BRNC BLM

GR

Tabitta karlalan her hadise fizik kanunlar yardmyla ve matematik diliyle anlalmaya allr. Bu olaylarn biyolojik, jeolojik veya mekanik olmas durumu deitirmez. Her olay kendine ait byklkler yardmyla cebirsel, diferansiyel veya integral denklemler yardmyla byk oranda ifade edilebilir. Pratikte karlalan problemler ne kadar karmak olursa olsun tarihin her devrinde o devrin ihtiyalarna cevap verecek derecede modellenmeye allm ve her devirde alnan rnekler yardmyla insann kullanmna arz edilmitir. Gnmzde karmak problem denince gen yaps anlalmaktadr. Halbuki mekanik, termal ve/veya aerodinamik yklere maruz, deiik ekilli delikler bulunan bir kanaldaki basn dalmn belirlemek, deniz suyundaki kirlilik orann belirlemek veya atmosferdeki eitli hareketleri, bir hortum veya kasrgann oluum mekanizmasn anlamak ve nceden belirlemek zere havann modelini oluturmak gibi daha bir ok karmak problem bulunmaktadr. Problemin en azndan bir ksmnn anlalm olmas bile pratik bir ok yararlar salamaktadr. Burada, nceden yaplan zmlemelerin sonradan yanllnn anlalm olmasnn bile pratik sonular asndan fazla bir nemi bulunmamaktadr. nsanlar evresinde meydana gelen olaylar ya da karlatklar problemleri ou zaman kolayca kavrayp dorudan zemezler. Bu yzden karmak bir problem, bilinen veya kavranmas daha kolay alt problemlere ayrlarak daha anlalr bir hale getirilir. Oluturulan alt problemler zlp birletirilerek esas problemin zm yaplabilir. rnein; gerilme analizi zerinde alan mhendisler, gerilme problemini basit kiri, plak, silindir, kre gibi geometrisi bilinen ekillerle snrlarlar. Bu elde edilen sonular ou kez problemin yaklak zmdr ve bazen dorudan bazen de bir katsay ile dzeltilerek kullanlr. Mhendislik uygulamalarnda problemlerin karmakl sebebiyle genellikle problemlerin tam zm yerine, kabul edilebilir seviyede bir yaklak zm tercih edilir.

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

yle problemler vardr ki, tam zm imkansz kabul edilerek yaklak zm tek yol olarak benimsenir. Sonlu elemanlar metodu; karmak olan problemlerin daha basit alt problemlere ayrlarak her birinin kendi iinde zlmesiyle tam zmn bulunduu bir zm eklidir. Metodun temel nitelii vardr: lk olarak, geometrik olarak karmak olan zm blgesi sonlu elemanlar olarak adlandrlan geometrik olarak basit altblgelere ayrr. kincisi her elemandaki, srekli fonksiyonlar, cebirsel polinomlarn lineer kombinasyonu olarak tanmlanabilecei kabul edilir. nc kabul ise, aranan deerlerin her eleman iinde srekli olan tanm denklemlerinin belirli noktalardaki (dm noktalar) deerleri elde edilmesinin problemin zmnde yeterli olmasdr. Kullanlan yaklam fonksiyonlar interpolasyon teorisinin genel kavramlar kullanlarak polinomlardan seilir. Seilen polinomlarn derecesi ise zlecek problemin tanm denkleminin derecesine ve zm yaplacak elemandaki dm saysna baldr. Srekli bir ortamda alan deikenleri (gerilme, yer deitirme, basn, scaklk vs.) sonsuz sayda farkl deere sahiptir. Eer srekli bir ortamn belirli bir blgesinin de ayn ekilde srekli ortam zellii gsterdii biliniyorsa, bu alt blgede alan deikenlerinin deiimi sonlu sayda bilinmeyeni olan bir fonksiyon ile tanmlanabilir. Bilinmeyen saysnn az ya da ok olmasna gre seilen fonksiyon lineer ya da yksek mertebeden olabilir. Srekli ortamn alt blgeleri de ayn karakteristik zellikleri gsteren blgeler olduundan, bu blgelere ait alan denklem takmlar birletirildiinde btn sistemi ifade eden denklem takm elde edilir. Denklem takmnn zm ile srekli ortamdaki alan deikenleri saysal olarak elde edilir. Sonlu elemanlar metodunun kullanlmas ve bilgisayarlarn sanayiye girmesiyle, bugne kadar ancak pahal deneysel yntemlerle incelenebilen bir ok makina elemannn (motor bloklar, pistonlar vs.) kolayca incelenebilmesi, hatta izim esnasnda mukavemet analizlerinin ksa bir srede yaplarak optimum dizaynn gerekletirilmesi mmkn olabilmitir. Sonlu elemanlar metodunu dier nmerik metodlardan stn klan balca unsurlar yle sralanabilir:

Blm 1-2

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

a)

Kullanlan sonlu elemanlarn boyutlarnn ve ekillerinin deikenlii nedeniyle ele

alnan bir cismin geometrisi tam olarak temsil edilebilir. b) Bir veya birden ok delik veya keleri olan blgeler kolaylkla incelenebilir. c) Deiik malzeme ve geometrik zellikleri bulunan cisimler incelenebilir. d) Sebep sonu ilikisine ait problemler, genel direngenlik matrisi ile birbirine balanan genelletirilmi kuvvetler ve yer deitirmeler cinsinden formle edilebilir. Sonlu elemanlar metodunun bu zellii problemlerin anlalmasn ve zlmesini hem mmkn klar hem de basitletirir. e) Snr artlar kolayca uygulanabilir. Sonlu elemanlar metodunun temel prensibi, ncelikle bir elemana ait sistem zelliklerini ieren denklemlerin kartlp tm sistemi temsil edecek ekilde eleman denklemlerini birletirerek sisteme ait lineer denklem takmnn elde edilmesidir. Bir elemana ait denklemlerin elde edilmesinde deiik metodlar kullanlabilir. Bunlar iinde en ok kullanlan drt temel yntem unlardr: I)Direkt yaklam: Bu yaklam daha ok tek boyutlu ve basit problemler iin uygundur. II)Varyasyonel yaklam: Bir fonksiyonelin ekstremize yani maksimum ve minimum edilmesi demektir. Kat cisim mekaniinde en ok kullanlan fonksiyoneller potansiyel enerji prensibi, komplementer (tmleyen) potansiyel enerji prensibi ve Reissner prensibi olarak saylabilir. Fonksiyonelin birinci trevinin sfr olduu noktada fonksiyonu ekstremize eden deerler bulunur. kinci trevinin sfrdan byk veya kk olmasna gre bu deerin maksimum veya minimum olduu anlalr. III)Arlkl kalanlar yaklam: Bir fonksiyonun eitli deerler karlnda elde edilen yaklak zm ile gerek zm arasndaki farklarn bir arlk fonksiyonu ile arplarak toplamlarn minimize etme ilemine "arlkl kalanlar yaklam" denir. Bu yaklam kullanlarak eleman zelliklerinin elde edilmesinin avantaj, fonksiyonellerin elde edilemedii problemlerde uygulanabilir olmasdr. IV)Enerji dengesi yaklam: Bir sisteme giren ve kan termal veya mekanik enerjilerin eitlii ilkesine dayanr. Bu yaklam bir fonksiyonele ihtiya gstermez. Sonlu elemanlar metodu ile problem zmnde kullanlacak olan yaklam zm ileminde izlenecek yolu deitirmez. zm yntemindeki admlar unlardr:

Blm 1-3

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

a) Cismin sonlu elemanlara blnmesi, b) nterpolasyon fonksiyonlarnn seimi, c) Eleman direngenlik matrisinin tekili, d) Sistem direngenlik matrisinin hesaplanmas, e) Sisteme etki eden kuvvetlerin bulunmas, f) Snr artlarnn belirlenmesi, g) Sistem denklemlerinin zm. Sonlu eleman probleminin zmnde ilk adm eleman tipinin belirlenmesi ve zm blgesinin elemanlara ayrlmasdr. zm blgesinin geometrik yaps belirlenerek bu geometrik yapya en uygun gelecek elemanlar seilmelidir. Seilen elemanlarn zm blgesini temsil etme orannda, elde edilecek neticeler gerek zme yaklam olacaktr. Sonlu elemanlar metodunda kullanlan elemanlar boyutlarna gre drt ksma ayrlabilir: a) Tek boyutlu elemanlar: Bu elemanlar tek boyutlu olarak ifade edilebilen problemlerin zmnde kullanlr. b) ki boyutlu elemanlar: ki boyutlu (dzlem) problemlerinin zmnde kullanlrlar. Bu grubun temel eleman dml gen elemandr. gen elemann alt, dokuz ve daha fazla dm ihtiva eden eitleri de vardr. Dm says seilecek interpolasyon fonksiyonunun derecesine gre belirlenir. gen eleman, zm blgesini aslna uygun olarak temsil etmesi bakmndan kullanl bir eleman tipidir. ki gen elemann birlemesiyle meydana gelen drtgen eleman, problemin geometrisine uyum salad lde kullanll olan bir elemandr. Drt veya daha fazla dml olabilir. Drtgen eleman ou zaman zel hal olan dikdrtgen eleman eklinde kullanlr. c) Dnel elemanlar: Eksenel simetrik zellik gsteren problemlerin zmnde dnel elemanlar kullanlr. Bu elemanlar bir veya iki boyutlu elemanlarn simetri ekseni etrafnda bir tam dnme yapmasyla oluurlar. Gerekte boyutlu olan bu elemanlar, eksenel simetrik problemleri iki boyutlu problem gibi zme olana salad iin ok kullanldrlar. d) boyutlu elemanlar: Bu grupta temel eleman gen piramittir. Bunun dnda dikdrtgenler prizmas veya daha genel olarak alt yzeyli elemanlar, boyutlu problemlerin zmnde kullanlan eleman tipleridir. zoparametrik Elemanlar: zm blgesinin snrlar eri denklemleri ile tanmlanmsa, kenarlar doru olan elemanlarn bu blgeyi tam olarak tanmlamas mmkn deildir.
Blm 1-4

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Byle durumlarda blgeyi gereken hassasiyette tanmlamak iin elemanlarn boyutlarn kltmek, dolaysyla adetlerini artrmak gerekmektedir. Bu durum zlmesi gereken denklem saysn artrr, dolaysyla gereken bilgisayar kapasitesinin ve zamann bymesine sebep olur. Bu olumsuzluklardan kurtulmak iin, zm blgesinin eri denklemleri ile tanmlanan snrlarna uyum salayacak eri kenarl elemanlara ihtiya hissedilmektedir. Bylece hem zm blgesi daha iyi tanmlanmakta hem de daha az sayda eleman kullanlarak zm yaplabilmektedir. Bu elemanlar zerindeki dm noktalar bir fonksiyon ile tanmlanr. zoparametrik sonlu elemann zellii, her noktasnn konumunun ve yer deitirmesinin ayn mertebeden ayn ekil (interpolasyon) fonksiyonu ile tanmlanabiliyor olmasdr. zoparametrik elemanlara eparametreli elemanlar da denir. zoparametrik elemanlarn u zellikleri vardr: a) Lokal koordinatlarda iki komu eleman arasnda sreklilik salanyorsa, izoparametrik elemanlarda da salanyor demektir. b) Eer interpolasyon fonksiyonu lokal koordinat takmndaki elemanda srekli ise, izoparametrik elemanda da sreklidir. c) zmn taml lokal koordinatlarda salanyor ise izoparametrik, elemanlarda da salanr. zoparametrik elemanlarn anlan zellikleri dolaysyla, interpolasyon fonksiyonlar lokal koordinatlarda seilir.

nterpolasyon Fonksiyonlarnn Seimi: nterpolasyon fonksiyonu alan deikeninin

eleman zerindeki deiimini temsil etmektedir. nterpolasyon fonksiyonunun belirlenmesi seilen eleman tipine ve zlecek denklemin derecesine baldr. Ayrca interpolasyon fonksiyonlar u artlar salamaldr: a- nterpolasyon fonksyonunda bulunan alan deikeni ve alan deikeninin en yksek mertebeden bir nceki mertebeye kadar olan ksmi trevleri eleman snrlarnda srekli olmaldr. b- nterpolasyon fonksiyonunda bulunan alan deikeninin btn trevleri, eleman boyutlar limitte sfra gitse bile alan deikenini karakterize etmelidir. c- Seilen interpolasyon fonksiyonu koordinat deiimlerinden etkilenmemelidir.

Blm 1-5

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Hem yukardaki artlar salamalar hemde trev ve integral almadaki kolaylndan dolay interpolasyon fonksiyonu olarak genelde polinomlar seilir. Seilen polinom, yukardaki artlarn gereklemesi iin uygun terimleri ihtiva etmelidir.

