SZCN YAPISI

Szck oluturmann deiik yollar vardr. Bazen baka bir dilden alnan szck, olduu gibi, yani kk olarak kullanlr. Bazen szck kklerine, yapm ekleri getirilerek yeni szckler yaplr. Bazen de farkl szckler bir araya gelerek kendi anlamlarndan az ok farkl bir anlam verecek biimde szck oluturabilirler. te szcn bu oluum ekilleri onun yapsn belirler.

Buna gre szcn yapsn

grupta inceleyebiliriz Basit szck, Tremi szck, Bileik szck.

A. BAST SZCK
Yapm eki almayan szcklerdir. Bu tr szckler ekim eki alm olabilir. Yapm eki almadklarndan bunlar daima kk halinde bulunur.

''Kitaplar benim masama brakmsn sanrm." cmlesindeki szckleri inceleyelim.

Kitap sim Kk Ben Zamir

lar oul eki im ilgi eki

Hal Eki

Szckler yapm eki almam, ekim eki alm, yani hepsi kk halinde bulunan basit szcklerdir.

B. TREM SZCK
Yapm eki alan szcklerdir. Yapm eklerinin ilevlerini nceki dersimizde grdk. Tremi szckler cmledeki grevlerine gre belli trleri karlar. Bylece szck hem yap hem grevce adlandrlr; yani tremi isim, tremi sfat, tremi fiil... gibi.

''Bu keye bir kitaplk kurmak lazm.''

cmlesinde alt izili szck "kitap" ismine, isimden isim yapm eki "-lk" getirilerek yaplmtr. Buna tremi isim diyebiliriz.

''Bana bir silgi verebilir misin?''

cmlesindeki alt izili szck ise ''silmek'' fiiline ''-gi'' fiilden isim yapma eki getirilerek tretilmitir, yine tremi bir isimdir.

''Snfmzn bakan ok dalgn biriydi.''

cmlesinde alt izili szck ''dalmak'' fiiline ''-gn'' fiilden isim yapma eki getirilerek tretilmitir. Szcn cmledeki grevi ''biri'' zamirinin sfat olmaktr. yleyse bu szck tremi sfattr.

''0 her zaman byk dnrd.''

cmlesinde alt izili szck ise ''bymek'' fiiline ''-k'' fiilden isim yapma eki getirilerek tretilmitir. Szcn cmledeki grevi zarf olduu iin bu szck tremi bir zarftr.

''Yolda ok hzl yrrd .''

''ocuklar asla sevgisiz yaayamaz.'' cmlelerindeki alt izili zarflar da tremitir.

''ok acktm, haydi yemee gidelim.''

cmlesinde alt izili szck, ''a'' ismine "-k isimden fiil yapma eki getirilerek tretilmitir. Buna tremi fiil diyoruz.

''0 her zaman yannda alanlar gzetirdi." ''iir, zellikle genler arasnda ok tutuluyor." cmlelerindeki alt izili fiiller de tremi fiile rnek gsterilebilir.

''Yapraklarn hrts. kularn cvltsna karm, tatl bir musiki oluturmutu.''

cmlesinde alt izili szckler ''hr'', ''cvl" yansma szcklerine ''-t'' eki getirilerek yaplmtr ve yansmadan treyen isim oluturulmutur.

Baz pekitirmeli szcklerde szcn bana bir hece eklendii grlr. "Etraf bembeyaz olmu, gz kamatryordu.'' cmlesinde alt izili szc incelediimizde ''beyaz" szcnn ilk hecesinden oluturulmu "bem" hecesinin szcn bana geldiini gryoruz. Bu bir ek olmadndan szck yapm eki almamtr; yani basittir.

Dier taraftan, Trke sondan ekimli bir dildir, ekler daima szcn sonuna eklenir.
Bir szck sadece kkten tretilmez; gvdelerden de tretilebilir. "uralarda bir gzlk vard eskiden.'' cmlesinde alt izili szck ''gz" isminden ''gzlk", ''gzlk'' isminden ''gzlk" olmutur. Grld gibi ''-Ik" eki szcn kkne, ''-" eki gvdesine eklenmitir. Elbette szck yine tremi bir isimdir.

