Univerzitet u Banjoj Luci Elektrotehni cki fakultet

Katedra za op stu elektrotehniku

Laboratorijske vje zbe iz predmeta: Osnovi elektrotehnike 2

Prva vje zba Simulacija elektri cnih kola

Student:

Broj indeksa:

Uvod
Prilikom projektovanja elektronskih sklopova verikacija idejnog rje senja predstavlja va zan korak prije zi cke realizacije, za sta postoji veliki broj namjenskih programskih paketa. Ve cina programskih paketa za simulaciju elektri cnih kola je bazirana na Spice -u, programu koji za modelovanje elektronskih kola koristi modikovanu metodu potencijala cvorova. Njegova varijanta za kori stenje na personalnim ra cunarima PSpice predstavlja osnovu popularnih programskih paketa, kao sto su OrCAD, LTSpice, IV, 5Spice itd. OrCAD je programski paket koji objedinjuje razli cite alate neophodne za projektovanje i simulaciju analognih elektronskih kola, projektovanje i logi cku analizu digitalnih elektronskih kola, analizu analogno-digitalnih kola, projektovanje zi, za simulaciju ana stampanih plo ca, itd. Medu velikim brojem programa koje ovaj paket sadr lognih elektri cnih kola se koristi Capture CIS (Component Information System), program koji sadr zi informacije o matemati ckim modelima elemenata koji se koriste, dok se za gra cki prikaz rezultata simulacije koristi program PSpice A/D. Capture CIS je baziran na jednoj verziji PSpice-a u kojoj je, da bi se mogla izvr siti simulacija, neophodno opisati topolo ske i numeri cke karakteristike elektri cnih kola. Topolo ske karakterisitke kola nam govore o tome na koji na cin su povezani razli citi elementi u kolu, npr. da li su otpornici vezani serijski ili paralelno. Da bi se simulacija mogla izvr siti potrebno je zadati sve vrijednosti parametara elemenata u kolu (sve otpornosti otpornika, kapacitivnosti kondenzatora, elektromotorne sile generatora, itd.). Za opisivanje topolo skih karakteristika kola Capture CIS se oslanja na metodu potencijala cvorova, tako sto svaki cvor obilje zava posebnom labelom. Svakom elementu koji se nalazi u kolu se pridru zuju labele cvorova izmedu kojih je vezan taj element, kao i numeri cke vrijednosti parametara tog elementa. Takode, potrebno je denisati kakvu vrstu simulacije treba izvr siti, tj. da li treba izvr siti analizu u jednosmjernom (DC1 ) ili naizmjeni cnom (AC2 ) re zimu, frekventnu analizu, itd. Vrsta analize se deni se u posebnom simulacionom prolu. Dakle, programu je potrebno denisati sta (topologija elektri cnog kola) i kako (vrsta elektri cnog kola) simulirati. Cilj ove laboratorijske vje zbe jeste upoznavanje sa programom Capture CIS, zatim kreiranje novog projekta, projektovanje elektronskih kola, denisanje simulacionog prola za rad u DC re zimu i odgovaraju ca interpretacija dobijenih rezultata.

1 2

Direct Current Alternative Current

Uputstvo za kreiranje projekta i simulaciju

Za kreiranje projekta i simulaciju kola u DC re zimu potrebno je uraditi sljede ce korake: 1. Pokrenuti program Capture CIS 2. Kreirati novi projekat odabirom menija File - New Project. U dijalo skom boksu dati naziv projektu i obavezno odabrati lokaciju gdje ce se projekat snimiti. Preporuka je da se za svaki projekat kreira novi folder, jer se prilikom simulacije kreira nekoliko razli citih fajlova. Kako bi se simulacija mogla izvr siti potrebno je izabrati tip projekta Analog and Mixed Circuit Wizard. Neke verzije programa nude opciju da se kreira hijerarhijski projekat ili prazan (blank) projekat. Da bi se pravilno izvr sila simulacija potrebno je izabrati prazan projekat.

