10 Fazdiyagramı

Faz Diyagramlar
Malzeme Bilimi Slaytlar 2/41

Bir malzemenin eritilmesi ve katlamas srasnda meydana gelen olaylar bilerek bizler
amacmza uygun malzemeler elde edebiliriz. Bunun iin erime ve katlama srasnda
malzemenin sahip olduu kafes yapsndaki deiimleri bilmemiz gerekir. Bunu bilerek
istediimiz noktalarda mdahalelerle arzu ettiimiz yapda malzemeler retebiliriz. Bu ama
iinde Faz Diyagramlar denilen diyagramlardan yararlanrz. Bu diyagramlar malzemelerin
stlmas ve soutulmasyla elde edilmilerdir.
Faz diyagramlar alam sistemlerinde bulunan fazlarn oluumlar ve dnmleri hakknda
bilgi verir ve fazlarn denge koullar altndaki durumunu ve ilikilerini gsterir. Bu diyagramlar
denge diyagramlar olarak da adlandrlrlar.
Homojen olarak dizilmi atomlar kararl denge halinde belirli bir faz meydana getirirler. Ancak
koullar deiirse; enerji ierii deiir, denge bozulur, atomlar daha dk enerji gerektiren
baka denge konumlarna geerek deiik biimde dizilir ve sonuta yeni bir faz oluur.
Fazlarn oluum ve dnmnde ana etken enerji ieriidir; buda scaklk, basn ve bileime
gre deiir.

Ergime ve katlama
Malzemelerin zellikleri ierdikleri fazlarn cinsine gre, saysna, oranna ve biimine baldr.
Bir metale s verildiinde; Bu s kaybolmaz, mekanik olarak metalin bnyesinde sakl kalr.
+
Bu s; Atomlarn daha kuvvetli titremelerini salar,
+
Bylece; Atomlarn kinetik enerjisi artar.
+
Bu durumda; Madde daha geni bir hacme ihtiya duyar,
+
Sonuta; Madde geniler.
+
Ergime scaklna varldnda; Titreim hareketi o kadar artar ki, atomlar kafesinde bir arada
tutan kuvvetten daha stn gelerek, onlarn yalnzca yerekimi kuvvetine bal kalacak ekilde
dzensiz bir durum almalarna neden olur.
+
Bu durum ergimenin balangcdr;
+
Tamamlanmas iin belli bir sre beklenir, bu durumda scaklk sabittir.
Ergime
S
c
a
k
l
k

T

(
C
)

Zaman t (sn)
Erime
Balangc
Erime
Bitii
Erime Durak
Noktas
Ergime
Katlama
Eriyik evresinden s alndnda ve alnan bu enerji aslnda titreim hareketi yapan
paracklara ait olduundan,
+
Bunlarn; Kinetik enerjisi azalr.
+
Katlama noktasna varldnda; Hareketlilik o kadar azalr ki;
+
Atomlar aras ekim kuvveti tekrar etki olur ve katlama balar;
+
Bu arada kristaller oluur,
+
Bu kristallerin byyebilmesi iin veya katlamann srmesi iin; ki art gereklidir.
Kristal ekirdekleri Alt Soutma
S
c
a
k
l
k

T

(
C
)

