International Journal of Language Education and Teaching Volume 1 / 2013

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE Bekir GKE Recep Tayyip Erdoan University Turkish Education ZET Geleneksel dil bilgisinde cmle, en st dzey dil birimi olarak kabul edilmi; bu anlay, 1960l yllardan sonra gelien metin dilbilimle deimeye balamtr. Metin zmlemede cmlenin tek bana yetersiz kald anlalarak metin dilbilimin ilkeleri temel alnmaya balamtr. Bu balamda metin dilbilim, bir metni kendi iinde ve kendisi iin incelemeyi semi; metni oluturan yaplar ve bu yaplar arasndaki ilikileri sorgulamtr. Metin; bildiriim temeline dayanan, szl veya yazl dil rndr. Yazl bir metin, cmlelerin art arda sraland bir yap olmayp yazarn bilinli seimleri sonucunda oluturulmutur. Badaklk ve tutarllk, bu yapnn vazgeilmez ltleridir. Metin, dilsel btnlk olmasn byk lde bu iki geye borludur. Bu almada, kantlayc metinleri metin dilbilimsel yntemle incelemenin olanakl ve ilevsel olduunu ortaya koymak amalanmtr. Bu amala kantlayc metinleri temsil ettii varsaylan deneme tr seilmitir. MEB Yayn 8. Snf Trke Ders Kitabndaki deneme trndeki Bilgisayar Yalnzl adl metnin, metin dilbilim asndan tad deer sorgulanmaya allmtr. Betimsel taramaya bavurulan ve dokman incelemesinden yararlanlan almada; metni oluturan cmleler numaralandrlm, bu cmlelerin kendi iinde ve birbiriyle ilikisi, derin yapdaki rol ayrntl olarak saptanmtr. Bilgisayar Yalnzl denemesi, blmde zmlenmitir. Betimleme blmnde metin, tr ve ierik ynnden ele alnm; zmleme blmnde metnin badaklk ve tutarllk grnmleri incelenmi; yorumlama blmnde ise elde edilen verilerden hareketle deerlendirmelerde bulunulmutur. almann sonucunda kantlayc metinlerin zmlenmesinde metin dilbilimin olanaklarndan yararlanmann ilevsel olduu anlalmtr. Anahtar Kelimeler: Deneme, metin, metin dilbilim, zmleme, badaklk, tutarllk.

ANALYSIS OF PERSUASIVE TEXTS IN TERMS OF TEXT LINGUISTICS: EXAMPLE OF COMPUTER LONELINESS ABSTRACT Sentence in traditional grammar, adopted as a unit of the high-level language, this understanding, the 1960s began to change with the evolving text linguistics. Text analysis alone is inadequate sentences understood to be based on the principles of text linguistics began. In this context, text linguistics, a text in and of itself has selected for review, the text forming the relationships between structures and these structures have been questioned. The text which is based on communicative, verbal or written language is the product. A written text, sentences are ranked in succession, but have been created as a result of the author's conscious choices. Coherence and consistency, these structures are indispensable criteria. Text, "linguistic integrity that is greatly indebted to these two elements.

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

11

In this study, supporting text text linguistic and functional manner possible examination reveals that it is aimed. For this purpose, substantiating the text is supposed to represent the selected type of experiment. 8 Ministry of Education Publications Grade Turkish essays in the books text on the computer loneliness, text linguistics has been tried to be questioned in terms of intrinsic value. Referring to the descriptive survey and document analysis utilized in the study; forming the text of the numbered sentences, and those sentences in their own relationships with each other, the deep structure has been identified in detail the role. Computer Loneliness trial, were analyzed in three sections. Description section of the text , type, and discussed in terms of content ; analysis section view of text coherence and consistency were examined; obtained from data interpretation section of the assessment were made. In the analysis of results of the study in the supporting text to benefit from the opportunities of text linguistics has proved to be functional. Key Words: Essay, text, text linguistics, analysis, coherence, consistency.

Kuramsal Bilgiler ve lgili Aratrmalar Gnay (2007: 85), deneme trne, metin tipleri snflamasna gre kantlayc metinlerin iinde yer verir. Kantlayc metinlerde var olan grleri kabul etmeme, yeni bir dnceyi aklama ve tartma havas vardr. Bir gr savunarak kart grleri ikna edecek anlatm teknikleri kullanma, bu metinlerin asl ilevini oluturur. Metin szc, Trke Szlk (2005: 1382)te Bir yazy biim, anlatm ve noktalama zellikleriyle oluturan kelimelerin btn, tekst eklinde aklanr. Latince textus szc ise dokuma anlamna gelir. Bir kuman yzlerce ipin art arda, yan yana gelmesiyle olumas gibi, metin de yazarnn pek ok geyi birbirine aama aama eklemesiyle, bir dokuma srecinin sonunda ortaya kar. Aksan, metin dilbilim terimini ilk olarak 1955 ylnda Coseriuun kullandn belirtmitir. Trkiyede ise bu terim son 15-20 yldr gelime gstermi ve metin zmlemenin klasik yntemler dnda da yaplabilecei ispatlanmtr (zkan, 2004: 168). Deiik aratrmaclarca gelitirilen metin tanmlamalarna rastlanmaktadr. Gnay (2007: 44), belirli bir bildiriim balamnda bir ya da birden ok kii tarafndan szl ya da yazl olarak retilen bir dil dizgesi btn biiminde aklad metnin temel ilevi olarak bildiriimi grr.

12

Bekir GKE

Cokun (2005:5), hibir metnin bir konuyla ilgili cmlelerin rastgele biimde sralanmasndan ibaret olmadn; aksine bir metindeki cmlelerin yazar tarafndan bilinli olarak belli bir mantk silsilesi iinde bir araya getirildiini; bu noktada metnin nitelikleri, metin olanla metin olmayan arasndaki farklar, metnin oluturulma aamalar, bir metni oluturan yaplarn neler olduu ve bunlarn nasl deerlendirilecei gibi sorularn ortaya ktn sylemektedir. Metin dilbilim, metni inceleme konusu semekle birlikte Gnay (2007: 51)n da belirttii gibi geleneksel dil bilgisinden ve metin zmleme biimlerinden farkllaan bir yaklamdr. Ylmaz (2010: 9) da metin incelemelerinde artk, geleneksel olarak szcklerin veya cmlelerin belirlenmesi ve bu birimlerin aralarndaki ilikilerin incelenmesi, yeterli ve geerli bir yntem saylmamaktadr. szyle alann ieriini belirginletirir. Ayata-enz (2005: 58) ise metin dil bilim, metinlerin ieriinden ok, bizzat metnin oluturulmasnda etkili olan kurallar, metinlerin retimi ve iletiimsel ilevleriyle ilgilenir. demektedir. Ayrca, Metin dilbilim neyi inceler? sorusu, Gnayn da belirtmi olduu gibi: Metin dilbilim, metnin rgtleni biimini, onun bnyesinde yer alan toplumsal, dnsel, imgesel ve daha nice yaplarn belirlenimlerini inceler. eklinde yantlanabilir (Gnay, 2007: 43). Aratrmaclar, metnin kendine zg yaps ve ilevi olduu konusunda birleir. Bu iletiimsel ilevi yerine getirmek iin bir metnin tamas gereken yedi zellikten sz edilmektedir: 1. Badaklk (cohesion), 2. Tutarllk (coherence), 3.Amallk (intentionalitiy), 4. kna Edicilik (Kabul Edilebilirlik-Acceptibility) 5. Bilgilendiricilik (nformavitiy) 6. Durumsallk (Stiuationality), 7. Metinleraraslk (ntertextuality). Demir (2008: 52) metin dilbilim yntemlerini geleneksel yazn incelemelerinden ayran en nemli zelliklerden birinin metnin kendi i yaps ierisinde deerlendirilmesi olduunu; eer metnin anlam metnin dnda, yazn tarihi ierisinde aranacak olursa znel yarglarn ortaya kacan; srekli kabul grm yarglarla tek boyutlu bir incelemenin sz konusu olacan belirtmektedir. Metin dilbilim zerine yaplan almalarda deiik yntemler kullanlmtr. Bu almada Gnay (2007: 67)n anlat metinleri iin belirttii betimleme, zmleme ve yorumlama basamaklar izlenmi; metinlerin metin dilbilimin ilkelerine uygunluu belirlenmitir. Bylece temelde bir iletiim gesi olan metni, btnlk ilkesi dorultusunda ele almak olanakl duruma gelmitir.

