Elektrik Mhendisliine Giri / N.

Abut
ELEKTRK MAKNALARI VE ELEKTRN KONTROL-3
EVRCLER
Tek Fazl Eviriciler
Genel anlamda evirici, DA/AA dntrc veya doru akm kaynandan alternatif akm ile beslenen
bir yke veya bir alternatif akm ebekesine g aktarm yaan devredir! "ekil #!$%deki $ no%lu ilemi
gerekletiren d&enlerdir! DA%dan AA%a dnm yaan bu d&enlere 'D( to A( converters, D(/A(
converters, )nverters* &ellikle DA kaynaktan srekli beslenmesi gereken ykler, kesintisi& g
kaynaklar, endksiyonla stma, ve frekans ayar gereken motor denetimi uygulamalarda i+tiya
duyulur! Girie ak, yakt +cresi, gne veya r&gar generatr gibi yenilenebilir bir kaynak
uygulanr! ,k #-. /01. 2&, --. /03. 2& veya ##3 /04.. 2& gibi bir tek fa&l AA ' fa&l sitem
olarak #-./-.5 /01. 2&, --./$5. /03.2& veya ##3/-.. /04.. 2&* olabilir! Devreler, giriindeki DA
gerilimi knda istenen genlik ve frekanstaki AA gerilime dntrrler! ,k gerilimi sabit veya
deiken frekansl olarak elde edilebilir! ,kta deiken bir gerilim elde edilmek istenirse, giri DA
gerilimi deitirilebilir! 6ylece evirici sabiti veya ka&anc olarak tanmlanan bir deer oluur! Giriteki
DA gerilim denetlenebilir bir gerilim deil ve deitirilemiyorsa, k gerilimi, eviricinin ka&ancnn
DGA darbe genilik ayar 'DGA789:; 8ulse 9idt+ :odulation* gibi bir yntemle deitirilmesiyle
ayarlanarak deitirilebilir! <virici ka&anc, k AA geriliminin giri DA gerilimine oran olarak
tanmlanabilir!
=ormal bir iletme ortamnda evirici k geriliminin sin&oidal olmas gerekir! Ancak uygulamada
salnm bileenlerin etkisinden dolay bu ideal sin&oidal ekilde bo&ulmalar oluur! >k ve orta
byklkteki glerin denetiminde, evirici k geriliminin ekli kare dalga veya kare dalgaya ben&er
bir ekilde olmas kabul edilebilir! 6yk glerin denetiminde, bu eklin sin&oidale yakn olmas
istenir! ,k gerilimindeki salnmlar, +&l yariletkenlerin kullanmyla yalacak ana+tarlama
teknikleriyle, a&altlarak yok edilmeye allr! AA k ana+tarlama ilemleri ile elde edildiinden,
k dalga ekli gerilim aracklarndan oluur! 6u aracklarn anlk deerleri o&itif, negatif veya
sfr olabilir! Ancak, genelde kn sadece bir adet sfr olmayan genlii olur!
<viriciler genel anlamda Tek fazl ve ok (iki-) fazl eviriciler olmak &ere iki ana guruta
tolanabilir! 6u eviriciler de tristr ve tran&istrl olarak tasarlanmasna gre ve tristr sndrme
teknii g& nne alnarak drt alt guruba ayrlabilir! )! DGA, ))! ?e&onans, )))! @ardmc sndrme
devreli ve )/! Amleyen sndrme devreli eviriciler olarak snflandrlabilir! 6ununla beraber son
&amanlarda bunlarn birkana ben&eyen ortak &ellikli veya ok &el eviriciler de gelitirilmektedir!
Giri ve k gerilim0akm durumlarna gre iseB Giri gerilimi sabit ise, gerilim beslemeli evirici
'G6<7/C); voltage0fed inverter*, Giri akm sabit bir kaynaktan salanyor ise, akm beslemeli evirici
'A6<7(C); current0fed inverter*, giri gerilimi denetlenebilir ise, DA hatl evirici 'DA2<7D(D); dc
linked inverter* olarak tanmlanmaktadr!
51
Elektrik Makinalar ve
Kontrol





















ekil 4.1 Tek fazl evirici iin (a)dinamik anahtar, (b)statik anahtar (tranzistr) ile prensip devresi,
(c)k !k "erilimi ve akmnn de#iimi


vY

K1



! "/# " t

K#
i1
K1/$Y


! "/# " t
i#
K#/$Y

! "/# %&' " t
(

K1
A
1

i
Y

) $
Y
i
1

i
#

(

K#
v
Y
A
#

) %a'
(

K1
*
1
"
r1

i
Y

$Y i1
i
#

( v
Y

K#
*
#
"
r#

) %b'
Diren Ykl:
Aek fa&l bir eviricinin rensi almas, "ekil 4!#%de grlmektedir! "ekil 4!#!'a* da A# ve A-
ana+tarlar eit sreli fakat farkl &amanlarda al kaatlarak, ?@ ykne />7/>#7/>- kaynak gerilimi
deerinde bir kare dalga eklinde AA uygulanm olur! 8ryodik &amann +er E3.%si iin bir ana+tar
kaal iken dieri aktr! Dinamik ana+tarlarn al kaanmas +&l yalama&! Dolaysyla bu
ana+tarlar yerine, "ekil 4!#!'b* de gsterilen, ok +&l al kaanabilen yariletken ana+tarlar olan
6FA, G(?, :HGC<A, )G6A veya )G(A kullanlr! Devrede iki adet kyc elemandan Ar# tran&istrnn
iletimde 'A# ana+tarnn kaal* olduu aralkta, A- alr! 6u durumda >irof%un gerilim yasasna gre,
v@7/># olur! @arm eryot sonra, Ar# kesime girer 'A# alr* ve Ar- srlerek iletime girerek 'A-
kaanarak* v@7/>- yalm olur! Gonuta, "ekil 4!#!'c* den grld gibi, kare dalga eklinde
alternatif bir v@ gerilimi yke uygulanm olur! Aran&istrlerin ayn anda iletime girmesini engelleyecek
loIik src devreler tasarlanr! DA kaynak yerine bir orta ulu transformotor kullanlarak tek gerilim
kayna ile tasarm yalabilir! 6u ti eviricilere arm k!"r eviriciler de denir! ,ktaki yk
geriliminin etkin deeriB
K
# /
!
#
K

"
#
Y

T
dt v
eklinde +esalanabilir! @k geriliminin anlk deeri v@7/> Courier serisine alrsa, serinin genel
terimiB
[ ]

+ +
k
n
n n t n b t n a a v t $
+... # + 1
! sin &os ' %
idi! 6urada a#, an ve bn katsaylar ise,

#
!
Y
!
Y
' % ' %
#
1
' %
"
1
! t d t v dt t v a
T

#
!
Y
!
Y
' % &os ' %
#
1
&os ' %
"
1
n t d t n t v dt n t v a
T

#
!
Y
!
Y
' % sin ' %
#
1
sin ' %
"
1
n t d t n t v dt n t v b
T

"ekil 4!-!'d* de gsterilen dik gendeki arametrik dnm g& nne alnarakB
ve b a a den
b a
a
n n
n n
n n
n
# #
# #
sin sin +
+

# #
# #
&os &os
n n
n
n n
n
n b a b den
b a
b
+
+

olarak bulunur! 6uradaB
# # 1
tan
n n
n
n
n
n b a c ve
b
a
+

,
_

olarak tanmlanabilir! Denklem '4!1* daki an ve bn, denklem '4!J* deki cn katsaylar, denklem '4!-*
deki ikinci terim olan keli arante& iinde yerine konarakB
5#
Elektrik Mhendisliine Giri / N.
Abut
[ ]
( )
( ) [ ] n
n n
t n
n n
n n
n n t n b a t t n b a t n b t n a
n


+ + + + +
+
sin sin &os &os sin sin &os
# #
sin
# #

denklemi elde edilir! Dolaysyla Denklem '4!-* deki evirici k veya yk gerilimiB

+ +
k
n
n n t n c a v t $
+... # + 1
! ' sin% ' %
olarak tanmlanabilir! 6uradaki cn, k gerilimi vY%nin n%inci salnmnn byklne ve n ise
gecikme asna bal arametrelerdir! ,k gerilimi vY%nin yarm eryot simetrisi varsa, tam eryot
boyunca entegralli terimler a&alr! @ani k gerilimi,