Zaman t (sn)
Katlama
Balangc
Katlama
Bitii
Katlama Durak
Noktas
Katlama
Scaklk katlama scakl altnda iken; Tembelleen atomlar, ekirdek etrafnda
toplanr ve kristal kafesini olutururlar.
+
Toplam atom says devaml artar, kristal byr. Byme bir kristal tanesi, komu bir
kristale deyinceye kadar devam eder.
+
Eriyikte ekirdek says oksa; nce taneli, azsa iri taneli yap oluur. stenilen yapy
elde etmek iin; Metaller eriyik halinde iken alanrlar.
+
rnein : Al ile deokside edilen elikte ince taneli katlamaya kk alminyum
oksit, alminyum nitrat paralar sebep olur.
Katlama/alt soutma
Eriyik iindeki atomlar bymekte olan bir kristale balandklarnda,
titreim hareketi aniden azalr.
+
nk atomlar; Kafes yaps ierisinde snrl ve kk hareket yapabilirler;
Bu durumda kinetik enerji der fakat kaybolmaz.
+
te; Parack hareketinden geriye kalan bu mekanik enerjiye kristalizasyon enerjisi denir.
Bu enerji; Eriyik ierisinde ilk kristaller olumaya balamasndan itibaren
az miktarda scaklk ykselmesine neden olur.
+
Scaklk ykselince; Katlama noktasnn zerine klr ki, kristaller bu scaklkta olumaya
devam edemez ve kristallerin bymesi de durmak zorunda kalr.
+
Burada; Kristalin bymesini durduran bu snn srekli sistemden uzaklatrlmas gerekir.
te; Bu snn ortamdan uzaklatrlarak snn katlama noktas altnda tutulmas olayna
alt soutma denir.
Katlama/alt soutma
Katlama/tane oluumu
Katlama srasnda kbik kafes birbirine dik olan ayr ynde geliir (byr). ayet kristal kafes
tercihen bir ynde geliiyorsa dier ynlerde dallar teekkl edebilir ki bu ekle DENDRT ad verilir.
Dikkat edilirse
burada dendritler
olumuyor veya her
ynde gelimiyor
Katlama/tane oluumu
Tane bymesi
R TANEL YAPI
NCE TANEL YAPI
Termik analiz
Termik analizde; Her tip kristalizasyonla ilgili s transferi incelenir.
Birok metal ve alamlar katlamadan sonra kristal yaplarn deitirirler.
+
te bu olaylar srasnda; Bir deiim ss ortaya kar.
+
Termik analiz bu deiimlerin vuku bulduu scaklklar inceler ve tespit eder.
+
Termik analizde; metal tamamen eriyene kadar ok yava stlr.
Bu srada belli aralklarla scaklk llr.
+
Ardndan; ok yava bir soutma balar. Yine belli aralklarla scaklklar llr.
+
Elde edilen veriler; T-t (Scaklk-Zaman) diyagramna yazlr.
Gerek stma, gerekse soutmada metalin erisinin yatay ksmna durak noktas denir.
+
ok yava stma ve soutmada hemen hemen bu iki nokta birbirine eittir.
Aradaki farka HSTERSZ denir.
+
Bu iki eri arasndaki fark durumu atomlarn tembel bir tabiat gstermeleri ile izah edilebilir.
+
nk atomlar daima bulunduklar durumu muhafaza etmeye alrlar.
S
c
a
k
l
k

T

(
C
)

Zaman t (sn)
Katlama
Balangc
Katlama
Bitii
Katlama Durak
Noktas
Erime
Balangc
Erime
Bitii
Erime Durak
Noktas
ERME
KATILAMA
HSTERSZ
Termik analiz
FAZ DYAGRAMLARI
veya
DENGE DYAGRAMLARI
Zamanla hibir deiimin olmad durumu ifade eder.
Bu durumda ar derecede yava soutma ve stlma
ile elde edilir. Bylece ayet bir dnm oluacaksa
yeterli sre beklenmi olur.
Malzemelerde atomsal mertebenin zerinde homojen snrlarla
ayrlm ve zellikleri farkl olan blgelere faz denir. Saf metaller doal
olarak tek fazldr. nk zellikleri farkl olmad iin taneler ayr bir
faz saylmaz. Alamlar ise genelde ok fazldr.
Faz diyagramlar
S
c
a
k
l
k

T

(
C
)

Zaman t (sn)
Sv
Sv + Kat
Kat
S
c
a
k
l
k

T

(
C
)