Btn sevgileri atp iimden '' I Varlm yalnz ona verdim ben f9'' II III Elverir ki bir gn bana derinden IV Ta derinden bir gn bana gel desin V Bu dizelerde numaralanm szcklerden hangileri tremi szce rnek olarak gsterilebilir? A) I -II. -IV. B) II - III.-V C) I.-II.-III. D)III-IV-V. E) I.-II.-V.

zm
Tremi szck, yapm eki alm szcktr. yleyse alt izili szckleri ekine kkne ayralm. Sev gi ler i tremi Var l(k) m tremi Yal()z tremi Bene tremi De sin tremi Cevap C

 Grld gibi I. , II. ve III. szckler yapm eki almlardr. yleyse bunlar, karlarnda da gsterildii gibi tremitir. Burada ''bana'' szcnn kullanlna da dikkat edelim. Grld gibi hal eki eklendii zamirin yapsn deitirmitir. Bu, Trkenin yapsal zelliine aykr bir kullanmdr. Ayn durumu bir de ''sen'' zamirinde gryoruz.Bu zamir de ''-e'' hal ekini aldnda ''sana'' ekline gelir. Baka hibir szckte ekin, szcn yapsn deitirdii grlmez.

C. BLEK SZCK
ki farkl szcn bir araya gelerek kendi anlamlarndan az ok farkl bir anlam oluturacak biimde kaynamasyla oluan szcklerdir.

 Bileik szckler deiik ekillerde oluur. Kimileri isim tamlamalarnn, kimileri sfat tamlamalarnn, kimileri cmle zellii gsteren sz beklerinin kaynamalar sonucunda olumutur. Bu kaynama srasnda szcklerin her ikisi anlamn kaybedebilir.

rnein;
''Baheden ok gzel hanmeli kokusu geliyordu.'' cmlesinde alt izili bileik szck ''hanm'' ve ''el'' szcklerinin birlemesiyle olumutur. Bir iek ismi olan bu szcn ne ''hanm'' ile nede ''el'' ile bir ilgisi vardr. iki szck de kendi anIamlarn kaybedip yeni anlaml bir szck oluturmutur.

 Szcklerden sadece biri anlamn kaybetmi olabilir. ''Yeryz yemyeil olmutu yine.'' cmlesindeki alt izili szck ''yer'' szcyle ''yz'' szcnn birlemesinden olumu. BunIardan ''yer'' kendi anlamnda olduu halde, ''yz'' anlamn kaybetmitir. Yani bu szck, szcklerden birinin anlamn kaybetmesi yoluyla olumutur.

 Szcklerden hibiri anlamn tam olarak kaybetmemi olabilir. ''Bu k yeni bir ayakkab almam gerek.'' cmlesinde kullanlan alt izili szck ise ''ayak' ve ''kap'' szcklerinden olumutur. Her iki szck de temel anlamlarn kaybetmeden bir nesnenin ismi olmulardr.

Bileik szckler yapllarna gre deiik zellikIer gsterir. Bunlar u ekilde gruplandrabiliriz.

1. sim Tamlamas Yoluyla 2. Sfat Tamlamas Yoluyla 3. iyelik Ekinin Kaynatrmas Yoluyla 4. iki ekimli Fiilin Kaynamas Yoluyla 5. Bir simle Bir ekimli Fiilin Kaynamas Yoluyla 6. isim ve Fiilimsinin Kaynamas Yoluyla

1. sim Tamlamas Yoluyla

''Komunun ocuu kupalazna yakalanm.'' ''Onlar dnden sonra balayna gidecekler.'' ''zerinde camgbei renginde bir kazak vard.'' ''Bahenin bir kesine aslanaz ekmilerdi.'' cmlelerinde alt izili bileik szckler isim tamlamas yoluyla olumutur. Szckleri ayr dndmzde bu, ak olarak anlalr.

 Bazen bu yolla oluan isimlerin -zellikle yer isimIeri -sonunda iyelik ekinin dt grlr.
''Edirnekaps ''Kadky --Edirnekap'' Kadky'

szcklerinde alt izili eklerin dtn gryoruz.

2. Sfat Tamlamas Yoluyla

''0 ne akgz adamdr bilsen.'' ''Buradan Acgl'e yol var m?'' ''Buralarda eskiden ok sivrisinek olurdu.'' ''Bu mevsim tam karatavuk avlama mevsimidir.'' cmlelerinde alt izili bileik szckler sfat tamlamalarnn kalplamasyla olumutur.

3. iyelik Ekinin Kaynatrmas Yoluyla

''Buras baryank insanlarn diyardr.'' ''ocuklar fazla babo brakmamalyz.'' ''0 stbozuk adama gvenir miyim hi?'' cmlelerindeki alt izili szcklerde, birinci szck isim, ikinci szck sfat zellii gsteriyor ve isim olan szck iyelik eki almtr.

4. iki ekimli Fiilin Kaynamas Yoluyla

''Odaya yeni bir ekyat alalm.'' ''Bu denizlerde gelgit olay pek grlmez.'' ''Ekinler bierdverlerle biilip ambarlara doldurulurdu.'' ''Onunla uyurgezer diye dalga geerlerdi.'' cmlelerinde geen alt izili szcklerde, her iki szck de ekimlidir. Birleerek kendi anlamlarndan farkl bir anlam ifade etmiler, ya da tr deiikliine urayp ad ve sfat grevinde szckler oluturmulardr.