#
!
)

,
,
' %

'

t
t
v t $

eklinde tanmlanrsa, salnmlar tm katsayl bileenleri ierme&! @ani ift katsayl salnm
bileenleri 'n7-, 4, 1, 5,!!!* sfr olu salnm sadece tek katsayl 'n7#, $, 3, J,!!!* bileenleri ierir! 6u
durumda, '4!$*, '4!4*, '4!3* ve '4!5* denklemleriB a.7. ve
+... 5 + - + 1 ' % &os ' %
1
&os ' %
"
#
#
!
Y
!
Y
n

n t d t n t v dt n t v a
T

+... 5 + - + 1 ' % sin ' %
1
sin ' %
"
#
#
!
Y
!
Y
n

n t d t n t v dt n t v b
T

+
k
n
n n t n c v t $
+... 5 + - + 1
' sin% ' %

olacaktr! "ekil 4!#%deki evirici k simetrik yar eryotlardan olutuu g& nne alnrsa yke
uygulanan k gerilimiB

k
n
t n
n
v t $
... 5 + - + 1
,
sin
.
' %

n7-, 4, !!!! gibi ift saylar iin v@7. olur! @k geriliminin temel bileeni, n7# iin, denklem '3!#$* tenB
,
,
/!- + !
#
.
Y

v

olarak bulunur!
Diren-$n%ktans Ykl:
"ekil 4!-%de gsterilen evirici kna, omik0indktif bileenli bir yk balandnda yk akm k
gerilimi gibi aniden deiim gsterme&! Ar# kesime girmeden nce t7'A/-*
K
annda, o&itif iaretli bir iY
akm akmaktadr! t7A/- annda Ar# kesime Ar- iletime girerek yk gerilimi vYLnin iaretini negatif yaar!
6una ramen, devredeki ykn indktif &elliinden dolay, iY akm bir sre da+a o&itif olarak
devam etmek ister! Aran&istrden ters ynl bir akm akmayacandan, ana+tar olarak tek bana bir
tran&istr kullanlama&! Aers yndeki akm iletebilecek aralel bir diyot kullanlmas gerekir! Akm,
yk0D- diyodu ve />- &erinden akar! @ani gerilimin yn deimesine karn akm bir sre da+a
devam eder, iY akmnn yn +emen deime&! 6en&er ekilde, t7A annda Ar- kesime Ar# iletime
girerek yk gerilimi vYLnin iaretini tekrar o&itif yaar!
5-
Elektrik Makinalar ve
Kontrol
ekil 4.%. (a)&mik'end!ktif !kl! tek fazl evirici devresi, (b) (mik'end!ktif !kte, k
akm'"erilim de#iimleri, (c)dik !"en
v
Y

K1

! "/# %' " %#' t

,#
i
Y
0
1
2
,1
/$
Y

! "/# %' " %#' t
)0
1
%b'
( iY1

K1
*
1
"
r1
i
Y
- $
Y
3
Y
i
1
i#
( v
Y

K# "r#
*#
- iY#
%a'
b
n
(a
%
n
) b
%
n
)
1*%
a
n
%&'
Ancak akm yine yk0D# diyodu ve /G# &erinden akarak bir miktar da+a ayn ynde devam eder!
Devrede D# ve D- diyotlar iletince, enerIi ykn indktif bileeninden kaynaa geri akar! Dolaysyla
bu diyotlara da geri besleme %iotlar denir! "ekil 4!-!'a* da omik0indktif ykl evirici devresi ve 'b*
de ise yk akm ve geriliminin deiimi gsterilmektedir! 'c* de ise sadece indktif yk varken akm
ve gerilimin deiimi verilmitir! Grld gibi saf indktif ykte tran&istrler A/4 aralnda 'veya
M.* iletimde kalrlar! @k akm, "ekil 4!-%den grld gibi, eryodik olarak bir ynde a&alarak
sfra ve sonra ters ynde akar! 6u ters akm akma noktasnda dier tran&istrn iletmesi gerekir!
Genelde, tran&istrn kesime girmesi, iletime girmesinden da+a yava olur! Dolaysyla, bir
tran&istrn iletimi, dier tran&istr tamamen kesime girinceye kadar geciktirilir!
Tek Fazl Kpr Evirici
<it deerli iki gerilim kayna kullanlmas yerine tek kaynak ve drt yariletken ana+tar kullanlarak
tasarlanan eviriciye kr evirici denir! "ekil 4!4%de kr evirici devresinin rensibi gsterilmektedir!
Devrede, bir DA kaynak ve drt adet tek ynl yariletken ana+tar kullanlmaktadr! < deerindeki DA
kayna +er yarm dalgada eviricinin besledii AA ykne akm aktr! <virme ilemi sresince, A# ile
A4 ana+tarlar ayn &amanda kaanr ve i@ akmna bir yol ile beraber v@ yk geriliminin o&itif yarm
eryottaki deerini aktarr! 6ir yarm dalgann sonunda, bu kaal olan ana+tarlar alr ve A- ile A$
ayn anda kaatlr! 6u ti omik0indktif ?0D yknn &t emk retme &elliinden dolay kullanlan
ana+tarlarn ift ynl akm aktabilmesi istenir! Dolaysyla tek ynl olarak akm aktan tran&istr
veya tristr gibi statik yariletken elemanlara ters aralel birer diyot balanr!
ekil 4.+ ,virici -./ anahtarlama ile k "erilimi
v
Y
E
! "/# " t
)E
6a& eviricilerde, M! ve ##! salnmlarn deerleri bile, temel dalgann genliine oranla olduka byk
olabilir! 6u byk genlikli salnm bileenleri, yarm eryottaki 3 darbe ile sfrlanama&sa, s&me
yalamadnda, yarm eryottaki darbe saysnn artrlmas gerekir! 6ylece ana+tarlama sonucu
oluan yksek dereceli salnmlar s&lerek yok edilebilir!
5.
Elektrik Mhendisliine Giri / N.
Abut
ekil 4.0 1in!s(idal -./ iin evirici knda k2llanlan !"en ve sin!s e#rileri.
v
Y
v
1
E
! "/# " t
v
Y
E
! "/# " t
)E
DGA ile ana+tarlama yalrken, analog ve saysal yntemlerinin +er ikisi de kullanlabilir! 6ir analog
ilem, istenilen frekansn sins seviyesini ve istenilen genlii retmekle birlikte, "ekil 4!M%da
gsterildii gibi, -k frekansl evirici knda kullanlan gen bir dalga retmede de kullanlabilir!
Gin&oidal DGA ile ana+tarlamada, gen dalgann negatif eimi ile sins dalgasnn kesitii yerde
darbe balar! Ngen dalgann o&itif eimi ile sins dalgasnn kesitii yerde biter! 2er darbenin
u&unluu, "ekil 4!M%da grld gibi, sins dalgasnn genliine baldr! Denetim devresiyle,
sin&oidal sinyalin +er yarm alternans sonunda k geriliminin kutulamas deitirilir! 6u DGA ile
ana+tarlamada, "ekil 4!M%da grlen k eklini elde etmek iin, +er ana+tar uygun &amanlamal
olarak al kaanmas gerekir! "ekil 4!#.%da drt tran&istr eleman ile ters aralel bal diyotlarla
tasarlanm kr evirici gsterilmitir!
ekil 4.13 -rt anahtar (tranzistrl!) ile ters paralel ba#l di(tlarla
tasarlanm kpr! evirici devresi
i
41
i
*1
i
*-
i
4-
*
1
*
-
"
r-
"
r1
$
Y
i
Y

( i
51
i
5-

K
i
5#
i
5.
- i
4#
i
*#
i
Y
3
Y
i
*.
i
4.