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

13

Metin dilbilimsel yaklamda, yazl veya szl bir rnn metin olarak kabul edilebilmesi iin iki temel lt vardr: Badaklk (cohesion) ve tutarllk (coherence). Badaklk, bir metnin szel yapsna gnderimde bulunurken; tutarllk, bu szel yapnn eleriyle ulalabilecek kavramsal alandaki tm ilikilere gnderimde bulunmaktadr (Suba, 1995: 83; Gnay, 2007: 52-54). Tutarllk Aksann da belirttii gibi bir metni olutururken szceler arasndaki anlam ve mantk bantsdr (Aksan, 1998: 35). Leyl Suba Uzun, Orhon Yaztlarnn Metindilbilimsel Yaps adl almasnda; metnin uyumluluunu salayan dilsel gelerin, hem blmlerin kendi ilerinde hem de blmler arasnda dilbilgisel, szdizimsel, anlamsal ve mantksal bantlar kurulmasna yardmc olduklarn belirtmitir. Uzuna gre; badaklk salayan dilsel eler metnin bir anlam btnl olarak alglanmasn, yani metin iinde bir yerdelik (Fr. isotopie) oluturulmasn salar. Bu eler arasnda, eylemlerin zaman uyumlar, gstergenin dizilileri, art gnderimleri (Fr. anaphore), n gnderimleri (Fr. cataphore) ve bant eleri (Fr. connecteur) saylabilir(Suba, 1995: 84). Problem Durumu Bu almada MEBin lkretim 8. Snf Trke Ders Kitabndaki Bilgisayar Yalnzl adl metnin, metin dilbilim asndan tad deer sorgulanmaya allmtr. Aratrmann Amac Metin dilbilim, metni konu olarak seen bir alandr. Metin, yalnzca szcklerden veya cmlelerden oluan bir yap deildir, bir iletiim gesidir. Bu ynyle cmlelerin toplamndan farkl bir anlam sunmaktadr. Bu durumda dilbilim almalarnn daha salkl yaplabilmesi iin metin zerinde ve metin balamnda allmas gerekmektedir. Bu almann amac; MEB Yayn 8. Snf Trke Ders Kitabndaki Bilgisayar Yalnzl adl metnin, metin dilbilim asndan tad deeri saptamak ve kantlayc metinleri metindilbilimsel yntemle incelemenin olanakl ve ilevsel olduunu ortaya koymaktr. Aratrmann nemi Metin dilbilim zerine yaplan almalarda deiik yntemler kullanlmtr. Bu almada Gnay (2007: 11)n belirttii betimleme, zmleme ve yorumlama basamaklar izlenerek incelenen yknn metin dilbilimin ilkelerine uygunluu belirlenmitir. Bylece temelde bir iletiim gesi olan metni, btnlk ilkesi dorultusunda ele almak olanakl duruma gelmitir.

14

Bekir GKE

Aratrmann Snrllklar Bu alma; TAV Yayn 8. Snf Trke Ders Kitabndaki Bilgisayar Yalnzl metni ile snrldr. Yntem Bu blmde, aratrmann modeli, evren ve rneklem, veri toplama teknikleri ve toplanan verilerin zmlenmesine ilikin aklamalar yaplmtr. Aratrmann Modeli Bu almada, yararlanlmtr. tarama modeline bavurulmu, dokman incelemesinden

Evren ve rneklem Bu almann evrenini lkretim Trke ders kitabndaki kantlayc metinler; rneklemini ise kantlayc metinleri temsil ettii varsaylan MEB Yayn 8. Snf Trke Ders Kitabndaki Bilgisayar Yalnzl adl metin oluturmaktadr. Veri Toplama Teknii Verilerin zmlenmesi aamasnda ncelikle aratrmaya kaynaklk eden TAV Yayn 8. Snf Trke Ders Kitabndaki Bilgisayar Yalnzl adl metin, metin dilbilimin olanaklarndan yararlanlarak zmlenmitir. Metni oluturan cmleler numaralandrlm, bu cmlelerin kendi iinde ve birbiriyle ilikisi, derin yapdaki rol ayrntl olarak saptanmtr. Bulgular ve Yorum Bu blmde Bilgisayar Yalnzl denemesi, blmde zmlenmitir. Betimleme blmnde metin, tr ve ierik ynnden ele alnm; zmleme blmnde metnin badaklk ve tutarllk grnmleri incelenmi; yorumlama ksmnda ise elde edilen verilerden hareketle deerlendirmelerde bulunulmutur.

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

15

Bilgisayar Yalnzl Metninin Bulgular ve Yorumlar Bilgisayar Yalnzl Metninin Betimlenmesi Bilgisayar Yalnzl metni, kantlayc bir metin niteliinde olup Ali olak (2011: 85-87) tarafndan yazlm, deneme trnde bir eserdir. Gnay (2007: 85), deneme trne, metin tipleri snflamasna gre kantlayc metinlerin iinde yer verir. Kantlayc metinlerde var olan grleri kabul etmeme, yeni bir dnceyi aklama ve tartma havas vardr. Bir gr savunarak kart grleri ikna edecek anlatm teknikleri kullanma, bu metinlerin asl ilevini oluturur. ncelenen metinde deneme trnn belirleyici gelerine rastlanmaktadr. Bilgisayar Yalnzl metninde temelde bir ara olan bilgisayarn insanlar birbirinden kopararak yalnzla srkledii zerinde durulmutur. Fakat bilgisayar insanst bir nesne konumuna karp btn zamann onun banda geirenlerin, eyann souk ve derin yalnzlna dtklerini; hayallerini iletmek yerine, ada bir klelii benimsediklerini syleyebiliriz (26). cmlesi, bu gr desteklemektedir. Metinde yazar znel yarglara bavurup okuru inandrmaya ynelik szlere ska yer vermitir. Bilgisayar klar, ellerinin altndaki aleti, ilerini kolaylatran bir kle olarak grmyor gibi geliyor bana (13). Gnln, hayallerini ve zamann makinesine hasreden bilgisayar meftunu, snrsz ilem kabiliyetleri karsnda akna dner (18). Teknolojinin rn olan aralar, insan insandan uzaklatrmaya balad anda efendiliini ilan etmi olur (23). ocuklarn iyilik yaptklarn sanarak dnyay henz tanmaya baladklarnda onlar bilgisayar karsna oturtan anne babalar ne byk bir gnah ilemi olurlar (32)! Bu cmlelerin says rahatlkla oaltlabilir. Yazar bu yntemi kullanarak deneme trnn belirleyici gelerini yanstr. Kantlayc metinler arasnda yer alan deneme, bir tezin kantlarn ortaya koymak yoluyla okuru inandrr. Bilgisayar Yalnzl metninde yazarn iledii tez yle belirtilebilir: Kii, bilgisayarn bir ara olduunu unutmayp bilinli ve ll bir tutum iinde olmaldr. Bilgisayar Yalnzl Metninin zmlenmesi Metnin yapsal dzenleniinde kantlayc metinlerin sral dzeni gz nnde bulundurulmutur. Bilgisayar Yalnzl metni 41 cmle, 497 szck ve 8 paragraftan olumaktadr. Metnin izleksel yaps blmde incelenebilir: Balang, bilinen varsaymlar anmsatma, savunulacak dnceye gelme.