Zaman t (sn)
Sv
Sv + Kat
Kat
SAF METAL
ALAIM
GER DN
Faz diyagramlar
Scaklk
Basn
Bileim
Bu artlar altnda malzemenin i yaps deiir.
Bu deiim bilinerek istenilen amaca uygun
malzeme elde edilebilir, mekanik zellikler
deitirilebilir.
Denge halindeki bir sitemin durumunu belirlemek
iin birbirinden bamsz deiken kullanlr.
Faz diyagramlar
FAZ DYAGRAMLARI
Sabit atmosfer basncnda alam yaplarnn veya fazlarnn scaklk veya
kimyasal bileim oranna gre nasl deitiini gsteren diyagramlardr.
Esasnda alam sisteminin grafiksel gsterimidir.
Bir malzeme sisteminde fazlarn bileime ve scakla bal olarak deiimini
gsteren diyagramlara denge diyagramlar veya faz diyagramlar denir.
Faz diyagramlar
Burada nemli olan souma sresinden ok, bileime bal olarak faz dnmlerinin olutuu scaklklardr.
Malzeme retiminde,
yaplar ve kararllk blgelerini saptamada,
Isl ilemlerde yararlanlabilir.
FAZ DYAGRAMLARINDAN NERELERDE YARARLANILIR?
Faz diyagramlarndan zellikle alamlarn elde edilmesinde (retilmesinde)
yararlanlr.
Faz diyagramlar
Bilimsel olarak alamlar; En az biri metal olmak zere eitli elementlerden oluan metalsel karakterli
malzemelerdir.
Teknik tanmlamaya gre ise; Alamlara belli zellikler kazandrmak iin katlm elementlerden en az
iki tanesi metal olmaldr.
Katlm elementlere; Alam Elemanlar denir.
Faz diyagramlar
Faz diyagramlarnn belirlenmesinde uygulanan baz yntemler
a. Isl analiz yntemi: Souma srasnda malzeme scaklnn zamana gre deiimini
gsteren souma erisi elde edilir. Souma esnasnda herhangi bir faz dnm
meydana gelirse s aa kar ve bu durumda souma erisi krlma veya sapma
gstererek eimi deiir.
b. Metalografi yntemi: Alam rnekleri farkl scaklklara kadar stlp, dengenin
olumas iin beklenir ve sonradan hzl soutularak yksek scaklklardaki yaplar elde
edilir.
c. X-Ray yntemi: Alamlarda bulunan yaplarn kafes yaplar ve kafes parametreleri
belirlenerek faz dnmleri incelenir. Basit olmasna karn olduka hassas bir
yntemdir.
d. Mikroanaliz yntemi: Deiik sl ilemlerden sonra alamlarda oluan fazlar elektron
mikroskobu ve elektron mikroanalizr yardmyla incelenerek bu alamlarn faz
diyagramlar belirlenir.
Faz kural
F + S = B + 2
Faz Says
Serbestlik Derecesi
Bileen Says
Sabit Basnta F + S = B + 1
S = 0 Katlama Sahanl (Katlama esnasnda scaklk sabit kalr.)
S 0 Katlama Aral (Katlama esnasnda scaklk der.)
Gibbs tarafndan gelitirilen faz kural; belirli sistemdeki fazlarn denge halinde bulunmas
iin gerekli koullar saptar. Fazlarn dengesini etkileyen etken; bileim, scaklk ve basn
idi. Laboratuardaki deneylerde basn srekli sabit tutulduundan ihmal edilir.
Faz kural
Sv
o +
o
Sv + o
T

%B %A
y
II
I
II
I
F=2 (|+o)
B=2 (A+B)
F+S=B+1
2+S=2+1
S=1
Katlama Aral
p
q
O
O noktas
P-q aras
F=3 (|+o+Sv)
B=2 (A+B)
F+S=B+1
3+S=2+1
S=0
Katlama Sahanl
p
q
Faz diyagramndan salanan bilgiler
1.Fazlarn Tr :
T
Sv
B
B
0

A
Kat
Kat+Sv
1

2

3
1.Sv
2.Sv+Kat
3.Kat
T Sv
B
B
0

A
Kat
Kat+Sv
1

2

3
1 (veya 3) noktasnda %B
0
sv (veya
kat ) olduundan bunlardaki mevcut A
atomlar yzdesi %A
0
=%100-%B
0
dan
kolaylkla bulunabilir.
2.Fazlarn Bileimi (Ba izgisi Kural) :
Ara blgede;
T
1
scaklnda kat faz en ok %A
2
kadar A
yani 100-B
2
veya en az %B
2
kadar B atomu
ierebilir.
O halde
(a-b) bileim aralnda kat fazn bileimi
daima %B
2
olur.