5. Bir simle Bir ekimli Fiilin Kaynamas Yoluyla ''Onun gibi mirasyedi birinden, baka ne beklenir ''Yeni bir atekes imzalanacakm.'' ''Bu Iokantada imambayld gzel yaplr.'' cmlelerinde alt izili szcklerin birincisi isim, ikincisi ekimli bir fiildir. Szckleri gerek anlamlarnda dndmzde bunlarn bir cmle zellii gsterdiini syleyebiliriz.

6. isim ve Fiilimsinin Kaynamas Yoluyla

''Bu blgede gnebakan yetimiyormu.'' ''Ahmet karakaann srtna binmi gidiyordu.'' ''Byle oyunbozanlk edersen seninle geinemeyiz.'' ''Bu Iimana bir dalgakran yapmak Iazm.'' ''Onun gibi patan birini grmedim, dorusu.'' cmlelerinde birincisi isim soylu szck, ikincisi sfat-fiil olan bu szcklerden bir bileik szck meydana gelmitir. Bunlardan baka yollarla da bileik szck oluturulabilir. nemli olan iki ayr szcn kaynatn anlayabilmektir

Bileik szcklerin kimileri oluurken ses kayb olabilir.

''Pazartesi gn size geleceim.'' cmlesindeki szcn olumasna bakalm. Pazar -ertesi -- Pazartesi Grld gibi ''er'' hecesi dmtr.

 Baz bileik szcklerin oluumunda ise iki ayr szcn varl bile hissedilemez. stl a ne asl bu yle ---stla nasl byle

 Buraya kadar anlattmz bileik szckler, bileik sfatlardan, bileik fiillerden farkldr. Bileik szcklerin en nemli zellii bitiik yazlmalardr. nk ayr yazlan birden fazla sze, anlamca bir btn olutursa bile, artk szck deil sz bei denir.

 rnein; deyimler tek bir kavram karlayan birden fazla szckten oluur. Elbette bunu bir szck saymak mmkn deildir. ''Bu szler kulana kpe olsun.'' cmlesinde alt izili deyim anlamca kaynam bir bileik fiil sayld halde bir bileik szck saylamaz.

 Bileik fiillerin durumunda biraz farkllk grlr. Her zaman bitiik yazlan ''kurall bileik fiiller' ve ses dmesi ya da tremesi olduunda bitiik yazlan ''yardmc fiille yaplan bileik fiiller'' genellikle bileik szck saylr; ancak ayr yazlan biIeik fiiller bileik szck saylmaz.

 ''Ben de bir soru sorabilir miyim?'' ''Biraz da sabretmeyi bilmek Iazm.'' cmlelerinde alt izili szckler bileik szck sayld halde, ''Kardeini yolcu etmee gitti.'' ''Bu soukta en salam kii bile hasta olur.'' cmlelerinde alt izili szckler bileik szck saylmaz.

 Ancak ayr da yazlsa bitiik de yazlsa bunlara bileik fiil diyoruz. Bu trde km sorulara baktmzda tartmaya meydan verecek bir kullanmn olmadn gryoruz. Bileik szck olduunda kimsenin phesi bulunmayan szckIer seilerek sorulmutur.

 Ayn durum bileik sfatlarda da grlr. ''Yaln ayakl ocuklar, ellerinde su testisi, geIen geene su satyordu.'' ''Duvarlar gk bir bahenin iinde eski bir havuzun ykntlar vard.'' cmlelerinde alt izili szckler bileik sfattr, ancak bileik szck deildir. Oysa, ''Bu tkrldm adama da aka yapmaya gelmiyor.'' cmlesinde alt izili szck sfat grevinde bulunan bir bileik szcktr.

"Gecekondu, uyurgezer, mirasyedi, atekes'' gibi bileik szckler aadaki yntemlerden hangisiyle olumutur?
A) Her iki szck de kendi z anlam dnda kulIanlmtr. B) Birinci szck kendi z anlam dnda kullanlmtr. C) ikinci szck kendi z anlam dnda kullanlmtr. D) Eylem soylu szckler, birletikleri szcklerle birlikte tr bakmndan deiiklie urayarak ad ve sfat olmutur. E) Ses deiimi yoluyla oluan bileik szcklerde, iki nl kaynam ya da hece dmesi olmutur. (1989 -YS)