16

Bekir GKE

Balang 1-5. cmleler: Bu blmde bilgisayar merakllarnn bilgisayar ar biimde yceltmesine, lsz tutumlarna yer verilir. Yazar, bilgisayar harikulade, efsanevi bir yaratk, marur bir sevgiliye; bilgisayar merakllarn ise elindeki makinenin , mahkmu, mecburu, sevgilisinin meziyetlerini nazmeden divan airine benzeterek bu blm etkileyici klmtr. Bu anlatm, metinde bilgisayar konusunda ll ve bilinli oma tezinin savunulacann ipularn vermektedir. Bilinen Varsaymlar Anmsatma 6. cmleden itibaren: Balangta hissettirilen bilgisayar merakllarnn bilgisayar ycelten, ar tutumlarndan gereki yaklama geilir. 6-25. cmleler: Bilgisayar insanolunun iini kolaylatran bir yardmcdr. Bu marifetlerine karn o, bir makinedir. Ancak bilgisayarn bir makine olduunu unutan tutkunlar, ona baml duruma gelir. Bu durum kanlmaz bir yalnzl dourur. Savunulacak dnceye gelme 26. cmleye kadar: Yazarn savunduu dnceyi rnekleyen durumlar ortaya konulur. Yazar, Ahmet Haimin Zamanmzn klesi makinedir. szn ve O Belde iirindeki Bir sen, bir ben, bir de o mai deniz dizesini rnek verir. 26-41. cmleler: Yazar, ocuklar belli bir yaa kadar bilgisayardan uzak tutup tabiat, kular, balklar, kitaplar, insanlar tanmak ve sevmek gerektii tezini savunur. Bu konuda anne babalarn, bilinli olmamas durumunda yalnz ve mutsuz ocuklarn varlnn kanlmaz olacan belirtir. Jean J. Rousseau (Jan J. Russo)nun Salverin ocuu tabiata! szn rnek vererek ocuun, tabiat, kitap ve insan ile btnlemesi gerektii dncesini n plana karr.

Bilgisayar Yalnzl Metninin Badaklk Grnmleri Metindeki Artgnderim likileri Metinde belirlenen artgnderim yaplar u ekildedir: Adl kullanm ile artgnderim 1. cmle 2, 4, 5, 7 ve 9. cu mleler arasnda artgnderim ilikisi kurulmutur.

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

17

Bilgisayar merakllarnn konumalarna hi tank oldunuz mu bilmem (1). Programlardan, oynadklar oyunlardan, bilgisayar dnyasndaki yeni gelimelerden yle heyecanla sz ederler; bunlar yle ballandra ballandra anlatrlar ki siz, bilgisayar denen nesnenin harikulade efsanevi bir yaratk olduuna inanmaya balarsnz (2). vgleri ve tasvirlerinin parlakl, sevgilisinin meziyetlerini nazmeden divan airinin marifetlerinden pek aa kalas deildir (4). Anlayacanz, bilgisayar onlar iin marur bir sevgilidir (5). O, insanolunun iini kolaylatran, zamann bereketlendiren ve hafzasnn ykn hafifleten hatr saylr bir yardmcdr (7). Ama btn marifetlerine ramen bir makinedir o (9). 1. cmledeki bilgisayar merakllar ad beine, 2. cmledeki gizli onlar, 4. cmledeki gizli onlarn, 5. cmledeki onlar adl, 7. ve 9. cmledeki o adl gnderimde bulunur. Ayrca 2. cmledeki programlardan, oynadklar oyunlardan, bilgisayar dnyasndaki gelimeler szck gruplarna, ayn cmledeki bunlar adl gnderimde bulunur. 5. cmle 6. cu mle arasnda artgnderim ilikisi kurulmutur. Anlayacanz, bilgisayar onlar iin marur bir sevgilidir (5). Merakllarnn meftunu olduklar bu medeniyet harikasn hafife aldmz sanlmasn (6). 5. cmledeki bilgisayar adna, 6. cmledeki bu medeniyet harikas szck grubu gnderimde bulunur. 13. cmle 14. cu mle arasnda artgnderim ilikisi kurulmutur Bilgisayar klar, ellerinin altndaki aleti, ilerini kolaylatran bir kle olarak grmyor gibi geliyor bana (13). Marifetlerinin okluu, bu aleti bir teknoloji rn olmaktan karp merakllarnn gznde olaanst glerle donanm harikulade yaratk mevkiine ykseltmi adeta (14). 14. cmledeki bu aleti szck grubu, 13. cmledeki alet adna gnderimde bulunur. 15. cmlede artgnderim ilikisinden sz edilebilir. Denilebilir ki makine efsaneneviletikten sonra insan, yava yava onun klesi olmaya durur (15). Burada geen makine ad, ayn cmlede onun adl ile karlanmtr.

18

Bekir GKE

18. cmle 19, 20. cu mleler arasnda artgnderim ilikisi kurulmutur. Gnln, hayallerini ve zamann makinesine hasreden bilgisayar meftunu, snrsz ilem kabiliyetleri karsnda akna dner (18). Bu aknlk ona, btn ilerini tulara dokunarak halledebilme gcne sahip olduu havasn verir, ite buras, onun insanlar arasnda el ayak ekip kendi dnyasnn duvarlar arsnda kapand yerdir (19). Bilgisayar ve o (20) 19. cmledeki ona adl, 20. cmledeki o adl, 18. cmledeki bilgisayar meftunu ad beine gnderimde bulunur. 19. cmledeki btn ilerini tulara dokunarak halledebilme gcne sahip olduu havasn verir sz, ayn cmlede buras adl ile karlanmtr. 23. cmle 24. cu mle arasnda artgnderim ilikisi kurulmutur. Teknolojinin rn olan aralar, insan insandan uzaklatrmaya balad anda efendiliini ilan etmi olur (23). Ne yazk ki onlarn insana dokunan elleri, glmseyen yzleri ve scak kalp atlar yoktur (24). 24. cmledeki onlarn adl, 23. cmledeki teknolojinin rn olan aralar szck grubuna gnderimde bulunur. 26. cmlede artgnderimden sz edilebilir. Fakat bilgisayar insanst bir nesne konumuna karp btn zamann onun banda geirenlerin, eyann souk ve derin yalnzlna dtklerini; hayallerini iletmek yerine, ada bir klelii benimsediklerini syleyebiliriz (26). 26. cmledeki onun adl, bilgisayar adna gnderimde bulunur. 32. cmle 33. cu mle arasnda artgnderim ilikisi kurulmutur. ocuklarn iyilik yaptklarn sanarak dnyay henz tanmaya baladklarnda onlar bilgisayar karsna oturtan anne babalar ne byk bir gnah ilemi olurlar (32)! phe yok ki bir zaman sonra sevgisiz, geimsiz; paylamay, affetmeyi, glp mutlu olmay bilmeyen ocuklar bulurlar evlerinde (33).