(a-b ) ba izgisi zerinde bu izginin likds
erisini kestii noktann bileim ekseni
zerindeki deeri sv fazn bileimini,solidz
erisini kestii noktannki da kat fazn
bileimini verir.Bu ekilde uygulanan bu
ynteme ba izgisi kural denir.

T Sv
B
B
1
B
0
B
2

A
Kat
1

2

3
a b
Ba izgisi
Birbirini snrsz oranda eriten bir
ikili sistemin denge diyagram
T
1

) 1 .( .......... .
100
%
0
0
P
B
s
P
B
.
100
%
1
T Sv
B
B
1
B
0
B
2

A
Kat
1

2

3
a b
3.Fazlarn Miktar (Levye Kural):
Tek fazl blgede mevcut fazn miktar alam
miktarna eittir.

k
P
B
.
100
%
2
ki fazl blgede% B
0
bileiminde P
0
gram alam 2
noktasnda ;
Sv fazn arl P
s
kat fazn arl P
k
olsun.
P
0
=P
s
+P
k
olur.
Ba izgisi kuralyla;%B
1
sv faz %B
2
kat faz vardr.

P
0
gram alamda B atomlar toplam arl;

P
s
gram svda B atomlar arl;

P
k
gram katda B atomlar arl;

) 2 ......( .......... .
100
%
.
100
%
.
100
%
2 1
0
0
k s
P
B
P
B
P
B
+ =
(1) ve (2)den;
Sv fazn miktar;
) 3 ....( .......... .
0
1 2
0 2
P
B B
B B
P
s
=
S k
P P P =
0
Kat fazn miktar;
P
0
=100 gr. Alnrsa Ps ve P
k
dorudan sv fazn ve kat fazn
miktarlarn yzde olarak verirler.
te bu denkleme levye kural denir.
Belirli bir fazn bal miktarnn ba izgisinin
(2) alam noktasnn kar tarafndaki kolunun
toplam boya oranna eit olduu sonucuna
varlr.Buna levye kural denir.
a 2 b
P
s
P
0
P
k

10 40 50
k
l
100 .
l
k
P
s
=
kat sv P
s
... 75 ..% .. 25 % 25 100 .
10 50
40 50
= =
=
Faz diyagramlar yardm ile belirli scaklktaki alam hakknda aadaki bilgiler
elde edilebilir.
Hangi fazlardan olutuu,
Birden fazla faz var ise bunlarn bileimleri,
(eer sistem tek fazl ise bunun bileimi alamnki ile ayndr),
ki fazl olanlarda fazlarn yzde miktarlar,
(tek fazl olanlar iin bu % 100 dr),
Serbestlik derecesi.
o+|
o |
L alam
T
rnek: ekildeki faz diyagramna gre souyan L alamnn T scaklndaki durumunu inceleyiniz.
1. Faz Says F=2 (o+|)
2. X noktasnn bileimi
% 20 B olduuna gre % 80 i A dr.
z noktasnn bileimi
% 70 B olduuna gre % 30 u A dr.
3. Fazlarn bileimi kaldra (levye) bants ile belirlenir.
k noktasna gre kollarn dengesi yazlrsa.
o.a=|.b yazlr. Ayrca o+|=%100 olmak zorundadr.
bu deer ikinci denklemde yerine konursa

bulunur.

x z
20
12 77
70
A
B
k
a b
) .(
a
b
| o =
100 .% ....... ...... 100 .%
b a
b
ve
b a
a
+
=
+
= o |
a=40-20=20
b=70-40=30
a+b=50
40
Yerine konursa
o=%60 ve |=%40 bulunur.
Denge halleri
ki bileenli alamlar iin denge halleri;
1. Bileenleri sv durumda birbiri ierisinde her oranda veya tamamen znen alamlar
a. Bileenleri kat durumda her oranda znen alamlar
b. Bileenleri kat durumda znemeyen alamlar: tektik dnm
c. Bileenleri kat durumda ksmen znen alamlar
d. Ara faz ieren alamlar
e. Peritektik dnm ieren alamlar
2. Bileenleri sv durumda birbiri ierisinde ksmen znen alamlar: monotektik
3. Bileenleri sv ve kat durumda birbiri ierisinde hi znemeyen alamlar
4. Kat hal dnmleri
a. Allotropik dnm
b. Dzenli-dzensiz dnm
c. tektoid dnm
d. Peritektoid dnm
Denge halleri
1. Sv ve kat durumda birbiri ierisinde her oranda veya tamamen znen alamlar
A
B
%B
%100 A
%0 B
%80 A
%20 B
%20 A
%80 B
%0 A
%100 B
%50 A
%50 B
T
A
T
B
T
Sv zelti
B A
Kat zelti
(-kat zelti)
T
1