Eleman Direngenlik Matrisinin Elde Edilmesi: Eleman direngenliinin bulunmas,

elemana etki eden d etkenler ile alan deikenleri arasnda bir iliki kurmak anlamna gelmektedir. Eleman direngenliini elde ederken zlecek problemin konusu, alan deikeni, seilen eleman tipi, seilen interpolasyon fonksiyonu, eleman zelliklerini elde ederken kullanlan metod gibi pek ok faktr gz nne alnmak durumundadr. Etki eden bu faktrlere gre de eleman direngenliinin elde edilmesinde deiik yollar izlenir.

Sistem Direngenlik Matrisinin Tekili:Sistem direngenlik matrisi sistemin dm

says ve her dmdeki serbestlik derecesine bal olarak belirlenir. Elemanlar iin hesaplanan direngenlik matrisleri, elemann zerindeki dm numaralarna bal olarak genel direngenlik matrisinde ilgili satr ve stununa yerletirilir. Farkl elemanlar tarafndan ortak kullanlan dmlerdeki terimler genel direngenlik matrisinin ilgili satr ve stununda st ste toplanmaldr. Elemanlarn dm numaralamas bir sistematie gre yaplrsa genel direngenlik matrisinde elemanlar diagonal zerinde st ste toplanr. Genelde direngenlik matrisi simetriktir.

Sisteme Etki Eden Kuvvetlerin Bulunmas: Bir problemde sisteme etki edebilecek
kuvvetler unlar olabilir: -Tekil Kuvvetler: Tekil kuvvetler hangi elemann hangi dmne ne ynde etki ediyorsa genel kuvvet vektrnde etki ettii dme karlk gelen satra yerletirilir. Problemin cinsine gre tekil yk kavram deiebilir rnein s iletimi probleminde elastisite problemindeki tekil yke karlk noktasal s kayna veya tanml s ak ykleri bulunmaktadr. -Yayl Kuvvetler: Bu kuvvetler bir kenar boyunca yada bir alanda etkili olurlar. Ktle kuvvetleri: Eleman hacmi iin geerli olan merkezka kuvveti ve arlk kuvvetleri gibi kuvvetlerdir.

Snr artlarnn Belirlenmesi: Her problemin tabii olarak yada yapay snr artlar
vardr. Snr artlar, cismin eitli ksmlarndaki elastik yer deitirmelerin llebilecei bir referans salar. Bir ubuk elaman ele alalm (ekil 1a). Bu eleman iin bir snr art
Blm 1-6

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

tanmlanmazsa, etki eden dm kuvvetlerinin byk, kk yada eit olmasna gre hareket eder ve deplasman u1 =u2 olarak ubukta rijit cisim hareketi gzlenir.

F1 ,u1 1 (a) 1 u1=0 (b) 2

F2 ,u2

F2

ekil 1 Konsol kiri sonlu eleman modeli Birinci durumdaki rijit cisim hareketi genel direngenlik matrisinin tekil olmasna sebep olur. Bu durum u1 ve u2 'nin llecei bir referans noktasnn belirlenmemi olmasna balanabilir. Gerekte bir referans noktas salanmak zorundadr. Ayn ubuu (ekil 1b.) deki gibi dndmzde; u 2= F 2 / k (1)

eklinde ifade edebiliriz. nk u1 =0 ubuun snr artdr. Bylece snr artlar; cismin belli parasnda veya paralarndaki yer deitirmelerde yaplan kstlamalardr denilebilir. Bu kstlamalar, cismin rijit yer deitirmesine engel olur ve uygulanan d yklerin cisim tarafndan tanmasn salar. Ayn snr artlar problemin cinsine gre sonlu elemanlar metodunun uyguland dier vektrel ve skaler alan problemleri iin de tanmlanr.

Sistem Denkleminin zm: zm iin, sistemin snr artlarda gz nne alnarak

direngenlik matrisinin tersini almak yeterlidir. Fakat bilgisayar kapasitesi ve bilgisayar zaman asndan ok byk matrislerin zmn ters alma ilemi ile yapmak yerine Gauss eliminasyon metodu ile daha az kapasite ve daha ksa srede yapmak mmkn olmaktadr.

Blm 1-7