"
r#
*
#
v
Y
*
.
"
r.
Tek Fazl Tri!"rl Eviriciler
Aristrlerin kullanld tek fa&l eviricilerin rensi devresi, ?@, D@, (@ bileenlerinden oluan bir yk
beslerken, "ekil 4!#$%te gsterildii gibi, iki ana+tarla tasarlanabilir! 8eryodik olarak alan devrede,
yarm eryot boyunca A+#, dier yarm eryot boyunca ise A+- tristr iletimdedir! Devredeki (G ve DG
elemanlar akm ve gerilimin ani deiimlerini nlemek &ere konmu yardmc elemanlardr!
,ktaki ?@ ykne aralel bal olan (@ kondansatrnn akm Ki@ den 0i@ deerine kadar deiir!
>ondansatr gerilimi ise -v@ deerinde olacandan, bu snrlara dayanabilecek deerlerde seilir!
Aristrlerle birlikte orta ulu tek fa&l bir transformotor kullanlarak DA gerilimin evirilmesinde da+a
d&gn bir AA gerilim salanmas ve tristrlerin kolayca kesime girmesine yardmc olur! Oki yollu iki
darbeli evirici devresi olarak da adlandrlan bu devre, "ekil $!J!'a* daki iki yollu iki darbeli dorultucu
gibi alr!
55
Elektrik Makinalar ve
Kontrol
ekil 4.14 5ki tristrl! tek fazl evirici devresi
"h1 31
i1 - % '
6
vK iY1 ( %)' iY
) ( 1 5 ( %)'
# 5, $Y
3Y1 ) %('
) %('
i# 3# 7
.
"h#
"et.*
Dntrme oran #;# olan transformotor knda yke aralel balanm kondansatr, yk
gerilimine dayankl olu k sinyali deiimlerinde grev yaar! A+# tristr iletime girince v> kaynak
geriliminden D@# bobini ve transformotor rimerinin st yars 30J arasndan, D# &erinden i#7i@# akm
akarak sekonder devre knda bir o&itif gerilim oluturur! 6u gerilim ykten bir i@ akm akmasna
ve (G kondansatrn kutulu olarak dolmasn salar! @ke o&itif bir gerilim uygulanm olan bu
yar eryot boyunca A+- tristr kesimdedir! "ekil 4!#4!'a* daki edeer devrede gsterildii gibi bir
akm akarak alternatif akmn o&itif yar eryodunu oluturur! @ar eryot sonunda A+- tristr
tetiklenerek i@# akm D@# bobini, 301 arasndan transformotor rimerinin alt yars 30J arasndan, D-
&erinden akar! i-7i@# akm akmasyla sekonder devre knda bir negatif gerilim oluturur! Ancak
sekonderde A+# tristrnn aktt akmn oluturduu o&itif gerilimin etkisi, oluan bu gerilim ile yok
edileceinden kutulu olan kondansatr bu devreden ani olarak boalmak ister! Aransformotorun
birincil devresinde oluan ve A+# tristrn kesime &orlayacak ters bir gerilim oluturarak A+# tristrn
kesime &orlayacandan bu tristr kesimde kalr!
ekil 4.14. ekil 4.146te "sterilen devrede (a)birinci, (b)ikinci ar
per(tta ede#er devreler.
3Y1 3Y1
1 5 1 5
iY1 iY1 5, i5 iY1 )i5 5, iY1
( (
*A - $Y . *A - $Y .
) iY ) )iY
i$ iY1 iY1 )i$
# # # #
%a' %b'
6u nedenle, byle yk tarafnn etkisiyle kesimi gerekletirilen eviricilere k %enetimli eviriciler
denir! Akacak ters akmn etkisiyle kondansatr ilk konumun tersi kutulu olarak dolmaya
balayacandan ilk kutulu konum gerilimi nce sfra ve da+a sonra arante& iinde gsterilen
kutulama ynnde dolmaya balayarak negatif yar eryodun sonu olan A+# tristrnn tekrar iletime
girmesine kadar dolacaktr!

6en&er ekilde yarm eryot sre sonunda tekrar A+# tristr tetikleneceinden bu ke& balangtaki
gibi, birincil akm D@# bobini ve transformotor rimerinin st yars 30J arasndan, D# &erinden i#7i@#
akm olarak akar! Gekonder devre knda bir o&itif gerilim oluturur! 6u gerilim ykten yine bir i@
akm akmasna ve (G kondansatrnn, balangtaki gibi kutulu olarak, dolmasn salar! @ke
ikinci bir o&itif gerilim uygulanm olan bu yar eryot boyunca yine A+- tristr kesimde kalr! (G
kondansatr, yk direnciyle aralel baland iin, k yk gerilimi de, "ekil 4!#3%de gsterildii
gibi, kondansatr gerilimi ile ben&er ekilde deiir!
57
Elektrik Mhendisliine Giri / N.
Abut
ekil 4.17 ekil 4.146te "sterilen devre iin akm ve
"erilimlerin de#iimi (T*(48
$
9
1
):1 iin)
v-). iY v-). iY "/%.$Y5,'21
( !+8
v-)./%$YiY1'
! t
)"/# ("/#
) !+8
"
v5)#
!+8
v/$YiY1
*A21)#
! t
iY1
! t
>ondansatr &erindeki gerilim, AA ile beslenen yk gerilimi olan v$04 gerilimiB
1 $
9 8
t
$ $
;e < 8 v
.
. -
.

+
ile ayn olur! "ekil 4!#3%ten grld gibi t7KA/- anndaki deeri ile t70A/- anndaki deerleri biri
birine eit fakat ters iaretlidir! 6u eitlik kullanlarak,
a
=
v
e
a =
v
-/
maks
maks
-/
87 + 1
# tanh . 5 + ! 1
.
# &osh
1
1
/
. -
#
. -

,
_

den serbest kalma &amanB

1
]
1

,
_

+
1 $
1 $
>
9 8 T T
9 8 T
t
. / &osh%
1
ln .
.
1
.
eklinde elde edilir! "ekil 4!#1!'a*%da basit aralel sndrmeli tristrl kare dalga evirici devresi
verilmektedir! Giri DA geriliminin iki kat tee0tee deerinde kare dalga eklindeki gerilim iin yar
eryot boyunca # ve 4 nolu tristrler tetiklenir! Dier yar eryotta ise - ve $ nolu tristrler tetiklenir!
2er bir ift tristr tetiklendiinde ykn o&itif ucundan yk &erinden farkl ynl olarak negatif uca
akm akar! 6u akm etkisiyle de kondansatr farkl kutulu olarak dolar! 6u kondansatr geriliminin
ters boalma etkisinden dolay da iletimden kmas gereken ve nceden tetiklenmi tristrler
sndrlerek kesime girmesi salanr!
ekil 4.1?.(a)@aralel snd!rmeli, (b)&rta 2l2 trf( ile tasarlanm iki tristrl! evirici
%(' *A
"1
*1 *#
"h1 $Y "h#
51
"h- "h.
*- "# *.
%a'
%)'
%(' *A
$Y
51
"h1 "h#
*1 *#
"#
%b'
%)'
6u sre modern eviricilerde olduu gibi 3.s nin altnda bir deerdedir! 6u ksa sre iinde DA
kaynaktan aktlan akmn nemli artlarn nleyecek geici emedansa sa+i tristrler seilir! D#,
D-, D$ ve D4 serbest gei diyotlarnn, birikmi magnetik enerIiyi ykten kaynaa aktarmak ve
tristrlerin sndrlmesi veya sonrasnda oluacak yksek deerli geici gerilimlerin nlenmesi gibi
iki temel grevi vardr!
56
Elektrik Makinalar ve
Kontrol
# Fazl Eviriciler
N fa&l evirici, +er fa& iin tek fa&l kr tii bir evirici kullanlan devredir! <viricide kullanlan alt
adet ana+tar ile istenilen k dalga eklini elde etmek iin eriyodik olarak al0kaatlr!
Ana+tarlamalarn ekil ve sreleri ile orantl olarak, evirici k frekans, gerilim ve salnmler
denetimi yalabilir! "ekil 4!-.%deki fa&l evirici devresi, gerilim kaynakl evirici olarak tanmlanr!
Odeal bir dorultucunun knda kullanlacak bir kondansatr, kn s&gelenmesi amacyla
kullanlr! Akm kayna kullanlan evirici de tasarlanan dier bir devredir! 6u ti eviricilerde, gerilim
kayna yerinde bir akm kayna olarak tanmlanabilen byk deerli bir bobin ile seri bal denetimli
bir dorultucudur! 6u seri bal bobin, evirme ilemi srasnda akm sabit tutar! "ekil 4!-.%de, fa&l
bir evirici devresi gsterilmitir!
ekil 4.%3 A fazl evirici prensip devresi
$
$
$
i
A1
A
1
i
A#
A
#
i
A-
A
-
i
$Y
3
$

