, trong cun s|ch thc h{nh v c n{y, chng ti ~ c gng gii thch cho c gi hiu c|c quy tc thng qua nhng l lun ngn gn v c|c nguyn tc ng ph|p, tu t v{ logic. Nhng yu t trn chnh l{ mt l thuyt ca vn . S|ch thc h{nh c th chia l{m hai loi chnh. Mt loi v c bn trnh b{y c|c quy tc (v d nh cun s|ch n{y hoc s|ch dy nu n, s|ch hng dn l|i xe). D trong s|ch c th c thm nhng phn tho lun nhng tt c u phc v c|c quy tc. C rt t cun s|ch ln thuc loi n{y. Loi th hai ch yu ni v c|c nguyn tc hay c|c yu t c trng to ra c|c quy tc. Hu ht c|c cun s|ch ln v kinh t hc, chnh tr, o c u thuc loi n{y. S ph}n loi nh trn khng r r{ng v{ trit . Trong cng mt cun s|ch c th thy c nguyn tc v{ quy tc. Vn l{ c|i n{o c nhn mnh hn. Ngi c s nhanh chng xp nhng cun s|ch c c|c quy tc v bt k lnh vc n{o v{o loi s|ch thc h{nh. Cn khi mi xem qua cun n{o c c|c nguyn tc thc h{nh c th b cho l{ s|ch l thuyt. Khi c mt cun s|ch thin v c|c quy tc th nhng nhn nh ch yu cn tm phi l{ c|c quy tc. Mt quy tc thng c th hin bng c}u mnh lnh hn l{ c}u k. V d: H~y tit kim bng c|ch c nhng chn chnh kp thi. Quy tc n{y cng c th din t bng c}u k nh sau: Chn chnh kp thi s tit kim c rt nhiu. C hai hnh thc din t trn u khuyn ta l{m c|i g cng phi ng lc, kp thi, mc d c}u mnh lnh nghe c v nhn mnh hn nhng cha chc ~ d nh hn. D din xui hay din bng c}u mnh lnh, bn vn c th nhn ra l{ mt quy tc v n khuyn bn cn phi l{m iu nn l{m. T|c gi s|ch thc h{nh c th vin n nhiu yu t thuyt phc ngi c rng 160
Cch c sch thc hnh
c|c quy tc nu trong s|ch l{ hp l hoc minh ha s hp l bng c|ch cho ngi c thy c c|ch thc hot ng ca chng trong trng hp c th. Vic vin n c|c yu t c trng thng km thuyt phc hn, nhng li c th gii thch c|c quy tc cn k hn so vi vic ly v d v vic s dng c|c quy tc. i vi loi s|ch thc h{nh ni v c|c nguyn tc to nn quy tc, nhng nhn nh v{ l lun chnh ca n thng ging s|ch l thuyt n thun. C|c nhn nh a ra tnh hung v{ l lun s chng minh tnh hung . Tuy nhin, c mt s kh|c bit quan trng gia c cun s|ch loi n{y vi c mt cun s|ch thun l thuyt. V vn cn phi gii quyt mang tnh thc tin nn mt c gi thng minh phi tm ra c n ca t|c gi khi c c|c cun s|ch v nguyn tc thc h{nh. Ngi n{y s c gng tm ra nhng quy tc khng c th hin trc tip, nhng c th rt ra t c|c nguyn tc v{ ch ra c|c quy tc nn c |p dng nh th n{o trong thc tin. Nu khng c theo c|ch , mt cun s|ch thc h{nh s khng c coi l{ s|ch thc h{nh. Khi bn khng th c mt cun s|ch thc h{nh theo ng ngha thc h{nh c ngha l{ c|ch c ca bn khng ng. Bn s khng th hiu c mt c|ch tht s v{ cng khng th ph bnh mt c|ch x|c |ng. Khi |nh gi| mt cun s|ch thc h{nh, mi th u hng ti kt qu t c. Nu bn khng chia s nim am m v s cng bng kinh t vi Karl Mark, th hc thuyt kinh t ca ng v{ vic ci c|ch kinh t m{ hc thuyt ra i vi bn l{ khng ph hp hoc thm ch sai v mt thc tin. Nhng |nh gi| ca bn s hng ti kt qu hay sn phm t c ch khng phi phng tin tin h{nh.
161
Vai tr ca thuyt phc

Phn tho lun n{y gi cho bn v hai c}u hi ln m{ bn phi t hi bn th}n khi c bt k loi s|ch thc h{nh n{o. l{: Mc tiu ca t|c gi khi vit s|ch l{ g? T|c gi ~ gi s dng phng tin n{o t c nhng mc tiu ? Tr li c hai c}u hi n{y bn mi hiu v{ ph bnh c mt cun s|ch thc h{nh. Mi cun s|ch thc h{nh u c s pha trn gia hng bin v{ tuyn truyn. Chng ti cha bao gi c mt cun s|ch v trit l chnh tr m{ khng c thuyt phc ngi c tin v{o mt hnh thc chnh ph tt nht, d n nghe c v l thuyt hay tru tng n }u. Cng nh vy, c|c tiu chun o c thuyt phc ngi c tin v{o s tn ti ca mt cuc sng tt p v{ a ra c|c c|ch c c cuc sng . Cn }y, chng ti c thuyt phc c gi nn c s|ch theo mt c|ch nht nh, tt c nhm gip bn c th hiu c ni dung cun s|ch. B}y gi, bn s hiu v sao t|c gi mt cun s|ch thc h{nh lun phi sm vai ca mt nh{ din thuyt hay tuyn truyn vin. Kt qu t|c gi a ra c chinh phc bn hay khng ph thuc ho{n to{n v{o anh ta. T|c gi phi l lun l{m sao c th t|c ng n c con tim v{ khi c ca ngi c. Anh ta phi bit c|ch va t|c ng n cm xc va iu khin c l tr ca c gi. Lm nh vy khng c g l{ sai hay xu xa. Bn cht ca c|c vn lin quan n thc h{nh l{ phi thuyt phc con ngi t duy v{ l{m theo mt hng nht nh. C suy ngh v{ h{nh ng thc tin u khng phi l{ vic ca tr c m{ cn c s tham gia ca c m xc. Khng ai a ra nhng |nh gi| thc tin nghim tc hay bt tay l{m mt vic g m{ khng c cht cm xc n{o. Khi vit s|ch thc h{nh, t|c gi n{o khng nhn ra iu n{y th ni dung s|ch s khng hiu qu. Cn c gi n{o khng nhn ra iu c th ch mang v nh{ mt ha n mua h{ng m{ khng bit n l{ c|i g. 162
Cch c sch thc hnh
C|ch bo v bn th}n tt nht khi nhng c|m d ca mi li tuyn truyn l{ nhn din chng c s dng nhm mc ch g. Ch nhng din thuyt n hoc khng th ph|t hin mi tht s nguy him. Nhng g i thng ti con tim m{ khng qua khi c s khin con ngi mt i l tr. Tuyn truyn ging nh mt liu thuc bn ang nut dn m{ khng bit v{ hu qu l{ rt kh lng. Nhng c gi bit c|ch c s|ch thc h{nh mt c|ch thng minh , nm c c|c thut ng, nhn nh v{ l lun c bn lun c c|ch ph|t hin ra c|c li din thuyt n trong s|ch. Ngi c th ch ra phn n{o ca cun s|ch s dng c|c t t|c ng n cm xc. thc c rng mnh s b thuyt phc, anh ta s l{m g ngn chn s c|m d, v d nh kim ch mua sm. }y l{ mt bin ph|p tt v n gip bn khng mua h{ng vi v{ng, thiu suy ngh. Nhng iu n{y khng phi lc n{o cng ng ho{n to{n. Mt c gi kin quyt l{m ng trc mi c|m d th c l khng nn c s|ch thc h{nh.
S ng i hi nhng yu t no trong sch thc hnh?

Trong phn n{y, chng ti ph}n tch nhng thay i i vi bn c}u hi cn phi t ra khi c bt c cun s|ch thc h{nh n{o. C}u hi th nht (Cun s|ch vit v c|i g?) khng thay i nhiu lm. Khi tr li c}u hi n{y, bn vn phi ch ra cu trc ca cun s|ch. Yu cu c vai tr quan trng hn c l{ phi tm ra vn t|c gi nu ra l{ g. Nhim v ca bn l{ phi tm ra mc tiu ca t|c gi, tc l{ bn phi bit t|c gi ang gii quyt vn g, ng ta mun l{m g. Bit c nh ca t|c gi cng c ngha l{ bit ng ta mun bn l{m g. 163
C}u hi th hai (Nhng g c cp chi tit trong s|ch?) cng khng thay i nhiu. tr li c}u hi n{y, bn vn phi tm hiu thut ng, nhn nh v{ l lun m{ t|c gi s dng. H~y nh li quy tc 8 yu cu bn phi bit vn g t|c gi ~ gii quyt v{ vn g cha c gii quyt. Khi |p dng vi s|ch thc h{nh, bn phi kh|m ph| ra v{ hiu c c|c phng tin m{ t|c gi gi nn dng t c mc ch ca ng ta. C}u hi th ba (Cun s|ch c ng khng?) thay i nhiu hn hai c}u trn mt cht. i vi s|ch l thuyt, bn c th tr li c}u hi n{y bng c|ch i chiu, so s|nh nhng g t|c gi miu t v{ gii thch v s vt, hin tng vi kin thc ca ring mnh. Nu ni dung cun s|ch nhn chung ph hp vi nhng g bn tri nghim v s vt, hin tng th bn phi tha nhn tnh ch}n thc ca n, t nht l{ mt phn ni dung s|ch. i vi s|ch thc h{nh, mc d c s so s|nh gia s|ch v v{ thc t, nhng mi quan t}m chnh vn l{ liu mc tiu ca t|c gi tc kt qu m{ ng ta tm kim cng c|c phng tin ng ta a ra t c nhng mc tiu c ph hp vi quan nim ca bn khng. C}u hi th t ( ngha ca cun s|ch l{ g?) c nhiu thay i nht. Nu c xong mt cun s|ch l thuyt, quan im ca bn v vn vit trong s|ch c thay i t nhiu th bn buc phi c nhng iu chnh nht nh v c|ch nhn nhn s vic ca mnh, nhng khng nht thit phi h{nh ng theo s iu chnh . i vi s|ch thc h{nh, nu bn nht tr vi ni dung ca n th bn phi h{nh ng. Khi t|c gi thuyt phc c bn rng kt qu ng ta a ra l{ |ng coi trng, v{ bn tin nhng phng tin t|c gi xut c th dng t c kt qu th bn s kh t chi h{nh ng theo c|ch t|c gi mong mun. V d, sau khi c ht Phn 2 cun s|ch n{y, nu bn nht tr rng rt |ng b sc ra c ph}n tch v{ chp nhn coi c|c quy tc c nh mt cng c tr gip mc ch th bn phi bt u c theo c|ch m{ chng 164
Cch c sch thc hnh
ti miu t. Ngc li, bn s khng h{nh ng theo hng dn ca chng ti nu bn khng tht s nht tr v{ chp nhn c|c iu trn. Cng c trng hp ngoi l. V d, bn c mt b{i b|o dy c|ch l{m b|nh scla. Bn thch n scla v{ ng vi t|c gi b{i b|o rng sn phm b|nh l{m ra l{ ngon. Bn cng chp nhn cng thc l{m mn b|nh n{y nhng v l{ nam gii v{ khng bao gi v{o bp nn bn quyt nh khng thc h{nh l{m mn b|nh . V d n{y ch ra s kh|c bit quan trng gia c|c loi s|ch thc h{nh. C nhng sn phm do t|c gi a ra mang tnh chung chung, ph bin nn c th |p dng cho tt c mi ngi. Nhng cng c sn phm mang tnh la chn ch c th |p dng cho mt nhm ngi nht nh v{ c gi phi t quyt nh mnh c thuc nhm hay khng. Nu c, c gi s t nhiu h{nh ng theo c|ch m{ s|ch ~ nu. R r{ng }y l{ vn v t}m l v{ n c t|c ng n hiu qu ca vic c mt cun s|ch thc h{nh.
165
14 C|ch c t|c phm vn hc gi tng

Mt s ngi cho rng mnh bit c|ch c tiu thuyt mt c|ch thng minh. Nhng kinh nghim cho chng ti thy rt nhiu ngi lng tng, khng bit ni g khi c hi h thch iu g cun tiu thuyt m{ h c. C th h thch tht nhng h khng th ni cho ngi kh|c h thch nh th n{o hoc iu g ca cun s|ch l{m h thch. Ni c|ch kh|c, mt ngi c th c tt nhng cha chc ~ ph bnh tt. C c hiu v{ a ra li ph bnh c hay khng ph thuc v{o vic ngi c c lnh hi y thng tin khng. Nhng ngi khng th din t c h thch iu g cun tiu thuyt c l ~ khng c k t|c phm . Chng ti c th cho bn v{i li khuyn v phng ph|p c t|c phm vn hc gi tng. Trc tin, chng ti nu ra nhng iu khng nn l{m thay cho c|c quy tc c tnh x}y dng. Tip n, chng ti dng php loi suy chuyn c|c quy tc c s|ch khoa hc th{nh c|c quy tc c s|ch gi tng. Cui cng, trong chng tip theo, chng ti s kim tra li c|c vn lin quan n c c|c th loi vn hc gi tng c th (bao gm tiu thuyt, kch v{ th tr tnh).
166
Cch c tc phm vn hc gi tng
Nhng iu khng nn khi c tc phm gi tng

Chng ta khng th c mt cun tiu thuyt nh c mt t|c phm l lun trit hc; khng th c mt b{i th tr tnh nh th l{ mt cng thc to|n hc v gia vn hc gi tng v{ t|c phm m t c nhng im kh|c nhau. S kh|c bit r nht c lin quan n mc ch s|ng t|c ca hai th loi s|ch n{y l{ t|c phm m t thng chuyn ti kin thc m c gi c th ~ c hoc cha c. Cn t|c phm gi tng thng chia s nhng tri nghim - nhng iu m{ ngi c ch c th c bng c|ch c t|c phm. Hai th loi n{y u cn ti c l tr v{ c tng tng, nhng kh|c nhau v c|ch thc. Chng ta nhn bit s vt qua c|c gi|c quan v{ tr tng tng. bit bt c iu g, chng ta phi vn dng kh nng |nh gi| v{ l lun. iu n{y khng c ngha l{ chng ta c th suy ngh m{ khng dng tr tng tng. Vn l{ yu t n{o c nhn mnh hn. C|c t|c phm vn hc gi tng ch yu da v{o tr tng tng, i lp vi khoa hc v{ trit hc hai mn thin v tr tu. T thc t n{y, chng ti mun bn nh iu quan trng nht l ng c chng li nhng g m mt tc phm gi tng tc ng ln bn. Chng ta ~ tho lun kh| k v tm quan trng ca vic c ch ng. c ch ng ng vi tt c c|c loi s|ch nhng gia t|c phm m t vi t|c phm th ca, c ch ng li ng theo kiu kh|c nhau. c gi ca c|c t|c phm m t ging nh mt con chim bt mi, lun tnh t|o v{ sn s{ng lt li vn . Cn c gi c|c t|c phm th ca hay gi tng khng h{nh ng nh vy, m{ ty theo t|c phm t|c ng n c gi nh th n{o th c gi h{nh ng nh th. H~y c}u chuyn lay chuyn, t|c ng ln chng ta mt c|ch t nhin v{ bng c|ch n{o l{m cho bn th}n mnh m lng n nhn t|c phm.
167
Trit hc, khoa hc, to|n hc l{ c|c mn hnh th{nh nn th gii thc m{ chng ta ang sng. Nhng chng ta khng sng trong th gii n{y nu khng th tho|t khi n v{o mt lc n{o . Chng ti khng c ni rng vn hc gi tng lun lun hoc nht thit phi siu tho|t. Nu ta phi tho|t ra khi hin thc, th chnh l hin thc ca i sng ni t}m, ca tm nhn duy nht v th gii xung quanh. Vic kh|m ph| hin thc s mang li hnh p hc v tha m~n mt phn n{o trong con ngi chng ta m{ bnh thng ta khng th c c. Bt c lc n{o, c|c quy tc |p dng cho vic c mt t|c phm vn hc ln nn li t|c ng hoc hiu qu n{o ngi c nh mt tri nghim s}u sc. Chng phi xo| b c mi r{o cn ngn chng ta cm nhn mt c|ch s}u sc theo ng kh nng ca mnh. Gia t|c phm m t v{ t|c phm gi tng cn c s kh|c bit v ngn ng. C|c t|c gi vn hc gi tng thng c gng s dng ti a tnh mp m, khng r ngha ca t ng gi c tt c s phong ph v{ hiu lc vn c trong c|c ngha kh|c nhau ca t. H c th dng php n d nh l{ mt cht liu s|ng t|c. Bn c th |p dng nhng g t|c gi Dante ni v t|c phm The Divine Comedy (H{i kch ca th|nh thn) - rng t|c phm n{y cn phi c vi nhiu tng ngha, tuy lin quan ti nhau nhng li kh|c nhau khi c th ca v{ vn hc gi tng. ngha ca t|c phm gi tng ph thuc v{o c nhng g ~ ni ra v{ nhng g h{m n trong . Vic lng ghp c|c n d thng l{m cho ni dung t|c phm c thm nhiu lp ngha ch khng ch nm trong c|c t ng vit nn t|c phm. C khi to{n b t|c phm ni v mt vn ho{n to{n kh|c m{ khng t ng n{o trong din t ht. Trong khi , mt t|c phm m t thng hng ti s minh bch, r r{ng. Mi iu lin quan n ch v{ c th ni c u cn phi ni c{ng r c{ng tt. T lun im trn, chng ti mun bn ghi nh mt iu quan trng na l{ ng tm kim cc thut ng, nhn nh hay l lun 168
trong cc tc phm vn hc gi tng. ch l{ nhng cng c logic, khng phi cng c th ca. Nh{ th Mark Van Doren tng ni: Trong th ca v{ kch, mi c}u ch l{ mt phng tin truyn t ti ngha hn. V d, bn khng th tm thy ni dung bao qu|t ca mt b{i th tr tnh trong bt k c}u th n l n{o. To{n b b{i th ni ln mt iu m{ khng bao gi c th gii hn trong khun kh c|c nhn nh. Tt nhin, c|c t|c phm vn hc gi tng, t th ca n truyn v{ c bit l{ kch cng c nhiu iu c gi hc hi nhng khng ging vi c|ch m{ chng ta hc t s|ch khoa hc v{ trit hc. Chng ta hc nhng kinh nghim c kt trong cuc sng hng ng{y, kinh nghim sn c hoc kinh nghim m{ c|c t|c phm gi tng ~ to ra trong tr tng tng ca chng ta. Theo ngha n{y, th ca v{ truyn c chc nng va gii tr va rn dy. Trong khi , c|c t|c phm m t khng cung cp cho ta kinh nghim mi, m{ ch nhn xt kinh nghim m{ ta ~ c hoc c th c. V th c th ni rng s|ch m t dy chng ta mt c|ch c bn, cn s|ch gi tng dy nhng th ph|t sinh bng c|ch to ra nhng kinh nghim m{ ta c th hc hi c. Mun hc t s|ch gi tng, chng ta phi t suy ngh v nhng b{i hc ; cn hc c t nh{ khoa hc v{ trit gia, trc ht bn phi hiu nhng g h ngh. iu quan trng cui cng bn cn nh l{ ng ly c|c tiu chun v tnh ch}n thc v{ s ng nht |p dng khi trao i kin thc ph ph|n c|c t|c phm gi tng. Tnh ch}n thc ca mt c}u chuyn hay chnh l{ kh nng thc cht v{ tnh kh thi ca n. phi l{ mt c}u chuyn t thc, nhng khng tht thit phi miu t hin thc cuc sng, x~ hi theo phng ph|p th nghim hay nghin cu. Aristotle ~ nhn nh rng tiu chun ca tnh ch}n thc trong th ca khng ging nh trong chnh tr hay trong vt l, t}m l hc. Ngi ta c th ph ph|n nhng thng tin thiu chnh x|c v k thut gii phu hc hoc thng tin sai v a l, lch s 169
trong nhng cun s|ch chuyn ng{nh. Nhng khi k mt c}u chuyn, ngi k c th k sai s vic m{ vn khng l{m hng v{ c}u chuyn nu bit bc lt th{nh cng bng nhng chi tit hp l kh|c. Khi c mt cun s|ch lch s, ta mun bit tnh ch}n tht v mt ni dung n{o v{ c quyn ph{n n{n nu khng c tha m~n c mun trn. Vi mt cun tiu thuyt, ta ch c th bit c}u chuyn l{ c tht trong th gii ca c|c nh}n vt v{ s kin m{ ngi vit ~ to ra v{ t|i to li trong mi chng ta. Sau khi c xong v{ hiu c ni dung ca mt cun s|ch trit hc, ta c th kim tra tnh ch}n thc ca n da trn kinh nghim thng thng. Nhng i vi th ca th khng nh vy. V d, ta khng th kim tra tnh ch}n thc ca t|c phm Othello da trn kinh nghim ca bn th}n, tr khi chng ta thuc dng h Moors v{ kt hn vi mt qu c ngi Venetian.
Quy tc chung c sch vn hc gi tng ba iu quan trng bn cn nh phn trn hu dng hn, cn c c|c gi mang tnh x}y dng b tr cho chng. Nhng gi n{y c th rt ra t c|c quy tc c s|ch m t. C|c quy tc chia l{m ba nhm: Nhm th nht l{ c|c quy tc cu trc, gm c|c quy tc kh|m ph| ra tnh thng nht v{ cu trc to{n th - b phn; Nhm th hai l{ c|c quy tc gii ngha, gm c|c quy tc v x|c nh v{ gii ngha ca c|c thut ng, nhn nh, l lun c trong s|ch; Nhm th ba l{ c|c quy tc ph ph|n gm c|c quy tc v ph bnh hc thuyt ca t|c gi. Bng php tng ng, ta c th tm ra tp hp c|c quy tc ging nhau hng dn vic c th, tiu thuyt v{ kch. Trc tin, ta c th chuyn c|c quy tc cu trc th{nh c|c ng dng h cu nh sau: 170
(1) Bn phi ph}n loi mt t|c phm vn hc gi tng theo th loi. Ni dung (hay ct truyn) ca th tr tnh thng l{ nhng tri nghim cha ng nhiu cm xc, trong khi ct truyn ca tiu thuyt v{ kch thng phc tp hn vi nhiu nh}n vt, nhiu h{nh ng v{ c|c mi lin h chng cho gia c|c nh}n vt cng nhng cm xc kh|c nhau ca tng ngi. Bn cnh , mt v kch cn kh|c mt cun tiu thuyt ch v kch c th hin to{n b bng h{nh ng v{ li thoi (tr mt s ngoi l s c ni n phn sau). Nh{ son kch khng th t ni ra li thoi ging nh c|c tiu thuyt gia vn thng l{m. Nhng kh|c bit trong phong c|ch s|ng t|c s l{m cho s tip nhn ca c gi khng ging nhau. Do , bn cn phi nhanh chng nhn ra t|c phm mnh ang c thuc loi s|ch gi tng n{o. (2) Bn phi nm c tnh thng nht ca to{n b t|c phm bng c|ch miu t tnh thng nht trong mt hoc hai c}u ngn gn. Tnh thng nht ca mt t|c phm m t ch yu nm vn chnh m{ n gii quyt. Tnh thng nht ca mt t|c phm gi tng cng c lin kt vi vn m{ t|c gi phi i mt, nhng vn thng l{ s c gng chuyn ti nhng kinh nghim c th nn tnh thng nht ca mt c}u chuyn lun nm trong chnh ct truyn. Bn khng th hiu ht to{n b c}u chuyn cho n khi c th tm tt ct truyn mt c|ch ngn gn, ch khng phi nu ra mt nhn nh hay l lun. Trong bn tm tt c tnh thng nht ca t|c phm. (3) Bn cnh vic ti gin ha s thng nht, bn cn phi tm ra phng thc to nn chnh th thng nht t tt c c|c th{nh phn n l. C|c phn ca mt t|c phm gi tng chnh l{ c|c bc nh t|c gi dng ph|t trin ct truyn. Trong khoa hc v{ trit hc, c|c phn c sp xp theo trt t logic cn trong mt c}u chuyn, chng c sp xp theo trnh t ph|t trin (c phn m u, phn gia v{ kt thc). nm c cu trc mt c}u 171
chuyn, bn phi bit c}u chuyn bt u t }u, iu g xy ra sau v{ kt thc }u. Bn cng phi nm c c|c bi kch dn ti cao tr{o, cao tr{o xy ra }u v{ nh th n{o, kt qu ra sao. C|c phn trong t|c phm m t thng d c hn c|c phn ca mt cun s|ch gi tng. V d, cun Elements (C|c yu t) ca Euclid c chia th{nh mi ba phn hay mi ba quyn v{ bn c th t|ch ring cun th nht ra c m{ vn c th hiu c. }y l{ mt cun s|ch m t c b cc r r{ng, c|c phn hoc c|c chng trong d b t|ch ra hoc chia th{nh nhng phn nh nhng vn c ngha. Trong khi c|c chng ca mt cun tiu thuyt, c|c hi ca mt v kch hoc c|c kh th thng s tr nn v ngha khi b t|ch khi mt t|c phm nguyn vn. Th hai, }u l{ c|c quy tc gii ngha khi c t|c phm vn hc gi tng? (1) C|c yu t ca mt t|c phm gi tng bao gm c|c phn v{ tnh tit, c|c nh}n vt, suy ngh, li thoi, cm xc v{ h{nh ng ca nh}n vt. T|c gi s dng c|c yu t n{y hnh th{nh nn th gii trong t|c phm. Bn phi quen thuc tng chi tit ca c|c tnh tit v{ nh}n vt. Bn khng th nm r c ni dung c}u chuyn nu cha quen ht c|c nh}n vt v{ cha c ht c|c tnh tit trong truyn. (2) C|c thut ng c kt ni vi nhau trong c|c nhn nh. C|c yu t ca mt t|c phm gi tng gn kt vi nhau trong tng bi cnh. C|c t|c gi ca mt t|c phm gi tng lun to ra mt th gii gi tng ni c|c nh}n vt sng, chuyn ng v{ th hin bn th}n h. Bn h~y coi th gii gi tng l{ nh{ mnh, hiu n nh th bn c mt ti mi ph}n cnh, h~y l{ mt th{nh vin tro ng th gii gi tng, sn s{ng l{m bn vi c|c nh}n vt v{ c th t mnh v{o c|c tnh tit vi nim cm thng s}u sc v{ h{nh ng,
172
chia s nh mt ngi bn tht s. Nh vy, c|c yu t gi tng s khng cn l{ nhng qu}n tt di chuyn m|y mc trn b{n c. (3) Nu c bt c s vn ng n{o trong mt cun s|ch m t th l{ s vn ng ca l lun, t c|c lun chng, l l n kt lun. Khi c nhng cun s|ch n{y, ngi c cn phi theo s|t l lun ca t|c gi. Sau khi tm ra c|c thut ng v{ nhn nh, c gi phi ph}n tch c|c l l i cng. gii ngha mt t|c phm gi tng, c gi cng phi thc hin bc cui cng tng t nh vy. Khi ~ quen vi c|c nh}n vt trong truyn, bn c th tm ra mi lin h gia h trong th gii tng tng m{ h ang sng, chp nhn c|c quy nh x~ hi ca h, ht th bu khng kh, thng thc n ca th gii v{ theo hc ti cng qua c|c cuc phiu lu. Aristotle ~ ni ct truyn l{ linh hn ca truyn. c tt mt c}u chuyn, bn phi bt mch c}u chuyn, nhy cm vi tng nhp p ca n. Th ba, c|c quy tc ph ph|n khi c t|c phm gi tng l{ g? l ng ph bnh mt tc phm gi tng cho ti khi bn hon ton coi trng c gng ca tc gi trong vic gip bn tri nghim iu g . Mt ngi c truyn gii s khng thc mc v th gii do t|c gi to ra. Chng ta c th ng hoc khng ng , thch hoc khng thch t|c phm vn hc gi tng. Khi a ra li ph bnh s|ch m t, ta nhm v{o tnh ch}n thc ca cun s|ch. Vi t|c phm vn chng, s ph bnh li ch yu tp trung n v p ca t|c phm. V p ca bt k t|c phm vn hc n{o cng lin quan n mc h{i lng ca ngi c khi hiu r t|c phm . Trc khi ni ra iu bn thch v{ khng thch, bn phi chc chn l mnh ~ n lc tm hiu v{ |nh gi| cao t|c phm. |nh gi| cao }y c ngha l{ bn ~ tri qua nhng g m{ t|c gi ~ t|c ng ln cm xc v{ tr tng tng ca bn. C|ch c th ng khng 173
th gip bn |nh gi| cao mt cun tiu thuyt hay hiu c m t cun s|ch trit hc. Ngc li, bn phi c ch ng, tc l{ phi thc hin tt c c|c bc c ph}n tch m{ chng ti ~ nu. Thng thng, |nh gi| u tin ca bn l{ th hiu. Bn s ch ra c iu bn thch hoc khng thch trong cun s|ch v{ l do ca n. Ban u, nhng l do thng mang du n (u tin v{ nh kin) ca bn th}n bn hn l{ ca cun s|ch. Do , ph bnh chnh x|c, bn phi ch r iu g trong cun s|ch khin bn phn ng nh vy. Sau khi ni ra im mnh thch hoc khng thch cng c|c l do, bn cn ch ra im tt, im khng tt ca cun s|ch v{ ti sao. Bn c{ng th hin mnh c kh nng ch ra nguyn nh}n v sao bn thch c s|ch gi tng hoc th ca, th bn c{ng hiu r v gi| tr ngh thut ca c|c t|c phm vn hc. Dn dn, bn s hnh th{nh c tiu chun ph bnh v{ c th tm ra nhng bn c c cng s thch cng nhau chia s kin v{ cng ph bnh.
174
15 Nhng gi khi c truyn, kch v{ th