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

19

32. cmledeki anne babalar ad, 33. cmledeki gizli onlar adl ile karlanmtr. 39. cmle 40, 41. cu mle arasnda artgnderim ilikisi kurulmutur. Bilgisayar (39)? Tantrmayn onu, zaman gelince bir kle olarak kullansn ocuklar (40). imdilik tabiatla, kitaplarla, insanlarla doldursunlar dnyalarn (41) 40. cmledeki onu adl, 39. cmledeki bilgisayar adna gnderimde bulunurken 40. cmledeki ocuklar ad, 41. cmledeki gizli onlar adl ile karlanmtr. Metindeki ngnderim likileri 7. cmle: 8, 9. cmleler arasnda ngnderim ilikisi kurulmutur. O, insanolunun iini kolaylatran, zamann bereketlendiren ve hafzasnn ykn hafifleten hatr saylr bir yardmcdr (7). Artk modern insann ikinci eli, gz, kula olmutur bilgisayar (8). Ama btn marifetlerine ramen bir makinedir o (9). 10. cmle ile 11. cmleler arasnda ngnderim ilikisi kurulmutur Makine ise olsa olsa klesi olur insann (10). Ahmet Haim, bir yazsnda Zamanmzn klesi makinedir der (11). Denemede rastlanan bir dier gnderim tr metin d gnderim ilikisidir. Gnderim gesinin gnderimde bulunduu ad veya durumlar, metin dnda braklr. Bylece okur, gnderimi kendisi belirler. Denemede yer alan metin d gnderim geleri aada gsterilmitir. Bilgisayar merakllarnn konumalarna hi tank oldunuz mu bilmem (1). Programlardan, oynadklar oyunlardan, bilgisayar dnyasndaki yeni gelimelerden yle heyecanla sz ederler; bunlar yle ballandra ballandra anlatrlar ki siz, bilgisayar denen nesnenin harikulade efsanevi bir yaratk olduuna inanmaya balarsnz (2).

20

Bekir GKE

ok gemeden karnzdaki adamn, elindeki makinenin a, mahkmu ve mecburu olduunu anlarsnz (3). Anlayacanz, bilgisayar onlar iin marur bir sevgilidir (5). Merakllarnn meftunu olduklar bu medeniyet harikasn hafife aldmz sanlmasn (6). Bilgisayar klar, ellerinin altndaki aleti, ilerini kolaylatran bir kle olarak grmyor gibi geliyor bana (13). Fakat bilgisayar insanst bir nesne konumuna karp btn zamann onun banda geirenlerin, eyann souk ve derin yalnzlna dtklerini; hayallerini iletmek yerine, ada bir klelii benimsediklerini syleyebiliriz (26). Bir yaa kadar ocuklar bilgisayardan uzak tutulmaldr kanaatimce (28) Salverin ocuu tabiata (36)! Bilgisayarlarn rtsn rtn siz de (37). Salverin ocuklar gn klarna, salverin oyunlara, arklara ve kalabalklara (38). Tantrmayn onu, zaman gelince bir kle olarak kullansn ocuklar (40). Verilen cmlelerde alt izili szck ve szck gruplarnda iyelik adl ve siz adl, metin dnda bulunur. Metnin dndaki kii okurdur; okura yneltilen bu deerlendirmeler, okurun zihninde bir kurgu oluturur. Metindeki Bant geleri Metindeki bant geleri, aada yer almaktadr. Artk modern insann ikinci eli, gz, kula olmutur bilgisayar (8). Ama btn marifetlerine ramen bir makinedir o. (Kartlk)

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

21

Marifetlerinin okluu, bu aleti bir teknoloji rn olmaktan karp merakllarnn gznde olaanst glerle donanm harikulade yaratk mevkiine ykseltmi deta (14). Denilebilir ki makine efsaneneviletikten sonra insan, yava yava onun klesi olmaya durur (15). (Srerlik-katk) Teknolojinin rn olan aralar, insan insandan uzaklatrmaya balad anda efendiliini ilan etmi olur (23). Ne yazk ki onlarn insana dokunan elleri, glmseyen yzleri ve scak kalp atlar yoktur (24). (Neden) Akl banda bilgisayar kullanclarna hatta bu makineye ll bir akla bal olanlara szmz olmaz (25). Fakat bilgisayar insanst bir nesne konumuna karp btn zamann onun banda geirenlerin, eyann souk ve derin yalnzlna dtklerini; hayallerini iletmek yerine, ada bir klelii benimsediklerini syleyebiliriz (Kartlk). ocuklarn iyilik yaptklarn sanarak dnyay henz tanmaya baladklarnda onlar bilgisayar karsna oturtan anne babalar ne byk bir gnah ilemi olurlar (32)! phe yok ki bir zaman sonra sevgisiz, geimsiz; paylamay, affetmeyi, glp mutlu olmay bilmeyen ocuklar bulurlar evlerinde (33). (Sonu) Belirtele Yaplan Balama geleri Metinde rastlanlan artgnderimdir. artgnderim ilikilerinden biri de belirtele yaplan

ok gemeden karnzdaki adamn, elindeki makinenin a, mahkmu ve mecburu olduunu anlarsnz (3). 3. cmledeki ok gemeden zaman belirteci, bilgisayara ar dkn olan kiilerin ksa sre iinde tannabildiini anlatr. Artk modern insann ikinci eli, gz, kula olmutur bilgisayar (8). 8. cmledeki artk zaman belirteci, nceki cmlelerde sz edilen, bilgisayarn bir yardmc olduunu gereini belirtir.

22

Bekir GKE

Bu aknlk ona, btn ilerini tulara dokunarak halledebilme gcne sahip olduu havasn verir, ite buras, onun insanlar arasnda el ayak ekip kendi dnyasnn duvarlar arsnda kapand yerdir (19). 19. cmledeki buras yer belirteci, metnin izlei ile ilgilidir. Teknolojinin rn olan aralar, insan insandan uzaklatrmaya balad anda efendiliini ilan etmi olur (23). 23. cmledeki insan insandan uzaklatrmaya balad anda zaman belirteci, yazarn tezine vurgu yapar. Bir yaa kadar ocuklar bilgisayardan uzak tutulmaldr kanaatimce (28) 28. cmledeki bir yaa kadar zaman belirteci, yazarn ocuklara kar gsterdii duyarlkla ilgilidir. Daha sokak oyunlarnn o batan karc zevkini tatmadan, tabiatn harikulade dilini zp kularn, balklarn ve ieklerin adn bile bellemeden; arkada edinmeyi, sevmeyi, paylamay, ark sylemeyi renmeden gnlerini lo odalarda, szde zek gelitirici bilgisayar oyunlaryla geirmemeli ocuklar (29). 29. cmledeki daha zaman belirteci, bilgisayarla tanmadan nce yaplmas gerekenlerin varln gsterir. Hayalleri gelimeli nce, tabiat ve insan tanmaldr (30). 30. cmledeki nce zaman belirteci, ilk olarak yaplmas gereken bir ii ortaya koyar. ocuklarn iyilik yaptklarn sanarak dnyay henz tanmaya baladklarnda onlar bilgisayar karsna oturtan anne babalar ne byk bir gnah ilemi olurlar (32)! 32. cmledeki dnyay henz tanmaya baladklarnda zaman belirteci, ocuklarn yaamndaki nemli bir kesiti vurgular.