( M9

K
i
$

- i
,
3
,
3
"
i
"
$
,
i
,Y
$
"
i
A.
A
.
i
A5
A
5
i
A7
A
7
i
"Y
, "
<virici k denetiminde, k dalgasnn #5.P%si 'yarm eryodu* iin ana+tarlar kaal, geriye kalan
#5.Q 'dier yarm eryodunda* boyunca ak kalarak evirme yalabilir! Aralarnda #-.Q fa& fark
bulunan fa&l bir k elde etmek iin, A#0A1 arasndaki ana+tarlar uygun srayla eryodik olarak
kaatl alr! A-, A#%den #-.Q sonra kaatlr! 6en&er ekilde A$ de A-%den #-.Q sonra ve A4, A#%den
#5.Q sonra kaatlr! A- ve A$% den #5.Q sonra srasyla A3 ve A1 kaatlr! Ana+tarlama ilemi +er
1.Q%de bir gerekletirilmi olur! <virici k, alt adml olarak, Aablo 4!#%de gsterilmektedir!
58
Elektrik Mhendisliine Giri / N.
Abut
ekil 4.%% A fazl alt darbeli evirici k "erilimlerinin de#iimi
v$,
K
)
K
) K
v,"

K
K
) K
v$,
v$
#
K
/-
K/-
)K/-
)#
K
/-
v
,
#K/-
K/-
)
K
/-
)#K/-
v"
#
K
/-
K/-
)K/-
)#K/-
Ana+tarlama gerekletirilirken i64 akmyla Ar4 ana+tar kollektr akm olarak i? akmn aktmaktadr!
Ana+tar almak istendiinde i64 akm kesilerek Ar4 ana+tar da kesime girmeye balar!
ekil 4.%? A fazl eviricinin t!mdevrelerle s!r!lm! <.BT6li rnek devresi
Giri DA geriliminin denetlenmesiyle, k gerilimindeki bo&ulmalar ok abuk d&eltilebilir! 6yle bir
denetim sonucu elde edilen k gerilimi "ekil 4!-4%te sa tarafta gsterilmitir! "ekil 4!-1%da
tmdevrelerle srlen )G6A ile tasarlanm rnek bir fa&l evirici devresi gsterilmitir!
AA$%A ANA&TARLAMA
6yk glerin denetlendii AA devrelerinde mekanik veya elektro0mekanik ana+tarlar yerine
kullanlan tristrler, birka mikro saniye iinde ama veya kaama yaarak +&l ana+tarlama
gerekletirirler! Da+a kk glerin denetiminde g :HGC<A%leri veya g tran&istrleri
kullanlabilir! Denetim devrelerinin gelimi olmas ve +er iki tr elemanlarn ba& &elliklerini
iermesi bakmndan tristr0tran&istr ortak &elliklerinde olan )G6A, :(A, )G(A v!b! gibi g
5/
Elektrik Makinalar ve
Kontrol
yariletkenleri de kullanlmaya balanmtr! Gtatik ana+tarlarnB mrleri teorik olarak sonsu& olmas,
ana+tarlama +&larnn ok yksek,ideal ana+tarlama artlarn salamada baarl olu ceva verme
srelerinin dk olmas ve +areketli aralarnn olmamasndan dolay kontak anmas robleminin
olmamas gibi avantaIlar vardr! Aran&istr veya tristr kullanlarak yalan statik ana+tarlama
devrelerindeB ana+tarlama gecikme &aman, ar akm ve gerilimler ayarlanabilir! :ekanik,
elektriksel, konum, yaklam alglayclar gibi devrelerden alnan sinyaller, tran&istr veya tristrn
denetimi iin kullanlarak g denetimi gerekletirilir!
Odeal ana+tarlamadaB
a*Ana+tar kaatlrken denetledii devre akm sfr veya sfrdan geiyor olmal,
b*Ana+tar alrken ularndaki gerilim deeri sfr veya sfrdan geiyor olmal,
artlar salanr! 6yleceB akm deiimlerinden dolay salnmlar a&altlm, kontak otansiyellerinin
farknn bymesi engellendii iin gerilim arklar ve +armonik etkileri a&altlm olur! Gtatik
ana+tarlar, alternatif akm ana+tarlar ve doru akm ana+tarlar olarak iki guruba ayrlabilir! Alternatif
akm ana+tarlar da tek ve ok fa&l ana+tarlar olarak iki guruta incelenebilir! Alternatif akm
ana+tarlarnda kullanlan tristrlerin kesime girmesi ebeke &orlamas veya tabii sndrme eklinde
yaldndan, ana+tarn +&n da ebeke geriliminin frekans ile kullanlan tristrn serbest kalma
&aman, tR belirler! Doru akm statik ana+tarlar, 6lm04%de detayl olarak aklanmtr! Aran&istrl
statik DA ana+tarlar tristrllere gre da+a roblemsi&dir! Gndrme roblemi olmayan tran&istrl
statik DA ana+tarlar, gnm& teknoloIik olanaklaryla -.. k9 deerindeki glere kadar, yksek
ana+tarlama frekanslarnda kullanlabilmektedir! Sorlamal sndrme yalan tristrl DA statik
ana+tarlama devrelerinde ise, DA Ayarlayclar blmnde anlatld gibi, ana+tarlama +&
sndrme devresi +& ile +&l tristrlerin serbest kalma &amanna baldr!
Tek Fazl Aa A'a("ar
































ekil 7.1.Tek fazl 8 !kl! statik // anahtarn (a)iki tristre ede#er triak k2llanlan devre,
(c):3 tetikleme as ile almada k e#rileri
%a'
"etikle1e
devresi
"etikle1e
devresi
vK%t' []

1




! # t :rad;

)1

v<%t' []
1



! # t :rad;


)1
i<%t' [A]
0
1
2
1
/$


! # t :rad;
)01
iG1(t)
1

iG2(t) ! t :s;
1

! t :s;
%&'
"h1
i1
1

"h#

( vK%t' # i# $Y
~ vY%t'

1
sin t *eneti1
,in<ali
"ri<ak
i Y


( vK%t' iG

~ $Y vY%t'
1sint *eneti1
,in<ali


%b'
&mik-$n%ktif Yk:
@k omik0indktif bileenli ise, AA ana+tarnn bu yk a kaatmasndaB "ekil 3!#!'a* daki A+#
tristr t7.%da deil de, giri geriliminin o&itif yar eryodu iindeki akmn sfrdan getii anlarda
tetiklenir! ,nk indktif bileenli yklerde, akm gerilimden da+a geri fa&da akar! A+- tristr ise giri
geriliminin negatif yar eryodu iindeki akmn sfrdan getii anlarda tetiklenir! A+# ve A+- tetikleme
darbeleri "ekil 3!$!'b* de gsterilmitir! 6u devredeki iki tristr yerine, "ekil 3!-%de gsterilen
devredeki triyak kullanlabilir!
7!
Elektrik Mhendisliine Giri / N.
Abut






















ekil 7.4.Tek fazl 8'C !kl! statik // anahtar (a)devresi, (b)!k akm as ?3 (*?)
(lmas d2r2m2nda b2 tetikleme asndaki almada k e#rileri
v,%t' []

1




! # t :rad;

)1
i<%t' [A]
0
1
2
1
/$


! /7 /# 6/7 # t :rad;
)01
iG1(t)
1

iG2(t) ! t :s;
1

! t :s;
%b'
"et.*ev
"ri<ak
i Y


iG
$Y
( vK%t'
~ *eneti1 vY%t'
1sint ,in<ali

3Y



%a'
' (azl AA Anahtarlar
2erbir fa&nn tek fa&l bir AA ana+tarnn denetledii fa&l devreye fa&l AA ana+tar devresi
denir! "ekil 3!#!'a* veya 'b* deki tek fa&l ana+tardan adet kullanlarak oluturulan ve "ekil 3!3!
'a*%da gsterilen devre fa&l AA ana+tar devresidir! 6u devre tasarmnda, alternatif gerilimin +er
yar eryodunda ana+tar a0kaatmak mmkndr! >aal ana+tar konumu olan tristrlerin iletimi
srasnda, ilgili yarm eryot0alternans sonunda tristrlerin kesime girmesi salanarak ak ana+tar
konumu elde edilebilir! N fa&l statik AA ana+tarnn tristr ka tetikleme sinyalleri ile gerilim ve
geen akmlar "ekil 3!3!'b*%de gsterilmitir!












































ekil 7.7.(a)$ldz ba#l !k ve ! tek fazl // anahtardan (l2an ! fazl // statik anahtar, (b)k akm ve "erilim de#iimleri
"etikle1e
devresi
v,%t'
1 vrs%t' vst%t' vtr%t'

1 # - 1 #


! /- #/- ./- 5/- # t
5 7 . 5 7 .