Slika 1: Kreiranje projekta 3. Prilikom kreiranja projekta pojedine verzije programa ponude opciju uklju civanja biblioteka u projekat, sto je mogu ce u ciniti i kasnije. Za osnovne vrste simulacija3 potrebne su biblioteke: (a) ANALOG, biblioteka koja sadr zi modele pasivnih elemenata, (b) SOURCE, biblioteka u kojoj se nalaze modeli razli citih vrsta naponskih i strujnih izvora napajanja, (c) OPAMP, biblioteka sa modelima operacionih poja cava ca, (d) SPECIAL, biblioteka sa specijalnim elementima. Program ponekad ne ce ponuditi ovu opciju pa je biblioteke potrebno ubaciti naknadno. 4. Nakon kreiranja projekta mo ze se sastaviti odgovaraju ca elektri cna sema koju je potrebno simulirati. Da bi se ubacili elementi kola na radnu povr sinu potrebno je izabrati opciju Place - Part nakon cega se otvara dijalo ski boks sa mogu cim izborom elemenata po bibliotekama. Ukoliko je potrebno koristiti novu biblioteku potrebno je izabrati opciju Add Library.
3

Simulacije jednosmjernog i naizmjeni cnog re zima analognih i digitalnih kola.

Slika 2: Odabir biblioteka 5. Izabrani element se mo ze postaviti na radnu povr sinu proizvoljan broj puta. Va zno je napomenuti da nije dozvoljeno da nekoliko elemenata nosi isto ime. Ukoliko je potrebno izvr siti rotaciju elementa, nakon sto se selektuje mo ze se pritisnuti taster R na tastaturi ili odabrati opciju Rotate iz menija koji se dobija klikom na desni taster mi sa. Nakon postavljanja potrebnog broja elemenata, pritiskom na taster Esc ili odabirom opcije End Mode se zavr sava rad sa odabranim elementom. Vrijednost parametara elemenata (otpornost otpornika, elektromotorna sila generatora, ...) se zadaje dvostrukim klikom na opciju Value. Dimenziju nije potrebno zadavati, dok se za veoma male ili veoma velike vrijednosti mogu se koristiti preksi dati u Tabeli 1. Tabela 1: Preksi koji se koriste u programu Capture CIS Preks Naziv Vrijednost F/f femto 1015 P/p piko 1012 N/n nano 109 U/u mikro 106 M/m mili 103 K/k kilo 103 MEG/meg mega 106 G/g giga 109 T/t tera 1012

6. Povezivanje elemenata se vr si odabirom opcije Place - Wire. Za povezivanje dva elementa potrebno je kliknuti na jedan kraj prvog elementa nakon cega se pomjeranjem mi sa pojavila linija, tj. zica koju treba spojiti sa drugim elementom. Da bi se simulacija mogla izvr siti svi elementi moraju biti povezani. 7. Po sto je PSpice zasnovan na modikovanoj metodi potencijala cvorova, za izvr senje simulacije je potrebno denisati referentnu ta cku, odnosno ta cku nultog potencijala. Potrebno 3

je izabrati opciju Place - Ground, pa izabrati element 0 iz biblioteke SOURCE. Nula se tretira kao i svaki drugi element i potrebno ju je povezati na zeljeno mjesto na elektri cnoj semi.

Slika 3: Postavljanje referentnog cvora

8. Jedan od va znih segmenata simulacije jeste odabir odgovaraju ceg izvora napajanja. U slu caju simulacija u vremenskom domenu naj ce s ce se koriste (a) DC generatori (naponski VDC ili strujni IDC), gdje je potrebno zadati vrijednosti napona ili struje, (b) generatori sinusnog talasnog oblika (VSIN ili ISIN) gdje se zadaje amplituda, frekvencija, po cetna faza, itd. (c) impulsni generatori (VPULSE ili IPULSE) koji se koriste za simulaciju razli citih impulsnih funkcija. 9. Nakon kreiranja elektri cnog kola, postavljanja svih vrijednosti pasivnih elemenata, elektromotornih sila generatora, te povezivanja, potrebno je denisati vrstu i karakteristiku simulacije. Potrebno je denisati koji tip simulacije treba da se izvr si, sto se radi kreiranjem odgovaraju ceg simulacionog prola.