zm
rnek olarak verilen bileik szckleri incelediimizde "gecekondu, mirasyedi, atekes" szckIerinin ad soylu bir szckle bir eylemin birlemesinden; "uyurgezer'' szcnn ise iki ekimli eyIemin birlemesinden olutuunu syleyebiliriz. ''Uyurgezer'' szcndeki iki szck de kendi anlamn kaybetmediinden A, B, C seenekleri doru cevap olamaz. Ses deiimine urayan herhangi bir szck, rnek olarak verilen szcklerde grlmediinden E de cevap olmaz. ikinci szckIerin hepsi eylemdir. Bunlar eylem ya da ad soylu szcklerle birlemi ve "atekes, gecekondu'' gibi isim, "uyurgezer , mirasyedi'' gibi sfat olabilecek szckler oluturmulardr. Dolaysyla bunlarn, D'de sz edilen bir yntemle yapldklar sylenebilir. Cevap D

BLEK FLLER
ki veya daha fazla szn bir araya gelerek kendi anlamlarndan farkl bir anlam verecek ve bir hareketi karlayacak biimde kalplamasyla oluan fiillerdir. Yaplna gre grupta incelenebilir. 1. Yardmc Fiille Yaplan Bileik Fiiller 2. Kurall Bileik Fiiller 3. Anlamca Kaynam Bileik Fiiller

1. Yardmc Fiille Yaplan Bileik Fiiller

Bir yardmc fiille ondan nce gelen ad soylu bir : szckten oluur. Yardmc fiil olarak ''etmek, olmak, eylemek, klmak'' gibi fiiller kullanlr. ''Bu olay beni ok tedirgin etti.'' ''Gelmeden nce mutlaka telefon ederdi.'' ''Akamki yemek beni rahatsz etti.'' ''Her ey yoluna girer , biraz sabret'' cmlelerinde alt izili szler bileik fiildir. Bu fiillerde daha ok isim grevindeki szcn anlam hakimdir.

 Etmek yardmc eylemi baz cmlelerde kendi anlamnda da kullanlabilir. ''Bu ev sylendii kadar etmez.'' cmlesinde ''etmek'' eylemi ''deer , tutar'' anlamnda kullanlmtr. Bu eylemin bileik fiil mi yoksa kendi anlamnda kullanlan bir fiil mi olduunu cmlenin anlamndan karabiliriz. Bunu anlamak iin znenin yapt iin ne olduu sorulabilir.

 rnein; ''Akamki yemek beni rahatsz etti.'' Cmlesinde yemein yapt etki ''rahatsz etmek''tir. Eer etmek eylemi kendi anlamnda kullanlm olsayd 'Akamki yemek etti' diyebilmemiz gerekirdi ki cmlenin anlamca yanl olduunu gryoruz;

 Dier bir yol olarak "etmek'i eylemini, kendinden nceki szckle beraber kullanrz; bu durumda fiil anlaml olmuyorsa, etmek yardmc eylemdir. rnein; ''telefon etmek, rica etmek, sz etmek'' fiilleri bir eylemi karlar ama biraz nce verdiimiz rnekteki cmlede, eylemi ''kadar etmek'' eklinde syleyemeyiz.

 Bazen ''etmek'' yardmc fiiliyle isim arasna baka szckler girebilir. ok ar iler yklendi srtna, ama ikayet bile etmedi adam.'' Senin iyiliini dnmekle kabahat mi ettim.'' cmlelerinde araya szck girmitir. Bu tr fiillerde isim soylu szck ou zaman ekim eki alamaz. Ancak bazen istisnalar grlebilir. Hele bir dediini yapma, sana ne iler eder grrsn.'' cmlesinde ''iler'' szc oul eki almtr.

Olmak Adam birden ortalktan yok oldu.'' Soukta uzun sre kalnca hasta olmu.'' Konumacnn szlerine herkes mest oldu.'' Bu kk odaya iki gndr hapsolduk sanki.'' cmlelerinde alt izili eylemler bileik eylemdir. Olmak'' yardmc eylemi kendi anlamnda da kullanlabilir. Benim de bazen hayallere daldm olmutur.'' Uyan artk sabah oldu'' cmlelerinde ''olmak'' kendi anlamndadr.

 Burada, ''olmak'' eyleminin ''vaktin gelmesi'' anlamnda kullanldnda kendi anlamnda olduunu syleyebiliriz. Kardeim bu yl doktor olacak.'' cmlesinde ''olmak'' eylemi meslek bildirmi. Bu tr kullanmlarda da bileik fiil yapmtr. Olmak'' fiilinin bileik eylem yapp yapmadn anlamak iin onu kendinden nceki szckle kullanabiliriz. rnein ''doktor olmak'' anlaml bir fiildir de ''daldm olmak'' anlaml deildir. Bunlarn dnda kullanlan ''eylemek, klmak'' gibi yardmc eylemler gnmzde yerlerini ''etmek'' eylemine brakmlardr.