Trong chng trc, chng ti ~ trnh b{y nhng quy tc c s|ch vn hc gi tng. l{ nhng quy tc chung, c th |p dng cho tt c c|c th loi vn hc gi tng d th vn xui hay th (bao gm c s thi), d{i hay ngn, d hay kh. Tuy nhin, nhng quy tc chung n{y phi c iu chnh t nhiu khi |p dng i vi tng th loi vn hc gi tng kh|c nhau. Trong chng n{y, chng ti xin gi cho bn nhng iu chnh cn phi c; trnh b{y mt s im c th v c truyn, kch v th tr tnh; ng thi a mt s lu v nhng vn c bit khi c c|c thin s thi v{ nhng v b kch ni ting ca Hy Lp. Nhng trc khi i v{o vn , chng ti mun cng bn xem li c}u hi c bn th t cn phi t ra khi c bt k cun sch no. l{ ngha ca cun s|ch l{ g? Vi s|ch khoa hc, c}u tr li cho c}u hi n{y ngm yu cu ngi c thc hin mt s h{nh ng. H{nh ng }y khng hn mang ngha i }u hoc l{m g. Chng ti ~ ch ra rng nu ngi c ng tnh vi mt t|c phm, ngha l{ ng vi c|ch kt thc ca t|c phm v{ chp nhn c|ch thc t|c gi a ra t c kt qu , h s buc phi h{nh ng. Nhng nu t|c phm 175
nng v l thuyt th ngi c ch thc hin h{nh ng v mt tinh thn. Vi c|c t|c phm vn hc h cu, c}u hi th t n{y phi c hiu theo c|ch kh|c. Xt trn kha cnh n{o , bn khng cn t ra c}u hi n{y khi c tiu thuyt, truyn, kch hoc th, tc l{ bn khng phi thc hin thm bt c h{nh ng n{o. Khi |p dng c|c quy tc c ph}n tch v{o c|c t|c phm trn v{ ~ tm ra c}u tr li cho ba c}u hi c bn u tin, bn ~ ho{n th{nh xong tr|ch nhim ca mt c gi. Tuy vy, trn thc t, c|c t|c phm h cu thng dn ngi c ti nhng h{nh ng kh|c nhau. i khi dng mt c}u chuyn chuyn ti mt thng ip li hiu qu hn dng mt cun s|ch thun ty trnh b{y v c|c vn . Hai cun s|ch ca George Orwell, Animal Farm (Tri nui sc vt) v{ 1984, u l{ nhng cuc tn cng mnh m v{o ch c t{i. Cun Brave New World (Th gii mi can m) ca Aldous Huxley li l{ mt t|c phm y tnh hng bin khi ch trch nhng mt tr|i ca c|c tin b k thut. Cun The First Circle (Vng trn u tin) ca Alexander Solzhenitsyn ~ lt t s c |c v{ tnh v nh}n o ca b m|y quan liu X Vit r nt hn h{ng trm bn b|o c|o v{ nghin cu thc t. Nhng t|c phm nh vy ~ b cm lu h{nh v{ b kim duyt nhiu ln trong lch s nh}n loi vi l do rt r r{ng nh E.B. White tng ni: Mt tn bo cha s khng s nhng nh{ vn c t{i hng bin ging gii v t do, m{ s mt nh{ th say ru c th b{y ra nhng tr a l{m l ch}n tng ca s vic. Tuy nhin, nhng h qu thc t ca vic c th v{ truyn khng phi l{ vn ct li. C|c t|c phm vn hc gi tng c th dn n h{nh ng, nhng khng phi l{ mc ch s|ng t|c ra chng. Chng thuc lnh vc m thut.
176
Nhng gi khi c truyn, kch v th
Mt t|c phm m thut c coi l{ p khng phi v n c tinh lc hay ho{n th{nh, m{ v t th}n n ~ l{ mt kt thc. N khng hng ti kt qu n{o kh|c ngo{i n. Nh Emerson ni v c|i p rng n l{ l do tn ti ca chnh n. V th, bn nn thn trng khi |p dng c}u hi ngha ca cun s|ch l{ g v{o c|c t|c phm vn hc h cu. Nu sau khi c xong mt cun s|ch, bn cm thy c mt s thi thc phi i ra ngo{i v{ l{m mt vic g , h~y t hi liu cun s|ch cha ng thng ip g khin bn c nhng cm xc nh vy. Mc d nhiu truyn v{ th t nhiu cha ng s}u trong n nhng tuyn ngn nhng th ca vn khng thuc phm tr tuyn ngn hay mang tnh thng ip. Bn c th lu v{ hng ng theo nhng tuyn ngn nhng bn nn nh rng, bn ang lu v{ hng ng mt iu g ch khng phi bn th}n c}u chuyn hay b{i th. c hiu qu, tt c nhng g bn phi l{m l{ tri nghim t|c phm.
Cch c truyn
Li khuyn u tin v c|ch c truyn m{ chng ti mun d{nh cho bn l{ h~y c tht nhanh vi s ch t}m cao . L tng nht l{ c mt mch khng ngh, mc d iu n{y l{ kh| kh khn vi nhng ngi bn rn m{ phi c mt cun tiu thuyt d{i. Nu khng c nh vy, bn nn c gng rt ngn thi gian c c{ng nhanh c{ng tt. Nu c ngt qu~ng, bn s qun mt tnh tit ca c}u chuyn v{ mch vn b t on, bn s khng nm bt c n na. Mt s c gi thch c theo kiu nhm nh|p khi h tht s thch mt cun tiu thuyt n{o . H c tng cht mt, ko d{i thi gian c c{ng l}u c{ng tt. Nhng c|ch c n{y c th khng 177
l{m tha m~n mong mun ca h v s kin v{ nh}n vt. Mong mun y nhiu khi nm trong tim thc m{ h khng nhn bit c. Theo chng ti, bn nn c nhanh v{ tht tp trung sao cho t}m tr ho{n to{n m chm v{o t|c phm, ngha l{ t|c phm h cu tha sc t|c ng ln bn. H~y m tr|i tim v{ t}m hn n nhn c|c nh}n vt, tm ho~n mi s nghi ng (nu c) v c|c tnh tit ca t|c phm. ng vi phn i h{nh ng ca nh}n vt trc khi bn tht s hiu ti sao h l{m nh vy. C gng ht mc c th sng trong th gii ca nh}n vt ch khng phi th gii ca bn. , nhng g nh}n vt l{m s tr nn d hiu hn vi bn. V{ cng ng xt o|n tng th th gii tr phi bn chc chn mnh ~ sng trong th gii y vi tt c con ngi bn. Tu}n theo quy tc n{y, bn s tr li c c}u hi c bn th nht: Cun s|ch vit v iu g?. Nu khng c tht nhanh, bn s khng hiu c tnh thng nht ca truyn. V{ nu khng c k, bn s khng thy c chi tit. Chng ti nhn thy rng, c|c thut ng trong truyn u l{ tn c|c nh}n vt v{ s kin. Bn phi tht quen v{ bit c|ch ph}n bit chng. Nhng bn cng cn lu im n{y khi c nhng t|c phm s. V d, rt nhiu c gi khi mi c tiu thuyt War and Peace (Chin tranh v{ ha bnh) ca Tolstoy ~ b cho|ng ngp bi s lng ln nh}n vt, t bit tn c|c nh}n vt li rt kh c. H nhanh chng t b c t|c phm v ngh rng mnh khng th nh c c|c mi quan h phc tp v{ cng khng th ph}n bit ai vi ai. }y l{ s tht thng gp khi c nhng cun tiu thuyt ln. Nhng chng ti th t tnh hung c|c c gi c cun tiu thuyt trn chuyn n mt ni mi, ni cng t|c mi hoc tham d mt ba tic ng ngi. Khi , ngi ta t khi b cuc nhanh 178
nh vy. H bit rng ch sau mt thi gian ngn, h s bit danh tnh tng ngi. Chng ta c th khng nh tn ca tt c mi ngi trong ba tic, nhng chng ta s nh tn ca ngi {n ng ~ ni chuyn vi mnh trong sut mt ting ng h, hoc nh c c g|i m{ mnh ~ hn h, hoc nh c b{ m m{ con b{ l{ bn hc ca ta. Khi c tiu thuyt, iu tng t cng din ra. Bn khng cn phi nh to{n b tn c|c nh}n vt, rt nhiu trong s ch n thun l{m nn cho c|c nh}n vt chnh. Tuy nhin, khi c xong Chin tranh v ha bnh hay bt c cun tiu thuyt ln n{o, chng ta s bit v{ khng bao gi qun ai l{ nh}n vt quan trng. Pierre, Andrew, Natasha, cng cha Mary, Nicholas l{ nhng c|i tn m{ ta s nh ra ngay d ~ c t|c phm t rt l}u ri. Chng ta cng s nhanh chng nhn ra iu g l{ quan trng trong mt lot c|c s kin. Thng c|c t|c gi s gip ta nhn bit iu n{y. H khng h mun c gi ca mnh b l bt c chi tit quan trng n{o trong to{n b din bin c}u chuyn, nn h ngm gi cho ngi c bng nhiu c|ch. Song iu chng ti mun ni l{ bn khng nn lo lng nu lc u mi th c v ri rm. Mt c}u chuyn cng ging nh cuc i. Trong cuc sng, khng phi lc n{o ta cng hiu r mi chuyn ngay khi n va xy ra, m{ phi i sau n{y nhn li ta mi hiu c. c gi cng vy, khi ~ c xong t|c phm, h s hiu c mi quan h gia c|c s kin v{ trnh t h{nh ng ca nh}n vt. Tt c nhng iu trnh b{y trn u dn n mt im l{ bn ch c th ni mnh ~ c t|c phm mt c|ch hiu qu khi bn ho{n th{nh c n. Tuy nhin, truyn li kh|c vi cuc i ng trang cui ca n. Cuc sng lun tip din, cn truyn th khng. C|c nh}n vt ra khi phm vi cun s|ch th khng tn ti na v{ mi tng tng ca bn v iu g ~ xy n vi c|c nh}n vt trc m u v{ sau kt thc ca c}u chuyn ch l{ v ngha. V d, ngi ta vit Tin Hamlet nhng tht l{ nc ci. 179
chng ta cng khng nn hi iu g xy ra cho Pierre v{ Natasha sau khi Chin tranh v ha bnh kt thc. Chng ta tha m~n vi t|c phm ca Shakespeare v{ Tolstoy mt phn v chng c gii hn v thi gian. Mt trong nhng l do khin truyn h cu dng nh ~ tr th{nh mt phn tt yu ca i sng con ngi l{ v n tha mn nhiu nhu cu, k c nhu cu nhn thc c cng nh khng nhn thc c ca con ngi. S|ch khoa hc quan trng v chng chm n phn l tr, nhn thc ca con ngi. S|ch h cu quan trng khng km v chng chm n nhu cu v thc ca mi chng ta. Nhiu khi, chng ta thch hay khng thch mt tup ngi n{y hn tup ngi kh|c m{ khng bit ti sao. c mt cun tiu thuyt, ta cng c s yu ght vi tng nh}n vt. V{ vic h gp may mn hay bt hnh s to cho ta nhng cm xc (c th l{ ng tnh hoc phn i) mnh m hn c c|c gi| tr ngh thut m{ t|c phm mang li. V d, chng ta thng rt vui khi mt nh}n vt c tha k nhiu tin hoc gp vn may. Nhng iu n{y ch ng nu chng ta c s ng cm vi nh}n vt . Hoc gi s, khi bn khng c t do yu trong i thc, bn s c cm gi|c h{i lng khi c sng vi nh}n vt ang yu t do trong t|c phm v{ thch lun t|c phm. Hoc khi ai mang trong mnh tnh t{n bo v thc, anh ta s thy tha m~n khi c cun tiu thuyt n{o anh ta nh c ha th}n v{o k thng tr trong . Vi mi trng hp, ta thng ni n gin l{ mnh thch loi s|ch m{ khng ni r hoc khng bit ti sao thch. Mt im na l{ cuc sng thc c nhiu iu bt cng, nhng trong t|c phm h cu, s tht c bin b|o, t v kh|c i ngi c cm thy d chu hn. Trong truyn, cng l thng hin hu rt r. T|c gi, nh l{ Cha tri, thng hoc pht c|c nh}n vt ca mnh ty theo gi| tr tht ca con ngi h. Mt c}u 180
chuyn hay, l{m cho ngi c tha m~n thng c s cng bng . Cn c}u chuyn d, mt trong nhng iu g}y kh chu nht cho c gi l{ c|c nh}n vt trong dng nh c thng hay pht khng theo quy lut n{o, khng c l do n{o. Mt t|c gi c t{i s khng g}y ra li nh th. T|c gi y c th thuyt phc chng ta rng cng l (trong th vn) ~ c thc hin. iu n{y ng ngay c vi mt i b kch. , nhng iu khng khip xy ra vi ngi tt. Nhng c gi thy rng ngi anh hng, d khng |ng phi chu s phn khc nghit nh miu t, t nht cng hiu c ti sao mnh li phi chu nh vy. V{ c gi thng mong mun c chia s suy ngh vi ngi anh hng . V vy, khi ph bnh mt t|c phm h cu, bn phi rt thn trn g ph}n bit c s|ch n{o tha m~n nhu cu v thc ca bn thn - cun s|ch khin bn ni Ti thch cun s|ch n{y mc d khng bit ti sao - vi cun s|ch tha m~n nhu cu v thc ca hu ht mi ngi. Loi th hai r r{ng l{ nhng t|c phm v i, c sc sng mnh m qua nhiu th h. Chng mang li cho ta nhng iu ta cn: mt nim tin v{o cng l, s cm thng v{ xoa du s lo lng. Th gii trong c|c t|c phm v i xt v mt n{o l{ tt p nn chng ta mun c sng trong c{ng l}u, c{ng thng xuyn c{ng tt.
Lu khi c s thi
S thi c l l{ nhng t|c phm c tn vinh nht nhng li t c c nht trong kho t{ng vn hc truyn thng phng T}y. l{ c|c bn trng ca ni ting nh Iliad v Odyssey ca Homer, Aeneid ca Virgil, Divine Comedy (V h{i kch thn th|nh) ca Dante v Paradise Lost (Thin ng |nh mt) ca Milton. Chng ti s gii thch nghch l n{y.
181
Qua mt s t|c phm s thi ra i trong khong thi gian 2.500 nm tr li }y, ta c th thy trng ca l{ dng t|c phm kh nht m{ con ngi c th s|ng to ra. ng thi chng cng khng h d c cht n{o. L do khng ch bi v chng c vit theo th th (tr Thin ng nh mt, c|c t|c phm cn li u c din xui cho d c) m{ iu kh khn nm tnh nh}n vn ca t|c phm, c|ch tip cn vn . T|c phm n{o trong lot trng ca k trn cng i hi ngi c rt nhiu i hi h phi ch t}m, phi ha mnh vi nh}n vt, phi tng tng. Khi khng c nhng c gng n{y, hu ht c gi s khng thc c mnh ~ b l nhng g trong t|c phm. Nhng li ch t c khi c c|c t|c phm s thi theo li tch cc, hay c c ph}n tch khng km g li ch t c khi c c|c cun s|ch h cu kh|c. Chng ti hy vng bn s th c nm bn trng ca v i ni trn v{ bn s hiu c to{n b ni dung n cha trong . Chc chn bn s khng tht vng v{ c th tm c nhiu iu th v hn na. Homer, Virgil, Dante, Milton l{ nhng t|c gi m{ ngay c nhng nh{ th xut sc nht cng phi tm c t|c phm ca h. Cng vi Kinh Th|nh, nm t|c phm n{y tr th{nh xng sng cho bt c chng trnh c nghim tc n{o.
Cch c cc v kch
Mt v kch l{ mt t|c phm h cu v{ bn nn c n nh c mt c}u chuyn. Kch khng m t nhiu nh tiu thuyt, nhng nhng vn cn ni ti khi c kch th cng tng t nh khi c tiu thuyt. Tuy nhin, c mt im kh|c bit quan trng. Khi bn c mt v kch, tc l{ bn ang c mt t|c phm khng ho{n chnh. Mt v kch ch ho{n chnh, ch tht s c hiu khi n c trnh din trn s}n khu. Cng nh }m nhc cn phi c lng nghe, mt v 182
kch nu ch nm trn giy s thiu yu t hot ng th cht v{ ngi c s phi b p s thiu ht n{y bng c|ch duy nht l{ tng tng mnh ang xem v kch din trc mt. V th, khi bn ~ kh|m ph| ra v kch ni v iu g v{ tr li c c|c c}u thng hi khi c s|ch, bn h~y c gng o din v kch. Tng tng rng, c mt s din vin t{i nng ang ch bn ch o. H~y ch cho h c|ch ni c}u n{y th n{o, din cnh kia ra sao, gii thch tm quan trng ca nhng t ng n{y v{ ti sao h{nh ng kia li l{ cao tr{o ca v kch. Bn s thy rt th v v{ hc c rt nhiu iu v v kch. V d, trong v Hamlet, hi II, cnh ii, Polonius thng b|o cho c vua v{ ho{ng hu rng ho{ng t Hamlet ~ ha in v yu Ophelia c g|i ~ t chi nhng li t tnh ca ch{ng. c vua v{ ho{ng hu rt nghi ng nn Polonius ~ ngh vua v{ anh ta ng sau bc thm nghe cuc ni chuyn gia Hamlet v{ Ophelia. Ngay sau , Hamlet bc v{o v{ ni vi Polonius nhng iu rt kh hiu. Polonius ni: D }y l{ s in di, nhng khng phi l{ khng c trong . n u hi III, Hamlet v{o v{ ni mt on c thoi ni ting, bt u bng Tn ti hay khng tn ti. on c thoi b ct ngang khi ch{ng trng thy Ophelia. Sau mt lc ni vi n{ng nhng iu kh| hp tnh hp l, t nhin ch{ng ku ln: Em c th{nh thc khng?. C}u hi t ra lc n{y l{ liu Hamlet c tnh c nghe c vic cha ch{ng v{ Polonius d nh nghe trm ch{ng hay khng? V{ ch{ng c nghe thy Polonius ni rng ng ta s to iu kin con g|i ng ta kt th}n vi ch{ng khng? Nu c th cuc i thoi ca Hamlet vi Polonius v{ Ophelia c mi; nu khng, th cuc i thoi li mang ngha kh|c. Shakespeare khng li bt c ch dn n{o v din xut m{ ngi c (hoc o din) phi t quyt nh. Quyt nh ca ring bn s cho thy c|ch bn hiu v v kch. Nhiu v kch ca Shakespeare i hi ngi c phi c s suy 183
o|n nh trn. iu chng ti mun ni l{ d c|c t|c gi th hin rt r mong mun ca h l{ ngi c hiu thu c ngha ca v kch th h vn mun chng ta hiu hn th na. Nu bn khng t v kch ln s}n khu, c th bn ~ khng tht s c n theo c|ch thu |o nht, m{ ch c c mt phn ca n thi. Thng trong c|c kch, t|c gi khng th ni trc tip vi c gi suy ngh ca mnh nh c|c tiu thuyt gia thng l{m. Nhng c nhng ngoi l rt th v nh trng hp ca Aristophnes nh h{i kch ln ca Hy Lp c i, t|c gi nhng v h{i kch c cn tn ti n tn b}y gi. i khi trong kch ca Aristophanes, c t nht mt ln nam din vin chnh bc ra khi khung nh}n vt, tin n kh|n gi v{ din thuyt mt b{i v chnh tr chng lin quan g n ni dung v kch. C th coi iu n{y l{ c|ch t|c gi bc bch nhng suy ngh ca bn th}n. Thnh thong, trong c|c v kch ng{y nay, ta cng bt gp iu tng t, nhng c l n khng cn hiu qu nh Aristophanes ~ l{m c. Mt v d kh|c l{ Shaw, ngi khng nhng mun kch ca m nh c dng trn s}n khu m{ cn mong mi ngi c chng. ng ~ cho xut bn tt c nhng v kch ca mnh, trong c t nht mt v l{ Heartbreak House (Ngi nh{ c tr|i tim tan v) ~ c xut bn trc c khi c din. Cun s|ch c xut bn km theo phn ph lc d{i ni Shaw gii thch ngha v kch v{ gip c gi tm ra c|ch hiu ng. Trong ph lc n{y, c rt nhiu hng dn c th ca t|c gi v c|ch dng kch trn s}n khu. c kch ca Shaw m{ khng c phn ta tc l{ bn ~ quay lng li vi phao cu tr gip bn hiu ni dung t|c phm. Nhiu t|c gia hin i ~ hc tp c|ch n{y ca Shaw nhng cng khng th s|nh c vi ng v hiu qu mang li. Chng ti khuyn bn mt iu nh na v n c bit c ch khi bn c c|c v kch ca Shakespeare. Vic c lin mch mt v kch gip ta hiu to{n cc t|c phm. Nhng v hu ht kch c 184
vit theo th th, m{ th vn t nhiu khng r r{ng lm v mt th t sp xp, nn bn thng phi c to tng on ln. H~y c chm r~i v{ din cm nh th ang c mt thnh gi nghe bn v{ h~y c gng hiu r tng t ng bn ang c. C|ch n gin n{y s gip loi b nhng kh khn gp phi khi c t|c phm. Ch khi |p dng c|ch n{y m{ bn vn khng hiu c th mi phi nh n ch thch hoc ghi ch km theo.
Lu khi c bi kch
Theo chng ti, hu ht c|c v kch u khng nht thit phi c v chng c vit ra l{ din trn s}n khu. C rt nhiu t|c phm khoa hc, nhiu tiu thuyt, truyn, th v i, nhng c rt t v kch v i. Tiu biu ch c th k n c|c v bi kch ca Aeschylus, Sophocles v{ Euripedes, c|c v kch ca Shakespeare, c|c v h{i kch ca Moliere v{ mt v{i t|c phm ca s t nh{ vn hin i. Nhng t|c phm n{y tht s v i v chng cha ng nhng suy ngh s}u sc v{ phong ph nht c con ngi th hin bng ngn t. Trong s , bi kch Hy Lp c l l{ th loi kh c nht i vi nhng ngi bt u c v kch. Chng ta gn nh khng th tng tng c c|c v kch c din nh th n{o v chng ta hu nh khng bit c|c nh{ o din Hy Lp ch o ra sao trn s}n khu. Hn na, c|c v kch thng c dng da trn c|c c}u chuyn ph bin i vi mi ngi thi by gi, trong khi ta ch bit n chng n thun l{ mt v kch m{ thi. Tuy vy, nhng v kch li c sc mnh chin thng mi tr ngi k trn cng nh nhng tr ngi kh|c. c kch cho hiu qu l{ iu v cng quan trng, v n cho ta bit nhiu iu v cuc sng ca thi i mnh, to th{nh mt loi khun mu vn hc cho
185
nhng t|c phm vit sau n{y, nh kch ca Racine v{ ONeil chng hn. Bi vy, khi c kch bn cn: Th nht, bn nn nh ct li vn ca mt v bi kch l{ thiu thi gian. Khng c vn n{o trong c|c v kch Hy Lp l{ khng th gii quyt nu nh c thi gian, nhng thi gian li chng bao gi . Quyt nh hay la chn u phi c a ra ngay, khng c thi gian cho nh}n vt suy ngh, c}n nhc hu qu. Ngay c anh hng cng c th sai lm nn c|c quyt nh a ra ng nhin s khng ng n. Chng ta c th d d{ng nhn ra iu g |ng ra nn l{m, nhng khi khng c thi gian liu ta c th s|ng sut nh vy khng? l{ c}u hi bn nn t ra thng xuyn khi c c|c bi kch Hy Lp. Th hai, trong s}n khu Hy Lp, c|c nh}n vt nam bi kch thng i mt loi ng khin h cao thm v{i xentimet, nhng nhng din vin tham gia nhm Chorus (nhng ngi h|t v{ ma din gii c|c s vic ca v kch) th khng i loi ng n{y. Nu so s|nh, bn s thy c|c nh}n vt chnh cao ln hn so vi nhng ngi trong nhm Chorus. V th, bn nn lun lun tng tng rng, khi bn c li thoi ca nhm Chorus th l{ li ni ca nhng ngi c sc vc nh bn. Cn li thoi ca nh}n vt chnh li nh ph|t ra t ming ca nhng ngi khng l.
Cch c th tr tnh
Th c nh ngha mt c|ch n gin l{ nhng g thi s vit ra. Nhng c nhng ngi khng ng tnh vi nh ngha n{y. H ngh, th ca l{ mt s tun chy t nhin ca nh}n c|ch con ngi. N c th c din t bng li hoc c th hin bng nhng h{nh ng c th, t nhiu c }m iu hay cm xc. Tt nhin, th lun c v{i tnh cht nh vy v{ c|c nh{ th u nhn ra iu . Theo c|ch hiu c, th c s|ng t|c t ni s}u thm t}m hn nh{ th; khi ngun ca nhng vn th l{ mt ni b n trong th gii 186
s|ng to ca l tr hoc t}m hn. Theo ngha n{y, ai cng c th s|ng t|c th trong mt t}m trng nhy cm, c n mi thi im. D xut ph|t t cm hng n{o, vi chng ta, th bao gi cng l{ nhng t ng c sp xp theo mt trnh t nht nh. Mt s nh ngha kh|c cho rng th s khng tht s l{ th tr khi chng ca ngi hoc l{m cho ngi ta phi h{nh ng (thng l{ h{nh ng mang tnh c|ch mng) hay khi chng c vit theo vn iu hoc s dng mt loi ngn ng c bit gi l{ ngn ng th ca. Tt c nhng nh ngha trn, c c|i ngha qu| hp, c c|i li qu| rng. Nhiu ngi tin rng, h khng th c c th tr tnh, c bit l{ th hin i. H ngh rng th loi n{y thng rt kh, ti ngha, phc tp, i hi qu| nhiu s ch t}m v{ n lc t ngi c. Theo h, iu n{y l{ khng cn thit. }y, c hai iu cn lu : Th nht, th tr tnh, thm ch l{ th hin i, thng khng yu cu gh gm nh bn ngh, nu bn bit c ng c|ch; Th hai, d bn b ra cng sc th n{o th kt qu thu c cng xng |ng. Khi bn tm hiu mt b{i th hay, c i c li, trn tr suy ngh v n trong sut cuc i, bn s lun tm thy c nhng iu mi m, nhng nim vui hnh phc v{ c nhng tng mi v bn th}n bn cng nh th gii. Ni c|ch kh|c, bn s thy tm hiu mt b{i th khng h kh nh bn tng. Quy tc u tin khi c th tr tnh l{ c lin mt mch d bn c hiu hay khng. Quy tc n{y ng vi mi loi s|ch. Vi th, n c{ng quan trng, quan trng hn vic |p dng quy tc y vi mt t|c phm khoa hc, trit hc hay thm ch l{ mt cun tiu thuyt hoc kch.
187
Vn m{ nhiu ngi gp phi khi c th, nht l{ c|c b{i th hin i kh c, xut ph|t t vic khng nhn thc c quy tc u tin n{y. Khi gp c|c b{i th ca T.S.Eliot Dylan Thomas hay mt s b{i th hin i, h h{o hng c ngay nhng lp tc nn ch khi c xong dng hoc kh th u tin. H khng th hiu ni c}u hay on th ni g ngay c khi t n trong tng th b{i th. H c gng tm hiu ngha ngn t, c g m bng bong ca c}u c ri nhanh chng t b vic c v{ kt lun rng th hin i qu| kh c, nh h ~ lng trc. Khng ch nh{ th hin i mi kh c. a phn c|c b{i th hay u rt phc tp v{ bao h{m trong n c ngha v mt ngn ng v{ t duy. Bn cnh , c nhng b{i th thot trng rt n gin nhng tht ra li n cha trong n h{m rng ln, phc tp. Nhng bt c b{i th tr tnh n{o cng u c tnh thng nht. Nu khng c lin mch b{i th, chng ta s khng th nhn ra s thng nht . Tr phi l{ ngu nhin, cn li chng ta s khng th kh|m ph| ra cm xc c bn v{ ngha tim t{ng trong b{i th. C th, c|i tinh ty ca mt b{i th hu nh khng nm dng u tin, thm ch trong c kh th u. Bn s ch cm nhn c n khi c c b{i th ch khng ring phn n{o. Quy tc th hai l{ c li b{i th nhng khng c thm m{ c to ln. c to tng t s buc bn hiu cn k hn ngha ca chng. Khi c to, bn khng th d d{ng lt qua mt cm t hay mt dng th b hiu sai. Kh|c vi mt, tai bn s khng chp nhn mt ch n{o b nhn sai. V{ nu b{i th c nhp iu, c to s gip bn bit ch n{o cn nhn, ch n{o cn lt, t hiu b{i th hn. Cui cng, bn c th m ca tr|i tim n nhn b{i th, n thm s}u v{o t}m hn bn. Chng ti ngh rng khi tu}n theo hai quy tc n{y, c gi n{o cho rng mnh khng th c c th s thy mi chuyn d d{ng 188
hn. Khi bn ~ hiu b{i th trong tnh thng nht ca n, d s hiu n{y cha r r{ng, bn vn c th t ra nhng c}u hi v b{i th . Vi s|ch m t, bn thng t c}u hi v ng ph|p v{ logic. Cn vi t|c phm tr tnh, thng l{ c}u hi v tu t, i khi cng mang tnh c ph|p. Khi c th, bn khng cn n thut ng nhng phi ch tm ra nhng t kha bng c|ch nhn thc r yu t tu t ch khng phi bng s ph}n tch ng ph|p. Ti sao li ni c nhng t ng nh t|ch hn ra khi on th v{ hin r r{ng trc mt bn? C phi nhp iu ~ l{m chng ni bt khng? Hay l{ do vn? Hay do t c lp i lp li? Mt s on th dng nh cng ni v mt vn , vy nhng tng cha ng trong c to th{nh mt chui n{o khng? Tr li c nhng c}u hi n{y, bn s hiu thm v b{i th. Hu ht c|c b{i th hay u c m}u thun. Nhng m}u thun thng ch c |m ch ch khng c ni thng ra. V d , rt nhiu b{i th hay ni v m}u thun gia tnh yu v{ thi gian, gia cuc sng v{ c|i cht, gia v p nht thi v{ s chin thng ca c|i vnh cu. Nhng nhng t ng y rt him khi c ni n trong b{i th. Ngi ta thng ni rng hu ht c|c b{i th tr tnh ngn ca Shakespeare u vit v s t{n ph| ca c|i m{ ng gi l{ thi gian hu dit. ng l{ c mt s b{i nh vy. Trong b{i th ngn th 64, ng ~ nhc i nhc li rt nhiu ln: Khi cnh tay tn c ca thi gian bt c ti Ti giu c v kiu hnh tr nn tn t. ng cn k ra h{ng lot chin thng ca thi gian m{ con ngi lun mong c sc chng tr. Ri ng ni:
189
S li tn dy ti ngm li Rng thi gian s n v cp mt tnh yu ca ti. Khng ai t c}u hi B{i th vit v iu g?. Tng t nh vy, b{i th th 116 ni ting cng c nhng dng sau: Chng phi thi gian m chnh l tnh yu ngc nghch Du m v mi c p nh hoa hng Trong vng quay chic lim cong la bn Tnh yu bin i khng ch vi ngy v tun nhanh chng Nhng n t khng nh mnh d n b vc ca s dit vong. B{i th th 138, cng rt ni ting, bt u bng nhng dng: Khi tnh yu ca ti th tht vi ti rng Nng ch ni nhng iu chn tht Ti thc d tin nng, d vn bit nng ang ni di. B{i th cng vit v mi xung t gia tnh yu v{ thi gian, mc d t thi gian khng h xut hin trong b{i. Mt v d kh|c l{ b{i th tr tnh To his coy mistress (Gi ti ngi yu bn ln ca anh y) ca Marvell cng c ni dung tng t. T|c gi ~ ni r r{ng ngay t u: Chng ta khng c thi gian trn th gii ny C gi bn ln ny khng l ti phm. () Ti lun nghe thy sau lng C xe c cnh ca thi gian hi h n rt gn ng xa kia trc mt chng ta Sa mc vnh cu tri di tt tp. V th, nh{ th khn n{i ngi yu:
190
Hy chng ta cun trn sc lc V tt c nhng iu ngt ngo ta c Thnh qu bng trn V x toc nim vui bng nhng cuc ci v Cnh cng st ca cuc i V th, nu chng th khin mt tri ng yn Th ta s lm n chy. Cui cng, khi c th tr tnh, bn khng nht thit phi bit nhiu v t|c gi v{ ho{n cnh s|ng t|c b{i th. Mc d bt c iu g bn bit thm v t|c gi v{ thi i ngi sng u hu ch, nhng kin thc uyn b|c v ho{n cnh ra i ca mt b{i th khng m bo chc chn vic bn hiu ng b{i th . Mun hiu c, bn phi c i c li nhiu ln. c mt b{i th l{ cng vic ko d{i c cuc i nhng khng c ngha l{ bn phi c n sut cuc i m{ n mang }y l{ mt b{i th hay, xng |ng c c nhiu ln. qu~ng ngh gia mi ln c, chng ta c th hc c nhiu iu t b{i th hn l{ ta nhn ra.
191
16 C|ch c s|ch lch s

