Termonuklearne reakcije u zvijedama

Unutranjost zvijezda
zvijezde nastaju gravitacijskim saimanjem meuzvjezdane materije jednadba stanja povezuje tlak, gustou i temperaturu unutar zvijezde energija koja se stvara u sreditu zvijezde rezultira u visokom tlaku kojim se uravnoteuje gravitacijsko saimanje kako nastaje energija u zvijezdama?

sastav: H + He(25%) gustoa = 150 g/cm 3 temp = 15 x 10 6 K

Izvor energije u zvijezdama

luminozitet Sunca: 41026 W masa Sunca: 2 1030 kg starost Sunca: 4.6 109 godina Gravitacijska potencijalna energija dostaje za 107 godina gorenja Sunca
Masa poetna Mass konana

Reakcija
Masa pretvorena = f Masa poetna

Druge mogunosti: (ako energiju dobivamo iz mase)

fkem. 1.5 x 10-10 fnukl. 0.007

2200 god 1011 god

Osloboena energ. f Masapoetna c2

Jedino nuklearna energija moe objasniti dugi sjaj zvijezda

(nije poznat efikasniji nain pretvorbe mase u energiju)

Nukleosinteza Nukleosinteza u zvijezdama

u zvijedama kod kojih se (za razliku od naeg Sunca) materijal iz unutranjosti prenosi do fotosfere, uoene (1952.) spektralne linije tehnicija (Tc) tehnicij nema stabilnih izotopa najdugovjeniji 98Tc ima vrijeme poluivota od 4 milijuna godina

dokaz nukleosinteze u zvijezdama

Definicija nuklearnih pojmova

nain oznaavanja atomske jezgre:
broj nukleona (ukupan broj protona i neutrona)

Az

broj protona (element!)

stabilno 263 jezgara, u laboratoriju proizvedeno jo dodatnih 3-4 tisua atomska je jezgra vezana kratkodosenom jakom nuklearnom silom (koja preferira podjednak broj protona i neutrona u jezgri) zbog kratkodosenosti nuklearne sile veina stabilnih jezgara je kuglastog oblika

Nuklearne reakcije: uvod

uobiajeno oznaavanje:
izlazne estice

A(a,b)B
meta projektil

ponekad jednostavno: a+A b+B

Q-vrijednost reakcije:

Q = [(ma + m A ) (mb + m B )]c

u zvijezdama, brzina odvijanja reakcija prvenstveno je odreena uvjetima koji vladaju u ioniziranoj plazmi: gustoom i temperaturom temperatura odreuje upadnu energiju projektila na metu reakcije su termonuklerane takoer jako bitno: stabilnost stvorenih jezgara stvorene jezgre u jednoj reakciji postaju ulazne jezgre za drugu reakciju ne postoje stabilne jezgre s 5 i 8 nukleona

Nuklearne reakcije: brzina odvijanja

brzina odvijanja (tj. broj reakcija u sekundi po m3) neke reakcije dana je s:

raA =

1 1 + aA

na n Av

gdje su: na broj projektila po jedinici volumena, nA broj meta po jedinici volumena, udarni presjek za danu reakciju, v relativna brzina izmeu projektila i mete. usrednjavanjem po brzinama:

raA =
kratki zapis:

1 1 + aA
1

na n A (v) (v)vdv
jaka ovisnost o brzini!

raA =

1 + aA

na n A < v >

Nuklearne reakcije: brzina odvijanja

u zvijezdama se ioni nalaze u termikoj reavnotei, pa je njihova raspodjela po brzinama dobro opisana Mawell-Boltzmannovim izrazom: 3/ 2 2 m m v 2 gdje je = a A

(v ) = 4 2kT
4

v exp 2kT

ma + m A

3
arbitrary units

Emax=kT
2

20

40 energy (keV)

60

80

Nuklearne reakcije: energije

izrazimo kT preko nuklearnih jedinica (1 eV=1.610-19 J, T6=T10-6):

kT = 1.37 10 = 1.6 10

23

TJ= 10 keV = 3
6

1.37 10
19

23

10

= 8.62 10 T6 keV
za Sunce:
6

T = 15 10 K kT 1 keV

za nuklearne standarde, rije je o vrlo niskim energijama! (katodne cijevi televizora ubrzavaju elektrone na vee energije)

Nuklearne reakcije: energije

u zvijezdama nema slobodnih neutrona jer su -nestabilni (T1/2= 10 min) fuzija se u zvijezdama odvija izmeu nabijenih jezgara! nuklearna sila je jaka, ali vrlo kratkog dosega da bi se nabijene jezgre uope dovoljno pribliile da bi nuklearna sila meu njima poela djelovati, moraju savladati kulonsku barijeru

privlaan

odbojni

kulonska barijera

Ein

nukl. cijal nukl. potencijal

Kulonska barijera
kolike su tipine kulonske barijere?