G1

G

! # t
G7

! /- 6/- t
G#

! #/- 8/- t
G.

! - t
G-

! ./- 1!/- t
G5

! 5/- t
i1, i4
i1 i1

! i4 # - i4 t

i2, i5
01
i2
! i5 #/- 5/- i5 8/- t
-01
i3, i6 %b'

i3 i3 i3
! /- i6 4/- 6/- i6 1!/- t
"h1
i1

$ 0G1 r
"h.

i4 $Y
0G.

M= %N>tr n.'
i2 $Y
"h#
, 0G# $Y
"h5 s t

i5
0G5

i1
"h-
" 0G-
"h7

i6
0G7 %a'
AA statik ana+tar devreleri, elektrik akmnn sadece kumandasnda deil, ba& denetim devrelerinde
de belirli byklklerin denetimi amacyla da kullanlmaktadrlar! 6u uygulamalardan biri de "ekil 3!1!
'b* deki gibi fa&l bir ykn fa&larndan ikisinin yerini deitirebilen bir uygulamadr! N fa&l bir
asenkron motoru besleyen bu ana+tara, A+J, A+5, A+M ve A+#. tristrlerinden oluan iki adet tek fa&l AA
statik ana+tar da+a eklenerek iki fa&n yerini deitirilerek motorun dnme yn deitirilmesi
denetiminde kullanlabilir bir ana+tar olarak tasarlanabilir! 6ilindii gibi, asenkron motorlarn devir
71
Elektrik Makinalar ve
Kontrol
yn deitirilmesi, iki fa& beslemesinin sras0yeri deitirilerek yalabilmektedir!





























ekil 7.?.(a) A 198 ve ! di(t ile tasarlanan,
(b)iki fazn erini de#itiren ! fazl
// statik anahtar devresi
%Asenkron 1otor
devir <>n
deitir1e ?ibi
u<?ula1alarda
kullanlabilen'
"etikle1e
devresi
1
.
#
5
-
7
6
/
8
1!
"etikle1e
devresi
"h1
i1

$ 0G1 r
*1

i*1 $Y

i2 "h# M= %N>t r n.'
$Y $Y
, 0G#
s t
*#
i*#
i1 "h-

" 0
G-

*-
%a' i*-
"h1
i1

$ 0G1 r %Asenkron
"h. 1otor'
3Y
0G1 i.

i2 "h# $Y $Y
3Y $Y
, 0G#
"h5 s 3Y t

0G5 i5
"h-

i3 0G-
"
"h7

0G7 i7
"h6

i7 0G6

"h/

0G/ i/
"h8
i8

0G6

"h1!

i1!
0G1! %b'
6unun iin A+#0A+1 tristrleri normal ana+tarlama iin tetikleme devresinden "ekil 3!1%daki gibi
tetiklenerek bir ynde dnmesi salanr! 6u durumda ebekedeki ? fa& ykn r ucuna, G fa& s
ucuna ve A fa& da t ucuna balanm olarak alr! Devir yn deitirilmek istendiinde, A+# ile A+4
tristrleri ayn ekilde tetiklenmekle birlikte, A+- ile A+3 tristrlerine gnderilecek tetikleme sinyalleri A+5
ile A+#. tristrlerine tetikleme devresi tarafndan uygulanr! A+- ile A+3 tetiklenme&! Ayn &amanda A+$
ile A+1 tristrlerine gnderilecek tetikleme sinyalleri de A+J ile A+M tristrlerine tetikleme devresi
tarafndan uygulanr! A+$ ile A+1 tetiklenme&! Dolaysyla ? fa& yine ykn r ucuna uygulanrken, A
fa& s ucuna ve G fa& da t ucuna uygulanarak devir yn deitirilmi olur! 6u ilem, otomasyon
sistemlerinde kullanlan makinalarn normal ebeke tarafndan beslenmesi durumunda -. ms gibi
ksa srelerde gerekletirilerek devir yn +&l olarak denetlenebilir! 6u ilem iin AA ana+tarnn
tm yariletkenleri tristrlerden oluturulmaldr! Diyotlu ana+tarlarda ksa devreler oluacandan
diyot kullanlma&!
























ekil 7.+. 5ki kanak arasnda "! aktarmn apan ! fazl // statik anahtar
i1$ "h1 "h1
@
i1$
@



$ $
@

i.$ "h. "h.
@


i.$
@


i-, "h-
"h-
@
i-,
@

, ,
@
$Y
57, "h7 "h7
@
$Y

57,
@


$Y
55" "h5
"h5
@
i5"
@

" "
@

5#"

i#$
@

"h# "h#
@

AA AYA)*AY+,+*A) (AA -c. (az %enetleiciler : A, cho""ers. /hase ,ontrol)
2er+angi bir AA yknn geriliminin frekansn deitirmeden gerilim ve akmnn etkin deerini
denetlemek iin AA ayarlayc d&enleri kullanlr! AA ayarlayclar da AA ana+tar gibi alrlar! Cark
sadece kumanda yerine ayn &amanda istenen tetikleme alarnda iletim gerekletirilerek denetimin
de yalabilmesidir! "ekil 3!#!'a* ve 'b* de grld gibi, bir triyak veya ters aralel balanm iki
adet tristrden olumaktadr!
AA ayarlayc d&enlerle yk denetiminde, belirli saydaki ryotlarda tam dalga iletilerek sayda tam
dalgann iletimi engellenir! Dolaysyla, kaynaktaki iletilen ve iletilmeyen tam dalgalarn says ile yk
7#
Elektrik Mhendisliine Giri / N.
Abut
ortalama gc denetlenmi olur! 6irok yk &elliinden dolay +er alternanstaki g denetlenir! "ekil
3!M!'a*%da omik, 'b* de omik0indktif ve 'c* de saf teorik indktif yk denetiminde akm ve gerilimlerin
deiimi gstermektedir! 6u denetim, k, s, motor +& v!b gibi uygulamalarda kullanlr!
ekil 7.0.(a)-iren, (b)diren'ind!ktans, (c)saf ind!ktans !k!n faz denetiminde akm
ve "erilim de#iimleri
vK+ v$
1
! %( ' # t
' 1
iY
01
! %( ' # t
01
vG
! %( ' %#( ' t
vK v$3
1

! %( ' # t
' 1
iY
01

! %( ' # t
01
vG
! %( ' %#( ' t
vK v$3
1
2(
! %( ' # t
' 1
iY
01
2!
! %( ' # t
01
vG
! %( ' %#( ' t
%A A)ARLA)ICILAR
Doru akm ayarlayclar 'DA Ayarlayclar, DA >yclar, DA/DA Dntrcler; D(/D( (onverters,
D( (+oers* bir DA kaynaktan bir DA ile alan yke veya baka bir DA kaynaa denetimli olarak
g aktaran d&eneklerdir! DA gerilimin ayarlanmasyla akm da ayarlanmakta ve dolaysyla g
denetimi gerekletirilmektedir! DA gerilimin ayarlanmas iin ise ana+tarlama teknii
kullanlmaktadr! @k ile kaynak arasna konan ana+tarn al kaatlmas ile yalan denetimle g
ayar yalr! Ana+tarn ak ve kaal kalma sreleri ayarlanarak aktarlan g ayar gerekletirilir!
Ak kalma sresi u&adka g a&alr! >aal kalma sresiyle de doru orantl olarak aktarlan g
artar! Dolaysyla srekli kaal ana+tarlarn aktaraca g ile sfr g arasnda ayarlama yalr!
ekil ?.1-/ aarlac devresi prensibi
*A
Ka<nak
*A
Yk
%ve<a
#.Ka<nak'
vK
E
! t
vK
E
! t1 t# t- t. t
"/# "
%a' %b'
"ekil 1!#%de gsterilen DA ayarlayc rensi devresinde ana+tar ak kalma sresi u&un olduunda
'A-7t-0t#* yk enerIisi& kalacandan elektrik enerIisiyle i yaan d&enein k bykl olumsu&
etkilenir! Dolaysyla ak kalma sresi snrlamas yalr! Dier yandan ak kalma sresi ile doru
orantl olarak g a&altlmas gerekletii iin ak ve kaal kalma 'A#7t#* sreleri ok kk &aman
srelerinde gerekletirilmesi gerekir! 6u srelerin +areketli 'dinamik* ana+tarlarla yalmas yerine
+areketsi& 'statik* yariletken ana+tarlarla yalr! 6u yariletken ana+tarlama d&enleri tran&istr,
)G6A, :(A, :HGC<A, )G(A ve G(? gibi g denetimi yaan elemanlar ile tasarlanr! Aran&istrlerle
DA denetimi kolay yalabilir! Ancak byk glerin denetimi iin kullanlmas &orunlu olan tristrlerde
denetim da+a &ordur! ,nk DA kaynaktan tristr tetiklenerek beslenen ykn akmnn kesilmesi
srasnda tristrn kesime girmesi &orlar! Dolaysyla sndrme sorunlar ortaya kar! 6unun iin de
sndrme devreleri ile birlikte tasarlanan tristrl DA ayarlayc d&enler tasarlanmas gerekir!
%*RC-)K+ELTC %A A)ARLA)ICILAR '6uck and 6oost converters*
D0rc DA Aarlaclar:
,k gerilimini '/o* giriten '/>7/g* da+a kk yaan DA ayarlayclara drc DA ayarlayclar
'6uck converters* denir! Aran&istrlerin iletim konumuna bal olarak, iki farkl alma grlr!
6unlar, yke srekli akmn akmasna i&in veren srekli 'continuous mode* alma ve sreksi&
'discontinuous mode* alma durumlardr!
7-
Elektrik Makinalar ve
Kontrol
ekil ?.% Tranzistrl! d!!r!c! bir -/ aarlac devresi
i
K%t'
"
s
i
3%t'
3
+
0
s
0
3
( v
3%t'
) i
&%t'
0
a
i
o%t'

