Alev Baysal

18. YZYIL NGLTERE'SNDE TARH YAZIM KURAMLARI ve TARH ROMAN

zet Tm yzyllarda insanolunun ilgisini ekmi olan tarih ve tarih yazm, 18. yzyl ngiltere'sinde David Hume ve Edward Gibbon tarafndan yeniden ekillendirilmi ve belli bir sisteme kavuturulmaya allmtr. Hume ve Gibbon'un ortaya koyduu sistematik tarihi aratrma yapma ve canl detaylara ulama fikirleri, Sir Walter Scott tarafndan ngiliz edebiyatna tanmtr. Zamannn nemli tarih yazarlar tarafndan da t akdir edilen Scott, Hume ve Gibbon'un fikirlerine kendi fikirlerini de katarak, edebiyatta zevkle okunan tarihi roman trnn gelimesine nclk etmitir. Anahtar Kelimeler: Tarih, eletiri, tarihi roman, David Hume, Edward Gibbon, Sir Walter Scott. Abstract The concept and writing of history, which have always been at the center of interest, were discussed and reshaped by David Hume and Edward Gibbon in the 18th century in England. In English Literature, it was Scott who used the ideas and principles in which Hume and Gibbon put much emphasis on minute research and vivid details. Scott, who was appreciated by the historians of his time, blended Hume's and Gibbons' principles with his ideas and wrote the first English historical novel of his time. Key Words: History, criticism, historical novel, David Hume, Edward Gibbon, Sir Walter Scott. Tm yzyllarda insanolunun ilgisini ekmi olan tarih ve tarih yazm uzun yllar belli bir sistematik alma yrtlmeden devam etmitir. Her bilim dalnda olduu gi bi tarih biliminde de, sistematik bir almann gerekliliine inanan aydnlar, tarih aratrmalar ve yazm hakknda baz kuramlar gelitirmiler ve bu kuramlar da zamanla sanatlar tarafndan edebiyata tanmtr. 18. yzyl ngiltere'sinde tarih kavram, zamann dnce yapsnn deimesinde nemli rol oynayan nl aydnlar David Hume (1717-1776) ve Edward Gibbon (1737-1794) tarafndan yeniden tartmaya alm ve ekillendirilmitir. Paylatklar ortak dnceleriyle, kurumlarn ve insanlarn fikirlerinin gelimesini salayan Hume ve Gibbon, din, gereklik ve tarih kavramlar zerindeki deiik fikirleriyle adalarndan farkllk gstermilerdir. Bu aydnlarn elde ettikleri en nemli baar, aydnlanma devri olarak bilinen ve insan akln her eyden stn sayan 18. yzyl "mekanik dnce yapsn" (McCutcheon, 1958: 59) deitirmeleri olmutur. Hume'un anonim olarak baslan Treatise of HumanNature (1739) adl ilk eseri, felsefe almalarnda nemli tarihi aratrma" (Livingst on,l958: 213) yaplmas gerektiini vurgulad bir eser olmutur. Bu vurgulamayla Hume, felsefe ve tarihin birbirinden ayrlamayan iki disiplin olduunu anlatmtr. Eugene F. Miller, David Hume'un Essays: Moral, Political and, Literary (1777) kitabnn nsznde, Hume'un felsefi fikir ve