Lch s l{ mt t a ngha cng ging nh thi ca. chng n{y c ch vi bn, chng ti s gii thch ngha ca thut ng n{y theo c|ch m{ chng ti s dng. Trc ht, c s kh|c bit gia lch s vi t c|ch l{ s vic tht ~ xy ra v{ lch s trn danh ngha l{ nhng t{i liu ghi chp li nhng s vic . C rt nhiu loi t{i liu lin quan n lch s nh: mt tp hp giy t lin quan n mt s vic hay mt thi k n{o , mt bn chp li cuc phng vn ca ai hay tp hp nhng bn sao kiu nh vy. Mt t|c phm nh nht k c|c nh}n vt hoc mt tp th tay cng c th c hiu l{ mt ghi chp v lch s ca mt thi k. Ngha ca thut ng lch s m{ chng ti dng di }y va hp li va rng hn bt c ngha n{o trn. N hp hn v chng ti ch cp n nhng ghi chp s dng vn phong trang trng m t li mt thi k, mt hay mt chui nhng s kin trong qu| kh. N rng hn v chng ti ngh rng ct li ca lch s l{ s thut li hay k mt c}u chuyn n{o . Mt tp hp t{i liu cng c th cha trong n mt c}u chuyn. C}u chuyn c th khng r r{ng v nh{ s hc c khng sp xp t{i liu theo mt trt t c ngha n{o. Nhng d thng tin c c sp xp li hay khng th bn th}n bn trong t{i liu phi ngm cha mt c}u chuyn. Nu khng, theo chng ti, khng th gi tp hp n{y l{ lch s ca thi k c ni n. 192
Cch c sch lch s
Tnh kh nm bt ca s kin lch s

C th bn tng l{ th{nh vin ca mt bi thm o{n n{o v nghe li khai v mt s vic rt n gin nh mt v tai nn xe hi. Hoc c th, bn cng tng ngi trn gh thm ph|n v{ phi quyt nh c phi ngi n{y git ngi kia hay khng. Nu bn ~ tng l{m mt trong hai vic trn, bn s hiu vic t|i hin li qu| kh t tr nh ca nhng ngi ~ chng kin s vic xy ra kh khn n mc n{o, d ch l{ mt s kin n l trong qu| kh. Mt phin ta thng quan t}m n nhng s kin xy ra gn vi hin ti v{ thng c s hin din ca nh}n chng sng. Hn th, c|c bng chng a ra cng phi tu}n theo nhng quy nh ht sc cht ch. Mt nh}n chng khng th gi s bt c iu g, cng khng th o|n, a ra gi thuyt hay c chng (tr trong nhng iu kin c gi|m s|t rt cn thn). V{ tt nhin mi ngi u hy vng nh}n chng ni tht. Vi nhng quy nh nghim ngt v bng chng, cng thm s cht vn, l{ mt th{nh vin ban hi thm, ~ bao gi bn khng nh mnh tht s hiu chuyn g ~ xy ra? Gi s, bn khng ho{n to{n chc chn, ngha l{ trong ban hi thm vn cn c nghi ng. Theo quy nh, v |n c tin h{nh ph}n x th nhng nghi ng phi c l hay phi khuy ng lng t}m bn. Mt s gia lun quan t}m n nhng s kin ~ xy ra, hu ht l{ xy ra rt l}u ri. Nh}n chng ca c|c s kin thng khng cn na. Nhng bng chng s gia a ra khng phi nu trc ta tc l{ chng khng chu s gi|m s|t ca nhng quy nh nghim ngt v{ cn thn. Nhng bng chng thng l{ phng o|n, gi thuyt, c chng hay quy kt v{ khng th i cht c.
193
X|c nh chuyn g c tht s xy ra trong lch s hay khng l{ vic rt kh. Mt s tht lch s, d chng ta c tin tng v{ chc chn v{o t n{y n }u, th cng ch l{ mt trong nhng iu m h, kh nm bt nht th gii. Tt nhin, chng ta c th kh| chc chn vi mt v{i loi thng tin lch s. Nc M bt u cuc ni chin bng h{nh ng n sng v{o ph|o {i Sumter v{o ng{y 12 th|ng 4 nm 1861 v{ kt t hc bng vic tng Lee, tng Grant ln lt u h{ng to{ |n Appomattox v{o ng{y 9 th|ng 4 nm 1865. Tt c mi ngi u ng vi nhng ng{y th|ng trn v{ c l c|c cun lch ca M khng b sai v{o thi im n{y. Trn thc t, nhng ng{y th|ng nm n{y ~ c tranh c~i rt nhiu, khng phi trn phng din s kin m{ trn phng din thi gian. Nhiu ngi cho rng cuc chin tht s bt u v{o ma thu nm 1860 khi Lincoln trng c v{ kt thc bng vic ng n{y b |m s|t nm ng{y sau khi Lee u h{ng. Nhng ngi kh|c cho rng cuc chin bt u sm hn th, thm ch l{ t nm, mi, hay hai mi nm trc nm 1861. Chng ta cng bit rng ~ c lc s vic n{y g}y ra tranh c~i c bn ngo{i nc M v thng tin v chin thng ca min Bc khng n c vi h cho n tn cui th|ng nm, s|u hay by nm 1865. Cng cn nhng ngi cm thy rng cuc ni chin tht ra cha chm dt v{ n s khng ngng cho n khi ngi M da en c ho{n to{n t do, bnh ng hoc cho n khi min Nam c th ly khai ra khi lin minh, hoc cho n khi quyn qun l tt c c|c bang ca chnh ph lin bang c thit lp v{ c nh}n d}n M tt c mi ni chp nhn. Ai c th ni rng d ph|t sng v{o ph|o {i Sumter c bt u cuc ni chin hay khng th t nht chng ta cng bit s kin n{y ~ xy ra v{o ng{y 12 th|ng 4 nm 1861. iu n{y ng trong khun kh nhng gii hn v kh nng m{ chng ti ~ cp 194
Cch c sch lch s
trc . Nhng nhng c}u hi tip theo c t ra s l{: Ti sao Sumter b bn? Liu c th tr|nh c cuc chin sau v tn cng khng? Nu tr|nh c chin tranh th chng ta cn quan t}m n cuc tn cng xy ra v{o mt ng{y ma xu}n t hn mt th k trc na khng? Nu chng ta khng quan t}m, khng ch n nhiu cuc tn cng v{o ph|o {i kh|c, m{ li ch n nhng iu m{ chng ta khng bit g v n c, th liu cuc n sng v{o Sumter c cn l{ mt s kin lch s quan trng na khng?
Cc thuyt v lch s
Nu s|ch lch s c nhp vi mt trong hai mc s|ch h cu v{ s|ch khoa hc th chng ta thng ph}n loi n v{o mc s|ch h cu nhiu hn l{ khoa hc. Nu lch s c t }u gia hai nh|nh ph}n loi chnh kia th mi ngi thng nhn xt rng lch s gn vi t|c phm h cu hn l{ khoa hc. iu n{y khng c ngha l{ s gia ~ ba ra nhng thng tin lch s ging nh thi s hay ngi k chuyn. Bn ng khng khng cho rng t|c gi mt t|c phm h cu lun ba ra nhng thng tin trong t|c phm ca h. ng l{ anh ta to ra mt th gii mi, nhng th gii khng nht thit phi ho{n to{n kh|c bit vi th gii chng ta ang sng. V{ mt thi s vn l{ mt ngi bnh thng, vn hc tp v{ cm nhn cuc sng bng nhng gi|c quan nh mi ngi. Anh ta khng th thy nhng th m{ chng ta khng th, m{ ch c th nhn r hn hay nhn theo c|ch hi kh|c so vi chng ta. Nhng nh}n vt ca anh ta s dng t ng m{ chng ta vn thng dng, nu khng th ta s khng tin h. Ch trong m, con ngi mi to ra nhng th gii tht s xa l. Nhng thm ch trong c nhng gic m tuyt vi nht th nhng s kin v{ sinh vt ca tr tng tng vn c to nn t nhng yu t ca i sng thng ng{y. Chng ch n thun c sp t vi nhau theo c|ch mi l hn thi. 195
Mt s gia t{i ba tt nhin khng ba ra qu| kh. Bn th}n s gia chu r{ng buc bi mt quan nim hay tiu chun n{o v tnh chnh x|c cng nh s tn ti ca nhng s kin. Tuy nhin, chng ta cng cn nh rng s gia phi lun dng nn mt c|i g . Anh ta, hoc l{ phi tm ra mt khun mu chung trong h{ng lot s kin hoc l{ |p t mt khun mu v{o nhng s kin ; hoc anh ta phi coi nh th mnh bit l do ti sao nhng ngi trong c}u chuyn ca mnh ~ l{m nhng vic nh vy. C th, anh ta c mt thuyt hay mt trit l chung n{o , ging nh Thng iu khin mi chuyn ca con ngi v{ l{m cho c}u chuyn lch s ca anh ta khp vi l thuyt ; hoc anh ta c th b bt c khun mu n{o trn, thay v{o tuyn b rng anh ta n thun tng thut li nhng s kin ~ tht s xy ra. Trong trng h p , anh ta buc phi sp t nguyn nh}n ca c|c s kin cng nh ng c ca nhng h{nh ng . Do , bn cn bit s gia ca t|c phm bn ang c tin h{nh cng vic theo c|ch n{o. Tolstoy tng c mt thuyt v lch s. ng cho rng nguyn nh}n ca mi h{nh vi ca con ngi rt a dng, phc tp v{ c ct giu trong nhng ng c v thc s}u n ni chng ta khng th hiu c. Mc d Tolstoy khng phi l{ nh{ s hc m{ l{ mt tiu thuyt gia, nhng nhiu nh{ s hc cng c chung quan im ny vi ng, c bit l{ trong x~ hi hin i. V mi thuyt ca lch s mi kh|c v{ v thuyt ca mt s gia s nh hng vic ghi chp c|c s kin ca anh ta nn chng ta phi c nhiu hn mt ghi chp v lch s ca mt s kin hay mt thi k n{o nu mun hiu c n. }y l{ quy tc u tin ca vic c lch s. iu n{y c{ng quan trng hn nu s kin chng ta mun tm hiu mang mt ngha thc t n{o i vi chng ta. V d nh vi nh}n d}n M, c l cuc ni chin M c ngha thc t vi tt c mi ngi nn ai cng bit i iu v lch s ca n. Nhiu ngi M ng{y nay vn phi sng trong nhng h qu khng tt p t cuc xung t v i v{ |ng tic , h sng 196
Cch c sch lch s
trong th gii c to ra mt phn v s kin . Nhng ngi ta khng th hiu n nu ch nhn n qua con mt ca mt ngi hay mt pha hoc mt nhm s gia l thuyt ng i. C ln chng ti xem mt cun s|ch s ni v cuc ni chin v{ thy t|c gi m t cun s|ch l{ t liu lch s cng bng v{ kh|ch quan v cuc ni chin t quan im ca mt ngi min Nam. T|c gi ca cun s|ch c v rt nghim tc khi ni vy. iu l{ c th. D sao chng ta cng phi tha nhn rng bt c chuyn k lch s n{o cng phi c vit t mt gc nhn nht nh. Nhng bit c s tht, chng ta li phi xem xt c}u chuyn t nhiu gc nhn khc nhau.
Tnh ph bin trong lch s

Khng phi lc n{o chng ta cng c th c nhiu c}u chuyn lch s kh|c nhau vit v cng mt s kin. Tc l{, chng ta khng c nhiu c hi bit c s tht ca vn , bit chuyn g tht s ~ xy ra. C th ni rng ch c c|c s gia chuyn nghip mi phi kim chng li ngun gc dn chng ca h bng c|ch nhc cng i chiu c|i n{y vi c|i kia. Anh ta khng c php st bt c chng c n{o nu mun bit ht nhng g anh ta phi bit v ch . V d nh trng hp ca s gia Thucydides. C th bn bit ng ta l{ ngi vit cun s|ch lch s duy nht v cuc chin Peloponnesian xy ra v{o cui th k V trc Cng nguyn. Nh vy, khng c t|c phm n{o kh|c vit v t{i n{y chng ta c th i chng vi t|c phm ca Thucydides. Vy, chng ta s hc c g t cun s|ch n{y? Hy Lp hin ti l{ mt quc gia nh, cuc chin tranh xy ra c|ch }y 25 th k c th khng cn cht nh hng n{o n cuc sng hin ti. Nhng ngi tham gia cuc chin ~ qua i t l}u v{ nhng th c th m{ h chin u gi{nh git cng khng cn na. Chin thng b}y gi khng 197
cn ngha g v{ nhng tht bi cng khng cn g}y au n. Nhng th{nh ph gi{nh c hay b mt i u ~ th{nh tro bi. Nu ngng li suy ngh v cuc chin, ta s thy c l hu nh tt c nhng g cn st li ca cuc chin Peloponnesian ch l{ m t ca Thucydides v n. Tuy nhin, nhng m t vn quan trng v c}u chuyn ca Thucydides c nh hng ti phn lch s tip theo ca nh}n loi. Nhng nh{ cm quyn c|c thi i sau n{y khi c t|c phm ca Thucydides thy mnh trong tnh hung gn ging tnh hung b chia ct y bi kch ca c|c th{nh ph t tr Hy Lp. Lc , h so s|nh v th ca bn th}n vi v th ca Athens hay Sparta. H ~ coi nhng g Thucydides m t nh mt kiu x th. Kt qu l{ lch s th gii b thay i (d nh nhng vn c th nhn ra c) bi quan im ca mt b phn nh}n vt trong t|c phm ca Thucydides. Do , chng ta c t|c phm ca Thucydides khng phi v ng ta miu t kh| ho{n ho nhng g ~ xy ra, m{ v mt mc nht nh, ng ta ~ quyt nh lch s xy ra sau n{y. Aristotle ~ vit: Thi ca trit hc nhiu hn so vi lch s. c}u n{y, Aristotle mun ni l{ th kh|i qu|t hn v{ c tnh ph qu|t hn lch s. Mt b{i th hay khng ch ng trong thi i v{ khng gian ca n, m{ trong mi thi i v{ mi ni. N c ngha v{ sc mnh i vi tt c mi ngi. Lch s khng ph qu|t c nh vy. Lch s gn cht vi s kin theo c|ch kh|c vi th. Nhng bt c c}u chuyn lch s c gi| tr n{o cng mang tnh ph qu|t. Thucydides ~ ni rng ng ta vit c}u chuyn lch s con ngi tng lai khng mc li li lm m{ con ngi thi ng mc phi, cng nh nh}n loi khng phi g|nh chu nhng hu qu m{ c| nh}n ng ~ phi chu ng cng s au n ca t nc qu hng ng. ng ~ miu t nhng loi sai lm m{ c th c ngha vi mi ngi ni chung hn l{ vi bn th}n ng ta hay vi nhng ngi d}n Hy Lp. Tuy nhin, con ngi ng{y nay ang mc phi mt v{i sai lm tng t, hay t nht l{ rt ging vi 198
Cch c sch lch s
nhng sai lm m{ ngi Athens v{ Sparta ~ tri qua 2.500 nm trc, v{ sai lm n{y b lp i lp li k t thi Thucydides. Nu bn n vi lch s ch kh|m ph| nhng g tht s ~ xy ra, bn s khng hc c iu ct li m{ Thucydides hay bt c s gia ch}n chnh n{o mun ch bo cho bn. Lch s l{ c}u chuyn ca nhng g dn dt ti hin ti. M{ hin ti v{ tng lai mi l{ iu chng ta quan t}m. Mt phn tng lai s do hin ti quyt nh. Do , bn c th bit c i iu v tng lai t s gia, d ngi c th ging nh Thucydides sng c|ch }y 2.500 nm v trc. Chng ti xin tm tt li hai gi v c|ch c s|ch lch s nh sau. Th nht, nu c th h~y c nhiu hn mt cun s|ch s ni v cng mt s kin hay thi k m{ bn quan t}m. Th hai, hy c s khng ch bit chuyn g ~ xy ra v{o mt thi im c th, mt ni nht nh trong qu| kh, m{ cn bit c|ch con ngi h{nh x trong mi thi i v{ mi ni, c bit l{ hin ti.
Nhng cu hi t ra cho sch lch s

Mc d hu ht c|c chuyn k lch s u gn vi t|c phm h cu hn l{ t|c phm khoa hc th bn vn nn c chng nh nhng t|c phm m t. V th, chng ta phi t ra cho s|ch lch s nhng c}u hi tng t nhng c}u hi m{ chng ta hi bt c cun s|ch m t n{o. Tuy nhin, do tnh cht c bit ca lch s nn nhng c}u hi s hi kh|c v{ c}u tr li cng c th khng ho{n to{n ging vi s|ch m t. V c}u hi th nht (Cun s|ch vit v c|i g?), mi cun s|ch lch s u ch ni n mt ch c th v{ gii hn trong khi c gi thng khng b cng tm xem ch l{ g. Khng phi l c no c gi cng ghi ch cn thn nhng hn ch m{ t|c gi ~ t t 199
ra cho bn th}n anh ta. V d, cun s|ch lch s v cuc ni chin M khng phi l{ s|ch lch s th gii th k XIX. N c l cng khng phi l{ lch s ca min T}y nc M nhng nm 1860. N c th b qua thng tin v tnh trng ca nn gi|o dc M trong thp k , b qua thng tin v s dch chuyn bin gii nc M hay nhng tin b ca nn t do M. V th, mun c tt s|ch s, chng ta cn bit chnh x|c n ni v c|i g v{ khng ni v c|i g. Nu nh cng kch cun s|ch th bn c{ng phi bit nhng g cun s|ch khng cp. i vi c}u hi th hai (Nhng g c cp trong t|c phm lch s?), s gia k mt c}u chuyn xy ra v{o mt thi im nht nh. Nhng c nhiu c|ch k kh|c nhau nn chng ta phi bit s gia ~ chn c|ch n{o k c}u chuyn ca ng y. ng ta c th chia t|c phm ca mnh th{nh nhiu chng tng ng vi c|c nm, c|c thp k hay th h khng? Hay ng ta chia cun s|ch theo mc do ng ta t chn? Trong mt chng c th, ng ta c b{n n tnh hnh kinh t ca thi k khng? C nhc n c|c cuc chin tranh, c|c hot ng tn gi|o khng? Vi ng y, iu g trong s quan trng hn c? Nu chng ta c th ni phn n{o ca c}u chuyn m{ t|c gi k c v nh chnh yu nht i vi ng ta th chng ta s hiu t|c gi hn. C th bn khng ng vi quan im ca t|c gi v vic vn n{o l{ c bn nhng d sao bn vn hc c t ng iu g . C hai kiu ph bnh t|c phm lch s. Th nht l{ ch khi ~ hiu nhng g ang c ni n, chng ta mi c th |nh gi| mt t|c phm lch s n{o c v khng tht. Chng ta c th cm thy l{ mi ngi thng khng x tr theo c|ch t|c phm nu. Thm ch nu t|c gi chng minh cho lp lun ca mnh bng vic ch cho chng ta c|ch tip cn ngun thng tin cho nhng lp lun v{ nhng ngun t{i liu ho{n to{n ph hp, chng ta vn cm thy t|c gi ~ hiu nhm chng v{ |nh gi| sai v chng (c th do t|c
200
Cch c sch lch s
gi thiu hiu bit v bn cht con ngi hay nhng vn ca con ngi). Th hai l{ khi c i cht hiu bit c bit v ch ca t|c phm, ta c th ngh s gia ~ s dng nhm ngun t{i liu ca ng ta hoc c th b thng tin nhm v nhng s kin lin quan n ch . Trong trng hp n{y, ng ta khng th vit mt c}u chuyn lch s hay v ch . Chng ta hy vng s gia phi am hiu nhng g ng ta vit. Mt nh{ s gia gii phi kt hp c t{i nng ca mt ngi k chuyn v{ mt nh{ khoa hc. ng ta phi bit chuyn g c v ng l{ ~ xy ra v{ bit nhng chuyn ~ tht s din ra theo li mt v{i nh}n chng hay t|c gi kh|c. V c}u hi cui cng ( ngha ca t|c phm lch s l{ g?) c th ni khng t|c phm vn chng n{o c nh hng ln n hot ng ca con ngi bng lch s. Chng ta mun th gii tt p hn, nhng him khi hng th vi nhng li kin ngh thng l{ cay nghit khi m t v s kh|c bit gia hin thc v{ nhng iu l tng ca c|c t|c gi. Lch s ni v h{nh ng ca con ngi trong qu| kh. N thng a chng ta n nhng hot ng l{m thay i thc ti, l{m cho cuc sng ca chng ta tt p hn. Ni chung, nhng nhn nh lin quan n lch s thng c bit n nhiu hn nhng nhn nh thuc c|c ng{nh hc kh|c. Lch s m t s vt, s vic ~ tn ti. V{ nu nhng iu ~ xy ra th chng cng c th c lp li hoc b n tr|nh. Do , ngha ca t|c phm lch s nm nh hng cho h{nh ng chnh tr v{ thc t. V th cn phi c ng lch s.
Cch c tiu s v t truyn

Tiu s l{ c}u chuyn vit v mt ngi c tht. t nht n l{ mt 201
bn ghi chp k li cuc i, lch s ca mt ngi hay mt nhm ngi. Do , mt cun s|ch v tiu s cng c rt nhiu vn ging cun s|ch lch s. c gi phi hi cng mt loi c}u hi: Mc ch ca t|c gi l{ g? Nhng tiu chun |nh gi| s tht ca t|c gi l{ g? V{ tt nhin, chng ta cng phi hi c nhng c}u m{ chng ta vn t ra vi bt c cun s|ch n{o. C nhiu loi tiu s. Loi th nht l{ tiu s cui cng, c coi nh ln nghin cu cui cng, thu |o v{ khoa hc v cuc i mt ai quan trng xng |ng c mt cun tiu s v to{n b cuc i h. Loi tiu s n{y khng vit v nhng ngi ang sng. Chng ch c vit khi trc ~ c nhiu bn tiu s cha ho{n chnh v cng con ngi . vit c cun tiu s cui cng, t|c gi phi c tt c c|c ngun tin, t{i liu v{ kim tra rt nhiu thng tin lch s ng i. V kh nng thu thp d liu v{ nng lc sp xp chng to th{nh mt cu n sch hay l hai vn kh|c nhau nn tiu s cui cng khng phi lc n{o cng d c. Mt trong nhng cun tiu s cui cng v i nht, n b}y gi vn hp dn c gi l{ cun Life of Johnson (Cuc i Johnson) ca Boswell. Mi cun tiu s cui cng l{ mt l|t ct ca lch s mt con ngi v{ thi i ngi sng qua con mt ca chnh ng ta. Bn nn c n nh c lch s. Loi th hai l{ tiu s c u quyn vit. Khng nh tiu s cui cng, tiu s c u quyn vit thng c ngi tha k hay bn b ca mt ngi ni ting n{o t vit rt cn thn, sao cho nhng sai lm m{ nh}n vt ca cun tiu s ~ l{m hay nhng th{nh cng m{ anh ta t c u c nhn theo chiu hng tt p nht c th. Nhng cun dng n{y i lc cng rt hay, v t|c gi ca n c thun li m{ c|c t|c gi kh|c khng c c l{ c php tip cn vi mi t{i liu thch hp. Tt nhin, mt cun tiu s c u quyn khng c tin tng nh tiu s cui cng. Thay v c n nh c mt cun lch s, ngi c ph i hiu l{ c th n ~ b l{m thin lch i cht theo c|ch m{ bn b v{ ngi quen ca nh}n vt mun anh ta c ngi kh|c bit 202
Cch c sch lch s
n. V th, chng ta khng nn trng ch s bit i t ca ngi tht s nh th n{o. Mt cun tiu s c u quyn vit thng ni nhiu vi chng ta v giai on lch s m{ n ra i, v thi quen v{ cuc sng, v nhng h{nh ng v{ th|i c x~ hi chp nhn v{ ngm |m ch vi mt cht suy din v nhng vn khng c x~ hi ng tnh. Chng ta khng nn hy vng hiu c s tht ca mt cuc chin nu ch c thng c|o ca mt bn tham chin. bit s tht, ta phi c tt c c|c thng c|o, hi nhng ngi tng v{ c gng nhn thc c vn mt c|ch s|ng sut t m thng tin ln xn . Tiu s cui cng l{m c vic n{y, cn tiu s c u quyn vit (hu ht tiu s ca nhng ngi ang sng u thuc loi n{y) th vn cn nhiu iu phi l{m. Ngo{i ra, cn c nhng cun tiu s khng thuc hai loi trn. Chng ti gi chng l{ tiu s bnh thng. c th loi n{y, chng ta mong mun t|c gi vit chnh x|c v{ hiu nhng s tht m{ anh ta a ra; mun c cm gi|c ang xem li cuc i mt con ngi tht trong mt khong thi gian v{ khng gian kh|c. Nhng cun s|ch nh vy thng kh| hay mc d khng c tin cy cao nh tiu s cui cng. Mt s cun tiu s mang tnh cht gi|o hun, c vit ra vi mc ch ging dy o c. Kiu tiu s n{y ng{y nay t c vit nhng chng tng rt ph bin mt thi. Tiu biu nh cun Lives of the Noble Grecians and Romans (Cuc i ca nhng ngi Hy Lp v{ La M~ |ng knh) ca Plutarch. T|c gi k chuyn v nhng ngi {n ng Hy Lp v{ La M~ v i ng{y xa nhm gip nhng ngi cng thi vi ng cng tr nn v i nh h, v{ gip h tr|nh c nhng sai lm m{ ngi v i thng mc phi. Chng ta c t|c phm khng phi kim nhng thng tin v tiu s m{ tm trong quan im sng ni chung. Plutarch ni mc ch ban u ca ng khi vit s|ch l{ hng dn ngi kh|c, nhng trong qu| trnh vit ng mi nhn ra rng chnh ng mi l{ 203
ngi hng li v{ nhn c s ng vin t vic cho ht ngi n{y n ngi kia n thu nh{ mnh. Tip theo, chng ta s b{n v s|ch t truyn s|ch vit v nhng cuc i cha ho{n chnh. C}u hi chng ti t ra u tin l{ ~ c ai tng vit t truyn mt c|ch ch}n thc cha? Chng ta rt kh chng li sc c|m d ca vic k t hn hay nhiu hn s tht vn c, nht l{ khi khng c ai m}u thun vi mnh. Ai cng c v{i b mt khng th tit l v{ c mt cht o tng v{o bn th}n. Tuy nhin, d khng th vit mt cun t truyn ho{n to{n ng s tht, chng ta cng khng th vit mt cun t truyn m{ khng c thng tin n{o l{ s tht c. Mi cun t truyn u cho chng ta bit i iu v t|c gi ca n, trong c c nhng iu m{ h mun giu. Nhiu kin cho rng cun Confessions (Xng ti) ca Rousseau vit v{o khong gia th k XVIII l{ t|c phm t truyn tht s u tin. Cng c kin cho rng phi l{ t|c phm Confessions ca Augustine v Essays (Nhng b{i lun) ca Montaigne. Trn thc t, tt c mi iu m{ mt ngi vit v mt ch n{o u l{ t thut. Chng ta thy rt nhiu phn Plato th hin trong t|c phm Republic (Cng ha), cng nh nhiu nt ca Milton trong Thin ng nh mt, ca Goethe trong t|c phm Faust l t thut. Nn nh rng bn th}n t ng khng t vit nn chnh n. Mt s iu Plato v{ Aristotle ni tng t nhau, mt s li kh|c nhau, nhng d h c nht tr ho{n to{n vi nhau th h cng khng th vit hai cun s|ch ging ht nhau v h l{ nhng con ngi kh|c bit. Khng ai c th t|ch ho{n to{n bn th}n ra khi t|c phm ca chnh mnh. Montaign tng ni: Ti khng s|ng to ra cun s|ch ca mnh nhiu hn n ~ s|ng to ra ti. Mt cun s|ch lun c 204
Cch c sch lch s
cng phm cht vi t|c gi ca n. N lin quan n bn ng~ ca ti, l{ mt phn khng th thiu ca cuc i ti. ng cn ni thm: Mi ngi u c th nhn ra ti khi c s|ch ca ti v{ c th hiu c s|ch ca ti khi nhn v{o bn th}n ti. Mc d tiu s v{ c bit l{ t truyn thng tit l rt nhiu thng tin v t|c gi, nhng chng ta khng nn d{nh qu| nhiu thi gian tm hiu nhng b mt ca t|c gi n mc khng th tm ra nhng iu h din t ht sc mc mc trong t|c phm. Bn cnh , mc d nhng cun s|ch n{y thng mang tnh th ca hn l{ tho lun hay trit l, nhng chng chnh l{ loi s|ch lch s c bit. Bi vy, bn ng thm tht g v{o. Tt nhin, nu bn mun bit s tht v cuc i mt ngi, bn nn c c{ng nhiu s|ch tiu s vit v ngi c{ng tt, k c t truyn nu c. H~y c tiu s nh c s|ch lch s, h~y xem nhng cun t truyn mt c|ch nh v{ ng qun l{ khng c tranh lun v cun s|ch cho ti khi ~ hiu cn k ni dung s|ch.
Cch c nhng vn thi s