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

23

phe yok ki bir zaman sonra sevgisiz, geimsiz; paylamay, affetmeyi, glp mutlu olmay bilmeyen ocuklar bulurlar evlerinde (33). 33. cmledeki bir zaman sonra zaman belirteci, kanlmaz bir sonucu belirtir. Tantrmayn onu, zaman gelince bir kle olarak kullansn ocuklar (40). 40. cmledeki zaman gelince zaman belirteci, henz gereklememi bir durumu gsterir. imdilik tabiatla, kitaplarla, insanlarla doldursunlar dnyalarn (41) 41. cmledeki imdilik zaman belirteci, iinde bulunulan geliim dnemini belirtir. Kelime Badakl 1. cmle: 2, 3, 13 ve 18. cmleler arasnda kelime badakl ilikisinden sz edilebilir. Bilgisayar merakllarnn konumalarna hi tank oldunuz mu bilmem (1). Programlardan, oynadklar oyunlardan, bilgisayar dnyasndaki yeni gelimelerden yle heyecanla sz ederler; bunlar yle ballandra ballandra anlatrlar ki siz, bilgisayar denen nesnenin harikulade efsanevi bir yaratk olduuna inanmaya balarsnz (2). ok gemeden karnzdaki adamn, elindeki makinenin a, mahkmu ve mecburu olduunu anlarsnz (3). Bilgisayar klar, ellerinin altndaki aleti, ilerini kolaylatran bir kle olarak grmyor gibi geliyor bana (13). Gnln, hayallerini ve zamann makinesine hasreden bilgisayar meftunu, snrsz ilem kabiliyetleri karsnda akna dner (18). 1. cmledeki bilgisayar szc ile 2. cmledeki program, oyun, bilgisayar dnyasndaki gelimeler szck ve szck gruplar, ayn kavram alanna girmektedir. Ayrca bilgisayar merakllar, elindeki makinenin , mahkmu ve mecburu, heyecan, ballandra ballandra, bilgisayar klar, bilgisayar meftunu szck gruplar da birbiriyle ilgilidir.

24

Bekir GKE

2. cmle: 4, 5, 6, 9, 14 ve 26. cmleler arasnda kelime badakl ilikisinden sz edilebilir. Programlardan, oynadklar oyunlardan, bilgisayar dnyasndaki yeni gelimelerden yle heyecanla sz ederler; bunlar yle ballandra ballandra anlatrlar ki siz, bilgisayar denen nesnenin harikulade efsanevi bir yaratk olduuna inanmaya balarsnz (2). vgleri ve tasvirlerinin parlakl, sevgilisinin meziyetlerini nazmeden divan airinin marifetlerinden pek aa kalas deildir(4). Anlayacanz, bilgisayar onlar iin marur bir sevgilidir (5). Merakllarnn meftunu olduklar bu medeniyet harikasn hafife aldmz sanlmasn(6). Ama btn marifetlerine ramen bir makinedir o (9). Marifetlerinin okluu, bu aleti bir teknoloji rn olmaktan karp merakllarnn gznde olaanst glerle donanm harikulade yaratk mevkiine ykseltmi adeta (14). Fakat bilgisayar insanst bir nesne konumuna karp btn zamann onun banda geirenlerin, eyann souk ve derin yalnzlna dtklerini; hayallerini iletmek yerine, ada bir klelii benimsediklerini syleyebiliriz (26). 7. cmle ile 8. cmle arasnda kelime badakl ilikisi sz konusudur. O, insanolunun iini kolaylatran, zamann bereketlendiren ve hafzasnn ykn hafifleten hatr saylr bir yardmcdr (7). Artk modern insann ikinci eli, gz, kula olmutur bilgisayar (8). 9. cmle 10, 11, 12, 13. cu mle arasnda kelime badakl ilikisi sz konusudur. Ama btn marifetlerine ramen bir makinedir o (9). Makine ise olsa olsa klesi olur insann (10). Ahmet Haim, bir yazsnda Zamanmzn klesi makinedir. der (11). nsan, daha az almak, daha az yorulmak ve manevi zevklere de hasretmek zere daha ok bo zaman kazanmak iin makineyi icat etmitir (12). Bilgisayar klar, ellerinin altndaki aleti, ilerini kolaylatran bir kle olarak grmyor gibi geliyor bana (13). 15. cmle 16. cu mle arasnda kelime badakl ilikisi sz konusudur. Denilebilir ki makine efsaneneviletikten sonra insan, yava yava onun klesi olmaya durur (15). Hayranlk bir eit kutsamaya dnr (16).

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

25

18. cmle ile 19. cmle arasnda, 19. cmle ile 20, 22. cmleler arasnda kelime badakl ilikisi sz konusudur. Gnln, hayallerini ve zamann makinesine hasreden bilgisayar meftunu, snrsz ilem kabiliyetleri karsnda akna dner (18). Bu aknlk ona, btn ilerini tulara dokunarak halledebilme gcne sahip olduu havasn verir, ite buras, onun insanlar arasnda el ayak ekip kendi dnyasnn duvarlar arsnda kapand yerdir (19). Bilgisayar ve o (20) Bir sen, bir ben, bir de o mai deniz (22) 23. cmle ile 26. cmle arasnda kelime badakl ilikisi sz konusudur. Teknolojinin rn olan aralar, insan insandan uzaklatrmaya balad anda efendiliini ilan etmi olur (23). Fakat bilgisayar insanst bir nesne konumuna karp btn zamann onun banda geirenlerin, eyann souk ve derin yalnzlna dtklerini; hayallerini iletmek yerine, ada bir klelii benimsediklerini syleyebiliriz (26). 29. cmle ile 30, 31, 36, 38, 41. cmleler arasnda kelime badakl ilikisi sz konusudur. Daha sokak oyunlarnn o batan karc zevkini tatmadan, tabiatn harikulade dilini zp kularn, balklarn ve ieklerin adn bile bellemeden; arkada edinmeyi, sevmeyi, paylamay, ark sylemeyi renmeden gnlerini lo odalarda, szde zek gelitirici bilgisayar oyunlaryla geirmemeli ocuklar (29). Hayalleri gelimeli nce, tabiat ve insan tanmaldr (30). Koup oynamay, ac ekmeyi, mutlu olmay renmeli; snrsz gkyz mavisini grmeli, ieklerin kokularn, suyun ve rzgrn sesini hissetmeliler (31). Salverin ocuu tabiata (36)! Salverin ocuklar gn klarna, salverin oyunlara, arklara ve kalabalklara (38). imdilik tabiatla, kitaplarla, insanlarla doldursunlar dnyalarn (41) 33. cmle ile 34. cmle arasnda kelime badakl ilikisi sz konusudur. phe yok ki bir zaman sonra sevgisiz, geimsiz; paylamay, affetmeyi, glp mutlu olmay bilmeyen ocuklar bulurlar evlerinde (33). Yalnz, yapayalnz ocuklar (34) Metinde Yinelenen geler