 ''Seyreledim ekal-i hayat Ben havz- hayalin sularnda.'' dizelerinde alt izili eylem ''eylemek'' yardmc eylemiyle yaplan bir bileik eylemdir. ''Sz etkili klmak iin szckleri iyi semek gerekir .'' cmlesindeki alt izili szck de ''klmak'' yardmc eylemiyle yaplmtr. Yardmc eylemle yaplan bileik eylemlerde dikkat edilmesi gereken en nemli zellikIerden biri de szcn yazmdr. nk bunIardan bazlar bitiik, bazlar ayr yazlr. Bunu yle ayrabiliriz;

 Eer yardmc eylemden nceki ad soylu szck, bileik eylem yaparken ses kaybna veya tremesine uruyorsa yardmc eyleme bitiik; herhangi bir ses deimesine uramyorsa yardmc eylemden ayr yazlr. rnein; ''kayp'' sz ''olmak'' yardmc eylemiyle birleirken ''kaybolmak'' ekline gelir; yani son hecedeki dar nl der. Yine ''his'' ismi ''etmek'' yardmc eylemiyle birleirken ''hissetmek'' ekline gelir; yani bir ''s'' sesi daha ortaya kar.

 yleyse bu szckler ve benzer zellik gsterenler daima bitiik yazlr. Bunlarn dndakiler, rnein; ''yolcu etmek'', ''hasta olmak'' gibi szckler herhangi bir ses deimesine uramadklar iin daima ayr yazlrlar.

 Aadaki cmlelerin hangisinde ''etmek'' szc yardmc eylem olarak kullanlmamtr?

A) Bu konuda ona ancak sen yardm edebilirsin. B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmitik. C) Bu dl oktan hak ettiini o da biliyordu. D) Bu tablo sence on bin Iira eder mi? E) Bunu, birok kez kendisinden rica ettim.

(1982 -SS)

 zm ''Etmek" szc, cmlede ou zaman kendinden nce gelen isim soylu bir szckle birleerek bir hareket bildirir. Bu durumda bileik eylem yapar. Baz durumlarda ise herhangi bir szckle anlamca ilgi kurmadan bir eylem bildirebilir. Soruda bu trl bir zellik sorulmu. A'da znenin yapt i ''yardm etmektir. B'de ''yolcu etmek'', C'de ''hak etmek", E'de ''rica etmek" eylemlerinde ''etmek" fiili bileik eylem oluturmu ve yardmc eylem olarak kullanlmtr. D'de ise bu fiil ''tutar , deer'' anlamn vermi; yani kendi bana bir anlam vermi. Zaten ''Iira etmek" gibi anlaml bir eylemin varln syleyemeyiz. Cevap D

2. Kurall Bileik Fiiller

Bunlar belli kurallara gre yaplan ve her birinin zel bir adla karland fiillerdir. Yardmc eylemden nce bir fiil unsurunun getirilmesiyle yaplr. Drt grupta incelenir. a. Yeterlik Fiili : b. Tezlik fiili : c. Srerlik Fiili : d. Yaklama Fiili :

a. Yeterlik Fiili :
Yapmaya gc yetmek anlamnda olan bu fiilin yapl ''fiil + a(e) + bilmek'' ekIindedir. ''Kapy biraz aabilir miyiz?'' ''Sizinle ben de gelebilirim.'' cmlelerinde alt izili fiiller yeterlik fiilleridir. Bu fiilin olumsuzunda yardmc eylem tamamen ortadan kalkar. ''Soruyu kimse zemedi.'' ''ok aradm, ama bulamadm.'' cmlelerinde alt izili szckler yeterlik fiilinin olumsuz ekilleridir. Grld gibi yardmc eyIem yoktur. Fiile ''-ama-, eme-'' eklinde bir ek getirilerek oluturulmutur.