Z a Z Ae Vc = d
Vc (MeV) = hc

ZaZ A Z Z Z Z 197.3 (MeV fm) a A = 1.44 (MeV fm) a A = d d (fm) d (fm) 137.04

visina kulonske barijere za reakcije: p+p Vc 600 keV p+12C Vc 2.8 MeV + Vc 1.5 MeV 16O+16O Vc 15.4 MeV kulonske barijere su na mirnim zvijezdama puno vee od karakteristinih termikih energija (kT 1-100 keV) nuklearne reakcije se odvijaju iskljuivo tuneliranjem kroz kulonsku barijeru! udarni presjeci za sub-kulonske reakcije su ekstremno maleni (uglavnom nemjerljivi u laboratoriju)

Gamowljeva energija
mijeaju se dva efekta: Maxwell-Boltzmannove raspodjele i tuneliranja kroz barijeru
Maxwell-Boltzmannova distribucija exp(-E/kT)
relativna vjerojatnost

tuneliranje kroz kulonsku barijeru exp(-b/ E )

Gamowljev vrh
E0

kT

E0

energija

energija gdje ta dva efekta rezultiraju u najveoj vjerojatnosti za odvijanje reakcije naziva se Gamowljeva energija (i oznaava s E0 ili EG)

Gamowljeva energija
poloaj Gamowljevog vrha moe se odrediti iz izraza za brzinu odvijanja b reakcije: E E + 8 8 kT 3 / 2 3 / 2 E kT < v >= (kT ) dE = (kT ) S ( E )e dE (E)E e

dobiva se:
2 2 2 E0 = 1.220 Za Z A AT6 1/ 3

Gamovljev vrh keV

gdje je

A=

Aa AA Aa + AA

Gamowljev vrh moe se aproksimirati Gaussovom krivuljom irine:

2 2 E0kT = 0.75 E = Z a Z A A 3

1/ 6

T6

5/ 6

keV

za Sunce (T6 15), za Gamowljev vrh dobivamo: p+p E0 5.9 keV p+12C E0 23.9 keV + E0 23.5 keV 16O+16O E0 238 keV

Ovisnost nukl. reakcija o energiji

upadna energija (brzina) estica je parametar koji ponajvie odreuje brzinu odvijanja nuklearnih reakcija! dakako, bitni su i struktura jezgara, mehanizam reakcije itd. primjer:

12

C(p,)13N

Ovisnost nukl. reakcija o energiji

upadna energija (brzina) estica je parametar koji ponajvie odreuje brzinu odvijanja nuklearnih reakcija! dakako, bitni su i struktura jezgara, mehanizam reakcije itd. primjer:

12

C(p,)13N

udarni presjek trebamo ovdje!

S-faktor nuklearne reakcije

budui da u laboratoriju zbog niskog udarnog presjeka najee nije mogue direktno mjeriti udarni presjek na traenoj energiji, potrebno je ili napraviti dobar teorijski model ili ekstrapolirati eksperimentalne rezultate na viim energijama ekstrapolacija je laka ako se radi na veliini iz koje je izdvojen efekt tuneliranja (jer on vodi na brz pad udarnog presjeka na niskim energijama) definira se nova veliina, tzv. S-faktor:

S ( E ) = ( E )e

2Z1Z 2 e / hv

S-faktor i dalje ukljuuje svu bitnu nuklearnu fiziku: efekte strukture jezgara koje sudjeluju u reakciji, mehanizma reakcije i dr. ekstrapolacija S-faktora na niske energije dosta uspjena, osim u sluaju postojanja rezonanci!

S-faktor za 12C(p,)13N
za prethodni primjer imamo:

12

C(p,)13N

udarni presjek trebamo ovdje!

LUNA
od engl. Laboratory Underground for Nuclear Astrophysics tunel Gran Sasso, Italija 1400 m ispod povrine zemlje tok kozmikog zraenja milijun puta manji nego na povrini 1998. - prvo mjerenje reakcije 3He+3He 4He+2p na Gamowljevoj energiji detektiran u prosjeku 1 dogaaj mjeseno! od tada izmjerene jo etiri reakcije i u tri sluaja dobiveni bitno drugaiji rezultati u odnosu na prijanje ekstrapolacije i teorijska predvianja...