prensiplerinin o dnem iin farklln ve nemini bir kere daha vurgulamtr( XXI). An Enquiry concerning Human Nature (1748), An Enquiry concerning the Principles of Morals (1751) ve Four Dissertations (1757) adl kitaplarnda Hume yalnzca doada insann yeri ve nemini tartmakla kalmam, ayn zamanda kendisine felsefe alannda kmsenmeyecek derecede nemli bir yer edinmitir (Livingston, 1958: 88-91). Hume An Enquiry concerning Human Understanding adl eserinde, tarihin yapsnda nemli yer tutan, "insann yaratma gc, gereklik, tarihi gerekler ve dleme" (1988: 47) gibi bir dizi anahtar terimin anlamn tartrken, "tarihsel grecelik" ile (19889: 45) yakndan balants bulunan "dleme ve inan" (1988: 47) terimlerine ayr b ir yer vermitir. Ayrca, tarihi gerekleri incelerken de "zaman ve yer" (1988: 48) kavramlarnn ihmal edilmemesi gerektiinin altn izmitir. Hume, tarih kavramn anlamak iin ncelikle "dsel yaratma" ve "inanma" kavramlarnn gemi deneyimlere bal kalnarak tanmlanmas gerektiini savunmutur. John Jenkins Understanding Hume adl eserinde Hume'un altn izdi i bu kavramlar Hume'un bak asyla yle tanmlar: "Hume'a gre inanmak, bir konu hakknda fikir sahibi olmak, yaratmak ise bir eyi hayal etmektir"( 1992: 80). Hume An Enquiry concerning the Principles of Morals adl eserinde tarihin anlamn ve tarih yazarnn nemini baz nl klasik tarih yazarlarnn eserlerinden rnekler vererek anlatmtr: SUETONIUS ve en az onun kadar konusunda uzman olan TACITUS'un kaytsz ve skc yazm sluplar, NERO ve TIBERIUS'un okuyucunun duygularna ynelik, gereklerden acmaszca uzaklaan yazlarnn yannda daha makul grnmektedir: ncekiler, olaylarla belli bir mesafeden, yorum yapmadan ilgilenirlerken, dierleri okuyucuya SORANUS ve THRASEA'nn, kaderci insanlarn sunarlar. nsan yreini burkan ne byk bir duygusallk.(1998: 112) Yukardaki alntdan da anlalaca gibi Hume, tarih yazmnda duygusall ve tarih yazarlarnn tarihi olaylar d glerini kullanarak yeniden yorumlamasn onaylamamaktadr. Dolaysyla, Hume, eserlerinde modern bir yaklam sunarken, "anlatm teknii, tarihsel tanklk ve bantllk" gibi nemli yeni kavramlar tartan ilk ngiliz aydn olmutur. Hume'un eserlerinde tarih, felsefe, insan doas ve akl bir araya getirirken, tarihsel bantlk, aratrma ve gerei tartmaya almas da tmyle yeni bir yaklamdr. Livingston, Hume'un eserlerini tarihin yaps, anlatm, tarihsel kant ve zellikle de insan doasn tarihsel bantllkla birletirmeyle ilgili probleme k tutmas asndan nemli bulmaktadr (1958: 213). Hume tarih alanndaki radikal fikirlerini sekiz ciltlik eseri History of England from the Invasion of Julius Caesar to the Revolution of 1688 (1763) adl eserinde de gndeme getirmeye devam etmitir. ada Adam Simith'e (1723-1790) kart olarak, Hume "tarihin gemii kantlayan olaylar incelediini" (Wotton, 1994: 81) savunurken bunun gerekleebimesi iin de ciddi tarihsel aratrma yaplmas gerekliliinin de nemini belirtir. Hume ile ayn fikirleri paylamayan Smith ise, "en iyi tarihilerin toplumsal olaylar kendi deneyimleri erevesinde yeniden deerlendirip yazan" (Wotton, 1994: 81) kiiler olduunu savunur. Grld zere Hume ve Smith'in grleri birbirleriyle tmyle elimektedir. Smith klasik tarihi savunurken, Hume modern tarih kavr amn savunur. Klasik tarih, modern tarihten farkl olarak, genellikle kendi zamann olaylaryla ilgilenir. Bylelikle, tarih yazarlar