 Bazen bir fiile yeterlik fiilinin hem olumlu hem olumsuz ekilleri getirilebilir. ''Bu soruyu o da zemeyebilir.'' cmlesinde ''zmek'' fiili nce ''zememek'' eklinde yeterlik olumsuz olarak kullanlm. Daha sonra ''zemeyebilmek'' eklinde yeterliin olumsuzu, tekrar yeterliin olumlusu haline getirilmi. Bir fiilin yeterlik ekini alma ekline gre anlam deiir.

 rnein; ''Bunu sen bilmezsin.'' cmlesinde yeterlik fiili yoktur; ''bilmek'' eyleminin yaplmayaca bildirilmitir. ''Bunu sen bilemezsin.'' cmlesinde ''bilmek'' fiiIinin yeterlik olumsuzu vardr ve znenin bilmeye gc yetmeyecei anlamn vermitir. ''0 bizimle gelmeyebilir.'' cmlesinde ''gelmemek'' fiilinin yeterlik olumlusu vardr ve ihtimal anIam vermitir. ''0 bizimle gelemeyebilir .'' cmlesinde ise kii gelmeyi istese de, elinde olmayan sebeplerden doIay bu ii yapamayabilir anlam vardr.

b. Tezlik fiili :
Anlamnda bir abukluk ifadesi olan tezlik fiilinin yapl ''fiil + 1 (i, u, ) + vermek'' eklindedir. ''0 kadar soruyu bir saatte zverdi.'' ''u paketleri nc kata karver.'' cmlelerinde alt izili fiiller tezlik fiilidir. Bu fiilin olumsuzu, az da olsa kullanlr: ''0 kadar bekledim, bana bir mektup bile vermedin.'' Olumsuz bir fiilin tezlik fiili olmas durumunda ise, fiil ''vazgeme, brakma'' anlamlar verir: '' Adamn zerine fazla gitmeyin, sonra bir daha gelmeyiverir.''

c. Srerlik Fiili :
Anlamnda bir devamllk grlen bu fiilin yapl u ekildedir: Fiil + a(e) + kalmak durmak gelmek ''Kavga edenlerin haline bakakald.'' ''Sen olay dnedur, ben u yazy mdre verip geleyim.'' '' Asrlar ncesinden sregelen bu adetleri brakmak kolay deil.'' cmlelerinde alt izili fiiller srerlik fiilleridir. Bu fiillerin olumsuzlar kullanlmaz

d. Yaklama Fiili :
Anlamnda ''az kalsn olacakt'' ifadesi grlen bu fiilin yapl ''fiil + a(e)+ yazmak'' eklindedir; yaz dilinde pek kullanlmaz, yerel bir syleyitir. ''e giderken yolda deyazdm.'' cmlesinde alt izili szck yaklama fiilidir.

"Trke de bileik eylemler, ad soylu bir szckle yardmc eylemlerden oluan elerdir." Bu tanmn dnda kalan bileik eylem, aadakilerden hangisinde vardr?

A) Bunun byle olacan hissetmitim. B) Aceleye gerek yok, biraz sabret. C) Nasl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu. D) Ka gndr bu darack yere hapsolduk. E) Artk bastonsuz yryebiliyormu. (1982 -SS)

 zm Soruda aklanan kural yardmc fiille yaplan bileik fiillerde anlattmz fiillerle ilgilidir. Buna gre A.'da ''hissetmek'', B'de ''sabretmek'', C'de 'kaybolmak'' , D'de ''hapsolmak'' fiilleri bu kurala gre yaplmtr. Ancak ''yryebiliyormu'' fiili b'de akladmz trden, yani kurall bileik fiillerdendir. Dolaysyla aklanan kurala uymaz. Cevap E

3. Anlamca Kaynam Bileik Fiiller

Belli bir yardmc fiili olmayan, szcklerin kendi anlamlar dnda bir anlam verecek biimde kaynatklar bileik fiillerdir. Bunlarn byk ounluunu deyimler oluturur. rnein; ''Bu nasihatimi aklndan karma.'' cmlesinde ''aklndan karmamak'' deyimdir. Dier bileik szcklerde iki szck bir araya gelerek bileik szck oluturduu halde deyimler ikiden fazla szckle de kurulabilir.

 rnein; ''Bu iten de yznn akyla kt.'' cmlesinde ''yznn akyla kmak'' deyimdir, ayn zamanda anlamca kaynam bileik fiildir ve ayr szckten olumutur. Kimi zaman ''olmak, etmek'' gibi yardmc fiiller anlamca kaynam bileik fiil oluturabilir. rnein;''Kimseyi ekmeinden etmeye hakkmz yok.cmlesinde ''ekmeinden etmek'' deyimdir. Artk buradaki ''etmek'' fiiline yardmc fiil diyemeyiz. Bu szck anlamca kaynam bileik fiil yapmtr.

 ''Bu yaa geldin bir baltaya sap olamadn.'' cmlesinde ''olmak'' fiili de ayn ilevde kullanlmtr. Burada her deyimin bileik fiil oluturmayaca da bilinmelidir. rnein; ''u anda bam kalabalk, sonra gelin.'' . ''Az kalsn otobs karyordum.'' ,cmlelerinde alt izili sz bekleri deyim olduklar halde bileik fiil deildir.