(
"
( (
v
*,G%t'
v
&%t'
5 $
Y
K *,G vo%t'
) " ) )
-
6obin ve kondansatr, k geriliminin salnmn snrlar! @k &elliine gre gerekli d&eltme
salamak iin grev yaarlar! ,k gerilimindeki d&elme miktar iki ayr alma konumu ortaya
kartr! ,nk devre almasnn iki konumu, bobinin byklne baldr! <er bobin byk
deerli ise, iD akm sfra inme&! 6u almaya srekli alma denir! "ayet bobin kk deerli ise,
tran&istrn kesimde kalma sresinde, bobinden geen iD akm sfra iner! 6u almaya da sreksiz
alma denir! 2er iki alma konumu iin devre farkl &ellikler gsterir!
- =
T
-T =
=
;
s
(

olur! Drc DA ayarlaycn k ortalama gerilim deeri /o, dolu eryot oran D ile giri gerilim
deeri />%ya bal olduu grlr! @k veya giri gerilimi deitiinde, dolu eryot deiiminden
dolay k gerilimi sabit kalr!
ekil ?.7(a),virici k de#iimleri, (b)k(ndansatr "erilimi salnm
i3
01aks
01in
! *" %taA' " %tk9' t
0s 01aks

01in
! *" %taA' " %tk9' t
0* 01aks
01in
t
v3
0s)5
! )5 t
%a'
i&
! *" " t
v3
&
! *" " t
%b'
Ykseltici DA Aarlac:
@kseltebilen DA ayarlayc devrelerinde k gerilimi '/o*, giri geriliminden '/>* da+a byk
olabilir! "ekil 1!1%da gsterilen, bu ti DA ayarlayclarna ykseltici DA ayarlayclar denir!
ekil ?.? Tranzistrl! !kseltici bir -/ aarlac devresi
5
K%t'
3 i
3%t'
0
*,G
*
,G
+
0
K
0
3
i
*,G%t'
i
&%t'
0
&
0
a
i
o%t'

( "
s
(
v
",%t'


5 $
Y

K


v
o%t'
) )
-
Genel alma ilkesi, "ekil 1!J!'a*%dan grld gibi, ana+tar ak konumda 'tran&istr kesimde iken*
dolu olan kondansatrn nceden biriktirdii enerIiyi yke aktarmas eklinde gerekleir! Okinci
alma konumu ise, "ekil 1!J!'b*%den grld gibi, ana+tar kaatldnda 'tran&istr srlnce*
bobinden geecek ani akmn etkisiyle kaynak geriliminden istenen kadar yksek bir &t emk domas
ve enerIi biriktirmesi eklindedir!
TR+T,RL %A A)ARLA)ICILAR
7.
Elektrik Mhendisliine Giri / N.
Abut
@ksek gl DA motorlar gibi tketicilerin denetimini tran&istrlerle yamak genelde &ordur! 6u
durumda yksek akm kaasiteli tristrler kullanlr! Aristrlerde de yine ama kaama yalarak DA
denetimi gerekletirileceinden, sndrme devrelerini de birlikte tasarlamak gerekir! ,ok farkl
sndrme devresi tasarlanabilir! 6u devreler kullanm alanlarna gre de farkllklar gsterirler!
ekil ?.+ 5ki tristrl! bir -/ aarlac (a)anahtar kapal n(rmal besleme, (b)T
h1
iletimde !k
besleni(r,(c)T
%
ileterek T
h1
kesime "iri(r, (d)T
h%
ile 9 ters d(l2(r, (e)T
h1
tekrar tetiklendi#inde
-'C !zerinden 9 tekrar eski k2t2plamasna dn!(r, (f)ilk k(n2mdaki almaa hazr devre
C
+
VK
200V
-
T1
RY
1
M
DSG
C L
+
VK
200V
-
Th1
RY
1
M
Th2
DSG
C L
+
VK
200V
-
Th1
RY
1
M
Th2
DSG
C L
+
VK
200V
-
Th1
RY
1
M
Th2
DSG
C L
+
VK
200V
-
Th1
RY
1
M
Th2
DSG
C L
+
VK
200V
-
Th1
RY
1
M
Th2
DSG
%a'
%b'
%&'
%d'
%e' %B'
"ekil 1!5%de gsterilen DA ayarlayc devresi iki tristr kullanlarak tasarlanmtr! A+# tristr asl yk
akm aktan ana+tar yariletkendir! A+- tristr ile (, D ve D elemanlar ise sndrme devresi yardmc
elemanlardr! "ekil 1!5!'a*%daki devrede A+# tristr tetiklenerek yk akmn aktr! Ana+tar almak
istendiinde A+- yardmc tristr tetikleni ( gerilimi A+- tristr ile ( &erinden ters ynde A+# tristr
&erine uygulanarak A+# sndrlr! A+- tristr +emen snme&! ( &erinden yk akm +&la akarak
(%yi ters kutulayarak doldurur! Dolan kondansatr akm sfra inerken ) ()2- olunca A+- tristr
kendiliinden sner! Ana+tar kaatlmas gerektii &amanda A+# tristr tetiklenir! 6u anda +em
kaynaktan yke ve +em de (, D ve A+- tristr &erinden bir boalma akm akarak (0D ikilisinin
etkisiyle v(70 v( olarak ilk konuma gelmi olur!
ELEKTRK MOTOR-.
<lektrikle alarak mekanik enerIi reten ya da baka bir deyile elektrik enerIisini mekanik enerIiye
dntren motorlara elektrik motoru denir! 6u motorlarn evlerden tatlara, atlyelerden fabrikalara
kadar ok geni bir kullanm alan vardr! Trnein elektrikli srgelerin ve amar makinelerinin
motorlar, otomobillerdeki mar motoru ile cam sileceklerinin motoru bu trdendir! Ganayide de
omalarn, +avalandrma sistemlerinin, atlyelerdeki kk talama arklarndan elik
fabrikalarndaki byk +adde te&gU+larna kadar ek ok makinenin altrlmasnda elektrik mo0
torlarndan yararlanlr! <lektrikli trenler ile ba& karayolu tatlarnn temel g kayna da gene
elektrik motorlardr!
Oinden elektrik akm geen bir tel bir usulaya yaklatrlrsa, usulann normal olarak ku&ey0gney
dorultusunu gsteren mknatslanm inesi bu dorultudan saar! <lektrik motorunun alma ilkesi
de bu olguya dayanrB elektrik ile magneti&ma 'mknatslk* arasndaki bu ilikiden yararlanarak
elektrik akm mekanik enerIiye, yeni bir motorun +areketine dntrlebilir!
75
Elektrik Makinalar ve
Kontrol