0 25 50 75 100
100 75 50 25 0
Sv + Kat
zeltisi
Likids
Solids
2. Sv durumda birbiri ierisinde her oranda znen, kat durumda ise birbiri ierisinde hi
znemeyen alamlar
Denge halleri
A
B
%B
Sv zelti
Kat A+Kat B
A nn ergime
noktas
B nin ergime
noktas
Likids
Solids
tektik nokta
Sv+KatA
Sv+KatB
T

Teknik manada birbiri ierisinde
znemeyen iki metal yoktur.
Ancak baz durumlarda znrlk
ok kstl olduundan pratik amal
olarak baz metallerin birbiri ierisinde
znemedikleri kabul edilir. Saf A ve
B metallerinin katlama scaklklar
saf metal gibi davran gsterir.
A metaline B metali katldnda
katlama daha dk scaklklarda
balar (Raoult prensibi).
Her iki metal katlama scakln
drdnden katlama balama
noktalarnn birlemesi ile elde edilen
likds erisini bir minimumdan
gemesi gerekir.
U scaklna tektik scaklk,
dnmede tektik dnm
denir.
tektik yap
Yandaki ekilde A ve B bileenleri ancak
snrl olarak tek fazl yaplar
oluturmaktadrlar bu alanlar o ve
alanlardr.
Burada o, Aca zengin ve zellikleri Aya
yakn olan fazdr ve , Bce zengin ve
zellikleri Bye yakn olan fazdr.
Bu iki fazn arasnda bu iki fazn bir arada
(o+) dengede olduu grlmektedir. Bu
ekilde katlaan sistemlere Al-Si, Pb-Sn,
Cd-Bi, alamlar rnek olarak verilebilir.
te diyagrama adn veren tektik
reaksiyon svnn sabit bir T
tektik
scaklnda iki kat faza dnmesi
olup
( sv = o + ) eklinde gsterilir.
Denge halleri
3. Sv durumda birbiri ierisinde her oranda znen, kat durumda ise birbiri ierisinde
ksmen znemeyen alamlar
Sv
o +
o
Sv + o
0 25 50 75 100
%B %A
% 100 tektik
Reaksiyon
tektik Alt tektik st
tektik
nokta
4. Peritektik dnm ieren faz sistemleri
Sabit bir T
p
peritektik scaklnda sv
nceden meydana gelmi olan bir kat
fazla reaksiyona girerek yeni bir kat faz
oluturur.rnein Pt-Ag sistemi gibi.
Peritektik dnm ile oluan faz
genellikle bir arafazdr.
o-Kat Faz + Sv |-Kat faz
Denge halleri
Sv
Sv+o
o
o+|
Sv+|
|
T
p

A
B
K
Sv

4. Sv durumda birbiri ierisinde ksmen znen iki metalin denge diyagram; monotektik
dnm
Denge halleri
|

S
1

S
2

S
2
+ |
A + |
S
1
+ S
2
A+S
1

A+S
2

A
B
%B
T
A

T
M

T

ki sv zelti belirli bileim
aralnda birbiri ierisinde
znemeyebilir. Ya ve su gibi.

Birbiri ierisinde ksmen znen
maddelerde belirli bir karma aral
oluturur.

Bir sv fazn soumas srasnda
baka bir sv ile kar faz oluturmas
olayna monotektik dnm denir.
Sv
1
Sv
2
+ Kat A

5. Sv ve kat durumda birbiri ierisinde hi znmeyen metalin denge diyagram
Denge halleri
A
B
%B
Sv A + Sv B
Kat A + Sv B
Kat A + Kat B
T
A

T
B

Birbiri ierisinde znmeyen pek
ok metal vardr.