Aadakilerin hangisinde birden ok bileik fiil vardr?

A) Kimi benim gibi erir derinden Kimi senin gibi ok mutlu olur. B) Bahsetti derinden ona halim Akn bu onulmaz yarasndan C) Soldu gnden gne sessiz soldu Dediler hep: ''Kza bir hal oldu!'' D) Bir reniversin ak Aac o vakit seyredin E) Dalveriyoruz arada bir Belli, bir ey var aramzda (YS -1992)

 zm Seeneklerdeki bileik fiilleri bularak sorumuzu zelim. A'da ''mutlu olur'', B'de ''bahsetti'', C'de ''bir hal oldu'', E'de ''dalveriyoruz'' ekimli fiilleri bileik fiildir. Bunlardan A, B ve C'dekiler yardmc fiille yaplan fiillerdir. E'deki ise tezlik fiilidir. D'ye baktmzda ''reniversin'' tezlik fiili, ''seyredin'' yardmc eylemle yaplan bileik fiildir. Yani iki tane bileik fiil kullanlmtr. Cevap D

YAPIM EKLER
Yapm ekleri drde ayrlr: 1) Addan Ad Yapan Ekler 2) Addan Eylem Yapan Ekler 3) Eylemden Ad Yapan Ekler 4) Eylemden Eylem Yapan Ekler

1) Addan Ad Yapan Ekler

Ad (isim) trnden szcklere gelerek yeni anlamda adlar tretirler:
-Ik, -lik : k - lk, orman-lk, sen - lik ... -c, -ci: uyku - cu, ekmek - i, araba - c... -I, -li: kan - l, boya - lu, ba - l... -sz, -siz: ana-sz, grg-sz, duygu-suz -ck, cik: kpr-ck, ince-cik, krpe-cik -ar, -er: alt--ar, bir-er, be-er -s, -si: ocuk-su, kadn-s, erkek-si -ms, -msi: sar-ms, mavi-msi -mtrak: mavi-mtrak, sar-mtrak -cl, -cil: ev-cil, balk-l, lm-cl -ak, -ek: top-ak, ben-ek, sol-ak, ba-ak -t: ya--t, e-i-t -t, -ti: parl-t, gmbr-t, rl-t -la, -le: k-la, yay-la -da : vatan - da, meslek - ta, din - da... -ce, -ca: Trk - e, ngiliz - ce...

2) Addan Eylem Yapan Ekler

Adlara gelerek eylem tretirler: -le, -la : top - la-, giz-le-, n-la... -len, -lan: ev-len-, sz-len-, ya-lan-... -le, -la: kr - la-, sz - le-,... -e, -a : dil - e , tr - e-, bo - a-... -al, -el: az-al-, yn-el-, dz-el- -ar, -er: ev-er, kar(a)-ar, sar()-ar -da, -de: mrl-da, frl-da, fokur-da -k, -k, -ik : a--k-, ge-i-k-, bir-i-k- -sa, -se: su-sa-, garip-se-, umur-sa-, -msa, -mse: az--msa-, k(k)-mse-

3) Eylemden Ad Yapan Ekler

Eylemlere gelerek ad tretirler: -gn, -gin, -gun, -gn : l - gn, say - gn, yor - gun,... -g, -gi, -gu, -g : gr - g, al - g, sev - gi, ... -m, -m, -im, -um, -m: say - im, bil - im, sat-m,... -n, -in, -un, -n : yaz - in, bas - n, y - n,... -gan, -gen, -kan, -ken : al - kan, krl - gan,... -c, -ici : kaz - c, ek - ici, u - ucu,... -n, -in : kork - un, sev - in,... -ak- ek: u-ak, bin-ek, sa-ak -ga, -ge, -ka, -ke: yz-ge, sz-ge, utan-ga -aan, een: dur-aan, ol-aan -, -i : yaz-, kaz- , tak-, diz-i, gez-i

4) Eylemden Eylem Yapan Ekler

Eylemlere gelerek yeni eylemler tretirler: -I, -l, -il, ul, -l : sa - l-, se- il-, sat-l- -n, -in, -in, -un, n : sev- in-, ge - in-, -r, -ir, -ur, -r : a - r-, bat- r-, -dr, -dir, -dur, -dr: bul - dur-, ye - dir -, l-dr -, -, -i, -u, - : at - -, bl - -, ala--... -t, -t, -it, -ut, -t: dzel-t-, yr-t-, ak--t- -ar, -er: kop-ar-, k-ar-, gid-er- -, -i, -u, -: kaz-, sr- -ala, -ele: ov-ala-, e-ele-, kov-ala-

YAPIM VE EKM EKLER

RNEK SORULAR

Aadaki cmlelerin hangisindeki alt izili szck, tekilerden farkl bir yapm eki almtr? a)Anlattklar bktrc, tatsz tuzsuz szler ynyd. b)zlenimlerinizi yazarken, yaratc olmaya almalsnz. c)ykleyici anlatmda da bu elere yer vermelisiniz. d)Burada olay, birinci kiinin azndan anlatlmaktadr. e)Bu gibi durumlarda, inandrc kantlar bulmak zordur.