<lektrik motorlarnn ounda mknats sabit, elektrik akmn tayan tel +areketlidir! 6unun tersi de
yalabilirB ama +er iki durumda da +areketli araya VdnenV anlamnda rotor, sabit araya ise
VduraanV anlamnda stator denir! :knatsn sabit olduu motorlarda, +areketli ara demirden
yalm bir kasnak ya da makara biimindedir! Armatr denen bu demirin &erine de akmn getii
iletken tel bir bobin gibi sarlmtr! 6u armatr bir mknatsn iki kutbu arasna yerletirilir ve
bulunduu yerde serbeste dnebilmesi iin ortasndan bir mil geirilir! :ilin &erinde, bakr
eritlerden yalm gene makara biiminde kke bir ara da+a bulunur ve armatrdeki tel
sargsnn iki ucu komtatr denen bu araya balanr! :otoru besleyecek elektrik kaynandan ge0
len akm, komtatrn y&eyine srtnen ve fra denen karbon aralar araclyla komtatre,
oradan da armatr sargsna aktarlr! Armatr milinin bir ucu ya dorudan doruya ya da dili takm
gibi +& deitirme olana veren bir +areket aktarma organ araclyla, elektrik motorunun
altraca makinenin miline balanr!
N&erindeki sargdan akm gemeye balad &aman armatr bir elektromknatsa dnr! 2angi
ucunun ku&ey, +angisinin gney kutbu olacan belirleyen akmn yndr! 6u y&den, yatay
konumdaki armatrn mknatsn ku&ey kutbuna bakan ucu da ku&ey kutbu olacak biimde akm
verilir! :otor altrldnda, ayn iaretli iki kutu kar karya geldii iin mknats armatr iterek
bir yarm dn yatrr! 6ylece armatrn ku&ey kutbu mknatsn gney kutbunun karsna gelir!
Ama armatr yeniden yatay konuma geldiinde fralar komtatrn &erindeki aralktan atlam
olduklar iin bobinden geen akmn yn deiirB dolaysyla armatrn ku&ey kutbu gney, gney
kutbu da ku&ey olur! 6ylece gene ayn iaretli kutular karlar ve mknatsn ittii armatr bir
yarm dn da+a yaar! >sacas bu d&en srekli yinelenir ve akm kesilmedike armatr dnmeye
devam eder!
,ok kk elektrik motorlar dnda +emen +esinin sabit mknats da gene bir elektromknatstr!
<lektromknatsn &erindeki sarglara magnetik alan bobini denir! 6a& motorlarda akm nce bu
sarglardan, sonra armatr bobininden geer! 6obinleri seri balanm olan bu ti motorlar,
stlerinebinen yk 'yani yamalar gereken i* arttka da+a yava, yk a&aldka da+a +&l dner!
Hysa bobinleri aralel balanm olan motorlarda akm +er iki bobin arasnda bltrld iin, yk
ne olursa olsun motorun +& 'dnme says* deime&!
6a& elektrik motorlar, &ellikle de kk olanlar, +em doru, +em alternatif akmla alabilirB
bunlara niversal motor denir! 'Doru akm ile alternatif akm arasndaki fark <D<>A?O> maddesinde
aklanmtr!* Ama alternatif akmla alan motorlar genellikle yaln& bu akma uygun olarak yalr!
6unlarn bir blm +e ayn +&da alan senkron ya da e&amanl motorlar, bir blm de
yaacaklar ie gre +& deien indklemeli ya da asenkron motorlardr!
Elek"rik M/"/rlar ve re"e#leri
DO=A:H maddesini okursan&, bu reteler ile elektrik motorlarnn birok ortak yn olduunu
grrsn&! Dinamolar +areketi elektrie, motorlar ise elektrii +arekete dntrr! 6u durumda ilk
akla gelen soru ayn makinenin +er iki ii de ya yaamayacadr! Gerekten de bu olanakldr,
ama ek sk bavurulan bir yntem deildir! Trnein, suyun yksekteki bir deoya ya da glete
omaland ba& kk +idroelektrik sant0rallarda bu yntem uygulanr! <lektrik reti lecei &aman,
yksekten aktlan su trbinleri dndrr, bunlar da elektrik retelerini altrr! <lektrik tketiminin
a& olduu saatlerde, baka bir santraldan alnan elektrikle beslenen reteler bu ke& elektrik motoru
grevini stlenerek trbinleri dndrr! 6u durumda trbinler de oma gibi alarak suyu yukarya
77
Elektrik Mhendisliine Giri / N.
Abut
basar ve elektrik gereksiniminin artt saatlerde retim yaabilmek &ere deoyu ya da gleti
yeniden doldurur! 6ylece, iki ayr makine grubundan biri oma ve trbin, br de rete ve
elektrik motoru olarak ift ilev grebilir!
0ENEL TANIMLAR VE )A1ILARI
<lektrik enerIisini mekanik enerIiye dntren aygtlara elek"rik 2/"/rlar denir! 2er elektrik
makinas biri Gtator denen sabit ve dieri ?otor ya da <ndvi denen ve kendi evresinde dnen iki
ana aradan oluur! 6u ana aralar; sarglar gibi elektrik akmn ileten aralar, magnetik aky
ileten aralar ve vidalar0yataklar gibi mekanik ya aralar olmak &ere ksmlara ayrlr! Alternatif
akm ile alan elektrik makinalarnda rotor ve statorun magnetik aky ileten ksmlar fuko
akmlarndan kanmak amacyla tabakalandrlm salardan yalr! ?otor ve Gtator sa aketlerinin
yalmas iin .,$3 0 #,3 mm kalnlnda, tek ya da ift tarafl yaltlm sa lev+alar kesici makas
te&ga+larnda eritler +alinde kesilir! 6ylece oluturulan sa eritler erit ekirdekli trafolarn ve
makinalarn yamnda baka bir ileme gereksinilmeden kullanlabilmektedir! :akastan kan sa
eritler ok seri ekilde almakta olan kal kesme resine verilir! Dakikada $.. 0 3.. kesme yaan
3..!... k%lk resler stator ve rotor sa rofillerini ardl keserek kartr!
?otor ve stator sa rofilleri birbirini boluunu dolduracak ekilde kesildiinden 'kalla*, retim sonu
krnt ara miktar ok a&dr! 6yk al rotor ve stator sa aketleri genellikle tek 0 kesmede
kartlr! 6unun iin, nceden +a&rlanm disk ekildeki salar stste gelecek ekilde yerletirilir! 6u
ekilde yerletirilmi sa tabakalar kal 0 kesme resinde tek bir +amlede kesilir! Garglarn
yerletirilmesi iin gerekli oluklar makinelerde alr! Olem grecek ara miktar fa&la deil ise oluk
ama otomatnda oluklar tek tek alr! 6yk saydaki ara miktarlar ve byk al salar iin +er
seferinde 301 oluk aabilen otomatlardan yararlanlmaktadr!
Hluk ama otomatlarndan gelen salar &el sayc tera&ilerde tartlr, istif makinesinde st ste
tabakalandrlr ve 3 0 #. k/cm- lik bir basn altnda sa aketi +alinde birletirilir!
Gtator ve rotor sarg oluklarna uygulamada genellikle karton denmektedir! @altmak amacyla
denen kartonun grevi; Hluk iindeki r&leri rtmek ve sarg tellerini +asarlardan korumaktr!
>arton ile yaltlan oluklara sarglar denir! Gtator ve rotor sarglar tek kat ya da ift kat sarml
yalrlar! Aek katl sarglarda +er oluk iinde +er bir sargnn yaln& bir kenar, buna karn ift katl
sarglarda ift sayda bobin kenar 'genellikle iki* bulunur!
+"a"/r +ar3lar4 Aek katl sarglarda, nceden bir sarg makinasnda +a&rlanm ve i&ole edilmi
sarg aketleri ak oluklara tek tek yerletirilir '"ekil #0# a*! 6yk gerilimli statorlarda ak oluklu sa
aketleri kullanlr! @ar ak oluklara '"ekil #0# b* sarglar &el kal ya da ablonlar yardmyla tek
tek denmektedir! Aam kaal oluklar iine, teller statorun aln tarafndan balayarak, iliin ineye
geirildii gibi tel tek geirilir! Gonra bu teller sarg +aline getirilir '"ekil #0# c*! Hlduka ural bu tr