Bunlar sv durumdan
soutulduklarnda, iki metalden her
biri kendi katlama noktasnda
katlaarak keskin temas izgisi ile
ayrlan farkl iki tabaka olutururlar
ve bu durumda difzyon sz konusu
deildir.

Buna en yakn rnek alminyum-
kurun denge diyagramdr.
1539

1400

910

768

S
o-Fe
(HMK)
-Fe
(YMK)
o-Fe
o-Fe (HMK)
Zaman
S
c
a
k
l
k

Souma Erisi
Cruie Noktas (Manyetikliin Kaybolduu Nokta)
Bir maddenin farkl scaklklarda farkl kristal yapya sahip
olmasna ALOTROP denir. rnein demir, kalay,
mangan ve kobalt alotropik maddedir.
Alotropi
Dzenli-dzensiz dnm
Kat eriyiklerde yksek scaklklarda atomlarn dal gelii gzeldir. Yani yer alan kat
zeltisinde znen metalin atomlar zen metali kafes yaps ierisinde dzensiz dalm
gsterir. Baz kat eriyiklerde yava souma sonucu znen metalin atomlar zen
metalin kafes yaps ierisinde hareket ederek belirli konumlara yerleirler. Bu ekilde
oluan yapya dzenli kat zelti veya sper kafes denir. Bu kafesler belirli atom
oranlarnda ortaya karlar. Dzenli kat eriyikler sert ve krlgan, dzensizler ise tok ve
snektir.
Dzensiz kat zelti Dzenli kat zelti
Dier reaksiyon tipleri
tektoid reaksiyon
Olduka yaygn bir faz dnmdr. Alotropi sonucu ortaya kan bir kat hal
reaksiyonudur. Aadaki bantdaki gibi bir dnm sz konusudur.Bu reaksiyonun
tektikten fark sv faz yerine bir kat fazn gelmesidir.
A
B
%B
Sv

+
Sv+
Sv+

+
+
tektoid nokta
-Kat Faz nce Taneli (o-Kat Faz + |-Kat Faz)
Peritektoid reaksiyon
Alotropi sonucu ortaya kan dier bir kat hal reaksiyonudur. Peritektikten fark sv faz yerine
bir kat fazn gelmesidir.
o-Kat Faz + |-Kat Faz -Kat Faz

Sv
+

Sv+
Sv+

+
+
Peritektoid nokta
Ara fazlar

o+ +

o
Sv
Sv
o+ +

o
Sv
Sv
A
x
B
y

A B
B
A
Gerek sistemlerin ounda birden fazla
reaksiyon bulunur, bu durumlarda A ve Bye
komu olmayan tek fazl blgeler ortaya
kar (ekil a da blgesi).
Bunlar zellikleri A ve B bileenlerinde ok
farkl olan sert ve krlgan fazlardr. alan
ok daralarak A
x
B
y
gibi bir formlle
tanmlanabilirse metaller aras bileik
meydana gelmi olur.
Bunlarn kimyasal bileiklerden fark metalsel
karaktere sahip olmalardr.
Temel Faz Dnmleri
Kat Hal Dnmleri
Polimorfik reaksiyon [ K
1
K
2
]
tektoid reaksiyon [ K
1
K
2
+ K
3
][C-Fe]
Peritektoid reaksiyon[ K
1
+ K
2
K
3
][Ag-Cu]
Kat eriyikten kelme [ K
1
K
1(ar doy.)
+ K
2
]
Metatektik reaksiyon [K
1
K
2
+S ] [Cu-Zn]

zet
Katlama Dnmleri
Kat eriyik oluumu [ S K ]
tektik reaksiyon [ S K
1
+ K
2
][Ag-Cu]
Peritektik reaksiyon [ S + K
1
K
2
] [Cu-Zn]
Monotektik reaksiyon [ S
1
S
2
+ K
1
] [Cu-Pb]
Syntetik reaksiyon [S
1
+ S
2
K ] [K-Zn]

10 Fazdiyagramı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

10 Fazdiyagramı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Faz Diyagramlar

Malzeme Bilimi Slaytlar 2/41

You might also like