Chng ti ~ ni r rng c ph}n tch l{ phng ph|p bn c th |p dng vi bt c th g bn c, khng nht thit phi l{ s|ch v. Nhng khng phi lc n{o cng cn c ph}n tch. C nhiu th ta c khng i hi nhng n lc v{ k nng cn thit ca c ph}n tch. Tuy nhin, mc d bn khng nht thit phi |p dng c|c quy tc c cho mi tnh hung, bn vn cn t ra bn c}u hi c bn khi c bt c th g, trong c c|c vn thi s. Khi c c|c s kin thi s, chng ta cng gp phi mt vn ging nh khi c v lch s. l{ ta khng th bit chc v nhng iu ang din ra cng nh ta ho{n to{n m m v nhng iu ~ xy ra trong qu| kh. D vy, ta vn phi c tm hiu.
205
Nu cng mt lc ta c mt mi ni, nhn v{ nghe c mi cuc ni chuyn trn tr|i t n{y, chng ta c th tm ra s tht ca mi s kin ang din ra. Nhng khng ai l{m c iu c, chng ta phi nh s gip ca c|c phng vin. H c th bit r chuyn g ang din ra mt khu vc c th v{ thut li c|c s kin trn b|o, tp ch hoc vit th{nh s|ch. Nhng iu chng ta bit u ph thuc v{o h. Tht l tng khi c nhng phng vin, d hot ng trong lnh vc n{o, cng l{ tm gng trong phn chiu s tht hoc thng qua h m{ s tht ta s|ng. Nhng tri c con ngi khng phi l{ mt tm gng trong, khng phi l{ mt vt phn chiu hay mt b lc tt khi thc t soi ri qua . N lc b nhng g n cho l{ khng thc t, khng tht. l{ iu hp l. Nhng mt phng vin d khng thut li nhng iu anh ta cho l{ gi di vn c th c nhm ln. Do , iu quan trng nht cn t bit ch khi c bt c bn tng thun s kin thi s n{o l{: Ai vit bn tng thut ? hiu c t}m tr phng vin thuc loi b lc n{o, chng ta phi t ra mt lot c}u hi nh sau: 1. 2. 3. 4. 5. T|c gi mun chng minh iu g? T|c gi mun thuyt phc ai? T|c gi tha nhn nhng kin thc c bit n{o? T|c gi s dng ngn ng g? T|c gi c hiu r mnh ang ni v vn g hay khng?
Hu ht c|c cun s|ch vit v c|c s kin thi s u nhm mc ch chng minh. Ngi c c th d d{ng tm ra mc ch l{ g. Ngay phn qung c|o v nhng cun s|ch ~ nu ra lun im chnh ca s|ch. Nu khng th c th t|c gi ~ nu ra trong phn gii thiu u s|ch. Sau khi t c}u hi cun s|ch chng minh iu g, bn nn hi tip 206
Cch c sch lch s
xem t|c gi ang c thuyt phc ai. Liu cun s|ch c hng ti nhng i tng m{ mi ngi u bit v{ bn c nm trong nhm i tng khng? Liu nhm ngi c th nhanh chng gii quyt tnh hung m{ t|c gi t ra khng? Hay mi ngi u c th gii quyt vn ? Nu bn khng nm trong nhm i tng m{ cun s|ch hng ti, c th bn s khng mun c n na. Tip theo, bn phi tm hiu v lng kin thc c bit m{ t|c gi mc nh l{ bn c bit. T kin thc }y c phm vi ngha rt rng, bn c th thay th n bng quan im hay nh kin s tt hn. Nhiu t|c gi ch vit cho nhng c gi t|n th{nh vi kin ca h. Nu bn bt ng s}u sc vi nhng gi nh ca c|c phng vin, hn bn s ni c|u khi c s|ch ca h. Bc tip theo, bn phi hi xem liu t|c gi c s dng ngn ng n{o c bit khng. iu n{y rt quan trng khi c tp ch v{ b|o, nhng n cng c th |p dng cho c|c cun s|ch v lch s ng i. Mt s t c th gi ln nhng phn ng c bit t chng ta m{ thng khng th c c c|c c gi sng c|ch }y mt th k, v d nh t Ch ngha Cng sn hay ngi cng sn. Chng ta nn c kim ch nhng phn ng n{y hoc t nht nn bit khi n{o chng din ra. Cui cng l{ c}u kh tr li nht: Liu ngi phng vin vit b{i m{ bn ang c c bit r thc t hay khng? Anh ta c c chia s nhng suy ngh v{ quyt nh b mt ca nhng ngi m{ anh ta ang ni n hay khng? Anh ta c bit tt c nhng iu cn bit gii thch mt c|ch hp l v{ c c}n nhc v tnh hung nu ra hay khng? Bn s nhn thy rng nm c}u hi n{y ch l{ nhng c|ch bin i kh|c nhau ca nhng c}u hi m{ chng ti khuyn bn nn t ra khi c bt c cun s|ch m t n{o. Nhng v c|c cun s|ch ng 207
thi v{ c|c t{i liu v th gii ng i lun t ra nhng vn c bit cho bn c nn chng ta cn din t c}u hi theo c|ch khc.
Lu v cc tp san
i khi chng ta phi c, ly thng tin hiu, xem ngi kh|c ph}n tch thc t nh th n{o. Chng ta thng c b|o, tp ch v{ c nhng mu qung c|o v chng cung cp thng tin. Lng t{i liu dng nh vy nhiu ti mc khng ai c thi gian c ht mt phn nhng t{i liu . Trong s n{y, c|c tp ch tin tc gip c gi chn ra nhng yu t quan trng nht. Nhng ngi vit c|c tp ch n{y trc ht phi l{ c gi. H ~ ph|t trin ngh thut c, ly thng tin vt qu| kh nng ca nhng c gi trung bnh. iu n{y cng ng vi cun Readers Digest (Tp san bn c) cun tp san chuyn tm lc nhng g ni bt trong c|c tp ch thng dng hin thi v{ c c chng li th{nh tng tp nh gn. Tt nhin, nhng b{i vit hay nht cng nh nhng cun s|ch tt nht khng th c c li m{ khng st . Nhng b{i vit tm trung, khi c ng li thng l{ vn , thm ch cn hay hn bn gc v nhng b{i vit tm trung ch yu l{ thng tin. K nng cn thit u tin vit cun Tp san bn c v{ rt nhiu tp ch xut bn nh k tng t l{ k nng c. Ch sau khi c, bn mi c th vit nhng b{i vit n gin, r r{ng, chn lc c nhng thng tin chnh t c|c trang b|o v{ loi b nhng phn khng quan trng. Chng ta c c|c tp ch xut bn nh k th}u tm c c|c tin tc v{ s kin ang din ra. Nhng mun c y thng tin, ta bt buc phi c b{i vit c th d c|c tp san c hay n }u. V{ d ta c th tit kim thi gian, cng sc vi nhng thn g tin c 208
Cch c sch lch s
ng c c|c bin tp vin tm tt trn tp san th ta cng khng th b qua ho{n to{n vic c. R r{ng, mun c mt tp san c{ng c ng, ngi ta c{ng phi chn lc nhiu. Chng ta c th khng thy lo nu 1.000 trang b ct xung cn 900 trang. Nhng nu 1.000 trang b ct ch cn mi hay thm ch l{ mt trang th nhng g b ct i s tr nn quan trng. V th, thng tin c{ng c ng chng ta c{ng cn phi bit i cht v phng thc chn lc. Cui cng, bn cn c nhng h{m khi n ~ c c ng th{nh thc. Bn khng th c bn gc tm xem nhng g c ct bt m{ phi t mnh suy din t bn rt gn. Do , vic c c|c tp san thi s i khi l{ vic c yu cu cao nht v{ kh nht m{ bn c th l{m.
209
17 C|ch c s|ch khoa hc v sch ton

Trong chng n{y, chng ti khng t vn cho c|c bn phng ph|p c tt c c|c loi s|ch khoa hc v{ s|ch to|n m{ ch tho lun v hai loi s|ch: s|ch khoa hc v{ to|n c; s|ch khoa hc hin i. Chng ta thng ni ti phng ph|p c c|c loi s|ch kh hiu v{ gii hn mt s ch n{o , nhng }y, chng ti khng cp phng ph|p n{y v hai l do. Th nht, chng ta khng trnh c c|c loi s|ch kh hiu ni trn. Th hai, cho n cui th k XIX, nhng cun s|ch khoa hc ln u ch d{nh cho nhng c gi khng chuyn. C|c t|c gi nh Galileo, Newton v{ Darwin u mong mun c|c nh{ chuyn mn trong cng lnh vc c c|c t|c phm ca mnh. Nhng thi gian li cha c c|c c quan chuyn ng{nh. Ng{y nay, khng c s ph}n bit gia c gi chuyn ng{nh v{ c gi ni chung khi c c|c cun s|ch khoa hc ng i. a s c|c nh{ khoa hc hin i khng quan t}m c|c c gi khng chuyn ngh g nn h khng c gng thu ht c|c c gi n{y. Xu hng khoa hc hin nay l{ c|c ch khoa hc c vit bi c|c chuyn gia v{ d{nh cho c|c chuyn gia. Ni dung ca n thng tp trung v{o nhiu kin thc chuyn ng{nh m{ ch mt s 210
Cch c sch khoa hc v sch ton
c gi hc v lnh vc mi c th hiu c. u im ca xu hng n{y l{ n gip khoa hc ph|t trin mnh hn; c|c chuyn gia tho lun vi nhau v lnh vc ca h cng bit v{ c th hiu s vic nhanh chng, nhn ra c|c vn v{ tm c|ch gii quyt n. Nhng nhc im ca xu hng trn l{ n b qun nhng c gi thng minh. Trn thc t, nhng xu hng tng t cng ang din ra trong c|c lnh vc kh|c: c|c nh{ trit hc thng vit cho c|c nh{ trit hc, c|c nh{ kinh t vit phc v c|c nh{ kinh t Ngay c c|c s gia cng thy rng c|c nh{ khoa hc vit phc v c|c chuyn gia trong lnh vc khoa hc t kt qu cao hn l{ vit cho tt c c|c i tng. Vy c gi bnh thng s x l th n{o trong c|c tnh hung n{y? Mi ngi khng th tr th{nh chuyn gia trong mi lnh vc . V th, c gi phi c ph cp kin thc khoa hc. Nhng iu quan trng l{ c gi khng nhng cn hiu c s kh|c bit n{y m{ cn cn c kh nng c hiu nhng c|i hay.
Hiu bit v cng trnh khoa hc

Mt trong nhng ng{nh hc thut ph|t trin nhanh nht l{ lch s khoa hc. Trong nhng nm qua, con ngi ~ chng kin nhiu thay i ln trong lnh vc n{y. C thi k, c|c nh{ nghin cu khoa hc tht s coi nh vai tr ca c|c nh{ nghin cu lch s khoa hc, h ch l{ nhng ngi nghin cu lch s mt ch n{o v{ khng c kh nng m rng ra c|c ch kh|c. Ng{y nay, ngi ta rt coi trng c|c khoa dy lch s khoa hc, c|c nh{ khoa hc gii nghin cu v{ vit v lch s. V d, hin nay ti nhiu nc trn th gii, ngi ta tin h{nh nhng nghin cu chuyn s}u v s nghip v{ tnh c|ch l thng ca Isaac Newton 211
v{ gi l{ ng{nh Newton. Mt na s s|ch nghin cu v Newton ~ c xut bn hoc cng b. Nguyn nh}n ca hin tng n{y l{ v c|c nh{ khoa hc hin nay quan t}m n bn cht s nghip khoa hc hn c|c nh{ khoa hc trc }y. V vy, chng ti khuyn c|c bn nn c t nht l{ mt v{i cun s|ch khoa hc c. Khng c cun n{o kh n ni bn khng th c c, nu bn tht s mun. Khi c mt cun s|ch, bn cn nu ra c{ng r c{ng tt c|c vn m{ t|c gi ang tm c|ch gii quyt. Quy tc c ph}n tch n{y ph hp vi tt c c|c loi s|ch m t v{ c bit ph hp vi c|c loi s|ch khoa hc v{ s|ch to|n hc. L{ mt c gi khng chuyn, bn khng cn c s|ch khoa hc tr th{nh uyn b|c trong lnh vc m{ ch cn c hiu lch s v{ bn cht khoa hc. Tc l{, bn cn nhn thc c c|c vn m{ c|c nh{ khoa hc ln ang c gng gii quyt cng nh ngun gc ph|t sinh ra chng.
Nhng gi khi c sch khoa hc c

c mt cun s|ch khoa hc, chng ta thng ch ti nhng ph|t hin nh kt lun thuc mt s lnh vc c nghin cu th nghim trong phng th nghim hoc nh c|ch quan s|t bn cht hin tng. Khoa hc lun hng ti m t c|c hin tng cng chnh x|c c{ng tt v{ tm ra mi lin quan gia c|c hin tng khc nhau. C|c thut ng quan trng trong mt cun s|ch khoa hc thng c din t bng c|c t ng khng ph thng hoc mang tnh k thut. iu n{y rt d nhn ra. Qua , bn c th nm c nhng nhn nh chnh. Khoa hc khng ch cp ti mt ch . Khng ging mt nh{ lch s, lun vt qua ranh gii thi gian v{ a
212
im, nh{ khoa hc thng cp ti vn chung v{ c|ch x l chung. c gi thng gp phi hai kh khn chnh khi c s|ch khoa hc: Th nht l{ c|c lun c. Khoa hc thng c vit theo phng ph|p quy np, tc l{ c|c lun c hnh th{nh nn c|c mnh thng qua c|c dn chng thc t. Ngo{i ra, cn c c|c lun c kh|c c gi l{ din dch - mnh n{y c chng minh bng mnh kia. Nhng lun c quy np vn c coi l{ c trng cho khoa hc. hiu c nhng lun c quy np trong s|ch khoa hc, bn cn phi tm hiu c|c dn chng c bn m{ nh{ khoa hc a ra. Nu c gi khng hiu cun s|ch , h ch c mt c|ch duy nht l{ da v{o c|c kinh nghim c bit ca bn th}n. c gi c th phi chng kin c|c th nghim minh ha trong phng th nghim; xem xt v{ nm bt c|c tnh hung tng t trong s|ch; n bo t{ng quan s|t c|c mu hoc c|c m hnh Bt k ai mun hiu c lch s ca khoa hc, h khng nhng phi c m{ cn phi l{m quen vi c|c vn bn c. Trn thc t, c c c|c th nghim c in v{ c|c loi s|ch c in. Nhng ngi ~ c kinh nghim thc t v{ thc h{nh s thy d d{ng hn khi c c|c loi s|ch khoa hc c. Kh khn th hai khi c s|ch khoa hc l{ c|c php tnh. }y cng chnh l{ vn ca mn to|n hc.
Nhng vn thng gp trong ton hc

Nhiu ngi rt s mn to|n v{ ngh rng mnh khng c c c|c s|ch v to|n hc. Mt phn l{ chng ta khng c dy hoc
213
khng c dy sm bit rng to|n hc l{ mt ngn ng v{ chng ta c th hc n cng nh hc c|c mn kh|c. Chng ta phi hc ngn ng hai ln. Th nht l{ khi chng ta hc c|ch ni, th hai l{ khi ta hc c|ch c. Nhng chng ta ch cn hc to|n mt ln v to|n hc c coi l{ ngn ng vit. Chng ta bit rng hc mt ngn ng mi thng lin quan n cp c s cp. Khi thc h{nh c|c b{i c u tin, chng ta phi hc c|ch nhn bit c|c k hiu nht nh v{ ghi nh mi quan h nht nh gia c|c k t. Ngay c nhng c gi gii nht vn tip tc luyn c cp s cp khi c c hi. V d, khi bn gp mt t khng bit, bn phi tra t in. Nu bn cn bi ri v ng ph|p ca mt c}u, bn vn cha vt qua c cp c s cp. Ch khi n{o gii quyt c c|c vn n{y, bn mi c th c s|ch trnh cao hn. V to|n hc l{ mt ngn ng nn n c vn t ring, ng ph|p ring. c gi trnh s cp cn hc v c|c vn , phi hiu c mt s k hiu v{ mi quan h gia c|c k hiu. Ngn ng th hin c|c thut ng, nh l v{ phng trnh to|n hc thng khng h{m cha ngha v cm xc. Khng bao gi l{ qu| mun gii quyt c|c vn v to|n hc. Bn c th bt u tip xc vi to|n hc qua t|c phm ni ting Elements of Geometry (C|c yu t hnh hc) ca Euclid. Trong nm nh l u trong tp I cun s|ch trn, ba nh l u l{ c|c vn v dng hnh hnh hc. Dng hnh rt cn thit cho vic chng minh c|c nh l. Bn c th thy iu n{y trong nh l 5: Trong mt tam gi|c c}n, c|c gc |y bng nhau - nh l n{y lin quan n nh l 3: ng thng ngn hn b ct ra t mt ng thng d{i hn. Cn nh l 3 ph thuc v{o vic s dng kt cu dng hnh ca nh l 2, trong khi nh l 2 li lin quan 214
n nh l 1. Nh vy, ta c th thy c|c nh l n{y u cn thit b tr cho nh l 5. nh l 5 l{ kiu nh l chng minh mi quan h nu th. Nu c mt chi tit ng v{ c|c yu t kh|c c gi| tr (tc l{ gi thit), chng ta s chng minh c iu g l{ ng, gi l{ kt lun. Nu gi thit khng ng th kt lun khng th ng. nh l 5 ch chng minh mi quan h gia gi thit v{ kt lun ng. Tuy nhin, mt gi thit ph bin, thm ch l{ mt gi thit mang tnh trit hc cng cn nhiu hn ch. C th ni, logic trit hc c |p dng mt c|ch trit trong to|n hc. H~y xem xt s kh|c bit gia c|c yu t trong nh l 5 v{ tam on lun n gin nht di }y: Tt c c|c ng vt u phi cht Con ngi l{ ng vt Con ngi phi cht }y, chng ta ang gi thit v nhng vn c tht, tc l{ ng vt v{ con ngi l{ c tht. V th, c|ch chng ta kim tra gi thit n{y khng ging nh kim tra gi thit trong to|n hc. nh l ca Euclid khng chu nh hng ca vn n{y. ng khng cn bit liu c nhng c|i tng t nh tam gi|c c}n hay khng. ng ni nu l{ tam gi|c c}n th ng nhin, c|c gc |y bng nhau. }y l{ iu lun ng!
Nghin cu ton trong sch khoa hc

Chng ta bit rng, s xut hin ca to|n hc trong s|ch khoa hc l{ mt kh khn i vi ngi c. Sau }y l{ mt s iu bn cn lu :
215
Trc tin, bn c th c c|c chng trnh to|n s cp tt hn bn ngh. H~y bt u vi Euclid v{ tin rng nu bn d{nh mt vi bui ti c cun Cc yu t hnh hc , bn c th vt qua nhng kh khn khi c s|ch khoa hc. Nu bn ~ c mt s s|ch ca Euclid, h~y c t|c phm ca c|c nh{ to|n hc c Hy Lp kh|c nh Archimedes, Apollonius, Nicomachus. Th hai, nu bn nh c mt cun s|ch to|n hc hiu n, bn phi c t u n cui; cn mt chic bt vit ra nhng iu cn ghi nh - mt cng vic cn thit vi s|ch to|n hc hn bt c loi s|ch n{o kh|c. Nhng nu bn ch c mt cun s|ch khoa hc c c|c vn to|n hc, bn nn b qua thao t|c n{y. Cun Principia (Nhng nguyn l c bn) ca Newton l{ mt v d tiu biu. Cun s|ch n{y bao gm rt nhiu nh l, phn dng hnh v{ c|c nh . Nhng chng ta khng cn c chi tit c cun, nht l{ ln c u tin. Bn h~y c phn nh l v{ xem qua phn chng minh nm chnh. Sau , c phn b v{ h lun, c phn ch gii nu ln mi quan h gia c|c nh v{ mi quan h ca to{n b cun s|ch. L{m nh vy, bn s thy c tng th v{ tm ra phng ph|p trnh b{y ca Newton: u tin l{ g, tip theo l{ g, c|c phn lin kt vi nhau th n{o. Tip tc c theo c|ch n{y cho n ht cun s|ch v{ tr|nh c|c s m{ bn thy rc ri. i vi c|c vn khng quan trng, bn ch cn lic qua nhng phi m bo tm v{ c c|c on Newton nu ln quan im chnh ca ng. S|ch to|n hc thng i hi s chnh x|c, r r{ng. Thng thng, bn c th hiu c mt s vn m{ khng cn tm hiu s}u v to|n hc nh trng hp c s|ch ca Newton. Tuy nhin, iu l l{ to|n hc khin nhiu ngi thy s v{ khng thch nhng bn s gp nhiu rc ri nu thiu n. in hnh l{ t|c phm Two New Sciences (Hai ng{nh khoa hc mi) ca Galileo chuyn lun ni ting v sc mnh ca vt cht v{ v s chuyn ng. T|c phm 216
n{y v cng kh i vi c gi thi nay v c bn n khng theo kiu to|n hc khi trnh b{y di dng i thoi. Mc d, n ph hp vi s}n khu v{ hu ch trong trit hc nhng hnh thc i thoi nh vy khng ph hp trong khoa hc. V th, rt kh bit c Galileo mun ni g, mc d khi tm ra c, bn s thy ng ang cp n nhng vn mang tnh c|ch mng. D nhin, khng phi tt c c|c t|c phm khoa hc kinh in u s dng hay cn phi s dng to|n hc. C|c t|c phm ca Hyppocrates ng t ng{nh y hc Hy Lp khng phi l{ t|c phm to|n hc. Bn c th c c|c t|c phm n{y thy c quan im y hc phng bnh hn cha bnh ca Hyppocrates. B{i lun ca William Harvey v s tun ho{n m|u hay s|ch ca William Gilbert v nam ch}m cng khng phi l{ t|c phm to|n hc. c nhng cun s|ch n{y s khng qu| kh khn nu bn lun t}m nim rng mc ch ch yu khng phi tr th{nh chuyn gia m{ ch l{ hiu vn .
Lu v khoa hc thng thc

Trn phng din n{o , khng c nhiu iu ni v c|c t|c phm khoa hc thng thc. Theo nh ngha, l{ nhng t|c phm c vit cho s ng c gi, khng phi cho c|c nh{ chuyn mn. V th, nu bn ~ c gng c c|c t|c phm khoa hc kinh in, bn s khng gp nhiu kh khn khi c c|c t|c phm n{y. D l{ t|c phm khoa hc nhng s|ch khoa hc thng thc tr|nh ni n hai vn chnh. l{ t m t v cc th nghim (thng ch nu kt qu ca c|c th nghim) v{ t cc vn ton hc (tr phi l{ nhng cun s|ch to|n ph thng). Hu ht c|c b{i b|o v khoa hc thng d c hn c|c cun s|ch khoa hc thng dng. Thm ch c nhng b{i b|o rt hay, c bin tp cng phu, c tr|ch nhim nhng chng vn mang li vn 217
m{ chng ti ~ b{n cui chng trc. l{ khi c, chng ta ph mc s chn lc thng tin cho phng vin. Nu h l{ nhng phng vin gii th chng ta l{ ngi may mn. c mt t|c phm khoa hc khng d nh c mt c}u chuyn. V d, mt b{i b|o ch d{i ba trang v DNA nhng khng c bt c bo co th nghim hay s , cng thc to|n hc n{o th c gi vn phi n lc ht mnh. Bn khng th c hiu m{ u c khng tnh t|o. V th, yu cu c tch cc c{ng quan trng hn so vi bt k lc n{o: x|c nh ch , tm ra mi quan h gia tng th v{ b phn; ph}n tch c|c thut ng v{ tm ra c|c lun v{ l l; c gng trc khi bt u ph bnh hay |nh gi| tm quan trng. Nhng quy tc n{y ~ rt quen thuc v{ phi c |p dng cht ch hn }y. C|c b{i b|o ngn ch yu thng cung cp thng tin nn bn khng cn phi suy ngh nhiu. Bn ch cn c gng hiu v{ theo di c}u chuyn ca t|c gi. Nhng khi c c|c t|c phm xut chng nh Introduction to Mathematics (Dn lun to|n hc) ca Whitehead, The Universe and Dr. Einstein(V tr v{ Tin s Einstein) ca Lincoln Barnett v{ The Closing Circle (Vng trn khp kn) ca Barry Commoner. T|c phm b{n v mt ch quan trng m{ tt c chng ta ng{y nay c bit quan t}m - khng hong mi trng. Vn vit cht ch v{ sc tch yu cu chng ta phi lun ch . To{n b t|c phm c nhng n m{ c gi phi thn trng khng c b qua. Mc d khng phi l{ mt t|c phm mang tnh thc tin nhng nhng kt lun l thuyt ca n c nhng nh hng quan trng. Ch ring ch ca cun s|ch l{ khng hong mi trng cng ni ln iu n{y. Nu mi trng chng ta ang sng ri v{o trng th|i khng hong th tt yu chng ta cng b lin quan. Khi gp khng hong, chng ta thng h{nh ng hay khng h{nh ng theo mt kiu n{o na. V th, t|c phm ca Commoner d ch yu l{ l thuyt nhng li c tm quan trng vt ln trn l thuyt v{ i v{o thc t. 218
Ni nh trn khng c ngha rng s|ch ca Commoner quan trng, cn s|ch ca Whitehead v{ Barnett th khng. Khi cun V tr v Tin s Einstein c vit ra mang tnh l thuyt (cho c gi i chng) v lch s nghin cu nguyn t, mi ngi ~ bit nhiu v nhng him ha gn lin vi vt l nguyn t xut ph|t t vic kh|m ph| bom nguyn t. Nh vy, cun s|ch l thuyt cng c nhng kt lun thc tin. Nhng ngay c khi con ngi ng{y nay khng cn lo lng v nguy c mt cun chin tranh nguyn t hay ht nh}n sp xy ra, th vn c nhu cu c cun s|ch l thuyt n{y hay mt cun kh|c tng t. L do l{ v vt l nguyn t hay ht nh}n l{ mt trong nhng th{nh tu ln nht ca thi i chng ta. N ha hn nhng iu to ln cho con ngi, nhng cng c nhng e da khn lng. Mt c gi quan t}m n ch n{y v{ mun nm bt thng tin cn bit mi kha cnh ca n. T|c phm Dn lun ton hc ca Whitehead li mang tnh cp thit hi kh|c. To|n hc c l l{ iu b n nht, c ch ng trong x~ hi ng{y nay ging nh nhng b n v tn gi|o ~ mt thi l{m ma l{m gi. Nu mun bit bn cht thi i ca mnh l{ g, chng ta phi hiu t nhiu v to|n hc, hiu c|c nh{ to|n hc l{m vic v{ suy ngh nh th n{o. S|ch ca Whitehead d khng i s}u v{o nhng phn nh kh hiu ca ch nhng li ni rt hng hn v c|c nguyn tc suy lun to|n hc. t nht, n cng ni cho c gi bit rng nh{ to|n hc ch l{ mt ngi bnh thng ch khng phi l{ mt nh{ o thut. Ph|t hin n{y cng rt quan trng vi nhng c gi lun khao kh|t m rng tm hiu bit xa hn nhng suy ngh v{ kinh nghim thin cn.
219
18 C|ch c s|ch trit hc

Tr em lun t nhng c}u hi k diu nh: Ti sao l{ con ngi? C|i g l{m cho con mo chy c? Tn ban u ca th gii l{ g? Thng c l do to ra tr|i t khng? l{ c|ch th hin s tm kim tri thc ca tr em. Theo Aristotle, trit hc bt ngun t s thc mc v{ bt u t thi th u, mc d i vi a s chng ta trit hc cng ~ cht dt t thi th u. Bn tnh ca tr em l{ thch t c}u hi. Khng phi s lng c}u hi m{ chnh bn cht ca c}u hi khin tr em kh|c ngi ln. Ngi ln khng |nh mt s t m vn l{ mt c tnh ca con ngi, nhng s t m ca ngi ln tho|i ha dn v s lng. H mun bit liu mt iu g c ng l{ nh vy khng, ch khng n l do ti sao. Nhng c|c c}u hi ca tr em th khng hn ch nhng iu m{ mt cun b|ch khoa to{n th c th tr li. Mt tr c khng c kch thch bng nhng c}u hi hay tn ti nhng chng ta phi nhn theo c|ch nhn ca tr em, thc mc nh c|ch tr em thng l{m v{ hi nh chng hi. S phc tp ca cuc sng ngi ln ~ cn tr s tht. C|c trit gia v i lun th{nh cng trong vic gt phng i nhng iu phc tp v{ nhn nhn nhng iu n gin. Nu chng ta noi gng h, chng t a cng phi n gin nh con tr khi t c}u hi v{ thng th|i, gi{ dn khi tr li.
220
Cch c sch trit hc
Cu hi ca cc trit gia
Nhng c}u hi n gin kiu tr con m{ c|c trit gia hi l{ g? Khi vit ra, dng nh chng chng n gin t n{o bi v tr li chng khng d. Tuy nhin, s n gin ca n nm ch n mang tnh c bn, nn tng. V d, ta c th t nhng c}u hi v s tn ti nh: s kh|c bit gia tn ti v{ khng tn ti l{ g? iu g chung cho tt c nhng g tn ti v{ mi th tn ti c nhng c tnh n{o? C nhng c|ch tn ti kh|c nhau khng? C iu g ch tn ti trong tr c hay phc v tr c khng v{ chng ta c bit chng hay kh|m ph| chng khng? Mi th tn ti c tn ti hu hnh khng hay c nhng th tn ti khng ph thuc v{o vt cht? C phi tt c mi th u thay i khng hay c vt n{o khng bao gi thay i? C c|i g tn ti v cn thit khng? C phi phm vi ca nhng th c th tn ti ln hn phm vi ca nhng th tht s tn ti khng? }y chnh l{ nhng c}u m{ mt trit gia hi khi mun kh|m ph| bn cht ca s vt v{ phm vi ca s tn ti. Khng kh nu ln hay hiu nhng c}u hi n{y, nhng tr li chng th rt kh. Kh n mc c nhng trit gia, nht l{ nhng ngi thuc c|c th h gn }y cho rng khng ai c th tr li chng mt c|ch tha |ng c. Ngo{i nhng c}u hi v s tn ti, cn c h{ng lot c}u hi trit hc kh|c lin quan n s thay i hay bin chuyn. Nhng iu m{ bng kinh nghim ca mnh, chng ta ni rng chng tn ti nhng chng cng c th thay i Chng ra i v{ mt i, di chuyn t ni n{y n ni kh|c trong qu| trnh tn ti v{ nhiu th thay i c v s lng v{ cht lng tr nn to hn hay nh hn, nng hn hay nh hn hoc thay i m{u sc
221
iu g lin quan n s thay i? Trong qu| trnh bin i, c iu g khng thay i cng nh c kha cnh n{o ca vt khng thay i chu s thay i khng? Khi bn hc c mt iu m{ trc }y bn cha bit, chc chn bn s thay i mt cht n{o v kin thc nhng bn vn ch l{ bn nh trc }y. Tt nhin l{ c nhng thay i tuyt i nh s ra i v{ cht i ng thi cng c nhng thay i tng i nh chuyn ng ti ch, s ln ln hay s thay i v cht lng. C bao nhiu loi thay i? C phi c|c yu t hay iu kin c bn u c mt trong mi qu| trnh bin i v{ trong mi trng hp c|c nguyn nh}n u ging nhau khng? Chng ta ng g khi ni nguyn nh}n thay i? C c|c loi nguyn nh}n kh|c nhau g}y thay i? C|c nguyn nh}n g}y thay i c ging c|c nguyn nh}n tn ti khng? Nhng c}u hi kiu n{y c c|c trit gia nu ln, hng s ch t s tn ti n s thay i v{ c gng lin h s thay i vi s tn ti. Ging c|c c}u hi v s tn ti, chng l{ nhng c}u hi khng kh t ra v{ khng kh hiu nhng tr li chng r r{ng v{ ho{n ho th v cng kh. Bn cnh hai loi c}u hi trn, c nhng c}u hi v s cn thit v{ tnh ngu nhin; v vt cht v{ phi vt cht; vt l v{ phi vt l, t do v{ khng x|c nh; v nng lc ca tr tu con ngi; bn cht v{ mc kin thc ca nh}n loi; v s t do ca ch. Tt c u mang tnh suy lun hay l thuyt. Nhng trit hc khng hn ch nhng c}u hi l thuyt. Ly v d v c|i tt v{ c|i xu. Tr em rt quan t}m n s kh|c nhau gia c|i xu v{ c|i tt v nu chng phm sai lm th rt d b pht. Nhng khi ~ ln, chng ta vn thc mc v s kh|c nhau . C s ph}n bit r r{ng, rng khp gia c|i tt v{ c|i xu khng? C iu n{o lun lun tt v{ iu lun lun xu trong mi trng hp khng? Hay Hamlet ~ ng khi nhc li li Montaigne rng:
222
Cch c sch trit hc
Chng c g tt hay xu, ch c s suy ngh l{m cho n tr nn tt hay xu m{ thi? Tt nhin, tt v{ xu khng th ging nh ng v{ sai. Hai cp t n{y dng nh cp n hai loi s vt kh|c nhau. C th, cho d chng ta cm thy nhng g ng l{ tt, cha chc ta ~ cho rng nhng g sai l{ xu. Nhng l{m c|ch n{o ph}n bit chnh x|c gia hai iu n{y? Tt l{ mt thut ng trit hc quan trng v{ cng l{ mt t quan trng trong ngn ng h{ng ng{y ca chng ta. C gng nh ngha t n{y l{ mt vn g}y nhc u v{ bn phi tm hiu s}u v trit hc hiu c vn . C th sp xp trt t ca nhng c|i tt khng khi m{ c nhiu c|i cng tt? C c|i tt n{o quan trng hn ci no khng? C c|i n{o ph thuc c|i n{o khng? C trng hp n{o nhng c|i tt xung t vi nhau khin bn phi la chn c|i n{y v{ gt b c|i kia khng? Trn thc t, c nhng c}u khng ch hi v c|i tt v{ c|i xu, c|i ng, c|i sai v{ trt t ca nhng c|i tt m{ cn v ngha v v{ r{ng buc; c hnh v{ ti li, hnh phc, mc tiu ca cuc sng; cng bng v{ quyn li trong c|c mi quan h ca con ngi v{ tng t|c x~ hi; nh{ nc v{ mi quan h ca n vi c|c c| nh}n, v mt x~ hi tt, mt chnh th cng bng v{ mt nn kinh t cng bng, v chin tranh v{ ha bnh. Nhng c}u hi lin quan n s tn ti v{ thay i (gii quyt nhng c|i tn ti hay xy ra trong cuc sng) thuc v phn nh|nh trit hc l thuyt hay suy lun. C|c c}u hi lin quan n c|i tt v{ c|i xu, hay c|i ng v{ c|i sai (gii quyt nhng g nn lm v nn tm kim) thuc ph}n nh|nh trit hc thc tin hay quy phm. Nhng s|ch ch dn cho bn c|ch l{m g , v d nh s|ch dy nu n hay s|ch hng dn l|i xe, khng tranh lun rng bn phi tr th{nh mt u bp hay t{i x gii, chng ch b{y cho bn 223
c|ch th{nh cng. Ngc li, s|ch trit hc quy phm quan t}m ch yu n c|c mc tiu m{ mi ngi nn tm kim nh sng tt hay x}y dng mt x~ hi tt. Khng ging s|ch hng dn, s|ch trit hc quy phm dng c|c t ph bin m t phng thc nn s dng t c|c mc tiu n{y. Mt t|c phm trit hc suy lun hay l thuyt s mang tnh siu hnh nu n ch yu b{n n c|c c}u hi v s tn ti. N s l{ mt t|c phm trit hc v bn cht nu n lin quan n s thay i, bn cht v{ loi thay i, c|c iu kin v{ nguyn nh}n ca chng. Nu mi quan t}m chnh ca cun s|ch l{ kin thc th l{ mt t|c phm v nhn thc lun c|ch gi kh|c ca l thuyt v kin thc.
Trit hc hin i v truyn thng ho hng