Slika 4: Simulacioni prol

10. Simulacioni prol se kreira odabirom opcije PSpice - New Simulation Prole. Kreiranjem prola se otvara dijalo ski boks Simulation Settings. Odabir tipa simulacije se radi iz menija Analysis Type. Za analizu u jednosmjernom re zimu se koriste Bias Point i DC Sweep. U drugom slu caju radi se o parametarskoj analizi na osnovu nekog od elemenata kola (generatora ili otpornosti) koji se deni se kao Sweep Variable. Ukoliko se analiza vr si u odnosu na naponski generator, deni se se Voltage Source kao promjenljivi generator tako sto se navodi njegovo ime iz projekta (npr. V1). U tom slu caju vr si se vi se simulacija da bi se dobila prelazna karakteristika kola. Promjenu simulacionog prola je mogu ce izvr siti odabirom opcije PSpice - Edit Simulation Prole. 11. Ulogu mjernih instrumenata imaju odgovaraju ci markeri, pa se u kolo mogu postaviti naponski markeri koji mjere potencijal ta cke u odnosu na referentnu ta cku, i diferencijalni cke. Strujni markeri koji mjere markeri koji mjere razliku potencijala izmedu dvije ta intenzitet struje se postavljaju na spoju zice i elementa. Markeri snage se postavljaju direktno na element na kojem se mjeri disipacija snage. 12. Izvr savanje simulacije se pokre ce odabirom opcije PSpice - Run. Ukoliko nije napravljena gre ska prilikom kreiranja kola i postavljanja parametara simulacionog prola, otvori ce se novi prozor sa gra ckim prikazom rezultata simulacije u skladu sa postavljenim markerima. U slu caju Bias Point simulacije nema potrebe za postavljanjem markera ve ce se potencijali cvorova i struje kroz elemente mogu prikazati odabirom opcija Enable Bias Voltage Display i Enable Bias Current Display iz gra ckog menija. Sa Slike 5 vidimo da je pored svakog cvora ispisana vrijednost potencijala u odnosu na referentni cvor. Takode, pored svakog elementa nalazi se vrijednost struje koja proti ce kroz taj element i to sa strane sa koje struja ulazi u element.
7.000V 95.00mA R1 200 -12.00V 95.00mA V1 12 I1 25m 25.00mA 4 10.00mA R2 300 V2 7 4.000V V3 10.00mA 80.00mA

0V

Slika 5: Rezultati Bias Point simulacije

Priprema za vje zbu

je to Tevenenov, a Zadatak 1. Sta sta Nortonov generator? Kako se ra cunaju vrijednosti parametara ovih generatora? Zadatak 2. Kako se vr si pretvaranje realnog naponskog u realni strujni generator? Zadatak 3. Denisati teoremu superpozicije i teoremu o prilagodenju po snazi. Zadatak 4. Za elektri cno kolo prikazano na Slici 6 odrediti parametre Tevenenovog generatora caka A i B , ako je poznato E = 10 V i R = 1 k. izmedu ta R + R 6 R A E R R B Slika 6: Elektri cno kolo uz cetvrti zadatak

Odgovori

Rad u laboratoriji
Zadaci za rad u laboratoriji: 1. Pokrenuti program Capture CIS i kreirati novi projekat. Povezati elektri cnu semu prikazanu na Slici 6 i izmedu ta caka A i B povezati otpornik otpornosti Rp = 2 k. Ta cka B treba da bude na nultom potencijalu. 2. Kreirati simulacioni prol i izvr siti Bias Point simulaciju. Kolika je struja kroz otpornik otpornosti Rp ? 3. Podesiti simulacioni prol na DC Sweep analizu, pri cemu je potrebno mijenjati elektromotornu silu naponskog generatora E (u polje Voltage Source je potrebno unijeti njegovu odgovaraju cu oznaku sa seme). Elektromotronu silu mijenjati u granicama od 0 V do 10 V sa inkrementom od 0, 1 V i prikazati promjenu struje kroz otpornik otpornosti Rp pomo cu odgovaraju ceg markera. Kakva je zavisnost struje IRp od elektromotorne sile E ? 4. Pogodnim odabiranjem otpornosti Rp i primjenom Bias Point simulacije, odrediti paracaka A i B kola sa Slike 6. Ta cka B treba da metre Tevenenovog generatora4 izmedu ta bude na nultom potencijalu. 5. Za elektri cno kolo sa Slike 7 izvr siti Bias Point simulaciju u slu cajevima kada su uklju ceni caka A i B ? Koliki je napon samo generatori Ig1 , odnosno Ig2 . Koliki su naponi izmedu ta izmedu tih ta caka ako se izvr si simulacija sa oba generatora? Svi otpornici na slici imaju otpornost R = 1 k a generatori imaju vrijednosti Ig1 = 2 mA i Ig2 = 5 mA. R R A R R