26

Bekir GKE

Her metin yapsnn temel bir izlei vardr. Metnin alt birimi saylan cmleler, balam iinde deer kazanr. Cmleler aras banty, balamda var olan kii, durum veya nesnelerin belirli bir dzene gre yinelenmesi salar. Gnay (2007: 60)a gre yinelenen szckler, her zaman ayn szckle olmayabilir; szcn e anlamls, yakn anlamls veya artran szckle yaplabilir. Bilgisayar Yalnzl metninde harikulade, efsanevi bir yaratk, marur bir sevgili medeniyet harikas, hatr saylr bir yardmc, olaanst glerle donanm harikulade yaratk, manevi zevklere hasretmek iin bo zaman kazandracak olan ara szck bekleri, zellikle bilgisayar iin kullanlmaktadr. Yazar, bu sanatl anlatmyla okuyucunun, metnin izleini kavramasn salamaktadr. Bilgisayar merakllar, bilgisayar klar, bilgisayar meftunu szck bekleri ise metinde bilgisayar ar dkn olanlar anlatmada kullanlmtr. Metinde bilgisayar szcnn 16 kez kullanlmas, metnin izlei asndan nemlidir. Bilgisayar Yalnzl Metninin Tutarllk Grnmleri Karlatrma 1. paragrafta: vgleri ve tasvirlerinin parlakl, sevgilisinin meziyetlerini nazmeden divan airinin marifetlerinden pek aa kalas deildir (4). Anlayacanz, bilgisayar onlar iin marur bir sevgilidir (5). Yazar, bilgisayar merakllarnn bilgisayar vmesi ile divan airlerinin sevgiliyi yceltmesi arasnda benzerlik kurarak karlatrma yapar. Burada, bilgisayarn marur bir sevgiliye benzetilmesi, yine divan iiri ile ilgilidir. 3. paragrafta: Bilgisayar klar, ellerinin altndaki aleti, ilerini kolaylatran bir kle olarak grmyor gibi geliyor bana (13). Marifetlerinin okluu, bu aleti bir teknoloji rn olmaktan karp merakllarnn gznde olaanst glerle donanm harikulade yaratk mevkiine ykseltmi deta (14). Yazar, daha nceden dile getirdii, bilgisayar yaam kolaylatran bir ara olarak gren bak as ile bilgisayar klarnn bak alarn karlatrmaktadr. 4. paragrafta: Teknolojinin rn olan aralar, insan insandan uzaklatrmaya balad anda efendiliini ilan etmi olur (23). Ne yazk ki onlarn insana dokunan elleri, glmseyen yzleri ve scak kalp atlar yoktur (24).

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

27

Yazar, teknoloji rn olan aralarn insana dokunan ellerinin, glmseyen yzlerinin ve scak kalp atlarnn olmadn syleyerek metnin derin yapsnda bu tr aralar ile insann varlnn oluturduu durum arasnda karlatrma yapmaktadr.

5. paragrafta: Hele ocuklar (27)! Bir yaa kadar ocuklar bilgisayardan uzak tutulmaldr kanaatimce (28) Burada yazar, zellikle ocuklarn, bilgisayarla belli bir dneme kadar ilikisinin olmamas gerektiini belirterek ocuklar, teki bireylerden (yetikinlerden) ayr tutmutur. Bu, yazarn ocuk duyarl, ocuk eitimi ve psikolojisi konusundaki bilgi dzeyiyle ilgili olabilir. rneklendirme-zelletirme Metinde yer alan rneklendirmeler aada belirtilmitir: 1. paragrafta: Bilgisayar merakllarnn konumalarna hi tank oldunuz mu bilmem (1). Programlardan, oynadklar oyunlardan, bilgisayar dnyasndaki yeni gelimelerden yle heyecanla sz ederler; bunlar yle ballandra ballandra anlatrlar ki siz, bilgisayar denen nesnenin harikulade efsanevi bir yaratk olduuna inanmaya balarsnz (2). ok gemeden karnzdaki adamn, elindeki makinenin , mahkmu ve mecburu olduunu anlarsnz (3). Yazar, tezini okura benimsetmek iin bilgisayar merakllarnn ar tutumlarna yer verir. Ballandra ballandra ikilemesi, harikulade efsanevi bir yaratk, elindeki makinenin , mahkmu ve mecburu benzetmeleri, anlatm etkileyici klar. 2. cmledeki karnzdaki adam szck grubu bilgisayar merakllarn temsil etmektedir. 2. paragrafta: Yazar, bilgisayarn temelde insana yararl bir ara olduunu sylerken Ahmet Haimin szlerine yer verir. Ahmet Haim, bir yazsnda Zamanmzn klesi makinedir. der (11). nsan, daha az almak, daha az yorulmak ve manevi zevklere de hasretmek zere daha ok bo zaman kazanmak iin makineyi icat etmitir (12). Bu szler, yazarn tezini glendirmektedir. 3. paragrafta: Yazar, bilgisayar lszce kullanmann insan yalnzlatrd tezini ortaya koyarken Ahmet Haimin O Belde iirindeki bir dizeyi anar: Bir sen, bir ben, bir de o mai deniz (22)

28

Bekir GKE

6. paragrafta: Hele ocuklar (27)! Bir yaa kadar ocuklar bilgisayardan uzak tutulmaldr kanaatimce (28) Yazar, bilgisayarla iliki iinde olmamas gerekenler arasnda zellikle ocuklar gstererek zelletirmeye bavurur.

7. paragrafta: ocuklarn iyilik yaptklarn sanarak dnyay henz tanmaya baladklarnda onlar bilgisayar karsna oturtan anne babalar ne byk bir gnah ilemi olurlar (32)! phe yok ki bir zaman sonra sevgisiz, geimsiz; paylamay, affetmeyi, glp mutlu olmay bilmeyen ocuklar bulurlar evlerinde (33). Yalnz, yapayalnz ocuklar (34) Kimi ocuklarn yaad mutsuzluk, yalnzlk, anne babalarnn bilgisayar konusundaki tutumlar rneklendirilerek aklanr. 8. paragrafta: Yazar, ocuklarn doaya, yaamn gzelliklerine kar isteklendirmek gerektiini anlatrken J. Jean Rousseau (Jan J. Russo)nun bir szne yer verir: Salverin ocuu tabiata (36)! Genelletirme Cmleler arasndaki tutarllk salanrken genelletirmeye de bavurulur. Yazar, iletisini somutlatrmada genelletirmeden yararlanr. Metinde yer alan genelletirmeler aada belirtilmitir: Bilgisayar merakllarnn konumalarna hi tank oldunuz mu bilmem (1). Programlardan, oynadklar oyunlardan, bilgisayar dnyasndaki yeni gelimelerden yle heyecanla sz ederler; bunlar yle ballandra ballandra anlatrlar ki siz, bilgisayar denen nesnenin harikulade efsanevi bir yaratk olduuna inanmaya balarsnz (2). Anlayacanz, bilgisayar onlar iin marur bir sevgilidir (5). O, insanolunun iini kolaylatran, zamann bereketlendiren ve hafzasnn ykn hafifleten hatr saylr bir yardmcdr (7).