Chng ti gi nhng c}u hi v s tn ti v{ nhng iu xy ra trn th gii hay v nhng iu m{ con ngi nn l{m hay nn tm kim l{ c|c c}u hi hng nht. C c}u hi hng nht th s c c|c c}u hi hng hai. l{ c|c c}u hi v kin thc hng nht ca chng ta, v suy ngh ca chng ta khi c gng tr li c|c c}u hi hng nht, v c|ch thc chng ta din t nhng suy ngh trong ngn ng. S ph}n bit gia c}u hi hng nht v{ hng hai gip chng ta gii thch nhng g ~ xy ra vi trit hc trong nhng nm qua. a s c|c trit gia chuyn nghip ng{y nay khng cn tin rng h c th tr li c|c c}u hi hng nht. a s h ch chuyn t}m v{o c|c c}u hi hng hai v{ thng l{ nhng c}u lin quan n ngn ng din t suy ngh. Vn nm chnh vic gt b ho{n to{n c|c c}u hi trit hc hng nht vn rt c c gi bnh thng quan t}m. Trn thc 224
Cch c sch trit hc
t, ng{y nay trit hc cng nh khoa hc v{ to|n hc khng c vit d{nh cho c gi bnh thng. Ngi ta cho rng c|c c}u hi hng nht l{ nhng c}u hi t ngi quan t}m. V{ c|c trit gia chuyn nghip nh c|c nh{ khoa hc th khng quan t}m n quan im ca ai kh|c ngo{i quan im ca c|c chuyn gia. iu n{y khin cho trit hc hin i rt kh c i vi c|c c gi khng chuyn. Vic c s|ch khoa hc i vi nhng ngi khng l{m khoa hc cng din ra tng t nh vy. Trong cun s|ch n{y, chng ti khng khuyn c|c bn c|c c trit hc hin i v n ch lin quan n c|c c}u hi hng hai. Tuy nhin, c ng c nhng s|ch trit hc m{ bn c th v{ nn c. Chng hi c|c c}u hi hng nht v{ c vit ch yu d{nh cho c|c c gi bnh thng ch khng phi ch ring cho c|c trit gia. Cho n nm 1930 v{ v{i nm sau , s|ch trit hc vn c vit cho c gi bnh thng. C|c trit gia va mun c|c ng nghip c s|ch ca mnh, va mun c|c c gi thng minh kh|c cng c chng. V nhng c}u hi v{ tr li l{ mi quan t}m ca mi ngi nn h ngh mi ngi cn bit suy ngh ca h. Tt c c|c t|c phm trit hc kinh in t Plato tr i u c vit trn quan im n{y. c gi bnh thng trong c bn c th tip cn c|c t|c phm . Mi iu chng ti ~ ni trong chng n{y u nhm gip bn l{m vic .
V phng php trit hc

Gi s bn l{ mt trit gia ang bn khon vi mt trong nhng c}u hi n gin ca con tr nh ni trn, bn s tr li th n{o? Nu c}u hi mang tnh khoa hc, bn bit rng tr li n bn phi tin h{nh mt nghin cu hay mt th nghim hoc quan s|t 225
mt lot hin tng. Nu c}u hi mang tnh lch s, bn bit bn cng phi tin h{nh nghin cu d theo mt c|ch kh|c. Nhng khng c th nghim n{o cho bn bit nhng im chung ca tt c c|c s vt ang tn ti. Khng c hin tng c bit n{o m{ bn c th quan s|t, khng c t{i liu n{o m{ bn c th tm c tm ra s thay i l{ g v{ ti sao s vt li thay i. Tt c nhng g bn c th l{m l{ suy ngh v c}u hi. Khi mang tnh tch cc, trit hc khng n thun l{ suy lun, tc l{ suy ngh m{ khng c kinh nghim. Bn khng th ty tin sp xp tng. C nhng b{i kim tra cht ch v gi| tr c|c c}u tr li ca c|c c}u hi trit hc, nhng chng ch da trn kinh nghim ca mt ngi bnh thng ch khng phi ca mt trit gia. Thng qua kinh nghim thng ng{y, bn cng quen vi c|c hin tng thay i nh bao ngi kh|c. Mi th xung quanh bn u c th thay i. Ch khi nhng kinh nghim v s thay i mt i. Lc bn mi suy ngh v bn cht v{ nguyn nh}n ca s thay i nh c|ch c|c trit gia v i vn l{m. iu ph}n bit gia chng ta vi c|c trit gia l{ c|c trit gia thng suy ngh mt c|ch mch lc, h t nhng c}u hi c tnh tm ti v{ suy ngh k v c|c kinh nghim tm ra c}u tr li. Nhng khng phi tt c c|c c}u hi do trit gia hi v{ tr li u tht s mang tnh trit hc. Bn th}n trit gia khng phi lc n{o cng nhn thc c iu n{y. N khin nhng c gi khng chuyn cm thy rt kh khn. V th, bn cn phi ph}n bit c|c c}u hi tht s mang tnh trit hc v{ c|c c}u hi kh|c m{ mt trit gia c th b{n n. Mt v d minh chng cho iu n{y l{ c}u hi ca c|c trit gia c i v s kh|c nhau gia vt th trn mt t v{ vt th trn bu tri. Theo quan s|t ca h (khng dng knh vin vng), dng nh c|c thin th ch thay i v tr, chng dng nh khng sinh ra v{ cng khng mt i nh c}y c hay mung th, chng cng 226
Cch c sch trit hc
khng thay i v kch thc v{ cht lng trong khi tt c c|c vt th trn tr|i t u thay i v nhiu kha cnh ch khng phi ch v v tr. V th, h kt lun rng c|c vt th trn tri c cu to t mt loi vt cht kh|c. H ~ khng gi nh rng nu quan s|t bng knh vin vng, h s thy s bin i ca c|c thin th vt ra ngo{i nhng g chng ta bit bng kinh nghim bn h thng. Do h ~ t nhng c}u hi m{ |ng l nn li cho c|c nghin cu khoa hc sau n{y. Nhng nghin cu nh th bt u vi vic Galileo s dng knh vin vng v{ ng ~ ph|t hin ra nhng mt trng ca Sao Mc. S kin n{y dn n vic Keple r a ra mt nhn nh mang tnh c|ch mng rng vt cht c|c thin th ho{n to{n ging vt cht ca c|c vt th trn tr|i t. Khi c mt t|c phm trit hc, nhng g chng ta quan t}m chnh l{ c|c c}u hi trit hc ch khng phi c}u hi khoa hc hay l ch s. Mt ln na, chng ti nhn mnh rng tr li c|c c}u hi ngo{i suy ngh ra th khng c c|ch n{o kh|c. Khng phi ch c c|c trit gia mi phm nhng sai lm nh trn. Gi s mt nh{ khoa hc cng bn khon vi c}u hi v kiu sng ca con ngi. }y l{ c}u hi mang tnh trit hc quy phm v{ c|ch duy nht tr li l{ phi suy ngh. Nhng nh{ khoa hc c th khng nhn thc c iu nn ng gi nh rng mt loi th nghim hay nghin cu n{o s cho ng c}u tr li. ng quyt nh hi 1.000 ngi v kiu sng m{ h mun ri da trn c}u tr li a ra c}u tr li mnh. C}u tr li ca ng do cng khng ph hp ging nh trng hp suy o|n ca Aristotle v vt cht ca c|c thin th.
Cc phong cch trit hc

C t nht nm c|ch trnh b{y phng ph|p trit hc c c|c nh{ trit hc v i ca phng T}y s dng. Sinh vin hay c gi c 227
trit hc c nn ph}n bit nhng u im v{ nhc im ca tng loi. 1. Hi thoi trit hc: }y l{ phng thc trnh b{y trit hc u tin tnh theo thi gian (khng phi theo tnh hiu qu) v{ c Plato dng trong t|c phm Dialogues (Nhng cuc hi thoi). Vn phong c dng }y l{ i thoi, tho lun mt t{i gia mt s ngi vi Socrates (sau l{ vi mt din gi Athen). Sau mt hi thm d, Socrates a ra mt lot c}u hi v{ nhn xt l{m s|ng t vn . Di bn tay bc thy ca Plato, vn phong n{y gip ph|t trin s tm ti, gip ngi c t mnh kh|m ph|. Khi c h tr bi tnh cao tr{o, kch tnh trong c}u chuyn ca Socrates, vn phong n{y c{ng tr nn hiu qu. Khng ai c th l{m nh Platon. C|c nh{ trit hc kh|c nh Cicero v{ Berkeley cng ~ c gng dng i thoi nhng khng my th{nh cng. Nhng on i thoi ca h c u u, bun t v hu nh khng th c c. S v i ca Plato chnh l{ ch ng vit c nhng mu i thoi mang tnh trit hc m{ vn c s h{i hc, hp dn v{ chiu s}u c th s|nh ngang vi bt k cun s|ch n{o v bt c t{i n{o ca bt c ai. 2. Chuyn lun mang tnh trit hc: Aristotle l{ hc tr gii nht ca Plato. ng ~ hc thy mnh trong sut 20 nm. Ngi ta cho rng ng cng ~ vit nhng mu i thoi nhng khng c c|i n{o tn ti c l}u. Nhng g trng tn li l{ nhng chuyn lun rt kh v mt s ch kh|c nhau. Aristotle l{ ngi lun suy ngh rch ri, nhng mc kh trong c|c t|c phm cn tn ti ca ng khin c|c hc gi cho rng chng chnh l{ nhng ghi ch cho c|c b{i din thuyt, s|ch, hoc l{ nhng ghi ch ca chnh Aristotle hay ca mt sinh vin n{o ghi li nhng li dy ca thy mnh. C th chng ta khng bao gi bit c s tht, nhng d sao nhng chuyn lun ca Aristotle vn l{ mt kiu vn phong mi trong trit hc. 228
Cch c sch trit hc
Nhng vn Aristotle b{n n trong c|c chuyn lun v{ nhng c|ch h{nh vn kh|c nhau m{ ng dng trnh b{y nhng ph|t hin ca mnh ~ gip to nn mt s chuyn ng{nh v{ c|ch tip cn mn trit hc nhng th k tip theo. Trong c|c chuyn lun , c nhng t|c phm c cho l{ thng dng v{ a s chng l{ c|c on i thoi. Sau l{ c|c b su tp t liu vi t|c phm chnh m{ chng ta bit l{ b su tp 158 hin ph|p ca c|c bang thuc Hy Lp c. Cui cng l{ nhng b{i lun chnh, ho{n to{n mang tnh trit hc l thuyt hay quy phm v vt l, siu vt l, o c, chnh tr v{ thi ca. Mt s t|c phm kh|c nh cun On the Soul (Ni v linh hn) l{ s pha trn gia l thuyt trit hc v{ kh|m ph| khoa hc u tin. Ngo{i ra cn mt s b{i lun v sinh hc, ch yu l{ c|c t|c phm khoa hc v lch s t nhin. Immanuel Kant, ~ i theo phng thc ca Aristotle mc d v phng din trit hc ng chu nh hng ca Plato nhiu hn. Nhng b{i lun ca ng l{ nhng t|c phm ngh thut ho{n chnh, khng ging nh Aristotle. C|c t|c phm ca ng tr c tin nu ln vn chnh, i s}u v{o vn mt c|ch k lng v{ nghim tc, sau mi b{n n c|c vn c bit. C th ni, s r r{ng ca Kant v{ Aistotle nm trt t b cc m{ h a v{o mt t{i bao gm phn m u, th}n b{i v{ kt lun. V phng din n{o , vn phong ca b{i lun cng ging vn phong ca on hi thoi. Nhng yu t kch b mt i trong nhng b{i lun ca Kant hay Aristotle. H trnh b{y thng thn v c|c quan im trit hc ch khng a ra c|c m}u thun v kin hay gi thuyt nh ca Platon. 3. Tr li nhng phn i: Vn phong mang tnh trit hc ph|t trin v{o thi Trung c v{ c th hin r trong t|c phm Summa Theologica(Thn hc Summa) ca Th|nh Thomas Aquinas. Vn phong ca Aquinas cng c nhng im tng ng vi hai kiu trn. Nh ~ ni, Plato nu ln nhng vn trit hc trng tn; Socrates thng qua c|c mu i thoi ~ nu ln nhng c}u hi tuy
229
n gin nhng s}u sc nh tr em thng hi; Aristotle th nhn nhn nhng phn i ca c|c nh{ trit hc kh|c v{ tr li h. Vn phong ca Aquinas l{ s kt hp gia vic t c}u hi v{ tr li nhng phn i. T|c phm Thn hc Summa c chia l{m nhiu phn, nhiu b{i lun, c|c c}u hi v{ c|c b{i vit. Hnh thc c|c b{i vit u ging nhau: nu ln c|c c}u hi, a ra c|c c}u tr li sai; vin dn nhng l l ng h c}u tr li sai; sau c mt b{i vit |ng tin cy phn li nhng l l (thng l{ mt b{i t Kinh Th|nh). Cui cng, Aquinas a ra c}u tr li hay gii ph|p ca ring ng. Sau khi nu ra quan im ca mnh v vn , ng tr li |p li mi l l sai ca c}u tr li sai. S khc trit v{ trt t ca vn phong n{y c nhng ngi c t duy r r{ng a thch, nhng khng phi l{ nt quan trng nht trong c|ch tranh lun ca Thomas Aquinas. Chnh s nhn nhn cng khai nhng m}u thun, vic ghi li nhng quan im kh|c nhau v{ n lc a ra nhng gii ph|p cho mi vn c th xy ra mi l{ nt ni bt ca Aquinas. Vic cho rng s tht s m ra qua nhng chng i v{ xung t l{ mt c|ch ngh kh| thng dng thi Trung c. C|c nh{ trit hc thi Aquinas chp nhn nh l ng nhin rng h cn sn s{ng bo v chnh kin ca mnh trong nhng cuc tranh lun cng khai khi c rt nhiu sinh vin v{ nhng ngi quan t}m tham d. Nn vn minh Trung c ch yu da trn vn ni v s|ch thi rt him v{ kh tm. Mt gi thuyt khng th c xem l{ ng nu n khng chu c th th|ch ca c|c cuc tranh lun cng khai. Nh Sorattes ni: Nh{ trit hc khng suy ngh n c m{ phi i din vi c|c i th trn mt th trng tr tu. V th, t|c phm Thn hc Summa thm m tinh thn tranh lun v{ b{n bc. 4. H thng ha trit hc: V{o th k XVII, mt kiu trnh b{y kh|c ca trit hc ra i nh cng ca hai nh{ trit hc ni ting l{
230
Cch c sch trit hc
Descartes v{ Spinoza. H ~ c gng t chc trit hc ging nh c|ch h l{m vi to|n hc. Descartes l{ mt nh{ to|n hc v i v{ cng l{ mt nh{ trit hc |ng knh. Nhng g ng ~ gng sc c bn l{ kho|c ln trit hc b |o qun ca to|n hc, em li cho n s chc chn v{ cu trc chnh thng nh Euclid ~ l{m vi hnh hc trc 2.000 nm. Descartes khng ho{n to{n tht bi. Xt v mt s phng din, yu cu ca ng v s r r{ng v{ ph}n bit rch ri trong suy ngh l{ chnh |ng trong bu khng kh hn lon ca c|c tng thi by gi. ng cng vit nhng b{i lun v trit hc mang hi hng truyn thng gm mt lot c}u tr li cho nhng l l phn i quan im ca ng. Spinoza a kh|i nim n{y i xa thm mt bc na. T|c phm Ethics (o c) ca ng c vit theo kiu ho{n to{n to|n hc vi nhng nh , chng minh, h qu, b , ch gii Tuy nhin, phong cch n{y khng th gii quyt n tha ch v siu vt l v{ o c. N c th ph hp vi c|c ch hnh hc v{ to|n hc nhng li khng ph hp vi c|c ch v trit hc. Du hiu ca phong c|ch n{y l{ khi bn c c|c t|c phm ca Spinoza, bn c th b qua rt nhiu ging nh c|ch bn c t|c phm ca Newton. Bn khng th nhy cc khi c c|c t|c phm ca Kant v{ Aristotle v t duy ni tip lin tc. Bn cng khng th nhy cc khi c t|c phm ca Plato ging nh c mt v kch hay mt b{i th. C l khng c quy tc tu t tuyt i n{o. Tuy nhin, c}u hi t ra vn l{ liu c th vit mt t|c phm trit hc hay theo kiu to|n hc nh Spinoza tng l{m hay vit mt cng trnh khoa hc theo kiu i thoi nh Galileo ~ c th khng? S tht cho thy, v phng din n{o , c hai ngi u ~ tht bi trong vic truyn t nhng g h mun truyn t v{ dng nh chnh hnh thc h chn l{ nguyn nh}n ch yu dn n tht bi. 231
5. Vn phong cch ngn: Vn phong c|ch ngn cng l{ mt kiu trnh b{y trit hc |ng ch , mc d n khng quan trng nh nhng hnh thc kia. N c Nietzsche v{ mt s nh{ trit hc ngi Ph|p hin i kh|c dng trong c|c t|c phm nh Thus Spake Zarathustran (Zarathustra ~ ni th). Nguyn nh}n l{m cho vn phong n{y tr nn ph bin trong th k qua c l do c|c c gi phng T}y t ra c bit thch th c|c t|c phm ni v s thng th|i ca phng ng c vit theo kiu c|ch ngn. Cng c th, vn phong n{y c a thch nh t|c phm Pensees ca Pascal (tt nhin, Pascal khng h c nh t|c phm ca mnh tr th{nh nhng c}u ni ngn v{ b him. ng ~ qua i trc khi ho{n th{nh cun s|ch theo kiu vit lun). u im ln ca hnh thc c|ch ngn trong trit hc l{ n khin ngi c phi suy ngh. Ngi c c cm gi|c t|c gi mun ni nhiu hn nhng g c vit ra v h phi suy ngh rt nhiu v{ lin kt c|c c}u, dng nn nhng l l a ra l lun ca ring mnh. Tuy nhin, }y ng thi cng l{ im bt li ca vn phong n{y v n khng h mang tnh trnh b{y. T|c gi cp n mt t{i ri chuyn ngay sang mt t{i kh|c m{ khng bin h cho nhng g mnh ~ ni. V th, cho d vn phong c|ch ngn c nhng ngi yu thch thi ca ngng m nhng li l{m bc mnh nhng nh{ trit hc nghim tc vn mun theo di v{ ph bnh dng suy tng ca t|c gi. Trong nm hnh thc trn, c l ph bin nht t trc n nay l{ kiu vit theo kiu chuyn lun hay b{i lun. C|c t|c phm vit theo kiu n{y c th l{ c|c cng trnh c tnh trang trng v{ kh c nh c|c t|c phm ca Kant hay c|c b{i lun trit hc thng thng. Vn phong hi thoi rt kh vit, cn vn phong hnh hc th va kh vit li va kh c. Theo quan im trit hc, vn phong c|ch ngn ho{n to{n khng ph hp. Cn vn phong theo kiu ca Thomas khng c s dng nhiu trong thi gian gn }y. 232
Cch c sch trit hc
Nhng gi khi c sch trit hc

n }y, chng ta thy r rng iu quan trng nht khi c bt c t|c phm trit hc n{o l{ ph|t hin vn m{ t|c phm ang c gng tr li. Vn c th c nu ln mt c|ch r r{ng hay th hin ngm. Trong trng hp n{o, bn cng phi tm c c|c vn . C|ch t|c gi tr li nhng vn n{y ph thuc rt nhiu v{o c|c nguyn tc ch o ca h. Nhng nguyn tc n{y c th c nu ln, nhng khng phi mi ni mi lc. Bn cnh nhng l l, chng ti ~ trch dn li ca Basil Willey v s kh khn v{ tm quan trng ca vic tm ra nhng gi thuyt ngm ca mt t|c gi. iu n{y ng vi bt k cun s|ch n{o, c bit l{ vi c|c t|c phm trit hc. Chng ta khng th ln |n c|c trit gia v i v h ~ tm c|ch giu kn c|c gi thuyt ca mnh hay a ra nhng nh ngha v{ nhn nh mp m. im d nhn thy ca mt trit gia t{i nng l{ h c th l{m ni bt nhng iu n{y hn c|c nh{ vn. Tuy nhin, c|c trit gia v i u c nhng nguyn tc ch o l{m nn tng cho nhng t|c phm ca mnh. Nhng nguyn tc n{y rt d thy nu h nu ln trong cun s|ch bn ang c. Nhng c th h khng l{m vy m{ li a chng sang mt t|c phm kh|c. Hoc h khng bao gi trnh b{y c|c nguyn tc mt c|ch r r{ng m{ c chng lan ta trong c|c t|c phm ca mnh. Kh c th a ra c|c v d v nhng nguyn tc ch o . Tuy vy, chng ti c th nhc n nguyn tc ch o ca Plato l{ hi thoi v c|c ch trit hc c l l{ hot ng quan trng nht trong c|c hot ng ca lo{i ngi. kin n{y him khi c nu r trong c|c cuc hi thoi, cho d Socrates ~ cp n n trong t|c phm Apology (Li t ti) khi ng khng nh rng cuc sng khng c kim so|t th khng |ng sng. Plato cng nhc n iu 233
n{y trong t|c phm Seventh Letter (Bc th th by). iu |ng ni l{ Plato th hin quan im n{y nhiu ni, v d nh trong on kh|n gi khng ng tnh vi vic Protagoras khng mun tip tc ni chuyn vi Socrates trong t|c phm Protagoras hoc khi nh}n vt Cephalus c vic t xut v{ phi i ngay tp I cun Republic (Nn cng ha). Mc d khng ni thng ra nhng Plato dng nh mun ni rng vic t chi khng tham gia h{nh trnh tm kim s tht v bt c l do n{o cng chnh l{ s phn bi bn cht s}u xa nht ca con ngi. Tuy nhin nh chng ti ~ lu , }y khng phi l{ chnh kin ca Plato v n him khi c nu ln r r{ng trong c|c t|c phm ca ng. Mt v d kh|c l{ v Aristotle. iu quan trng u tin cn bit khi c s|ch ca Aristotle l{ ta phi nhn thc rng nhng iu cp n trong c|c t|c phm kh|c u lin quan n cuc tho lun n{y. V th, c|c nguyn tc ch o v logic c din gii trong tp s|ch Organon (Cng c) cng c cp trong cun Physics (Vt l). iu th hai, mt phn do c|c chuyn lun khng phi l{ c|c t|c phm ngh thut trn vn nn c|c nguyn tc ch o ca chng khng phi lc n{o cng c gii thch r r{ng. T|c phm o c b{n v nhiu vn : hnh phc, thi quen, c hnh, nim vui, Nhng ch c nhng c gi rt ch t}m mi c th tm ra tng ch o. l{: Hnh phc l{ bao h{m ca nhng g tt p nht ch khng phi l{ iu quan trng nht trong nhng iu tt p. Nhn nhn iu n{y, chng ta thy rng hnh phc khng phi ct s t ho{n thin, mc d }y chnh l{ iu quan trng nht trong nhng iu tt p. Nh Aristotle ~ ni hnh phc l{ cht lng ca ton b cuc i. Kh|i nim to{n b ca ng khng ch l{ thi gian m{ cn v c|c kha cnh kh|c ca cuc sng. Ng{y nay, chng ta thng ni ngi hnh phc l{ ngi hng trn vn cuc sng v{ sut c cuc i. tng n{y mang tnh ch o bi n nh hng n hu ht c|c tng kh|c trong cun o c nhng n khng c nu r n mc cn thit. 234
Cch c sch trit hc
Trn }y l{ tt c nhng g chng ti c th ni v quan im ch o trong mt cun s|ch trit hc. Chng ti khng chc rng mnh c th ch cho c|c bn c|ch tm ra c|c nguyn tc . i khi phi mt h{ng nm vi nhiu ln c i c li mi tm thy. Tuy nhin, }y chnh l{ mc tiu l tng ca vic c hiu qu v{ c k. Bn nn t}m nim rng }y l{ iu m{ bn phi l{m cho k c nu mun hiu t|c gi. D vic tm nguyn tc ch o c kh th n{o, chng ti cng khng khuyn bn i tt bng c|ch c c|c t|c phm vit v c|c trit gia, cuc i v{ quan im ca h. Nhng kh|m ph| do bn th}n bn tm ra s c gi| tr gp nhiu ln kin ca ngi kh|c. Khi ~ tm ra nguyn tc ch o ca mt t|c gi, bn s mun bit h c trung th{nh vi nguyn tc trong tt c c|c t|c phm ca mnh khng. Thc t nhng trit gia gii nht cng khng l{m c iu n{y. Emerson ~ ni rng s nht qu|n l{ con qu ca nhng u c hp hi. l{ mt nhn nh rt v t, nhng bn cn nh n. R r{ng s thiu nht qu|n ca mt trit gia l{ mt iu nghim trng. Nu mt trit gia thiu nht qu|n, bn phi quyt nh chui nhn nh n{o l{ iu m{ h ng : hoc l{ nhng nguyn tc ban u h nu hay l{ nhng kt lun khng tu}n theo cc nguyn tc ~ nu ban u hoc bn c th quyt nh rng khng c c|i n{o c gi| tr c. Vic c c|c t|c phm trit hc c nhng kha cnh c bit, lin quan n s kh|c nhau gia trit hc v{ khoa hc. }y, chng ti ch cp n c|c t|c phm l thuyt trong trit hc nh c|c chuyn lun hay t|c phm siu hnh v trit l ca t nhin. Trit hc phi gii thch bn cht ca s vic ch khng phi m t nh khoa hc. Trit hc khng ch quan t}m n mi quan h ca c|c hin tng m{ cn phi hiu thu nhng nguyn nh}n s}u xa v{ iu kin dn n c|c hin tng . Ch c th kh|m ph| y
235
c|c vn n{y khi c|c c}u tr li c l{m s|ng t bng c|c l l v{ ph}n tch r r{ng. V th, n lc ch yu ca c gi l{ phi tm hiu c|c t ng, a ra nhn nh ban u. Mc d c|c trit gia cng nh c|c nh{ khoa hc c mt kho thut ng chuyn mn, nhng c|c t ng th hin tng ca h thng c ly t nhng c}u ni thng ng{y nhng c dng theo ngha c bit. iu n{y i hi c gi phi rt ch . Nu h khng th khc phc khuynh hng dng nhng t ng quen thuc theo c|ch thng thng, h c th l{m cho cun s|ch tr th{nh v ngha v{ vng v. Cng nh trong khoa hc, c|c thut ng c bn trong trit hc rt tru tng. C|ch duy nht din t c|c kin thc tng qu|t l{ dng nhng t ng tru tng. T tru tng c chng ta s dng trong mi cuc i thoi ca cuc sng h{ng ng{y. Tuy nhin, c t tru tng v{ t c th cng c lc khin nhiu ngi lng tng. Bt c khi n{o bn ni v iu g mt c|ch chung chung tc l{ bn ang dng nhng t ng tru tng. Nhng nhng g bn tip nhn thng qua c|c gi|c quan li lun lun c th v{ c| bit, cn nhng g bn dng tr c suy ngh lun lun tru tng v{ chung chung. hiu mt t tru tng, bn phi bit n din t iu g. Khi bn ni bit mt iu g tc l{ bn hiu mt kha cnh chung chung n{o ca nhng s vic m{ bn ~ tri nghim. Bn khng th nhn thy, chm v{o hay tng tng ra kha cnh chung chung . Nu l{m c iu n{y th khng cn g kh|c bit gia c|c gi|c quan v{ tr c. Nhng ai c tng tng xem c|c tng ni n iu g ch l{m cho mnh m m i v{ cui cng, ch cm thy v vng v c|c t ng tru tng. i vi s|ch trit hc, bn cng nn quan t}m c bit n c|c nguyn tc ca c|c trit gia. c th l{ nhng iu m{ trit gia 236
Cch c sch trit hc
mun bn cng t gi thuyt ging h, hoc l{ nhng vn m{ h cho l{ hin nhin. t gi thuyt khng phi l{ vic kh. Bn c t gi thuyt v{ sau xem iu g xy ra. Gi v tin iu m{ bn tht s khng tin l{ mt b{i tp tr c |ng l{m. Bn c{ng t tng v nhng lun im ca mnh th bn c{ng t |nh gi| sai quan im ca ngi kh|c. Phn ln s|ch trit hc u nu ln mt s gi thuyt m{ c|c t|c gi cho l{ hin nhin. Nhng gi thuyt nh th c rt ra trc tip t kinh nghim ch khng phi c chng minh t nhng gi thuyt kh|c. Bn nn nh nhng kinh nghim rt ra c|c gi thuyt khng ging nhng kinh nghim c bit ca c|c nh{ khoa hc m{ l{ kinh nghim chung ca mi ngi. C|c trit gia khng l{m vic trong phng th nghim, cng khng nghin cu thc a. V vy, hiu v{ kim nghim c|c nguyn tc ch o ca c|c trit gia, bn khng cn s tr gip ca c|c kinh nghim c bit c c t vic nghin cu k lng m{ ch cn bn dng chnh l thng v{ nhng quan s|t h{ng ng{y v th gii m{ bn ang sng. Ni c|ch kh|c, phng ph|p c s|ch trit hc cng ging phng ph|p vit s|ch trit hc. Khi i mt vi mt vn , mt trit gi a ch c c|ch duy nht l{ suy ngh v vn . Khi i din vi mt cun s|ch trit hc, c gi cng khng cn c|ch n{o kh|c l{ phi c n, ngha l{ suy ngh v n. Khng c s gip n{o kh|c ngoi tr c.
Quyt nh ca bn
Mt t|c phm trit hc l thuyt hay th khng cn c yu t hng bin v{ tuyn truyn. Bn khng cn quan t}m n nh}n c|ch ca t|c gi hay tm hiu ho{n cnh x~ hi v{ kinh t ca h. Tuy nhin, s c li hn nu bn c c|c t|c phm ca c|c trit gia kh c 237
nhng ngi ~ b{n v c|c vn ca t|c gi m{ bn ang c. Bn nn lng nghe cuc tho lun ca h trc khi quyt nh v nhng iu m{ mt ngi trong s h trnh b{y. Bn cng khng nn lo lng khi c|c trit gia khng nht tr vi nhau bi hai l do. Th nht, vic bt ng quan im nu ko d{i dai dng cho thy c mt vn ln cha c hoc khng gii quyt c. Quan trng l{ phi bit nhng iu b n tht s nm }u. Th hai, vic mi ngi bt ng quan im khng c g quan trng. Tr|ch nhim ca bn l{ t quyt nh. Trong sut cuc tranh lun ca c|c trit gia, bn phi |nh gi| iu g l{ ng v{ iu g sai. Khi bn c v{ hiu mt cun s|ch trit hc, bn ~ t ti v th ca ngi ph|n xt. ng nhin, mi ngi phi t mnh tr li c|c c}u hi v trit hc. Ly kin ca ngi kh|c khng phi l{ tr li m{ l{ ln tr|nh c|c c}u hi. C|c c}u tr li ca bn phi c c s vng chc vi s h tr ca nhng l l, tc l{ bn khng th da v{o s x|c nhn ca c|c chuyn gia nh khi c s|ch khoa hc.
Lu v thuyt thn hc
C hai loi thuyt thn hc: thuyt thn hc t nhin v{ thuyt thn hc gi|o iu. Thuyt thn hc t nhin l{ mt b phn ca trit hc, l{ chng cui cng trong thuyt siu hnh. V d, nu bn hi thuyt nh}n qu c phi l{ mt tin trnh v tn khng, c phi mi th u c nguyn nh}n ca n khng v{ c}u tr li l{ c th bn c th ri v{o mt vng lun qun v tn. V th, c th bn phi tha nhn mt nguyn nh}n khi ph|t n{o m{ bn th}n n khng c nguyn nh}n. Aristotle gi nguyn nh}n hiu n{y l{ mt bc chuyn ti ch.
238
Cch c sch trit hc
Thuyt thn hc gi|o iu kh|c trit hc ch c|c nguyn tc u tin ca n l{ nhng b{i vit v tn ngng c mt s nh{ truyn gi|o s dng. Mt t|c phm thn hc gi|o iu lun l thuc v{o c|c tn iu v{ quyn lc ca nh{ th tuyn b c|c tn iu . Nu bn khng theo tn ngng , khng l{ con chin ca nh{ th , bn kh c th c tt mt cun s|ch thn hc gi|o iu bng c|ch xem c|c tn iu trong s|ch ging c|ch bn nhn nhn nhng gi thuyt ca mt nh{ to|n hc. Nhng bn phi lun nh rng tn iu khng phi l{ iu m{ tn gi nh. c tin, i vi nhng ai c lng tin, l{ s chc chn nht ca kin thc ch khng phi l{ mt kin mang tnh thm d. Dng nh, nhiu c gi ng{y nay thy iu n{y rt kh hiu. H thng phm mt hay c hai sai lm khi i mt vi thuyt thn hc gi|o iu. Sai lm u tin l{ khng chu chp nhn, d ch l{ tm thi, rng c|c tn iu vn l{ c|c nguyn tc u tin ca t|c gi. Kt qu l{, c gi c m~i |nh vt vi nhng nguyn tc u tin m{ khng tht s ch n chnh bn th}n cun s|ch. Sai lm th hai l{ h gi nh rng v c|c nguyn tc u tin mang tnh gi|o iu nn c|c l l da trn c|c nguyn tc , c|ch t duy m{ chng ng h v{ c|c kt lun m{ chng a ra u mang tnh gi|o iu. Tt nhin, nu mt s nguyn tc c chp nhn v{ c|ch t duy da trn c|c nguyn tc c sc thuyt phc th c c s chp nhn c|c kt lun, t nht cng nh chp nhn c|c nguyn tc. Nhng nu c|ch t duy sai th nhng nguyn tc c chp nhn u tin s dn n c|c kt lun v cn c. }y, chung ti ang ni n nhng kh khn phi i mt khi mt c gi khng tin v{o c|c tn iu ca mt t|c phm thn hc phi i mt. c gi c nhim v phi chp nhn c|c nguyn tc u tin l{ ng, sau phi c s|ch tht k. Cn c gi c c tin c mt t|c phm quan trng i vi tn ngng ca mnh 239
li c nhng kh khn kh|c. Tuy nhin, nhng vn n{y kh ng ch c trong c s|ch thn hc.
Cch c sch kinh in