Gorenje vodika
nakon prve tri minute od Velikog Praska, vidljiva materija u Svemiru sastojala se od 75% vodika i 25% helija (maseni udjeli) u preostalih 13.7 milijardi godina, materija je preraivan u zvijezdama, ali taj omjer nije bitno promijenjen (u Sunevom sustavu: <2% nuklida ima A>5) dakle, nuklearne reakcije kreu u smjesi helija i vodika; nema neutrona! vjerojatnost nuklearne reakcije izmeu 3 ulazne estice zanemarivo malena ne moemo direktno 4 protona pretvoriti u alfa-esticu (jezgru 4He) dodatni problem: ne postoje estino stabilne jezgre s A=5 i A=8
A=5

A=8

Gorenje vodika
Korak 1:

p + p He

2He

nije stabilan

p + p d + e + ve
3

Korak 2:

d + p He +

d + d He
Korak 3:

deuterona premalo!

3
3

He + p Li
4

4Li

nije stabilan

He + d He + n

deuterona premalo!

He + He He + 2 p

za razliku od deuterona koji se po nastanku brzo razbija fotonima, 3He je prilino stabilan i zato je zadnji korak mogu!

Ciklus protonproton-proton (PP I)

itav ciklus izgleda ovako:

Q / MeV + p + p d + e + 1.442 3 d + p He+ 5.493 3 3 4 He+ He He+ 2 p 12.859 ukupan Q: 21.442+25.493+ +12.859-20.26 26.2 MeV oslobaa se 26.2 MeV po svakoj stvorenoj jezgri 4He! sve reakcije u ciklusu su nerezonantne, pa su ekstrapolacije mogue

Ostali ciklusi protonproton-proton

na viim temperaturama, bitni postaju i alternativni pravci:

u sve tri varijante, proizvode se neutrini mogunost direktnog prouavanja sredita Sunca

Problem Sunevih neutrina

fotoni na svom putu iz Sunca se raspruju i treba im 106 godina da izau! neutrini zbog vrlo slabe interakcije nesmetano izlaze i nose informaciju o nuklearnim reakcijama R.Davis, 1968.god. brojao Suneve neutrine koristei ogroman volumen napunjeno perkloretilenom neutrine detektirao putem inverznog beta-raspada: e+37Cl e-+37Ar umjesto oekivanih 2, eksperimentalno detektirana samo 0.5 dogaaja po danu problem Sunevih neutrina (Davis, Nobelova nagrada 2002.)
problem rijeen tek nedavno potvrdom postojanja neutrinskih oscilacija (SuperKamiokande i SNO)

D
Sun SUNCE

Ciklus ugljikugljik-duikduik-kisik (CNO)

na viim temperaturama (T6100), najvaniji nain sinteze izotopa i energije postaje tzv. CNO-ciklus:
O 13 15 (p,) N C 14 15 (e+) 12 6 7 13 8 (p,)

12C(p,)13N(e+)13C(p,)14N(p,)15O(e+)15N(p,)12C

ugljik, duik i kisik slue samo kao katalizatori reakcije netto-efekt isti kao i za pp-ciklus: 4 protona su pretvorena u helij, te da su stvorena dva pozitrona i neutrina najsporija reakcija: 14N(p,)15O (iskljuivo zbog strukturalnih efekata)

Ciklus ugljikugljik-duikduik-kisik (CNO)

na viim temperaturama, mogue i druge varijante CNO-ciklusa:

Nobelova nagrada 1967.

A Scenario-H.A. Bethe (CNO Cycles), Physical Review 55, 103(L) 1939.

1 stranica 1 Nobelova nagrada

...for his contributions to the theory of nuclear reactions, especially his discoveries concerning energy production in stars.

proizvodnja energije

PP vs. CNO

Sunce
nae Sunce 99% energije proizvodi pp-ciklusom, a samo 1% kroz CNO-ciklus (za sada, taj postotak raste s vremenom) od pp-ciklusa, na pp-II otpada 14% sluajeva, a na pp-III samo 0.02% svake sekunde se 700 000 000 tona vodika pretvori u helij trenutani sastav (maseni udio): 70% vodika, 28% helija i 2% metala kad istroi vodik kao gorivo (nakon otprilike daljnjih 5 milijardi godina), Suncu e volumen narasti - postat e crveni div, a jezgra mu se smanjiti i poveati e joj se temperatura kada temperatura dostigne 2108 K, zapoet e nuklearne reakcije koje troe helij kao gorivo