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

29

Artk modern insann ikinci eli, gz, kula olmutur bilgisayar (8). Ama btn marifetlerine ramen bir makinedir o (9).

Makine ise olsa olsa klesi olur insann (10). Bilgisayar klar, ellerinin altndaki aleti, ilerini kolaylatran bir kle olarak grmyor gibi geliyor bana (13). Marifetlerinin okluu, bu aleti bir teknoloji rn olmaktan karp merakllarnn gznde olaanst glerle donanm harikulade yaratk mevkiine ykseltmi deta (14). Denilebilir ki makine efsaneneviletikten sonra insan, yava yava onun klesi olmaya durur (15). Hayranlk bir eit kutsamaya dnr (16). Manevi zevklere hasretmek iin bo zaman kazandracak olan ara, zaman btn btn tketen bir canavar olur (17). Gnln, hayallerini ve zamann makinesine hasreden bilgisayar meftunu, snrsz ilem kabiliyetleri karsnda akna dner (18). Teknolojinin rn olan aralar, insan insandan uzaklatrmaya balad anda efendiliini ilan etmi olur (23). Fakat bilgisayar insanst bir nesne konumuna karp btn zamann onun banda geirenlerin, eyann souk ve derin yalnzlna dtklerini; hayallerini iletmek yerine, ada bir klelii benimsediklerini syleyebiliriz (26). Bir yaa kadar ocuklar bilgisayardan uzak tutulmaldr kanaatimce (28)

30

Bekir GKE

ocuklarn iyilik yaptklarn sanarak dnyay henz tanmaya baladklarnda onlar bilgisayar karsna oturtan anne babalar ne byk bir gnah ilemi olurlar (32)! phe yok ki bir zaman sonra sevgisiz, geimsiz; paylamay, affetmeyi, glp mutlu olmay bilmeyen ocuklar bulurlar evlerinde (33). Neden-Sonu likisi Metinde neden-sonu ilikisi belirten cmleler aada belirtilmitir: 1. paragrafta: Bilgisayar merakllarnn konumalarna hi tank oldunuz mu bilmem (1). Programlardan, oynadklar oyunlardan, bilgisayar dnyasndaki yeni gelimelerden yle heyecanla sz ederler; bunlar yle ballandra ballandra anlatrlar ki siz, bilgisayar denen nesnenin harikulade efsanevi bir yaratk olduuna inanmaya balarsnz (2). ok gemeden karnzdaki adamn, elindeki makinenin a, mahkmu ve mecburu olduunu anlarsnz (3). Bu cmlelerde bilgisayar merakllarnn bilgisayar dnyasndaki gelimelerden heyecanla, ballandra ballandra sz etmeleri neden; bilgisayarn harikulade, efsanevi bir yaratk olduuna inanmaya balama sonutur. Ayrca kardaki kiinin, elindeki makinenin , mahkmu ve mecburu olduunu anlama da bir baka sonutur. 3. paragrafta: Marifetlerinin okluu, bu aleti bir teknoloji rn olmaktan karp merakllarnn gznde olaanst glerle donanm harikulade yaratk mevkiine ykseltmi deta (14). Denilebilir ki makine efsane neviletikten sonra insan, yava yava onun klesi olmaya durur (15). Hayranlk bir eit kutsamaya dnr (16). Manevi zevklere hasretmek iin bo zaman kazandracak olan ara, zaman btn btn tketen bir canavar olur (17). Bu blmde bilgisayarn marifetlerinin okluu neden, olaanst glerle donanm harikulade yaratk mevkiine ykselmesi sonutur. Mekinenin (bilgisayar) efsanevilemesi neden, insann onun klesi olmaya ve hayranln bir eit kutsamaya dnmesi, bilgisayarn zaman btn btn tketen bir canavar olmas sonutur. Ayn paragrafta geen Gnln, hayallerini ve zamann makinesine hasreden bilgisayar meftunu, snrsz ilem kabiliyetleri karsnda akna dner (18). Bu aknlk ona, btn ilerini tulara dokunarak halledebilme gcne sahip olduu havasn verir, ite buras, onun insanlar arasnda el ayak ekip kendi dnyasnn duvarlar arsnda kapand yerdir (19). cmlelerinde bilgisayar meftununun akna dnmesi sonu, bilgisayarn snrsz ilem kabiliyetleri nedendir. Ayrca bu aknlk neden, btn ilerini tulara dokunarak halledebilme gcne sahip olduu havasn vermesi ise sonutur.

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

31

5. paragrafta: Akl banda bilgisayar kullanclarna hatta bu makineye ll bir akla bal olanlara szmz olmaz (25). Fakat bilgisayar insanst bir nesne konumuna karp btn zamann onun banda geirenlerin, eyann souk ve derin yalnzlna dtklerini; hayallerini iletmek yerine, ada bir klelii benimsediklerini syleyebiliriz (26). nsanlarn bilgisayar insanst bir nesne konumuna karp btn zamann onun banda geirmeleri neden, eyann souk ve derin yalnzlna dmeleri sonutur. 6. paragrafta: Bir yaa kadar ocuklar bilgisayardan uzak tutulmaldr kanaatimce (28) Daha sokak oyunlarnn o batan karc zevkini tatmadan, tabiatn harikulade dilini zp kularn, balklarn ve ieklerin adn bile bellemeden; arkada edinmeyi, sevmeyi, paylamay, ark sylemeyi renmeden gnlerini lo odalarda, szde zek gelitirici bilgisayar oyunlaryla geirmemeli ocuklar (29). Hayalleri gelimeli nce, tabiat ve insan tanmaldr (30). Koup oynamay, ac ekmeyi, mutlu olmay renmeli; snrsz gkyz mavisini grmeli, ieklerin kokularn, suyun ve rzgrn sesini hissetmeliler (31). 28. cmledeki sonu bildiren, ocuklarn bilgisayardan uzak tutulmas gerektii yargsnn nedenleri 30, 31 ve 32. cmlelerde verilmitir. 7. paragrafta: ocuklarn iyilik yaptklarn sanarak dnyay henz tanmaya baladklarnda onlar bilgisayar karsna oturtan anne babalar ne byk bir gnah ilemi olurlar (32)! phe yok ki bir zaman sonra sevgisiz, geimsiz; paylamay, affetmeyi, glp mutlu olmay bilmeyen ocuklar bulurlar evlerinde (33). Yalnz, yapayalnz ocuklar (34) Bu cmlelerde anne babalarn ocuklarn erken yata bilgisayar karsna oturtmas neden; sevgisiz, geimsiz; paylamay, affetmeyi, glp mutlu olmay bilmeyen ocuklar bulmalar sonutur. Yazarn, bu cmlelerde yer alan neden-sonu ilikisi yoluyla okura tezini kabul ettirmeye ynelik ikna edici anlatmlara bavurduu grlmektedir. Bilgisayar Yalnzl Metninin Yorumlanmas Bilgisayar Yalnzl metni, metin tipleri snflamasnda kantlayc metin tipleri arasnda grlr. Kantlayc metinlerin ilevlerini Gnay (2007: 328), iki ekilde snflar: Kantlama ilevinde yazar, metniyle okura bir iletiyi benimsetmeye alr. Polemik ilevi ise yazarn tezi dndaki dnceleri farkl yaklamlar kullanarak ikna edici anlatmlar sunar.