C mt loi s|ch v{ mc c|ch c rt th v m{ chng ti cha b{n n. l{ s|ch kinh in. Theo truyn thng, c th gi chng l{ s|ch linh thing hay thn th|nh nhng nhng t hin nay khng cn ph hp vi c|c t|c phm loi n{y, mc d vi mt s t|c phm chng vn cn hiu lc. V d tiu biu nht l{ cun Kinh Th|nh. Ngi ta c n khng phi nh c mt t|c phm vn hc m{ l{ c li ca Thng ban ph|t cho nh}n loi. Tuy nhin, nhng ngi theo ch ngha Marxists chnh thng cho rng c|c t|c phm ca Marx cng phi c c theo c|ch m{ nhng ngi Do Th|i hay C c gi|o chnh thng c Kinh Th|nh. Cun Sch ca Mao Trch ng cng c tnh kinh in nh th i vi mt ngi cng sn Trung Hoa trung thnh. Kh|i nim s|ch kinh in c th vt ra ngo{i nhng v d trn. H~y ngh n bt k mt t chc n{o nh nh{ th, mt ng ph|i chnh tr, mt t chc x~ hi. Ngo{i c|c t chc kh|c th c|c t chc trn vn l{ mt t chc ging dy, c mt hc thuyt tuyn truyn v{ c c|c th{nh vin trung th{nh v{ phc tng. Th{nh vin ca c|c t chc thng c mt cch sng bi. H khng, thm ch l{ khng th cht vn vic c c|c cun s|ch theo h l{ kinh in. Chnh lng trung th{nh ~ tc i ca h quyn tm ra nhng li sai hay nhng iu v l trong mt cun s|ch linh thing. C|ch c nh th c nhng ngi Do Th|i chnh thng |p dng khi c Kinh Cu c; ngi C c gi|o |p dng c T}n Cu c; ngi Hi gi|o c Kinh Koran; ngi theo ch ngha 240
Cch c sch trit hc
Marxists c c|c t|c phm ca Marx, Lenin v{ t y thuc v{o tnh hnh chnh tr h c c|c t|c phm ca Stalin; c|c nh{ t}m l hc theo trng ph|i Freud c c|c t|c phm ca Freud; c|c s quan qu}n i Hoa K c s|ch hun luyn b binh Trn thc t, a s chng ta u ~ gp tnh hung m{ ta phi c s|ch theo kiu kinh in, ngay c khi ta cha c c theo kiu . Mt lut s thiu kinh nghim mun vt qua nhng k thi lut phi c mt s vn bn theo c|ch n{o c im cao. C|c b|c s hay c|c chuyn gia v{ c chng ta khi cn l{ sinh vin, do s thi trt nn phi c theo gii thch ca gi|o s, C th tm gn c|c c im ca c|ch c n{y trong t chnh thng. T n{y c gc t ting Hy Lp ngha l{ kin ng. Nhng cun s|ch chnh thng l{ nhng cun ch c mt v ch mt cch hiu ng. c im n{y i km vi mt s bt buc. l{ c gi trung th{nh ca cun s|ch kinh in buc phi tm ra ngha ca cun sch v{ nhn thy n ng theo c|ch hiu ca t ng. Nu bn th}n h khng l{m c iu n{y, h phi tm n ai c th lm c v d nh mt tu s hay gi|o s Do Th|i hoc ngi c chc v cao hn h trong t chc. D th n{o, h cng buc phi chp nhn gii ph|p m{ ngi kh|c a ra cho vn ca h. H c m{ khng c s t do. i li, h cm thy h{i lng s h{i lng kh c th c c khi c c|c s|ch kh|c. C|c vn gp phi khi c s|ch Kinh Th|nh l{ vn kh nht trong lnh vc c. S s|ch vit v c|ch c Kinh Th|nh nhiu hn tng s s|ch vit v tt c c|c kha cnh kh|c ca ngh thut c s|ch. Li ca Cha r r{ng l{ t|c phm kh nht m{ lo{i ngi c th c. Nhng nu bn tin chnh l{ li ca Cha, th l{ t|c phm quan trng nht bn cn c. N lc ca ng i trung thnh tng xng vi kh ca nhim v n{y. Ngi phng T}y c phn ng khi ni rng Kinh Th|nh l{ cun s|ch c nhiu ch khng ch mt ngha. N khng nhng l{ cun s|ch c nhiu
241
ngi c nht m{ cn l{ cun s|ch c c k nht trong tt c c|c cun s|ch.
242
19 C|ch c s|ch khoa hc x~ hi

Kh|i nim v{ thut ng khoa hc x~ hi bao trm gn nh tt c nhng g chng ta c ng{y nay. V d nh b|o ch hin i khng ch gii hn vic tng thut li nhng s kin, nhng tin tc kiu nh ai, c|i g, ti sao, khi n{o, }u. C|c nh{ b|o thng a nhng thng tin c tht km theo nhng din gii, bnh lun v{ ph}n tch. C|ch din gii v{ bnh lun thng tin kiu n{y u da v{o nhng kh|i nim v{ thut ng ca c|c ng{nh khoa hc x~ hi. Nhng kh|i nim v{ thut ng n{y cng xut hin nhiu trong s|ch b|o ng i m{ ta c th gp chng v{o cng mt nhm lin quan n bnh phm x~ hi. Mi ng{y c v s s|ch b|o vit v c|c ch nh sc tc, ti phm, thc thi ph|p lut, ngho i, gi|o dc, phc li x~ hi, chin tranh v{ ha bnh Phn ln c|c t|c phm n{y u mn t tng v{ ngn ng t c|c ng{nh khoa hc x~ hi. C|c t|c phm khoa hc x~ hi khng gii hn ngi thut vic tht. C nhiu b{i vit ng i l{ c|c t|c phm khoa hc x~ hi h cu vi mc ch to ra mt m hnh x~ hi nh}n to, cho php chng ta c th tm ra nhng hu qu v mt x~ hi t s i mi cng ngh v{ nhng vn kh|c. Tiu thuyt, kch, truyn u s dng nhng yu t ca c|c mn khoa hc x~ hi. 243
Ngo{i ra, hu nh khng c vn x~ hi, kinh t hay chnh tr n{o li cha tng c c|c chuyn gia khoa hc x~ hi lu t}m n. Hoc h ch ng tm ti hoc do nhng ngi phi trc tip i mt vi nhng vn mi h nghin cu, h s ph}n loi vn , x|c nh cng thc ca c|c vn v{ gip gii quyt vn .
S n gin ca vic c sch khoa hc x hi

C nhiu b{i vit thuc lnh vc khoa hc x~ hi l{ nhng t{i liu rt d c, vi ni dung thng tin v{ s liu thng c t rt t kinh nghim quen thuc vi c gi, phong c|ch miu t thng l{ tng thut vn ~ quen thuc vi c gi qua c|c t|c phm h cu v{ lch s. T x~ hi l{ mt t c nhiu sc th|i ngha v{ c th i lin vi rt nhiu tnh t. Trong tt c c|c trng hp, ngha rng nht ca t n{y l{ ch nhng ngi sng cng nhau thay v sng bit lp. Khi x~ hi l{ mt tnh t, n cng c nhiu ngha v{ a phn c|c ngha u quen thuc nh quyn lc x~ hi, |p lc x~ hi, cam kt x~ hi hay nhng vn x~ hi. Ring cm t vn x~ hi l{ mt v d v s gin n bn ngo{i lin quan n c vic c v{ vit t|c phm khoa hc x~ hi. Nhng b{i vit khoa hc x~ hi c nhiu thut ng v{ hnh nh n d km theo xc cm s}u sc thng l{m c gi lm tng l{ d c. T{i liu tham kho u ni v nhng vn ho{n to{n quen thuc vi ngi c. Khng nhng th, th|i v{ tnh cm ca ngi c v nhng vn n{y thng c ph|t trin mt c|ch chc chn. Trong khi trit hc cng gii quyt nhng vn ca th gii nhng chng ta thng t khi a ra kin v nhng c}u 244
Cch c sch khoa hc x hi
hi trit hc. Cn vi nhng vn do khoa hc x~ hi gii quyt, chng ta thng c nhng kin ht sc mnh m.
Kh khn khi c sch khoa hc x hi

iu nghch l l{ nhng yu t l{m cho t|c phm khoa hc x~ hi c v nh d c li chnh l{ nhng yu t l{m cho c|c t|c phm v lnh vc n{y kh c. V d, bn thng phi c quan im nht nh i vi vn t|c gi a ra. Rt nhiu c gi s khng trung thc vi kin ca chnh h nu h ng mt pha c lp v{ t thc mc v nhng g h c. Nhng }y li l{ iu cn thit mi khi bn c ph}n tch mt t|c phm n{o . Quan im ~ c chng ti ni n trong c|c nguyn tc c. Nu bn nh tr li hai c}u hi c bn u tin i vi bt c loi s|ch v n{o bn c, bn phi xem xt kin ca mnh ngay lc bt u c v bn s khng th hiu c mt cun s|ch nu t chi nghe nhng g n ni. S quen thuc ca c|c thut ng cng nh c|c vn kh|c trong t|c phm khoa hc x~ hi cng l{ mt tr ngi i vi vic hiu t|c phm. Bn th}n nhiu nh{ khoa hc x~ hi t thc c kh khn n{y. H nht quyt t chi s dng d t hay nhiu c|c thut ng hay kh|i nim chuyn ng{nh trong b|o ch ph thng v{ c|c t{i liu kh|c. V d nh kh|i nim tng sn phm quc d}n (GNP), c s dng vi ngha tng i hn ch trong nhng b{i vit kinh t nghim tc. Nhng mt s nh{ khoa hc x~ hi cho rng rt nhiu nh{ b|o v{ phng vin ~ khin kh|i nim n{y phi l{m qu| nhiu vic. H s dng n qu| rng r~i m{ khng tht s hiu ngha ca n. Tt nhin l{ nu t|c gi ca t{i liu bn ang c vn cn bn khon v vic s dng thut ng ca anh ta, th bn vi t c|ch l{ c gi, cng s khng th hn th.
245
Lun im n{y s c l{m r bng vic ch ra s kh|c bit gia c|c ng{nh khoa hc x~ hi v{ c|c ng{nh khoa hc t nhin. Chng ti ~ quan s|t v{ nhn thy t|c gi nhng cun s|ch khoa hc t nhin thng l{m r nhng g ng ta gi nh v{ mong mun chng minh. ng ta cng c gng c gi d d{ng nhn ra nhng thut ng v{ tin c ng s dng. tc l{ gip bn thng nht quan im vi t|c gi v{ tm ra c|c tin - mt yu cu quan trng i vi c gi khi c bt c t|c phm m t n{o. C th bn vn gp kh khn vi c|ch trnh b{y kiu to|n hc v{ nu bn khng hiu chc chn v nhng lp lun cng nh c s thc nghim hoc c s quan s|t ca nhng kt lun c rt ra, bn s kh c th bnh phm c cun s|ch - tc l{ tr li c c}u hi Cun s|ch c ng khng? v{ ngha ca n l{ g?. Tuy nhin, c mt ngha quan trng khin cho vic c nhng t|c phm loi n{y d hn phn ln c|c t|c phm m t kh|c. Mt c|ch ni kh|c v nhng g mt nh{ khoa hc t nhi n lm l ni rng ng ta ~ quy nh vic dng t ca mnh, tc l{ ng ta thng b|o cho bn nhng thut ng n{o cn cho lp lun ca ng y v{ ng s s dng chng nh th n{o. Nhng quy nh nh vy thng xut hin u cun s|ch di dng nh ngha, nh , tin , V vic quy nh c th c|ch s dng l{ mt c im ca c|c ng{nh khoa hc t nhin nn ngi ta thng ni rng nhng ng{nh khoa hc n{y ging nhng tr chi hay chng c cu trc ca mt tr chi. Vic quy nh c|ch s dng cng ging nh vic thit lp lut cho mt tr chi. Nu bn mun chi b{i t}y, bn khng th vn vo li lut chi v{ ni rng ba ngi th tt hn l{ chi i; nu bn mun chi b{i brit th bn khng th tranh lun vi lut chung rng qu}n Q n qu}n J hoc l| b{i ch cao nht s n c bt c qu}n b{i n{o kh|c. Tng t, bn khng th vn li nhng quy nh ca mt nh{ khoa hc ch}n chnh khi c t|c phm ca ng ta. Bn phi tha nhn nhng quy nh v{ bt u c t .
246
n nay, vic quy nh s dng thut ng vn cha ph bin trong c|c ng{nh khoa hc x~ hi nh l{ vi c|c ng{nh khoa hc t nhin. Mt nguyn nh}n l{ do khoa hc x~ hi cha tng b to|n hc ha. Mt nguyn nh}n kh|c l{ vic quy nh s dng thut ng trong c|c ng{nh khoa hc x~ hi hay khoa hc h{nh vi kh thc hin hn. N c th l{ mt c|ch nh ngha v mt giai on suy tho|i kinh t hay suy gim sc khe tinh thn. Thm ch nu mt nh{ khoa hc x~ hi c gng nh ngha nhng thut ng nh vy th c gi ca ng ta cng s t du hi chm cho c|ch s dng t nh vy. Do , nh{ khoa hc x~ hi phi tip tc chin u vi nhng thut ng ring ca mnh trong sut t|c phm ca ng v{ s chin u ~ g}y ra vn cho c gi. Tuy nhin, kh khn ln nht ca vic c t|c phm khoa hc x~ hi xut ph|t t thc t l{ t{i liu thuc lnh vc n{y hay b pha trn hn l{ nhng b{i vit m t n thun. Chng ta ~ thy lch s l{ s trn ln gia h cu v{ khoa hc nh th n{o v{ chng ta phi c lch s vi nhn thc trong u ra sao. Chng ta ~ quen vi nhng kiu trn ln nh vy nhng vi trng hp ca khoa hc x~ hi th c kh|c. Rt nhiu t|c phm khoa hc x~ hi l{ s pha trn gia khoa hc, trit hc, s hc v{ thng c cht h cu vit c trn tru hn. Nu khoa hc x~ hi lun c pha trn y ht nh vy th chng ta cng s quen vi n nh ~ quen vi lch s. Nhng mi th li khng nh vy. S pha trn thay i gia c|c cun s|ch kh|c nhau v{ ngi c c nhim v phi x|c nh nhng th{nh phn a dng to ra cun s|ch anh ta c. Nhng th{nh phn c th thay i theo din bin ca chnh cun s|ch hoc thay i gia c|c cun s|ch vi nhau khin cho vic ph}n t|ch chng l{ khng d dng. Lc n{y, bn s nh li bc u tin mt ngi c ph}n tch phi l{m l{ tr li c}u hi Cun s|ch thuc loi n{o?. Nu l{ 247
t|c phm h cu, vic tr li c}u hi n{y kh| d d{ng. Nu l{ t|c phm khoa hc v{ trit hc, vic tr li c}u hi n{y cng khng qu| kh khn. Thm ch, vi mt t|c phm lch s phc tp, t nht ngi c cng bit l{ mnh ang c lch s. Nhng nhng th{nh phn a dng cu th{nh nn mt t|c phm khoa hc x~ hi lc kt hp theo c|ch n{y, lc theo c|ch kh|c khin cho c}u hi n{y rt kh tr li. V{ bng c|ch n{o , c gi c t|c phm khoa hc x~ hi vn phi tr li c}u hi trn. }y khng ch l{ nhim v u tin m{ cn l{ nhim v quan trng nht. Nu anh ta c th ni cun s|ch mnh ang c c kt hp t kin thc ca nhng ng{nh n{o hoc c to nn t nhng b phn kin thc n{o th anh ta ~ tin c mt bc rt quan trng trong vic hiu cun s|ch. Khng kh ph|c ha li cu trc mt t|c phm khoa hc x~ hi nhng ng tnh vi nhng g t|c gi a ra th khng h d v hu nh mi t|c gi u khng th quy nh vic s dng t ng ca h. Tuy nhin, chng ta lun c th hiu nhng thut ng quan trng qua mt v{i ngha ph bin ca chng. T thut ng chng ta chuyn sang nhn nh, ri lp lun. V{ s khng c g rc ri nu l{ mt cun s|ch tt. Nhng c}u hi cui cng ( ngha ca cun s|ch l{ g?) i hi ngi c phi c s thn trng nht nh. n }y c th xy ra tnh hung c gi ni: Ti khng th ch nhng kt lun t|c gi a ra, nhng ti khng th ng vi chng. L do c th v c gi ~ c nhng tin kin nht nh v c|ch tip cn vn ca t|c gi cng nh nhng kt lun cui cng ng ta a ra.
c ti liu khoa hc x hi
Trong chng n{y, chng ti ~ hn mt ln s dng cm t t{i liu khoa hc x~ hi thay cho s|ch khoa hc x~ hi. S d nh 248
vy l{ v vi lnh vc khoa hc x~ hi, c gi thng phi c t hai t|c phm tr ln v cng mt ch th mi c th hiu c ch . iu n{y khng phi v khoa hc x~ hi l{ mt lnh vc cn kh| mi m, c t t{i liu kinh in, m{ cn v khi c c|c t|c phm khoa hc x~ hi, chng ta thng ch tp trung v{o mt vn c th n{o hn l{ v mt t|c gi hay mt cun s|ch c th. V d chng ta quan t}m n ch thc thi ph|p lut v{ c nm, by t|c phm vit v ch n{y hoc chng ta thch nhng t{i nh mi quan h ging lo{i, gi|o dc, thu kha hay nhng vn ca gii chc tr|ch a phng nhng khng ch c duy nht mt t|c phm chnh thc n{o ni v bt c ch n{o trn }y nn chng ta phi c rt nhiu t|c phm. T|c gi c|c cun s|ch khoa hc x~ hi thng xuyn phi cho ra i nhng n phm mi, nhng t|c phm c t|i bn th ch cho nhng cun s|ch c. mt chng mc n{o , tnh trng tng t cng xy ra i vi s|ch trit hc. hiu trn vn t|c phm ca mt trit gia, bn cng nn c gng c t|c phm ca nhng trit gia c nh hng ti suy ngh ca t|c gi n{y. Hoc vi s|ch lch s, nu bn mun kh|m ph| ra s tht ca qu| kh th bn phi c rt nhiu cun s|ch v thi k thay v ch c mt quyn. Trong nhng trng hp n{y, kh nng bn tm thy mt cun s|ch c bn, c th tin c v vn s cao hn. Trong lnh vc khoa hc x~ hi, iu n{y t khi xy ra nn vic phi c nhiu hn mt t|c phm cp thit hn rt nhiu. Khng th |p dng cng mt lc c|c nguyn tc ca vic c ph}n tch vi nhiu cun s|ch vit v cng mt ch d. Chng c th |p dng cho tng t|c phm mt v{ nu bn mun c tt bt c cun s|ch n{o vit v cng mt ch th bn phi quan s|t chng. Nhng bn lun cn nhng nguyn tc c mi khi bn chuyn t cp c ph}n tch ln cp c ng ch . Nhng nguyn tc s c trnh b{y trong phn tip theo.
249
250
PHN 4
Mc ch cao nht ca vic c sch
252
20 Cp c th t c ng ch
T u n gi, cha c phn n{o ni c th v c|ch c hai hoc nhiu cun s|ch v cng mt ch . Chng ti mi ch ra rng, khi chm n mt vn n{o , khng ch c mt quyn s|ch ni v n. Khi c ng ch , iu u tin l{ bn phi bit rng c nhiu cun ch khng phi ch mt cun s|ch b{n v mt vn c th. Yu cu th hai kh hn rt nhiu, l{ bn phi bit c cun s|ch n{o nhn chung nn c. Ni cng ch ngha l{ g? Nu ch l{ v mt giai on hoc mt s kin lch s th kh| r r{ng, nhng nu v lnh vc kh|c th cn nhiu iu phi ni. Cun theo chiu gi v Chin tranh v ha bnh l{ hai cun tiu thuyt cng vit v chin tranh, nhng gia chng khng c nhiu nt tng ng. Cun The Charterhouse of Parma (Nh{ t bn Parma) ca Stendhal cng vit v cuc xu ng t, c|c cuc chin ca Napoleon nh trong tiu thuyt ca Tolstoy. Nhng khng c t|c phm n{o n thun k v cuc chin theo ng ngha ca t n{y. Chin tranh ch l{m nn cho c hai c}u chuyn, l{m bi cnh cho phn ln cuc i nh}n vt, cn bn th n c}u chuyn mi l{ c|i thu ht s ch ca chng ta. C th nh c truyn, ta bit thm v{i iu v cuc chin. Thc t, Tolstoy tng ni rng ng ~ bit thm nhiu v trn Waterloo nh s l
253
gii ca Stendhal. Nhng khng nn tm n tiu thuyt khi mc ch ca ta l{ tm hiu v chin tranh. iu n{y cng tng t vi t|c phm h cu v ngi vit tiu thuyt c phong c|ch ho{n to{n kh|c ngi vit t thc. Nhng nh th khng c ngha l{ trong s|ch t thc khng c chuyn nh th xy ra. Gi s, bn thch c v tnh yu v{ c nhiu t|c phm vn hc vit v t{i n{y nn bn s gp cht kh khn khi phi chn ra cun s|ch n{o nn c. ng trc s lng s|ch tham kho ln, chng ta l{m th n{o khng nh c ch n{y ng l{ ch ta ang nghin cu? V d, mt ngi ni Ti thch n ph m|t, ngi kh|c ni Ti thch bng |, ngi th ba li bo Ti yu nh}n loi, c ba ngi n{y c dng t yu theo ngha chung khng? Tht ra, chng ta ch n c ph m|t ch khng n c bng | hay nh}n loi; chng ta chi c bng | ch khng chi c ph m|t hay nh}n loi; v{ d c}u Ti yu nh}n loi mang ngha g th ngha cng khng |p dng c cho ph m|t hay bng |. Nhng c ba ngi u dng chung mt ng t. C nguyn nhn su xa n{o kh nhn ra trn b mt ca iu n{y? V c}u hi rt kh nn ngay c khi ~ tr li c, liu ta c th khng nh l{ mnh ~ x|c nh ng th n{o l{ cng ch khng? i mt vi tnh hung phc tp n{y, bn h~y quyt nh thu hp gii hn, ch tm hiu v tnh yu vi con ngi thi tnh yu gia ngi vi ngi, ng gii hay kh|c gii, bng tui hay kh|c tui, Nhng bn s thy vn cn nhiu vn k c khi bn ch c mt s t s|ch v ch ~ chn. V d, tnh yu, theo mt s nh vn, ch bao gm lng v k, thng l{ ham mun x|c tht. Tnh yu n thun l{ tn gi ca s hp dn m{ hu ht c|c sinh vt u cm thy i vi bn kh|c gii. Nhng mt s nh{ vn kh|c li cho rng tnh yu khng phi s v k m{ l{ lng v tha thun khit. Nu coi s vi k lun |m ch vic mun mt iu tt cho bn th}n, 254
Cp c th t c ng ch
cn lng v tha mang ngha mun iu tt cho ngi kh|c th gia chng c im g chung? t nht, v k v{ v tha c im chung v xu hng, v ham mun theo kha cnh rt tru tng ca hai t n{y. Nhng vic i s}u nghin cu vn s gip bn sm nhn ra c|c nh{ vn coi tinh ty ca tnh yu mang tnh nhn thc hn l{ ham mun. Nhng nh{ vn n{y quan nim tnh yu l{ mt h{nh ng nhn thc, khng phi l{ h{nh ng cm xc. Ni c|ch kh|c, vic bit mt ngi c nhng phm cht |ng c h}m m lun i trc vic ham mun ngi . H khng th ph nhn vic c ham mun, nhng h ph nhn vic c th gi ham mun l{ tnh yu. Gi s, bn x|c nh c mt v{i nt chung trong rt nhi u quan nim v tnh yu. Nhng nh vy khng c ngha l{ mi vn u ~ xong. H~y xem c|ch tnh yu bin ha gia con ngi vi nhau. Tnh yu ca nam n khi ang yu nhau c ging khi ~ ci nhau khng? Tnh yu la tui 20 c ging khi ~ tui 70? Tnh yu ca ngi ph n d{nh cho chng mnh c ging tnh yu d{nh cho c|c con? Tnh yu ca ngi m c i thay khi con c|i ~ trng th{nh? C|ch anh trai yu em g|i c kh|c g c|ch ngi y yu cha mnh? Khi trng th{nh, con c|i c yu cha m theo c| ch kh|c khng? Tnh yu ca mt ngi {n ng vi v hay vi mt v{i ngi ph n kh|c c ging vi tnh bn ca anh ta vi bn cng gii mnh khng? C|c mi quan h vi nhng ngi bn cng gii kh|c nhau ch n{o? Tnh yu v{ tnh bn l{ hai t kh|c nhau th nhng tnh cm m{ chng gi tn c tht s kh|c nhau? Hai ngi kh|c tui c th l{m bn vi nhau khng? Hai ngi c nhng kh|c bit |ng k v tin bc hoc tr thng minh c th l{m bn vi nhau khng? Ph n c kt bn c khng? Anh trai v i em g|i, hay anh em trai, ch em g|i c tr th{nh bn ca nhau c khng? Liu bn c th duy tr c tnh bn vi mt ngi bn vay tin hay cho ngi ta vay tin khng? Nu khng th ti sao? Mt cu hc tr c yu c gi|o ca mnh c khng? Ngi g io 255
vin l{ nam hay n th c s kh|c bit g? Nu c rbt mang hnh d|ng con ngi tht, liu con ngi c yu c chng khng? Nu chng ta ph|t hin ra sinh vt c tr thng minh tn ti trn Sao Ha hay trn bt k h{nh tinh n{o kh|c, chng ta c yu c chng khng? Ta c yu c mt ngi m{ ta cha bao gi gp mt khng, v d nh mt minh tinh hay mt v tng thng? Nu chng ta thy ght ai, c tht s l{ mt biu hin ca tnh cm? Trn }y l{ mt s c}u hi t ra khi bn c, d ch l{ mt phn t{i liu m t chun x|c v tnh yu. C nhiu c}u hi kh|c cng c th c t ra. S nghch l mang tnh t m lun xut hin trong qu| trnh c ng ch . D kiu c n{y c nh ngha l{ c hai hay nhiu cun s|ch v cng mt ch , ngha l{ vic x|c nh ch din ra trc vic c, nhng theo mt kha cnh th vic x|c nh ch phi i sau ch khng phi i trc vic c. Trong trng hp c v tnh yu, bn c th phi c mt t| hay mt trm t|c phm trc khi bn nhn ra l{ mnh ang c v c|i g. V{ khi ~ c xong, rt c th bn kt lun l{ mt na s s|ch bn c khng lin quan g n ch c.
Vai tr ca c kim sot trong c ng ch