Aadaki cmlelerin hangisinde, -lk (-lik, -luk, lk) ekiyle tretilmi szck yer bildirmektedir? A) Aylk kazancnn yarsn bu ie harcamt. B) Yarn amla doru bir geziye kacaz. C) Klk yiyeceklerimizi imdiden alacaz. D) ocukluunda buralara pek ok kez gelmiti. E) evremizi kuatan irkinliklerden rahatsz olmuyoruz.

Kkken en tatl elencem, resimli kitaplarn I II yapraklarn evirmekti, her resimli sayfa, beni III IV dakikalarca oyalard. V Yukardaki numaralanm szcklerden hangisi nin kk, szck tr olarak dierlerinden farkldr? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V
.

Aadaki cmlelerin hangisindeki tekilerden farkl bir yapm eki almtr?

alt

izili szck,

A.Yolcu, arabann da mola vermesinden yararlanarak uyuan ayaklarnn arsn dindirmeye alyordu. B.Evimize gelen yeni bakc ok deneyimli olmasnn da verdii bir rahatlkla gzlerimin iine bakt. C.Arsaya alc olduunu syleyen gen adama gren onun paras olduuna inanmazd. D.Aramzda geici bir krgnlk olmutu; ama bu olay ilikilerimizi zedelemeyecekti. E.Okuyucu, bu roman okuduunda kendini baka bir dnyann iinde bulacak ve mutlu olacaktr.

-in,-in,-un,-n" eki aadaki cmlelerin dierlerinden farkl bir ekim ekidir?

hangisinde

A.Yolun geri kalan blmn yryerek gemeye karar vermitik. B."Buradaki mallarn hepsini sayn." diye baryordu mdr. C.Annemin bize verdii hep ayn ttr: "Eve ge kalacak gibi olursanz bize haber verin." D.Dnn, imdi kzgn kumlarn stne uzanm, bir taraftan gnein, bir taraftan denizin tadn kartyoruz. E.Kendinize ne biim arkadalar bulmusunuz, bunlardan kendinizi koruyun.

ayn kazsnda ortaya karlan buluntular, insanln I II avclk ve toplayclktan yerleik yaama gei III IV aamasn gstermektedir. V Bu cmledeki alt izili szcklerden hangisinin kk, szck tr ynnden brlerinden farkldr? A) I. B) II C) III. D) IV. E) V.

Baz szcklerin fiil kk m, isim kk m olduu cmle iinde belirginleir. Aada alt izili fiil ya da fiilimsilerden hangisinin kk isim kk olarak da kullanlmaktadr? A) Yaramazlk yapan ocuklar baheden kovdu. B) Dn babamlar bize geldi. C) emeden kana kana su iti. D) Onun bir sinsilik yapacan sezdi. E) Aa kaynca ban duvara vurdu.

Aadaki alt izili szcklerden hangisi farkl bir ek almtr?

A.ok sinsi baklar vard. B.Durdu durdu da yats zaman geldi. C.zerindeki giysi hi de yakmam. D.ok konuksever biri, kaps herkese ak. E.Eskiden nazar olmasn diye tts yaparlard.

 -e/-a eki aadaki alt izili szcklerin hangisinde eklendii szcn anlamn deitirmitir? A.Eve ok erken geldi. B.Sabaha kadar darda kaldk. C.Gn olur ellerine tutunur alardk. D.ocuklar saa sola bakarak gidiyordu. E.lk iki dize ok anlaml olmu.

Aadakilerin hangisinde hem yapm, hem de ekim eki vardr?

A)Evcilik B) amlktan D) Ekmek C) Evlerinden

E) Sabahlar

Aadaki cmlelerde alt izili szcklerden hangisi farkl bir kkten tremitir?

A.Ekinler hemen de sarard. B.Salar amma da abuk aarm. C.Bir yumrukta gzleri morarm. D.Zamann en byk yazaryd. E.Sonunda byk kz da evlendi.

Aada geen alt izili szcklerden hangisi kk ynnden dierlerinden farkldr? A.Arkadalk ok gzel ey. B.lm herkesin banda. C.Yaptmz gezi ok houma gitti D.Diime dolgu yaptrdm. E.Bu balamann akordu bozuk.