32

Bekir GKE

Bilgisayar Yalnzl metnine badaklk ilikileri kapsamnda bakldnda gnderim ilikilerine, zellikle artgnderim ilikilerine ska bavurulduu grlr. Artgnderim ilikileri kurularak okurun zihninde durumun canl tutulmas salanr. Metindeki artgnderim ve ngnderim ilikileri, izlei ve iletiyi canl tutmaktadr. Suba (2003: 31), kavramlarn srekli ilenmesini, metnin konusunu belirginletiren temel yollardan bir sayar. Yazarn, okurdan benimsemesini istedii ileti, bilgisayar bilinli ve ll kullanmak gerektiidir. Metnin bal derin yapya gnderimde bulunur. Buna gre bilgisayar bilinli ve ll kullanmak bireyi, ona baml duruma getirir. Bu da yalnzl kanlmaz klar. Denemede sz edilen bilgisayar merakllar, ar tutumlaryla okurun benimsememesi gerek davranlar sergilemektedir. Yazar, zellikle bu lsz ve bilinsiz yaklamlar kullanarak baka deyile tersinleme yoluyla okuyucuyu inandrmaya alr. Akl banda bilgisayar kullanclarna hatta bu makineye ll bir akla bal olanlara szmz olmaz (25). diyerek kendi bak asn ortaya koyar. ocuklara zel bir duyarlkla yaklaan yazar, onlarn ncelikle hayat, insan, tabiat, kitaplar tanmas gerektiini belirtir. Metnin 8. snf ders kitabnda yer alams, okur kitlesinin veya hedef kitlenin ocuk/genler olduunu gsterir. Bu metinde hedef kitleden rnekleri alglayp bilgisayarn yaam kolaylatran bir ara olduunu bilmesi, onu bilinli ve ll kullanmas beklenir. Tersi durumda yalnzla ve mutsuzlua mahkm olunaca gsterilir. Bilgisayar Yalnzl metni kantlayc metin tipine uygun, dilbilgisel badakl olan, mantksal dzeni tutarl bir metindir. Bilgisayar ve bilgisayar merakllar iin kullanlan harikulade, efsanevi bir yaratk, marur bir sevgili medeniyet harikas, hatr saylr bir yardmc, olaanst glerle donanm harikulade yaratk, manevi zevklere hasretmek iin bo zaman kazandracak olan ara; bilgisayar merakllar, bilgisayar klar, bilgisayar meftunu sz bekleri yazarn kulland sanatl anlatm gstermesi asndan nemlidir. Metinde yer alan eyann souk ve derin yalnzl tamlamas ve yaplan rneklendirmeler, balama uygunluu ve yerindelii salayan gelerdir. Sonu Metin dilbilimin verileri dorultusunda zmlenen Bilgisayar Yalnzl metninden hareketle u sonulara ulalmtr:

KANITLAYICI METNLERN METN DLBLM AISINDAN ZMLENMES: BLGSAYAR YALNIZLII RNE

33

Kantlayc metin planna gre oluturulan ve deneme trnde yazlan Bilgisayar Yalnzl metni; 41 cmle, 497 szck ve 8 paragraftan olumaktadr. Metinde art gnderimlere ska yer verilmesi, badakl salamak amacnn yan sra dil ekonomisi ile de ilgilidir. zellikle adl kullanlarak yaplan youn gnderimlerin metni tutarl klmaya yardmc olduu sylenebilir. Ayrca metnin, anlam ve mantk bants asndan tutarl olduu anlalmaktadr.

Yazar; karlatrma, rneklendirme/zelletirme, genelletirme ve neden sonu ilikilerinden yararlanarak metnin blmleri arasnda anlam btnln ve mantk dzenini salamtr. Bilgisayar Yalnzl metninde bilgisayar iin kullanlan harikulade, efsanevi bir yaratk, marur bir sevgili, medeniyet harikas, hatr saylr bir yardmc, olaanst glerle donanm harikulade yaratk, manevi zevklere hasretmek iin bo zaman kazandracak olan ara sz bekleri ile; bilgisayar bamllarn anlatan bilgisayar merakllar, bilgisayar klar, bilgisayar meftunu sz bekleri sanatl bir syleyii gstermektedir. Anlatsal metinlerde ska rastlanan dilin estetik/iirsel ilev ile kullanmna, kantlayc bir metinde de rastlanmas, yazarn slup zellikleriyle ilikili olabilir. Bilgisayar Yalnzl metninde savunulan bilgisayarn yaam kolaylatran bir ara olmakla birlikte, onu bilinli ve ll kullanmann gereklilii, bu konuda anne babalarn ocuklar belli bir yaa kadar bilgisayardan uzak tutup onlarn tabiat, kular, balklar, kitaplar, insanlar tanmalarna ve sevmelerine frsat tanmak gerektii tezi, hedef kitlede eletirel dnme becerisini gelitirecek yapdadr. Bu alma; kantlayc metinlerin zmlenmesinde metin dilbilimin olanaklarndan yararlanmann ilevsel olduunu, bu yolla metin zmlemesine yeni bak alar kazandrlabileceini, okuma biimlerinde grld gibi, zmleme biiminde de deiik yollar denemenin zenginletirici olduunu gstermitir.

KAYNAKA AKSAN, Doan (1998), Anlambilim, Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. AKSAN, Doan (2006), Her Ynyle Dil, 4. Bask, Ankara: TDK Yaynlar. Ankara: Engin Yaynevi.

34

Bekir GKE

AYATA-ENZ, Canan (2005) Metindilbilim ve Trke, stanbul: Multilingual Yaynlar. COKUN, Eyyup (2005), lkretim rencilerinin Kantlayc Anlatmlarnda Badaklk, Tutarllk ve Metin Elementleri, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. DEMR, Sezgin (2008), lkretim 6, 7 ve 8. Snflar Trke Ders Kitaplarndaki yklerin Metin Dilbilimsel Yntemlerle ncelenmesi ve Bu Metinlerinrencilerin Anlama Dzeylerine Etkisi (Malatya li rnei) Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Elz: Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. GNAY, Doan (2007), Metin Bilgisi, stanbul: Multilingual Yaynlar. ZKAN, Blent (2004). Metindilbilimsel Badaklk ve Haldun Tanerin Onikiye Bir Var Adl yksnde Metindilbilimsel Badaklk Grnmler, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13/1, s.168 SUBAI-UZUN, Leyl (1995), Orhon Yaztlarnn Metindilbilimsel Yaps, Ankara: Simurg Yaynlar. AHN, Derya (2011). lkretim Trke Ders Kitab 8, stanbul: Tav Yaynlar. TDK, Trke Szlk (2005), 10. Bask, Ankara: TDK Yaynlar. YAVUZER, H. (2004). Okul a ocuu, stanbul: Remzi Kitabevi. YILMAZ, Engin (2010), Uygulamal Metin Bilgisi, Ankara: Pegem Akademi Yaynlar