Chng ti ~ ni nhiu ln rng c|c cp c l{ ni tip nhau, cp cao hn gm nhng cp trc hoc di n. iu n{y s c gii thch trong trng hp c ng ch . Vn n{y ~ c ni ti trong phn gii thch mi quan h gia c kim so|t v{ c ph}n tch. Chng ti ~ ch ra hai bc ca c kim so|t l{ c lt v{ c s qua nm chnh. Hai bc n{y gip bn o|n nh trc hai bc u ca vic c ph}n tch. c lt to tin cho bc th nht ca c ph}n tch, trong , bn x|c nh ch ca cun s|ch ang c, bit s|ch thuc loi 256
Cp c th t c ng ch
n{o v{ vch ra cu trc t|c phm. c s qua nm chnh, d cng rt hu ch cho bc u tin ca vic c ph}n tch, nhng c bn l{ chun b cho bc th hai: hiu c ni dung cun s|ch bng c|ch thng nht thut ng vi t|c gi, din gii c|c nhn nh ca t|c gi v{ theo s|t c|c l l t|c gi a ra. Xt trn mt s kha cnh chung, c c kim so|t v{ c ph}n tch u c th coi l{ s o|n trc hoc chun b cho vic c ng ch . Trn thc t, c gi thng dng c|ch c kim so|t l{m cng c ch yu trong c ng ch . Gi s, bn c mt danh mc gm h{ng trm tn s|ch m{ thot nghe u vit v tnh yu. Nu bn c ph}n tch tng cun mt, bn khng ch c mt kh|i nim r r{ng v vn ang cn nghin cu - chnh l{ ch chung trong c ng ch - m{ bn cn bit c cun n{o khng lin quan g n tnh yu, tc l{ nm ngo{i phm vi nhu cu tm hiu ca bn. Nhng nu vy c th bn phi mt nhiu th|ng, nhiu nm mi ho{n th{nh xong. V vy, chng ta cn phi dng li i tt trong c ng ch . Chnh k nng c kim so|t s to ra li i tt. iu u tin phi l{m sau khi bn to c th mc ca mnh l{ tin hnh kho st tt c cc cun sch c trong th mc . Bn khng nn c ph}n tch bt c cun n{o trc khi bn xem qua chng. Vic c qua cun s|ch khng gip bn hiu ht c tnh phc tp ca ch hay to{n b t s}u xa m{ t|c gi gi gm, nhng n s thc hin hai chc nng chnh. Mt l{, n em li cho bn mt kh|i nim r r{ng v vn bn c th c ph}n tch hiu qu mt s tc phm trong danh mc. Hai l{, n cho php bn rt ngn th mc ca mnh d kim so|t hn. Li khuyn trn c bit hu ch vi c|c bn sinh vin, nht l{ sinh vin sp tt nghip v{ l{m nghin cu. Theo kinh nghim ca chng ti, mt s ngi c hc vn mc n{y s c kh nng c ch ng v{ ph}n tch. Kh nng c th cha v{ cn xa mi 257
t n trnh ca ngi c ho{n ho, nhng t nht h bit c|ch c c phn ct li ca cun s|ch, a c mt v{i nhn nh c l v cun s|ch v{ t c vn ct li v{o k hoch nghin cu ch ca h. Nhng tt c s n lc s l{ l~ng ph nu h khng bit lm sao c sch nhanh hn ngi khc. Vi bt c cun s|ch hay b{i b|o n{o, h u d{nh mt lng thi gian c nh nhau. Nh vy, h khng d{nh thi gian xng |ng cho nhng t|c phm c gi| tr v{ ph phm thi gian vi nhng t|c phm khng |ng phi ch trng nhiu. Mt c gi c kinh nghim c kim so|t khng ch bit cun s|ch thuc loi g v{ hiu c s qua ni dung ca n. Anh ta cn ph|t hin ra, trong khong thi gian c kim so|t ngn ngi , liu cun sch c cha ng ni dung g quan trng v vn anh ta ang tm hiu hay khng. C th anh ta cha bit iu n{y c th l{ g, phi i n mc c cao hn mi r, nhng anh ta ~ bit c mt trong hai iu: hoc l{ cun s|ch n{y hay, |ng c hoc l{ n khng mang li hiu bit mi m n{o v vn nn d c l th hay nhiu thng tin n }u cng khng nn c n lm g. i vi vic c ph}n tch, chng ti ~ ni rng c gi c kinh nghim thng tin h{nh ng thi vi c|c bc m{ ngi mi bt u c phi l{m tng bc mt. Vic chun b cho c ng ch tc l{ c so|t qua mt lt c|c cun s|ch trong th mc ca bn dng nh cng c th c tin h{nh ng thi vi vic c ph}n tch. Nhng theo chng ti d ngi c c kinh nghim n }u cng rt kh l{m c vic n{y. }y cng l{ mt li m{ rt nhiu nh{ nghin cu tr mc phi. Vi li suy ngh c th gp hai bc l{m mt, h c tt c mi th vi cng mt nhp rt chm hoc rt nhanh. Nhng iu n{y l{ sai vi hu ht c|c s|ch m{ h c.
258
Cp c th t c ng ch
T vic c kim so|t, bn ~ bit r s|ch n{o lin quan trc tip n ch bn quan t}m v{ c th tip tc vic c theo c|ch c ng ch . iu khng c ngha l{ tip tc vic c theo c|ch c ph}n tch. Tt nhin, trong tng s c|c cun to th{nh t{i liu nghin cu v ch ca bn, bn vn phi c tng cun vi nhng k nng ca vic c ph}n tch. Nhng bn phi lun ghi nh mt iu l{ ngh thut c phn tch ch c th p dng khi c mt cun sch n l, khi vic hiu to{n b cun s|ch l{ mc ch trc mt. Cn mc ch ca vic c nhiu s|ch v cng mt ch li kh| kh|c.
Nm bc c ng ch
Gi s, thng qua c kim so|t mt s s|ch, bn ~ c kh|i nim tng i r v ch m{ t nht v{i cun trong s b{n ti. Hn th na, li chnh l{ ch bn mun nghin cu. Khi , bn s l{m g? C nm bc tin h{nh phng ph|p c n{y. Chng ti khng gi }y l{ nhng quy tc, d ho{n to{n c th gi th v nu b qua bt c bc n{o, vic c s tr nn kh khn hn nhiu, thm ch l{ khng th. C|c bc s c trnh b{y theo trnh t din ra ca chng. mt i bc n{o th khng th thc hin c c|c bc tip theo.
Bc 1: Tm nhng phn c lin quan

Gi s, bn ~ bit c|ch c ph}n tch. Bi vy, bn ho{n to{n c th c k lng tng cun s|ch c lin quan. Nu th, u tin h{ng u s l{ vic c tng cun s|ch ring l, cn vn cn gii quyt b y xung h{ng th hai trong khi |ng ra phi l{m ngc li mi ng. Trong c ng ch , bn v cc vn bn quan 259
tm phi c t ln hng u, ch khng phi l cun sch bn ang c. Do , bc th nht cp c n{y l{ c so|t mt ln na to{n b t|c phm c lin quan nhm tm ra nhng phn ph hp nht vi nhu cu ca bn. C l khng c cun s|ch n{o c to{n b ni dung vit v vn bn ang quan t}m hay trn tr. Nhng ngay c khi gp cun s|ch , bn cng khng nn dng li l}u m{ vn nn c n tht nhanh. Cn hiu rng bn c cun s|ch k khng phi v bn th}n n hay m{ v n cung cp nhiu vn m{ bn ang tm hiu. Bc n{y c th l{m cng lc vi bc c so|t qua cun s|ch xem n c lin quan n vn bn quan t}m khng. Thng th c th gp hai bc cng nhau, nhng khng phi lc n{o cng l{m c nh vy. Nn nh rng mt trong nhng mc ch ca vic c so|t cun s|ch ln u l{ x|c nh ch bn ang quan t}m. Bn khng th hiu y v vn khi cha c qua nhiu s|ch trong th mc ban u ca bn. V th, c gng tm ra nhng phn lin quan cng lc vi vic x|c nh sch lin quan thng l{ vic rt kh. Tr khi bn rt c kinh nghim, hoc ~ kh| quen thuc vi ch n{y ri, nu khng, tt nht l{ bn t|ch chng ra l{m hai bc ring bit. iu quan trng trong c ng ch l{ phi nhn thc c im kh|c bit gia nhng cun s|ch bn c ln u vi c|c s|ch c ln th hai. Vi nhng cun c sau, c l bn ~ c kh|i nim r r{ng v vn , lc hai bc mi kt hp th{nh mt c. Nhng khi mi c ln u, chng nn c t|ch ri. Nu khng, bn s phm sai lm nghim trng khi x|c nh nhng on c lin quan. Nhng li n{y nu sau bn sa c th cng l{m bn mt rt nhiu thi gian v{ cng sc. Cui cng, nn nh rng bn s khng mt qu| nhiu cng sc hiu c y mt cun s|ch, thy c s hu ch ca n vi 260
Cp c th t c ng ch
bn, c khi cn hn c mong i ban u ca t|c gi. T|c gi c th gip bn gii quyt vn m{ khng cn phi c dng t trc. Chng ti ~ lu , trong phng ph|p c n{y, c|c cun s|ch bn c s phc v mc ch ca bn ch khng phi bn c v cun s|ch. Xt trn phng din n{y, }y l{ kiu c ch ng nht. Tt nhin, c ph}n tch cng mang tnh ch ng, nhng khi c ph}n tch, bn ~ t t mnh v{o mi quan h gia tr vi thy. Cn khi bn c ng ch , chnh bn phi l{ ngi l{m ch c tnh hnh. Bi vy, bn phi tm c ting ni chung vi t|c gi theo c|ch kh|c vi trc }y.
Bc 2: a tc gi n vi thut ng
Trong giai on hai ca vic c ph}n tch, quy tc u tin i hi bn phi thng nht thut ng vi t|c gi, ngha l{ phi x|c nh c nhng t kha trong t|c phm v{ c|ch t|c gi s dng chng. Nhng b}y gi bn phi c s|ch ca nhiu t|c gi v{ cha chc h s s dng c|c t kha hay c|c thut ng ging nhau. V vy, chnh bn phi to lp c cc thut ng v a tc gi n vi nhng thut ng , ch khng phi ngc li. }y c th l{ bc kh nht trong c ng ch . C|i kh }y l{ buc t|c gi phi s dng ngn ng ca bn hn l dng ngn ng ca chnh tc gi. Mi thi quen c s|ch thng thng ca chng ta u i ngc li iu n{y. Chng ta thng mc nh l{ t|c gi cun s|ch chng ta mun c k phi l{ ngi gii hn ta, nht l{ khi l{ mt t|c phm v i. D ta c ch ng tm hiu t|c gi n mc n{o th cng khng tr|nh khi xu hng d d{ng chp nhn c|c ngn t c t|c gi dng v{ c|ch ng ta sp xp vn . Tuy nhin, nu l{m vy khi c ng ch l{ ta ~ i sai hng. Ta c th hiu cun s|ch ca t|c gi , nhng s khng hiu c s|ch ca nhng ngi kh|c v{ vn ta nghin cu khng s|ng t thm c g. 261
Chng ta khng nhng khng c chp nhn h thng ngn t ca bt k t|c gi n{o m{ cn phi sn s{ng i mt vi kh nng l{ khng c h thng ngn t n{o mang li ch li cho chng ta. Ni c|ch kh|c, chng ta phi chp nhn mt thc t l{ nu t ng ca ta v{ ca bt k t|c gi n{o trng khp nhau th cng ch l{ do tnh c. S trng hp nh vy thng s rt bt li, v nu ta dng mt hoc mt lot t ca mt t|c gi, ta rt d tip tc dng c|c t kh|c ca t|c gi y. iu n{y s g}y cn tr hn l{ gip ch cho ta. Ni ngn gn, c ng ch xt trn phng din ln l{ mt b{i tp dch thut. Khng phi dch t ngn ng n{y sang ngn ng kia m{ l{ |p t mt h thng ngn t ln nhiu t|c gi. C|c t|c gi, d c chung ngn ng n{o, cng khng ng vai tr qu| c bit trong vn chng ta ang gii quyt, v vy khng th to ra c mt h thng ngn t l tng gip ta x l vn . Tm li, khi c ng ch , chng ta phi x}y dng mt h thng thut ng, trc ht gip ta hiu c ca tt c ch khng ch mt hay mt s t|c gi, gip ta gii quyt c vn .
Bc 3: Gii quyt mi thc mc

Quy tc th hai ca vic c hiu t|c gi i hi ta phi tm ra c c|c c}u then cht trong t|c phm, t hiu c h{m ca t|c gi. Trong khi va phi x}y dng mt h thng thut ng, chng ta cng ng thi i mt vi nhim v to dng mt lot nhn nh mang tnh trung lp. C|ch tt nht thc hin vic n{y l{ to ra mt khung c}u hi l{m s|ng t vn ca ta v{ mi c}u hi s ln lt c tng t|c gi tr li. iu n{y khng h n gin v c|c c}u hi phi c t ra theo c|ch thc v{ trnh t va gip ta gii quyt c vn , c tr li ln lt bi tng t|c gi. Kh khn l{ c}u hi ta mun tm 262
Cp c th t c ng ch
li gii cha chc ~ c c|c t|c gi coi l{ c}u hi. C|ch h nhn vn c th rt kh|c vi chng ta. i khi, chng ta buc phi chp nhn thc t rng c c|c t|c gi s khng a ra c}u tr li n{o cho mt hoc hn mt c}u hi ca chng ta. Khi y, phi coi c}u hi l{ cha c hi }m. Nhng ngay c khi t|c gi khng tho lun v c}u hi mt c|ch r r{ng, i khi, ta vn tm c c}u tr li d l{ gi|n tip trong t|c phm. Nu t|c gi ng chm ti c}u hi, ta c th kt lun l{ sau kiu g t|c gi cng tr li n. Mc d, khng th t suy ngh ca ta v{o suy ngh ca t|c gi hoc bt h ni nhng iu ta mun, nhng ta cng khng th ho{n to{n ph thuc v{o vic nhn c t h nhng nhn nh tng minh gip gii quyt vn ca ta. Bi nu khng ta s khng cn vic g l{m na. Nh ~ nu, c|c c}u hi phi c t trong mt trnh t gip ch cho vic nghin cu ca chng ta. Trnh t n{y ph thuc v{o t{i nghin cu nhng chng ti c th a ra v{i ch dn. Nhng c}u hi u tin thng l{ v s tn ti hoc tnh cht ca mt hin tng hoc tng m chng ta ang nghin cu . Nu mt t|c gi khng nh s tn ti ca hin tng hoc c tnh ca tng, ta c th t thm c}u hi vi t|c phm ca ngi n{y. Thng l: Lm cch no bit c hin tng ny? tng ny c th hin ra sao? Chng ta cng khng nn hy vng tt c c|c t|c gi s tr li c|c c}u hi ca ta cng mt kiu. Nu nh vy, ta li khng cn vic g l{m v s nht tr ca c|c t|c gi ~ th|o g vn . Nhng v c|c t|c gi khng ai ging ai nn ta phi tin h{nh bc tip theo.
263
Bc 4: Xc nh vn
Nu mt c}u c hi r r{ng v{ chng ta bit chc c|c t|c gi s tr li n theo nhng c|ch kh|c nhau c ngha l{ ta ~ tm ra mt vn . Vn l{ s kh|c nhau gia c|c c}u tr li ca c|c t|c gi. Khi tt c t|c gi ch a ra hai c}u tr li, vn tr nn n gin. Mi c}u hi thng c t hai c}u tr li tr ln v{ khi , c|c c}u tr li phi c sp xp theo tng cp i nghch. Da v{o ta ph}n loi c c|c t|c gi theo quan im ca h. Vn ch tht s ny sinh khi hai t|c gi hiu c}u hi theo cng mt c|ch nhng li tr li theo hai c|ch tr|i ngc nhau. Nhng iu n{y t khi xy ra. Thng thng, nhng s kh|c bit trong c|ch tr li c quy cho l nhng quan nim khc nhau v cu hi, v cng mt vn . Nhim v ca ngi c ng ch l{ x|c nh c|c vn sao cho chng c kt ni c{ng nhiu c{ng tt. i khi, iu buc ngi c phi to ra mt khung c}u hi theo c|ch khng t|c gi n{o ng. C nhiu vn lin quan n ch chng ta ang b{n ti, nhng chng c v thuc nhiu nhm kh|c nhau. V d, c|c c}u hi v c im ca tng ang c xem xt gi ln rt nhiu vn lin quan. Nhng vn xoay quanh mt lot c}u hi gn b cht ch vi nhau c gi l{ cuc tranh lun v mt kha cnh ca vn . Cuc tranh lun n{y c th rt phc tp v{ ngi c c nhim v phi tm hiu v{ sp xp n c trt t v{ r r{ng ngay c khi khng t|c gi n{o l{m vic . Vic ph}n loi v{ sp xp c|c cuc tranh lun n{y cng nh c|c vn ct li a chng ta n bc cui cng ca c|ch c n{y.
264
Cp c th t c ng ch
Bc 5: Cuc phn tch tho lun

n }y, chng ta ~ tm ra c|c phn trong s|ch c lin quan n vn cn nghin cu; to c mt h thng thut ng trung lp c th |p dng vi tt c hoc a s c|c t|c gi; to khung v{ sp xp mt lot c}u hi coi nh s c gii |p trong c|c s|ch; x|c nh v{ sp xp c|c vn ny sinh t c|c c}u tr li kh|c nhau. Vy cn nhng vic n{o cn l{m thm? Bn bc trn ng vi hai nhm quy tc trong vic c ph}n tch. Khi chng ta tu}n theo v{ |p dng c|c quy tc n{y v{o bt c cun s|ch n{o, ta c th tr li c|c c}u hi Cun s|ch ni v c|i g? v{ Cun s|ch ni v vn nh th n{o?. Gi }y, chng ta cng c th tr li c c|c c}u hi tng t v cuc tho lun xoay quanh vn ang c quan t}m trong c ng ch . Khi c ph}n tch mt t|c phm ring l, c hai c}u hi na cn c tr li l{ Cun s|ch c ng khng? v{ ngha ca n l{ g?. Vi c ng ch , chng ti ~ sn s{ng tr li hai c}u hi nh th v cuc tho lun. Gi s, vn ta ang tm hiu l{ mt trong nhng vn nan gii khin ngi ta phi mt h{ng th k u tranh vi n v{ l{ vn ~ v{ s khng bao gi nhn c s ng tnh t nhng ngi tt. Khi , bn nn nhn thc rng nhim v ca bn, vi t c|ch c gi c ng ch , khng ch l{ t tr li c|c c}u hi bn ~ d{y cng to dng nhm l{m s|ng t nhng kin xoay quanh ch v{ v chnh ch . Khng d tm ra ch}n l ca loi vn n{y. Ni ng hn, tm thy n th cng l{ thy trong mu thun gia nhng cu tr li tri ngc nhau , m{ phn nhiu c|c c}u tr li u cha ng nhng dn chng rt thuyt phc v{ nhng l do x|c |ng cng c cho chng. Khi , ch}n l hay gii ph|p cho vn li c trong cuc tho lun theo trnh t nhiu hn l{ c trong bt c chui nhn nh hoc 265
khng nh n{o v n. V vy, trnh b{y ch}n l n{y, chng ta khng ch t c}u hi v{ tr li m{ cn phi hi theo trnh t nht nh, gi vng c trnh t ; phi th hin c s kh|c nhau gia c|c c}u tr li v{ c gng nu c l do ti sao; phi ch ra c c th on n{o trong s|ch minh ha cho vic ph}n loi c}u tr li. L{m c tt c nhng vic n{y mi c th ni l{ ta ~ ph}n tch xong cuc tho lun v vn ta ang quan t}m v{ ta ~ hiu c n. S ph}n tch thu |o v cuc tho lun xung quanh mt vn s to iu kin gip c|c nghin cu sau t kt qu tt hn. Nu khng c s ph}n tch, nhng kha cnh ca vn s khng hin hu mt c|ch r r{ng.
S cn thit ca tnh khch quan S ph}n tch y c|c kin b{n lun xung quanh mt vn s cho ta bit nhng vn chnh hoc nhng lung quan im c bn i lp nhau. iu n{y khng c ngha l{ s bt ng lun l{ vn ni cm trong mi cuc tranh lun. Tr|i li, s ng thun thng i km s bt ng, th hin c|c mt i lp nhau ca cuc tranh lun. Thng c mt s hoc nhiu t|c gi c chung quan im ng h hoc phn i. Him khi c t|c gi n{o mt mnh mt quan im trong tnh hung g}y tranh lun. S ng ca con ngi v bn cht ca c|c s vic trong bt c lnh vc n{o u to ra mt s suy o|n v tnh ch}n thc ca c|c kin thng gp. Nhng s bt ng quan im li to ra iu ngc li vi suy o|n - rng khng kin n{o m}u thun vi nhau li c th ho{n to{n ng, d n c c ai t|n th{nh hay khng. Gia c|c kin tr|i ngc nhau, c th c mt kin ho{n to{n ng v{ nhng kin cn li l{ sai nhng cng c th mi kin phn |nh mt phn ca s tht, thm ch tt c c|c kin tr|i 266
Cp c th t c ng ch
ngc nhau u sai. iu n{y ho{n to{n c th xy ra, ging nh trng hp kin m{ ai cng ng ha ra li sai; kin khng c ni ra li ng hoc gn ng. Ni c|ch kh|c, mc ch nghin cu cp c th t n{y khng phi l{ phng |n cui cng tr li cho c}u hi ny sinh trong qu| trnh tin h{nh nghin cu hay gii ph|p cui cng cho vn gc r dn n cuc nghin cu n{y. S l{ v o|n ch khng phi bin chng nu vi mi vn quan trng c nhn din v{ ph}n tch, n u khng nh hoc c gng chng minh tnh ng n hay sai lm ca bt c quan im n{o. Nu ng vy, n s c thm mt ting ni trong cuc tranh lun v{ mt i bn cht kh|ch quan, c lp ca mnh. C th tm tt tnh cht c bit ca vic ph}n tch cng ch c hng ti trong bn t kh|ch quan bin chng. Ni ngn gn, ngi c theo c|ch n{y c gng nhn nhn tt c c|c kin v{ khng theo ring kin n{o c. Tuy nhin, tnh kh|ch quan tuyt i nm ngo{i kh nng ca con ngi. c gi c th khng theo kin ch quan n{o, trnh b{y vn khng cht th{nh kin hoc thin v n{o v{ coi c|c kin tr|i ngc l{ nh nhau. Nhng l{m c vic n{y cng khng phi n gin, i hi ngi c phi chng li sc hp dn v{ l{m ch c chnh mnh. Khng th bo m tnh kh|ch quan bin chng tuyt i ch bng vic tr|nh a ra nhng nhn xt r r{ng v tnh ch}n thc ca c|c kin tr|i ngc nhau. Thin kin c th xen v{o bt c lc n{o, d biu hin ch l{ m h nht qua c|ch tm tt c|c lun im, nhn lt c|c , qua ging iu t c}u hi hoc m{u sc m nht ca mt im ta lu hay qua trnh t trnh b{y c|c c}u tr li cho nhng c}u hi trng t}m. Nhng d sao, vic khng theo kin n{o vn d hn vic nhn nhn tt c c|c kin. Ngi c ng ch chc chn s tht bi
267
trong vic nhn nhn mi kin. Khng th lit k thu |o mi kin v vn nhng ngi c vn phi c gng ho{n th{nh n. tr|nh s st, ngi c cn thn c th chn cho mnh phng ph|p d v{ s dng n c{ng nhiu c{ng tt. l{ lun lu t}m n nhng g t|c gi vit, c i c li c|c on c lin quan v{ khi trnh b{y kt qu nghin cu vi mt lng kh|n gi ln hn, ngi c phi trch dn nguyn vn kin hoc lun im ca t|c gi. iu n{y khng h m}u thun vi tnh cp thit ca vic tm c mt h thng thut ng trung lp ph}n tch vn . Tnh cn thit vn gi nguyn gi| tr v{ khi tm tt lun im c a mt t|c gi c trnh b{y, bn phi dng chnh ngn t ch khng phi ca t|c gi. Nhng li ca t|c gi - c trch dn mt c|ch cn thn khng b sai lch - phi c km v{o phn tm tt gip ngi vit, cng l{ ngi c theo phng ph|p n{y t |nh gi| c liu mnh ~ hiu ng t|c gi cha. Ch c ch cng rn ca ngi c mi tr|nh nhng trng hp xa ri tnh kh|ch quan bin chng. L tng n{y i hi s n lc l{m vic tht cn trng c}n bng c|c c}u hi i nghch nhau, loi ra nhng li bnh mang th{nh kin, kim tra xem c xu hng n{o qu| nhn mnh hoc qu| coi nh khng. bn ph}n tch cui cng, d c mt c gi n{o thm tra tnh hiu qu ca b{i vit mang tnh bin chng n{y, nhng ch c ngi vit ra n , tc ngi c ng ch vi c th bit mnh c tha m~n c nhng yu cu n{y khng.
V d v c ng ch
C th coi vic nu v d l{ mt c|ch tt gii thch c ng ch l{ nh th n{o. Chng ti chn ch l{ tng v s tin b. }y khng phi l{ s la chn ngu nhin. Chng ti ~ tin h{nh nghin cu kh| s}u v vn n{y (Ch thch: Kt qu ca nhng 268
Cp c th t c ng ch
nghin cu n{y c xut bn trong cun The Idea of Progress, New York: Praeger, 1967. T|c phm c ho{n th{nh vi s gip ca Vin Nghin cu Trit hc, c|c t|c gi chnh l{ gi|m c v{ ph gi|m c ca vin n{y). Nu khng, v d chng ti a ra c l s khng gip ch nhiu cho c|c bn. Vic nghin cu v tng c ngha lch s v{ trit hc quan trng n{y ~ ko d{i nhiu nm. Nhim v u tin l{ lc ra mt danh s|ch c|c t|c phm cn nghin cu tm ra c|c phn lin quan v{ to th{nh mt th mc. Chng ti ~ phi c so|t v{i ln nhiu cun s|ch, b{i b|o v{ c|c on vn kh|c. Trong qu| trnh , chng ti nhn thy nhiu u s|ch cui cng c |nh gi| l{ c lin quan li c tm thy mt c|ch ngu nhin hoc ch l{ do d o|n. C nhng du hiu rt d nhn bit nh rt nhiu cun c t tin b trong ta , nhng hu ht c|c cun s|ch c, d c lin quan n vn cng khng h s dng thut ng n{y. Chng ti cng c qua mt s t|c phm th c, tiu thuyt nhng tp trung ch yu v{o c|c s|ch chuyn kho v{ thy rng rt kh cho c tiu thuyt, kch, th nu c c|ch c ng ch n{y v mt s nguyn do. Trc ht, ct truyn khng phi l{ lun im hay vn . Th hai, ngay c c|c nh}n vt c nhiu ph|t ngn nht trong truyn cng him khi c kin r r{ng v mt vn n{o. H thng ni ch yu v c|c mi quan h tnh cm. Th ba, ngay c khi c|c nh}n vt c hn mt b{i din thuyt, v d nh Settembrini ni v s tin b trong cun Magic Moutain (Ngn ni k diu) ca Thomas Mann, chng ta cng khng th chc rng cng chnh l{ quan im ca t|c gi. Liu t|c gi c dng chm bim khng khi ng cho nh}n vt ca mnh ni v ch ? Ni chung, ngi c phi rt n lc thu hiu ca t|c gi trc khi quyt nh t mt t|c phm h cu v{o mt n{y hay mt kia ca vn . N lc n{y rt ln nhng kt qu t c li rt m m nn tt nht l{ h~y tr|nh n.
269
i mt vi cuc tho lun v s tin b trong nhiu t|c phm kho cu cn li, nhim v ca chng ti l{ phi ph|t trin mt h thng thut ng mang tnh trung lp. }y l{ nhim v phc tp nhng s tr nn d hiu hn nu c mt v d. T tin b c c|c t|c gi s dng theo nhiu c|ch kh|c nhau m{ a s u cha phn |nh thc cht ngha ca t. Mt s t|c gi s dng t n{y ch mt dng bin chuyn trong lch s nhng li khng mang ngha l{ s tt hn ln, trong khi hu ht c|c t|c gi u dng t n{y ch s thay i mang tnh lch s v{ theo hng tt ln. V th, hai c|ch hiu trn khng th c th hin bng mt t chung. Trong trng hp n{y, a s s thng. Do , khi b{n lun v c|c quan im ca mt b phn nh t|c gi, chng ta khng th dng t s tin b ngay c khi c|c t|c gi trong nhm dng t n{y. Nh ~ ni, bc th ba ca c ng ch l{ gii |p c|c thc mc. C}u hi u tin v s tin b l{ S tin b c din ra trong lch s khng? v{ C phi nhng thay i trong lch s lo{i ngi u theo hng tt ln?. C nhiu c}u tr li kh|c nhau v c}u hi n{y. Nhng c bn, c ba c}u tr li chnh l{: c, khng, v{ chng ta khng th bit c. Tuy nhin, c rt nhiu c|ch ni c, v{i kiu ni khng v{ t nht l{ ba c|ch kh|c nhau ni chng ta khng th bit. C|c c}u tr li mun hnh mun v v{ lin quan cht ch n nhau to th{nh cuc tranh lun chung v s tin b. N chung v mi t|c gi u c nhng kin kh|c nhau v rt nhiu vn trong phm vi ca ch . Nhng cng c nhng cuc tranh lun c bit v s tin b do c|c t|c gi chn c}u tr li c to nn. C|c vn n{y trong cuc tranh lun ni trn lin quan n bn cht hoc tnh cht ca s tin b m{ h, vi t c|ch l{ c|c t|c gi tin b, khng nh l{ mt s tht trong lch s. }y, c ba vn c th c t ra di dng c}u hi: (1) Tin b c cn thit khng, hay n ch l{ s tip gi|p ca c|c s kin? (2) Tin b ng nhin 270
Cp c th t c ng ch
s tip tc, hay cui cng n s kt thc hoc ri v{o trng th|i bt bin? (3) C s tin b trong bn cht t nhin ca con ngi khng hay ch din ra trong c|c iu kin bn ngo{i ca i sng con ngi? Ngo{i ra, cn mt lot vn nh kh|c ch din ra trong nhm c|c t|c gi tin b v c|c kha cnh m{ s tin b xut hin. Chng ti ~ x|c nh s|u lnh vc c mt s t|c gi cho l{ c s tin b xut hin. l{: tin b tri thc, tin b k thut, tin b kinh t, tin b chnh tr, tin b o c v{ tin b m thut. Cu trc b{i ph}n tch v s tin b c m t trn ~ minh ha cho s c gng ct ngha c|c vn trong phm vi b{n lun v ch n{y ca chng ti v{ ph}n tch chnh cuc b{n lun n{y. Nhng vic nh th cn c c|c c gi c ng ch tin h{nh thng xuyn.
Cch dng sch Syntopicon khi c ng ch