Gorenje helija (reakcije 3 alfaalfa-estice)

ne postoje stabilne jezgre s A=5 i A=8! stvaranje elemenata teih od helija odvija se u dva koraka:
Prvi korak:

8Be

Drugi korak:
8Be

nestabilan: T1/2 10-16 s no, malena ravnotena koliina postoji! +

12C*

, stvorene jezgre

pobuene na 7.7 MeV, manji dio emisijom gama-zraka prelazi u osnovno stanje

12C

1954. Fred Hoyle uoava da se koliina ugljika u Svemiru moe objasniti jedino bitnim ubrzavanjem (faktor 105!) drugog koraka predvia postojanje stanja (rezonance) na 7.7 MeV u 12C 1957. Cook, Fowler i Lauritsen (Caltech) eksperimentalno pronalaze to stanje (na 7.654 MeV) s tono predvienim karakteristikama (Fowler, Nobelova nagrada 1983.)

Daljnje gorenje helija, ugljika i kisika

sinteza se nastavlja dodavanjem -estica

- dovoljno za daljnju sintezu nastanak 12C Hoyle-ovo stanje preivljavanje 12C: termalna rezonancija u 16O prenisko usporavanje sinteze termalna rezonancija u 20Ne ima kriva svojstva

8Be

Rezultat: puno ugljika i kisika

Ugljik i kisik

Daljnje gorenje teih nuklida

Kraj nukleosinteze u zvijezdama

eljezo je najjae vezana jezgra, pa s njom sinteza prestaje unutranjost zvijezde podijeljena je na ljuske razliitog sastava u crvenim divovima (starim zvijezdama velikog volumena) sinteza elemenata se nastavlja tzv. s-procesima (sporim procesima) neutroni stvoreni u vanjskim ljuskama uzrokuju reakcije na eljezu, stvorene jezgre raspadaju se beta-raspadom i tako nastaje manja koliina teih elemenata

Daljnje gorenje teih izotopa

Kraj gorenja
Masa (M ) < 0.08 0.1 -0.5 0.5 - 8 8 - 11 > 11 Konaan stupanj nema fuzije! gorenje vodika gorenje helija gorenje ugljika Supernova

Evolucija zvijezde s masom 25 M

Vrijeme gorenje vodika gorenje helija C/O - gorenje gorenje Si eksplozivni procesi 7x106 god 5x105 god 600 / 0.5 god 1 dan 0.1 1 s Tc (109 K) 0.06 0.23 0.93 2.3 4.1 1.2 - 7 (g cm-3) 5 7x102 2x105 1x107 3x107

Zastupljenost elemenata
Maseni udio vodika Maseni udio helija
Gap B,Be,Li -jezgre 12C,16O,20Ne, 24Mg, .
40Ca

X = 0.71 Y = 0.28 Z = 0.019 4E-6

Maseni udio teih elemenata (metala) Udio elemenata teih od nikla

10 -1 10 -2 10 -3 10 -4 10 -5 10 -6 10 -7 10 -8 10 -9 10 -10 10 -11 10 -12 10 -13 10

number fraction

r-proces

s-proces

Fe peak (width !) Fe

U,Th
Au Pb

50

100 150 mass number

200

250

Supernove
stvorene jezgre raspruju se Svemirom u eksplozijama supernova pri tome nastaju i elementi tei od eljeza (uglavnom uhvatom neutrona kombiniranim s beta-raspadom)... ekspozivni procesi: r-procesi s-procesi rp-procesi ...

s-procesi s-procesi
Pb (82)

masa poznata poluivot poznat posve nepoznato

p-procesi p-procesi
r-procesi r-procesi
Sn (50)

rp-procesi rp-procesi
Fe (26)

mirno mirnogorenje gorenje

protons

Supernovae Supernovae kozmi ko enje kozmi kozra zra enje

H(1)
neutrons

Big BigBang Bang

Based on National Academy of Science Report [Committee for the Physics of the Universe (CPU)]

Question Question 3 3 How How were were the the elements elements from from iron iron to to uranium uranium made made ? ?

ITER (Cadarache, Marseille, Francuska)

lat. = put, od engl. International Thermonuclear Experimental Reactor komercijalni fuzijski reaktor? planirani proraun: oko 20 milijardi USD problemi: visoka temperatura, zakono zraenje, ... najperspektivnija reakcija: d+t 4He+n (Q= 17.6 MeV)