Ig 1

Ig 2

B Slika 7: Elektri cno kolo uz peti zadatak 6. Parametarska simulacija Za elektri cno kolo prikazano na Slici 8 potrebno je izvr siti parametarsku simulaciju sa promjenom otpornosti otpornika Rp i utvrditi za koju otpornost se na tom otporniku disipira najve ca snaga. Da bi se izvr sila parametarska simulacija potrebno je na odgovaraju ci na cin denisati simulacioni prol. Prije svega potrebno je otpornost otpornika Rp denisati kao promjenljivu veli cinu. To se radi tako sto se umjesto numeri cke vrijednosti deni se labela u viti castim zagradama, npr. {R}. Zatim je potrebno postaviti podrazumjevaju cu vrijednost otpornosti otpornika Rp jer bez nje nije mogu ce izvr siti simulaciju. Iz biblioteke SPECIAL se bira element Param i postavlja negdje na semi. Dvostrukim lijevim klikom na Param se otvara njegov Property Editor, pa se odabirom opcije New Column deni se podrazumjevaju ca otpornost otpornika, npr. R = 100 (dimenziju nije potrebno navoditi). Simulacioni prol za DC Sweep analizu se pode sava tako sto se kao promjenljiva bira globalni parametar i u ovom slu caju obilje zava sa R. Simulaciju je potrebno izvr siti za vrijednosti otpornosti od 100 do 1 k. Da bi se pokazala zavisnost snage od promjene otpornosti, na element se stavlja marker snage ili se
4

Treba izvr siti simulaciju praznog hoda i kratkog spoja

u PSpice A/D prozoru bira opcija Trace - Add trace gdje se izabere odgovaraju ca snaga na otporniku. Za koju otpornost je snaga maksimalna i za sto? 500 100 300 10 V + 100 Rp 100

Slika 8: Elektri cno kolo uz sesti zadatak 7. Punjenje kondenzatora Potrebno je prikazati talasni oblik napona na kondenzatoru prilikom uklju cenja DC generatora u kolu na Slike 9. Da bi se izvr sila ova simulacija 500 + 8

5V

500

4.7 nF

Slika 9: Elektri cno kolo uz sedmi zadatak posmatra ce se napon na kondenzatoru kao funkcija vremena uc (t). DC generator treba denisati kao impulsni (VPULSE) i to sa sljede cim parametrima: (a) V1 = 0 V po cetni napon prije uklju cenja, (b) V2 = 5 V napon poslije uklju cenja, (c) T D = 1 s ka snjenje uklju cenja generatora, (d) T R = 0 s vrijeme potrebno za uklju cenje, (e) T F = 0 s vrijeme potrebno za isklju cenje, (f) P W = 10 s sirina impulsa, i (g) P ER = 11 s period ponvaljanja impulsa. Parametri su izabrani tako da se simulira uklju cenje DC generatora od 5 V sa zaka snjenjem od 1 s, pa parametri vezani za ponavljanje impulsa nisu od ve ceg interesa u ovoj simulaciji. Simulacioni prol se pode sava na Time Domain (Transient), gdje se koriste vrijednosti 11 s za Run to time (vrijeme izvr savanja) i 1 ns za Maximum step size (korak iteracije). Potrebno je prikazati vremenske oblike napona na kondenzatoru i napona na generatoru je to vremenska konstanta i koliko ona iznosi u ovom pomo cu odgovaraju cih markera. Sta slu caju? Koliko je potrebno da bi se kondenzator napunio?

Rezultati i izvodenja