c k chng n{y, bn s thy chng ti thnh thong c nhc ti nghch l ca vic c ng ch . l{ tr khi bn bit cun s|ch n{o cn c, nu khng bn khng th c theo c|ch n{y; nhng bn phi c ng ch , nu khng bn s khng bit s|ch n{o nn c. Tt nhin l{ c t nht mt gii ph|p v mt l thuyt i vi nghch l trn. Gi s bn bit v kho t{ng vn hc ca chng ti tng tn n mc ng n vn n{o l{ bn bit ngay n c vit s|ch n{o. Nhng nh vy, ban khng cn ai gip v{ cng khng cn nghe chng ti ni thm bt c iu g v phng p hp c ng ch na.
271
Mt kh|c, gi s bn khng c cht hiu bit n{o, bn vn c c hi hi nhng ngi hiu bit, nhng li khuyn ca nhng ngi thng l{ s cn tr hn l{ s tr gip. Nu ngi ~ nghin cu v ch n{y th ngo{i vic ni bn nn c on n{o, rt c kh nng anh ta s tin th ni lun c|ch c chng nh th n{o v{ iu n{y c th g}y kh khn cho bn. Nhng nu anh ta cha h c nghin cu n{o v vn n{y, c th anh ta cng ch hiu bit bng bn. V th, iu cn thit }y l{ mt cun s|ch tham kho ch cho bn bit nhng phn lin quan n c|c vn bn quan t}m nm }u m{ khng nhc bn phi c nhng phn th n{o, tc l{ khng |nh gi| trc ngha hoc chnh ca nhng on . Syntopicon l{ mt v d v cun s|ch nh vy. Ra i v{o nhng nm 1940, n l{ mt danh mc theo ch v c|c cun s|ch mang tn C|c cun s|ch v i ca th gii phng T}y. C 3.000 ch hoc vn , di mi ch l{ danh s|ch lit k r vn c ni ti t trang n{o n trang n{o trong c|c cun s|ch. Mt v{i trong s l{ c|c b{i d{i nhiu trang, s kh|c l{ c|c on chnh hay thm ch l{ mt phn ca on. V th, bn khng cn tn cng tm c|c on na m{ ch vic ly cun s|ch c ni n v{ gi n nhng trang m{ thi. Tt nhin, cun Symtopicon cng c hn ch. N ch l{ bn lit k v mt loi s|ch v{ ch a ra hng dn rt s s{i v c|c on c th tm trong c|c cun s|ch kh|c ngo{i loi s|ch . Nhng t nht n cng gip bn khi u vic c cng ch . V{ mt iu lun ng l{ c|c cun s|ch trong lot s|ch u l{ nhng cun bn mun c d bn ang nghin cu v bt c lnh vc g. V vy, Syntopicon c th l{m thay bc nghin cu khi u ca nhng hc gi uyn b|c hoc c gi, to iu kin cho ngi y tin nhanh n phn anh ta c th suy ngh c lp v anh ta bit nhng tng n{o ~ c ri.
272
Cp c th t c ng ch
Vi nhng ngi bt u c ng ch , Syntopicon c{ng h tr c lc hn, n c th gip h theo ba c|ch: a ra nhng s|ng kin, gi , hng dn. N a ra nhng s|ng kin bng c|ch gip bn vt qua nhng kh khn ban u m{ ai cng gp phi khi i din vi nhng cun s|ch c in. Ai cng khuyn bn nn c chng v{ bn c giao cho mt chng trnh c t c|c t|c phm d ti c|c t|c ph m kh hn. Nhng c|c chng trnh c i hi bn phi c to{n b hoc phn ln cun s|ch. Tuy nhin, kinh nghim cho thy c|ch n{y thng khng em li kt qu mong mun. Vi s tr gip ca Syntopicon, hng gii quyt s kh|c hn. N khi u vic c c|c cun s|ch ln bng c|ch cho php ngi c c chnh x|c nhng s|ch vit v ch anh ta quan t}m v{ c c|c b{i ngn v nhng ch n{y ca nhiu t|c gi kh|c nhau. Syntopicon cng c th gi cho ta nhiu iu v c chn on cng ch trong c|c t|c phm ln. Mi quan t}m c tht ban u ca ngi c v mt vn c th c th to thm mi quan t}m v nhng vn kh|c. V{ khi ~ bt u vi mt t|c gi, bn rt d i n tm hiu vn cnh t|c phm. Trc khi bn nhn ra iu , bn ~ c mt phn hay ca cun s|ch ri. Cui cng, Syntopicon cn ng vai tr hng dn theo ba c|ch kh|c bit. }y l{ mt trong nhng li ch chnh ca vic c theo phng ph|p n{y. Th nht, ch s gip bn hiu on vn ang c d d{ng hn. Nhng n khng cho ngi c bit b{i ang c c ngha g v b{i c lin quan n ch v{i hoc nhiu kha cnh kh|c nhau. V th, ngi c c tr|ch nhim tm hiu chnh x|c xem c|c kha cnh lin quan l{ g. Th hai, tp hp nhiu b{i v cng mt ch . C|c t|c gi v{ t|c phm kh|c nhau s gip ngi c m{i gia kh nng c hiu mi 273
phn. i khi, c|c phn trong cng mt cun s|ch c c theo mt trnh t v{ t trong vn cnh ca nhau s tr nn s|ng t hn. C lc, ngha ca mt trong nhiu on i nghch nhau trch t c|c cun s|ch kh|c nhau c nu bt ln khi chng c c theo tng cp i nhau. V{ thnh thong, c|c on ca cng mt t|c gi bnh lun v c|c b{i ca mt t|c gi kh|c li gip ngi c hiu thm v t|c gi c b{i c bnh lun kia. Th ba, nu |p dng c|ch c n{y vi nhiu ch kh|c nhau th cng mt on vn c trch dn trong Syntopicon v hai hay nhiu ch s c t|c dng hng dn. on vn mang nhng ngha m{ ngi c hiu rng mnh ~ hiu n hi kh|c trong mi quan h vi c|c ch kh|c nhau. C|ch hiu a ngha n{y khng ch l{ dng b{i tp c bn trong ngh thut c s|ch, m{ cn c xu hng to cho tr c ta thi quen lun thc c rng mt on vn phc tp c th cha ng rt nhiu lp ngha kh|c nhau. Chng ti xin lu c|c bn l{ c s kh|c bit ln gia c ng ch vi ch s vit thng (syntopical reading) v{ c ng ch vi ch S vit hoa (Syntopical reading). C|ch th hai |m ch vic c c|c t|c phm ln c s tr gip ca cun Syntopicon. Nhng phng ph|p c ng ch vi ch s vit thng lun c s dng ph bin hn l{ c ng ch vi ch S vit hoa.
Nhng nguyn tc lm nn tng cho vic c ng ch

C kin cho rng, c ng ch (theo ngha rng ni trn) l{ iu khng th. H ni rng ho{n to{n sai lm khi |p t mt h thng thut ng d l{ trung tnh ln mt t|c gi. H thng thut ng ca t|c gi phi c xem l{ bt kh x}m phm v ta khng nn c c|c cun sch m{ khng gn chng vi vn cnh. Bn cnh , vic chuyn h thng thut ng n{y sang h thng thut ng kh|c c nhiu ri ro v t ng khng n gin nh c|c k hiu to|n 274
Cp c th t c ng ch
hc. Ngo{i ra, nhng ngi theo quan im n{y cn cho rng vic c ng ch bao gm c vic c c|c t|c gi t|ch bit nhau v khng gian v{ thi gian, kh|c bit r nt v phong c|ch v{ hng tip cn s bp mo s tht. Mi t|c gi l{ mt tiu v tr v{ d c th to ra mi quan h gia c|c t|c phm ca cng t|c gi vit trong nhng thi k kh|c nhau, th cng khng c mi lin h n{o r r{ng gia t|c gi n{y vi t|c gi kh|c. Cui cng, h vn cho rng vn c|c t|c gi b{n ti khng quan trng bng c|ch thc h b{n bc. Nu ta khng ng chm g ti c|ch thc t|c gi trnh b{y ni dung, ta s khng hiu g v c hai mt n{y. Chng ti khng ng tnh vi tt c l l trn v nhng l do sau: Trc ht l{ v vn h thng thut ng. Ph nhn vic trnh b{y mt tng theo nhiu c|ch cng ging nh ni rng khng th dch t ngn ng n{y sang ngn ng kia. Chng ti ng l{ vic dch mt cun s|ch c ng o mi ngi coi l{ linh thing (v d nh Kinh Koran) l{ rt kh nhng khng phi l{ khng th l{m c. Chng ti cng ng rng rt kh chuyn ngn t ca ngi n{y sang ngn t ca ngi kh|c nhng cng khng phi l{ khng th l{m c. Th hai l{ v vn s t|ch bit v{ tnh duy nht ca t|c gi. V d, nu nhn thy Aristotle i cng mt phin dch bit c ting Anh hin i v{ ting Hy Lp c, chng ti s khng th hiu ni ng ta v ng ta cng vy. Nhng chng ti tin rng trong vng mi pht, nu mun, chng ti v{ Aristotle c th {m lun vi nhau v nhng vn trit hc i bn cng quan t}m. S khng tr|nh khi nhng bt ng mun thu v c|c kh|i nim nht nh, nhng ngay khi nhn thc c chng, chng ti c th tm ra hng gii quyt. Nu iu trn l{ c th th vic mt cun s|ch ni chuyn c vi mt cun s|ch kh|c thng qua ngi phin dch l{ mt iu 275
ho{n to{n c th xy ra. Tt nhin, s thn trng l{ cn thit v bn cn bit c hai ngn ng (chnh l{ hai quyn s|ch) c{ng tng tn c{ng tt. R r{ng, vn khng phi l{ khng th vt qua. Cui cng l{ v c|ch thc. V d bn ni Tao yu m{y vi con ch ca bn bng mt ging gin d, n s co rm li v s v khng th hiu c bn ni g. Ai c th khng nh l{ khng c g kh|c ngo{i }m iu hoc c ch trong giao tip hu thanh gia hai ngi vi nhau? ]m iu ging ni rt quan trng, c bit l{ khi quan h tnh cm l{ ni dung ch yu ca cuc giao tip v{ ngn ng ca c th c th ni vi ta nhiu iu nu chng ta chu kh lng nghe. Nhng cn c nhng th kh|c na trong giao tip ca con ngi. Nu bn hi ai li ra }u, anh ta ch cho bn phi i theo h{nh lang B, khi }m iu ca anh ta th n{o bn cng khng quan t}m. C th anh ta ng hoc sai, ni di hay ni tht, nhng iu cn thit }y l{ bn s nhanh chng tm c li ra bng vic i theo h{nh lang B. Bn ~ hiu c anh ta ni c|i g v{ phn ng ra sao, ch khng nghi ng hay n vic anh ta ni th n{o.
Tm tt v c ng ch
Phng ph|p c ng ch ~ c trnh b{y ht trn. Sau }y l{ s tm tt c|c bc cn l{m khi c theo c|ch n{y di dng mt cng. I. Chun b cho vic c ng ch 1. To mt th mc tm thi nhng s|ch cn c v ch (thng qua danh mc s|ch trong th vin, c|c chuyn gia v{ th mc s|ch tham kho trong c|c cun s|ch).
276
Cp c th t c ng ch
2. Kho s|t tt c c|c cun s|ch trong th mc tm ra cun n{o vit v ch cn nghin cu, ng thi c kh|i nim r hn v ch . II. c c|c cun s|ch trong th mc ~ to 1. Kho s|t c|c cun s|ch lin quan n ch tm ra c|c phn b{n n n trc tip nht. 2. X}y dng mt h thng thut ng trung tnh v ch m{ ta cho rng tt c hoc a s t|c gi u s dng n chng, d h c tht s dng hay khng. 3. To lp mt lot c|c nhn nh trung tnh cho tt c c| c tc gi bng c|ch t ra mt lot c}u hi c th tm thy c}u tr li trong c|c cun s|ch, d c}u hi c c tr li r rng hay khng. 4. X|c nh c|c vn chnh v{ ph bng c|ch sp xp c|c c}u tr li i ngc nhau ca c|c t|c gi v{o c|c c}u hi v mt mt ca vn n{y hay vn kia. Bn nn nh rng khng phi lc n{o cng ny sinh mt vn r r{ng gia hai hoc nhiu t|c gi, nhng i khi n phi c to ra thng qua vic tm hiu quan im ca t|c gi v c|c vn c th khng phi l{ mi quan t}m h{ng u ca h. 5. Ph}n tch cuc tho lun bng c|ch sp xp c|c c}u hi v{ vn theo c|ch l{m s|ng t nht ch . Nn t nhn g vn chung hn trc c|c vn t chung hn v{ ch r mi quan h gia c|c vn .
277
21 c s|ch v{ s ph|t trin tr tu

Chng ti ~ ho{n th{nh nhim v t ra phn m u cun s|ch bng c|ch ~ ch ra rng hot ng chnh l{ yu t ct li c c hiu qu v{ c{ng c ch ng bao nhiu c{ng tt by nhiu; ~ nh ngha c ch ng chnh l{ bit c|ch t c}u hi, }u l{ nhng c}u hi cn phi t ra khi c bt c cun s|ch n{o v{ c|ch thc tr li vi nhng loi s|ch kh|c nhau. Chng ti cng x|c nh, b{n lun v bn cp c v{ ch ra c|c cp n{y ni tip nhau ra sao; ch trng n cp cao hn, nhn mnh vic c ph}n tch v{ c ng ch . V phng ph|p dc ng ch c v xa l vi nhiu ngi nn chng ti b{n v n nhiu hn c|c cp c kh|c, a ra y quy tc v{ gii thch tng quy tc cng nh c|ch |p dng chng. Nhng hu ht nhng iu ~ ni v vic c ph}n tch u c th |p dng v{o c ng ch vi mt s sa i nht nh cho ph hp s c trnh b{y trong chng cui cun s|ch n{y. Nh vy, nhim v ca chng ti ~ ho{n th{nh, nhng bn th cha. Khng cn thit phi nhc bn rng }y l{ cun s|ch thc h{nh, tc l{, ngi c s|ch n{y phi bt buc l{m theo n. Nu c gi ng vi kt lun ca cun s|ch v{ cng nhn c|c phng ph|p n xut l{ thch hp v{ hiu qu th ngi y mi 278
c sch v s pht trin tr tu
phi h{nh ng theo cun s|ch. C th, bn khng ng tnh vi mc ch u tin l{ bn cn bit c|ch c hiu qu c{ng tt hoc khng ng tnh vi c|ch thc chng ti a ra t c mc ch gm c|c quy tc c kim so|t, c ph}n tch v{ c ng ch . Nhng nu bn chp nhn mc ch n{y v{ ng vi c|c phng ph|p , bn phi c gng c nh cha bao gi c c.
Sch hay gip ch g cho bn

C th hiu t phng tin theo hai c|ch. Mt l{ c|c quy tc c s|ch, phng ph|p gip bn tr th{nh mt c gi c s|ch khn ngoan; hai l{ nhng th bn c. C phng ph|p m{ khng c th g |p dng th cng v ngha. ngha th hai, phng tin gip bn n}ng cao kh nng c chnh l{ c|c cun s|ch bn c. Nhng trn thc t, phng ph|p c minh ha trong phn b{n v c ph}n tch v{ c cng ch khng |p dng c vi tt c c|c loi s|ch. L do l{ mt s cun s|ch khng i hi phi c theo phng ph|p. H~y nh, mun tr th{nh mt c gi khn ngoan, bn khng th b s|ch n{o, b{i n{o cng c. Bn khng th tr th{nh ngi c gii nu ch c c|c cun s|ch nm trong kh nng m{ phi ng n nhng cun vt kh nng ca bn. Ch nhng cun s|ch mi khin bn phi ng n~o v nu khng ng n~o, bn khng th hc c c|i g. V th, mt iu rt quan trng vi bn l{ khng ch c tt, bn cn phi x|c nh c s|ch n{o gip n}ng cao kh nng c ca mnh. Mt cun s|ch n thun gii tr ch l{ th tiu khin lc ri r~i v{ ngo{i gii tr ra, bn khng th nhn thm c g t n. Chng ti khng phn i gii tr, nhng chng ti nhn mnh l{ vic n}ng cao k nng c khng song h{nh vi c gii tr. 279
Nhng cun s|ch thun ty thng b|o cho bn nhng iu bn cha bit nhng khng gip bn hiu c bn cht ca chng th tnh trng cng nh trn. Vic c ly thng tin cng kh ng khin bn ng n~o hn vic c gii tr d thot nhn c v nh c. Nhng n gin ch v tr n~o bn b nht y thng tin hn l{ trc khi bn c cun s|ch. C s thay i v lng nhng k nng ca bn khng n}ng cao cht n{o. Chng ti ~ ni nhiu ln rng ngi c gii lun t ra nhng yu cu cho mnh. Anh ta c rt ch ng vi s n lc ln. Cn mt iu kh|c bn cng nn nh l{ nhng cun s|ch bn mun c thc h{nh kh nng c ca mnh, c bit l{ c ph}n tch, cng phi t ra nhng yu cu cho bn. Chng phi nm ngo{i tm ca bn. Khi |p dng c|c quy tc chng ti ~ nu, chng s khng cn ngo{i tm na. Tt nhin, c|c quy tc s khng mang php m{u n ngay cho bn. C nhng cun vn m~i nm ngo{i tm ca bn d bn c c gii n }u. chnh l{ nhng cun s|ch bn cn tm kim v chng l{ tr th c lc nht gip bn tr th{nh mt c gi thng th|i hn. C nhng c gi ~ sai lm khi cho rng nhng cun s|ch th|ch thc nh vy u vit v c|c lnh vc xa l. H tin rng ch c nhng cun s|ch khoa hc v{ trit hc mi tha m~n c c|c tiu ch t ra. iu n{y khng ng. Nhng cun s|ch khoa hc v i thng d c hn rt nhiu nhng cun kh|c v c|c t|c gi ~ cn thn gip bn hiu c nhng thut ng, x|c nh r c|c nhn nh chnh v{ trnh b{y c|c lun im ch cht. Nhng iu n{y khng h c trong c|c t|c phm th ca nn th ca mi chnh l{ nhng cun s|ch kh nht, yu cu cao nht. V d, s|ch ca Homer kh c hn s|ch ca Newton, d khi c ln u tin, bn c th hiu c nhiu hn t s|ch ca Homer. L do l{ Homer chn ch rt kh c th vit hay c.
280
Nhng kh khn khi c mt cun s|ch hay rt kh|c vi nhng kh khn khi c mt cun s|ch ti. Cun s|ch ti chng li mi n lc ph}n tch ca bn. N trt khi tay bn mi khi bn ngh ~ nm c vn ri. Thc t l{ vi s|ch ti, khng c g cn phi nm bt c. N khng |ng n lc. Bn khng nhn c phn thng n{o cho s chin u ca mnh. Trong khi , mt cun s|ch hay s c phn thng cho bn khi bn n lc c n. C|c cun s|ch hay nht tng nhiu phn thng nht. C hai loi phn thng. Mt l{, n n}ng cao k nng c ca bn khi bn c th{nh cng mt t|c phm hay v{ kh; hai l{, mt cun s|ch hay c th dy bn rt nhiu iu v th gii v{ v bn th}n bn. Ngo{i vic hc c c|ch c hiu qu hn, bn cn bit thm v cuc sng v{ tr nn s|ng sut hn. Tc l{ bn s thc s}u sc hn v nhng ch}n l vnh cu v{ v i ca i ngi. c bit, nhng cun s|ch v i nht c th gip bn suy ngh tt hn v nhng vn con ngi khng th gii quyt c hoc bn khng th ngh nhiu v{ hiu c s}u, v chng c vit ra bi nhng ngi c tr tu hn ngi.
Kim t thp v nhng cun sch

Tnh ring kho tng s|ch phng T}y ~ c v{i triu cun s|ch, nhng phn ln trong khng a ra c y c|c yu cu gip bn n}ng cao k nng c v l{ nhng cun s|ch gii tr n thun hoc cung cp thng tin. Bn khng cn c ph}n tch m{ ch cn c lt l{ . Loi s|ch th hai l{ loi bn c th hc c nhiu iu t n v c|ch c v{ c|ch sng. Trong 100 cun, cha chc ~ c mt cun thuc loi n{y, c khi trong 1.000 cun hay nhiu hn th mi c mt cun. l{ nhng cun s|ch hay, c t|c gi gt gia cn thn, truyn ti ti ngi c nhng t s}u xa v nhng ch 281
lun l{ mi quan t}m mun thu ca con ngi. Chng t ra nhng yu cu nghim khc vi ngi c, |ng chng ta c v{ suy ngm ch t l{ mt ln. Nu c k nng c tt, bn c th thu hiu c to{n b ni dung t|c phm ch trong mt ln c. Nhng cm gi|c khi c cun s|ch m|ch bo bn l{ bn khng cn c li na. C|c cun s|ch nh vy l{m bn ng n~o v{ tng s hiu bit. Bn vt kit n. Nh , bn nhn ra cun s|ch khn g cn g cho bn thm na. Trong s s|ch , c mt lng nh hn khng th b vt kit d bn c theo c|ch tt nht c th. l{ khi bn gp s|ch li sau khi ~ c v{ suy ngm ht kh nng ca mnh, bn bng nghi ng cun s|ch cn c nhng iu bn cha hiu ht. Cui cng, bn li tm n n. Lc n{y, c mt iu rt |ng lu t}m xy ra. Hoc l{ bn s thy ha ra cun s|ch c t th cn hiu hn bn tng. L do l{ v trong thi gian dng gia c|c ln c, suy ngh ca bn ~ kp trng th{nh thm. Hiu bit ca bn rng hn, bn ~ thay i nhng cun s|ch th khng. V th, vic c li cun s|ch l{m bn tht vng. Hoc l{ bn kh|m ph| ra rng cun s|ch dng nh cng trng th{nh cng bn nu l{ cun s|ch thuc loi cao nht - loi khng bao gi b vt kit. Bn tm thy nhng iu tht s mi m m{ trc bn khng nhn ra. Nhng g bn hiu v cun s|ch vn ng v{ b}y gi n li ng theo nhiu c|ch hiu kh|c na. Cun s|ch vn nm ngo{i tm ca bn v n tht s l{ mt cun s|ch hay, v i, c th c tip cn t nhiu cp kh|c nhau. N s lun n}ng bn ln tm cao mi ngay c khi bn ~ tr nn khn ngoan v{ hiu bit hn. Chng ti khng mun |p t tn c|c s|ch hoc nhm s|ch tt cho bn. Bn nn tm kim mt s cun s|ch c gi| tr cho chnh bn. l{ nhng cun s|ch dy bn nhiu nht v c c|ch c v{ v cuc sng - nhng cun s|ch bn mun c i c li nhiu ln v{ gip bn trng th{nh.
282
Cuc sng v s pht trin ca tr tu

C mt b{i trc nghim c, ~ tng rt ph bin c th gip bn tm ra cun s|ch n{o gip bn trng th{nh. Gi s, bn b b li trn mt hoang o t nht l{ trong mt thi gian d{i v{ c php mang theo mi cun s|ch. Bn s chn nhng cun n{o? H~y nh l{ khng c tivi hay phng tin gii tr g trn o, cng khng c th vin cho mn s|ch v, ch c bn v{ mi cun s|ch thi. Xt v mt kha cnh n{o , tt c chng ta u nh ngi b b trn hoang o. Chng ta u phi i mt vi nhng th|ch thc ging khi chng ta trong tnh hung nh vy th|ch thc v vic tm kim ci ngun trong bn th}n mnh sng mt cuc i tt p. C mt s tht khin tr tu kh|c hn vi c th. C th c nhng gii hn m{ t}m tr khng c. V d nh c th khng ph|t trin m~i c v sc mnh v{ k nng. Khi 30 tui, c th con ngi ~ ph|t trin ht sc. Nhng khng c gii hn n{o trong s trng th{nh v{ ph|t trin ca tr tu con ngi. Tr tu khng ngng ph|t trin d tui c th n{o, m{ ch ngng khi b n~o t n mt i s s|ng sut. Khi b l~o ha, tr tu mi mt i sc mnh tng k nng v{ hiu bit. }y l{ mt trong nhng im |ng lu nht v con ngi v{ l{ c im kh|c bit nht gia ngi thng tu v{ c|c ng vt kh|c - nhng ng vt n mt tui n{o khng ph|t trin thm v mt tr c na. Nhng li th ln ca con ngi cng ko theo nguy c ln: Tr tu c th b hao mn i, nh l{ c bp, nu n khng c s dng. S hao mn tr tu chnh l{ c|i gi| phi tr cho vic khng luyn tp tr n~o. }y l{ mt hnh pht khng khip v ~ c nhng bng chng cho thy n l{ mt cn bnh dn n cht ngi. Dng nh khng th gii thch c mt thc t l| c qu| nhiu ngi bn rn li cht rt nhanh sau khi h v hu. H 283
sng l{ nh nhng yu cu m{ cng vic t ra cho tr n~o h. Ngay khi nhng yu cu khng cn, khng cn ngun n{o tip tc hot ng tr tu v{ h ngng hn vic suy ngh v{ dng li. C|c phng tin gii tr v{ thng tin trong cuc sng h{ng ng{y ca chng ta l{ nhng tr ct tinh thn gi di. Chng c th cho chng ta cm tng rng tr c ca ta hot ng v chng yu cu ta phn ng trc nhng kch thch t bn ngo{i. Nhng sc mnh khin ta tip tc h{nh ng t nhng kch thch y li rt hn ch. Chng ging nh ma ty. Chng ta quen dn vi chng v{ ng{y c{ng cn nhiu hn. Cui cng, chng c{ng lc c{ng t t|c dng cho n khi khng cn g na. Nh vy, nu thiu c|c ngun lc ni ti, chng ta s ngng ph|t trin v tr tu, tinh thn v{ o c, tc l{ ta bt u cht i. c tt, hay c tch cc, khng ch tt cho bn th}n vic c, cng khng ch l{ mt phng tin gip ta tin b trong cng vic hay ngh nghip. N cn gip ta gi cho tr c sng v{ ph|t trin.
284
C SCH NH MT NGH THUT

MORTIMER J. ADLER CHARLES VAN DOREN (HI NHI dch) Trnh by bn in: kaufmannh2
Nh xut bn Lao ng X hi 2008
286

Sach Nhu Mot Nghe Thuat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sach Nhu Mot Nghe Thuat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

C SCH NH MT NGH THUT

How to read a book

MORTIMER J. ADLER CHARLES VAN DOREN

C S\CH NH MT NGH THUT

Nh xut bn Lao ng X hi 2008

LI GII THIU (cho bn ting Vit)

c sch nh mt ngh thut

Cc phng din c sch

c sch nh mt ngh thut

1 c s|ch v{ ngh thut c s|ch

c sch nh mt ngh thut

c sch v ngh thut c sch

c sch nh mt ngh thut

Mc tiu ca vic c sch: c ly thng tin v c hiu bit

c sch v ngh thut c sch

c sch nh mt ngh thut

c sch v ngh thut c sch

c sch nh mt ngh thut

c sch v ngh thut c sch

c sch nh mt ngh thut

c sch nh mt ngh thut

Li ch ca hnh thc c n{y ln n mc c th b p nhng kh khn khi hc c|ch thc hin n.

c sch nh mt ngh thut

c sch nh mt ngh thut

4 Cp c th hai c kim so|t

Cp c th hai c kim sot

c kim sot I: c lt c h thng hay chun b c

1. XEM TRANG U V[ PHN GII THIU NU C

c sch nh mt ngh thut

Cp c th hai c kim sot

3. KIM TRA BNG CH DN NU C

4. C LI GII THIU CA NH[ XUT BN

c sch nh mt ngh thut

5.XEM NHNG CHNG C V QUAN TRNG CHO LP LUN CA CUN S\CH

Cp c th hai c kim sot

c kim sot II: c b mt

c sch nh mt ngh thut

Cp c th hai c kim sot

c sch nh mt ngh thut

Cp c th hai c kim sot

c sch nh mt ngh thut

c th tng tc c ln gp hai, ba ln trc khi bn nhn thc c iu n{y.

Cp c th hai c kim sot

Tm tt phn c kim sot Bn khng nn ch |p dng mt tc c duy nht m{ bn

c sch nh mt ngh thut

5 C|ch tr th{nh mt c gi yu cu cao

c sch nh mt ngh thut

Bn cht ca vic c tch cc: Bn cu hi c bn c gi phi hi

1. TNG QUAN CUN S\CH NI V IU G? Bn phi c

Cch tr thnh mt c gi yu cu cao

2. NHNG G C CP CHI TIT V[ CP NH TH N[O? Bn phi c gng tm ra c|c chnh, nhng

iu khng nh, nhng lun c to nn thng ip c bit ca t|c gi.

4. NGHA CA CUN S\CH? Bn phi hi ngha ca

c sch nh mt ngh thut

Lm th no thc s s hu mt cun sch?

Cch tr thnh mt c gi yu cu cao

c sch nh mt ngh thut

2. VCH NHNG NG THNG NGO[I L: nhn

4. \NH S BN L: ch mt lot c|c m{ t|c gi ~ nu

Cch tr thnh mt c gi yu cu cao

c sch nh mt ngh thut

Cch tr thnh mt c gi yu cu cao

c sch nh mt ngh thut