sarm yerine &el sarg aketleri de kullanlmaktadr! 6u sarg aketlerindeki iletkenler sadece da+a
nceden +a&rlanm taraflarndan oluklara sokulur! 6u ekilde oluklarn dier tarafndan dar kan
sarg balar birbirleriyle sert le+im ya da kaynak suretiyle birletirilir!
"ekil #0# ,eitli trdeki sarg oluklar
"ayet oluklara a& sayda ve byk kesitli iletkenler sokulacaksa, ubuk eklindeki iletkenler
kullanlr!6unlar sonradan kendi aralarnda vidalarla ya da le+imlemek suretiyle birletirilir!Aa+ta ya
da fiberden yalm oluk kamalar 'ya da tako&lar* oluk a&larn kaatmaya yarar! Hluklardan
dar kan sarg balar amuk yada cam amuu ile skca sarlarak yaltlr! Garglarn devre
balantlar salandktan
76
Elektrik Makinalar ve
Kontrol
sonra stator bir frn iinde #.. .( civarnda kurutulur ve sonra yaltkan vernik emdirilir! /ernik
emdirme ilemi +avas& bir ortam iinde yalr! 6unun iin nce stator bir vakum kab iine
yerletirilir ve ka skca kaatlarak +avas ekilir! Gonra kabn stnde bulunan vernik musluu
alarak ieriye vernik gnderilir! Hrtam +avas& olduundan ieriye gnderilen vernik sarglarn en
kk aralklarna da+i nfu& eder! /ernik emdirme ileminden sonra stator tekrar kurutma frnna
sokulur ve burada son kurutma ilemi yalr! ?otor sarglar elde ya da makinede sarlr! 6unun
dnda uygulanacak btn
ilemler stator sarglarnda olduu gibidir!
ELEKTRK MOTOR 5E*TLER
Alternatif akm motorlar
o Asenkron 'indksiyon* motorlar
W Aek fa&l asenkron motorlar
W @ardmc sargl motorlar
W >ondansatrl motorlar
W >ondansatr balatmal
W Daimi kondansatrl
W ,ift kondansatrl
W @ardmc diren sargs olan tek fa&l motorlar
W Glge kutulu motorlar
W N fa&l asenkron motorlar
W Dner bile&ik0rotorlu motor 'sargl rotorlu motor*
W >sa devre0rotorlu motor 'sinca kafes motor*
o Genkron motorlar
W Aek / ok fa&l motorlar
W Alan sargl
W Gabit mknatsl
W ?elktans
W 2isteresis
W Deiebilir +&l kutu ana+tarlamal
X Doru akmla alan motorlar
o "nt motor 'aralel sarml motor*
o Geri motor 'seri sarml motor*
W Alternatif / doru akm
W Glit alan
o Gabit mknatsl 'dtan uyarmal motor*
W Geleneksel konstrksiyonlu motorlar
W Ao 'seet* sargl motorlar
W Hynar bobin motorlar
W Doru akm tork motorlar
o Geri / nt motorlar 'comound motorlar 7 bileke alanl motorlar*
X 2ibrit motorlar
o Gte motorlar
W >k al
W Gabit mknatsl
W ?elktans
W Gabit mknatsl
W ?elktans
o Cras& doru akm motorlar
o Deiken frekansl motorlar
W Genkron motorlar
W Gargl rotorlu
W Gabit mknatsl
W Ondksiyon motorlar
o Genkron fa& kilitlemeli motorlar
78
Elektrik Mhendisliine Giri / N.
Abut
ALTERNATF AKIM MOTORLARI
Alternatif akm ile alan elektrik makinalarnda manyetik dner alanlar oluur! "ayet rotorun
dakikada yam olduu devir says stator0dner alannn dakikada yat devir says ile ayn ise,
byle bir makineye !e'kr/' 2aki'e denilir! ?otorun devir says dner alan devir saysndan kk
ya da byk ise, bu tr makine a!e'kr/' 2aki'e olarak anlr 'senkron elemeliB asenkron
7elemesi&*!
A+ENKRON 6N%K+)ON7 MOTORLARI
8R FA9LI A+ENKRON MOTORLAR
6ir fa&l asenkron motorlar, fa&l asenkron motorlar gibi stator ve rotor olmak &ere iki ana
ksmdan oluur!6ir fa&l asenkron motorlar kendi aralarnda yardmc sargl ve glge kutulu
motorlar olmak &ere iki gruba ayrlrlar!
8R FA9LI )AR%IMCI +AR0ILI MOTORLAR
6ir fa&l yardmc sargl motorlarda, stator sarglar bir ana sarg 'alma sargs* ile yardmc 'yol
verme* sargdan oluur! Ana sargB omik direncinin kk olmas iin kaln kesitli iletkenlerden yalr!
Ayrca reaktansnn byk deerde olmas iin de +em alt kata yerletirilir, +em de sarm says
yardmc sargdan da+a fa&ladr! @ardmc sarg iseB ince kesitli olu omik direnci ana sargya gre
da+a fa&ladr ve st kata yerletirilir!
:otor yol aldktan sonra yardmc sargy ana sargdan ya da devreden karmak iin genellikle
rotorun &erinde merke& ka kuvveti ile alan ana+tar sistemi bulunur! 6u sistemi olmayan
motorlarda yardmc sargy ayrma ilemi manyetik rle ile ya da &el yol alma alterleri ile yalr!
6ir fa&l yardmc sargl asenkron motorlarda ana sarg ve yardmc sarglar aralarnda M.P elektrik
fa& fark bulunacak ekilde statora yerletirilir! 6ir fa&l asenkron motorlar indksiyon rensibine gre
alr!
,zel )/l Ver2e4
Gtart alteri 'motora +em yol vermek, +em de motoru devaml altrmak iin kullanlan alter* "ekil
#0- a da grld gibi kutulu ve konumludur! H durumunda iken kontaklarn +esi aktr!
:otoru altrmak iin alterin kolu tamamen saa evrili start 'yol verme* durumuna getirilir ' "ekil
#0- b* 6u anda kontaklarn +esi kaanr! Ana ve yardmc sarg devreye girdiinden motor yol
almaya balar! Devir says ykseldiinde alter kolu braklr! @ay etkisi ile kol ) konumuna gelir "ekil
#0- c de grld gibi, yardmc sargy balayan kontak ayrlr ve yardmc sarg devre d edilir!
Dier kontaklar kaal kaldndan motor yaln& ana sarg ile dnmesine devam eder!
"ekil #0- T&el yol verme start alteri ile a* ak b* yol verme c* altrma >onumlar
8ir Fazl )ar:2c +ar3l M/"/rlar' %evir )''' %e;i<"iril2e!i4
:otorun devir ynn deitirmek iin ya yardmc sarg ularnnyeri veya ana sarg ularnn yeri
deitirilir! "ekil #0$ a dakibalantda, +er iki sargdan geen akm yn ayndr' Trnein,motorsaa
dnyor*! "ekil #0$ b de yardmc sarg ular deitirildiindeyardmc sarg akm yn, ana sarg
7/
Elektrik Makinalar ve
Kontrol
akm ynne ters olacandan dneralann yn deiir ve motor bu sefer sola dner!
"ekil #0$ 6ir fa&l yardmc sargl motorlarn devir ynnn deitirilmesi
KON%AN+AT,RL MOTORLAR
Garg yastklarnn nde de farkl gerilimler olutuu iin fa&l bir motorun tek fa&l akm
ebekesinde iletilmesi sakncalolmaktadr! 6undan dolay tek fa&l akm ebekesi iin ift
sargsbulunan kondansatrl motorlar gelitirilmitir!
"ekil #04 >ondansatrl motorun sarg lan
"ekil #03 >ondansatrl motorun sarglar
>ondansatrl motorlarda stator &erinde bir Y/ ana sargs ve bir9S yardmc sargs bulunur! Ana
sarg yol vermeli motorda olduu gibistator oluklarnn -/$%ne denmitir! Geri kalan #/$%lk
oluklarayardmc sarg sarlr '"ekil #04 ve #03*! @ardmc sarg tek ara+alinde ise kondansatr
sargdan nce '"ekil #01*B ift ara +alindeise sarglar arasna balanr! ?otorun dnme ynn
deitirmek iinyardmc sarg &erindeki akm yn evrilir! >ondansatr ile yardmcsarg bir seri 0
salnm devresi oluturduundan, kondansatr ularndabulunan gerilim ebeke gerilimlerinden byk
olur ve bu gerilim motorunbota dnmesi annda en byk deerine ular! >ondansatrl birmotorun
kondansatr ortaya kacak en byk gerilime gredeerlendirilmi olmaldr!
6!