olaylar hakknda rahatlkla yorum yapp, onlar tasvir edebilirler. Kanlmaz olarak da klasik tarih yazarlar anlattklar olaylarn adalar ve yorumculardrlar. Ne yazk ki modern anlamda henz tarih yazar saylmamaktadrlar" (Wotton, 1994: 295). Tarihe bu dar bak asn deitirmek iin Hume; ncelikle, tarihi uzak veya en azndan ok eski gemiin bir almas olarak tanmlar. Sonra da bir tarihi alma iin, ilk defa, sistemli renmeyi, berrak bir anlatm ve phecilii bir araya getirmitir.( Wotton, 1994: 81) Yukardaki alntda aka belirtildii gibi Hume, tarih almalarnda uygulanmak zere yeni bir teknik gelitirmitir. ncelikle, tarih yazmn, slubuna, temasna, yapsna ve anlatmna zen gsterilmesi gereken bir "edebi sorun" (Braudy,1970: 32) ola rak grm ve bu sorunun zlebilmesi iin de "zaman ve yer" (Ayer, 1972: 73) btnlnn olmas gerektiini savunmutur. Hume pek ok deiik anlatm tekniini denedikten sonra, sonuta kendi fikirlerine kronolojik anlatmn daha uygun olduuna karar vermitir. Gnmz tarih eletirmenleri, Hume'un bu yaklamn, tarihi olaylar biraz soyutlad iin eletirilmektedir (Braudy, 1970: 35). Tarihi olaylar inceledii almalarnda Hume, karakterleri n plana karmaktadr ve bunu da Treatise adl eserinde yle ifade etmektedir: "Eer her tarihin konusu insansa ve tarih insan her ada, her ktada, her lkede, yaamda ve lmde bize sunuyor ise, onu dikkate almal ve ok iyi tanmalyz" (1992: 74). Hume'a gre eer, insan tarihin balca konusuysa, "tarihi doru yorumlayabilmek iin ncelikle insan iyi tanmal ve edebi bir metin iinde karakterleri, bu yorumu yapabilmek iin birer ara olarak kullanmalyz" der (Ayer, 1972: 49) ve tarihi olaylar doru yorumlayabilmek ve bu olaylarn arkasndaki tarihi nedenleri anlayabilmek iin de insan iyi tanmak; dolays ile de insan psikolojisini iyi bilmek gerektiini savunur (Livingston, 1958: 32). Hume bu dncelerini Essays adl esrinde yle zetlemektedir: ... Tarih bilginin en ok gelien ksmdr... En deerli ksm olmamakla beraber baka bilim alanlarna pek ok yeni kap aar ve onlara materyal salar. Tarihle donanm bir kiinin dnyann yaradlndan beri yaad sylenebilir ve muhtemelen de alt her yzylda da bilgi daarcna pek ok yeni bilgi ekleyecektir. ... Tarih yoluyla elde edilen her bilgi yaayarak elde edilen deneyimden cok daha stndr. nk tarih, insan, olay ve erdemlerini hi saknmadan bize sunar. ( 1985: 566-567) ster beenilsin ister eletirilsin, Hume'un radikal fikirleriyle 18. yzyl dnce sistemini etkiledii ve deitirdii bir gerektir. Hume'un dnce ve prensipleri kendisinden son derece etkilenen Edward Gibbon tarafndan da benimsenmi ve gelitirilmitir. Gibbon tarih kavramn, yirmi yllk bir almann rn olarak ortaya koyduu bayapt The Decline and Fall of the Roman Empire (1776) adl eserinde yeniden ele almtr. Tpk Hume gibi, tarihi uzak gemiin bir almas olarak gren Gibbon'da, modern tarih kavramnn yerlemesi ve geliiminde etkin rol oynamtr. Hume ve Gibbon'a kadar ada veya yakn gemite olan olaylarn anlatm olarak kabul edilen tarih yazm, bu iki aydnla yapsn deitirmi ve yeni bir form kazanmtr (Wotton, 1994: 79). Gibbon, Hume "dan bir adm ileri giderek, tarih yazarnn tpk bir bilim adam gibi, gemi olaylar "bilimsel bir metot" ile tarihi olaylar nda aratrmasn ve elde ettii verileri yine bir bilim adam objektiflii ile rasyonel olarak deerlendirmesi gerektiini savunmutur. Gibbon'a gre, tarih yazmnn temel amac olan "mutlak doruya" ulamak iin ok ciddi bir "ayrntl aratrma" yaplmas arttr. Bir tarih yazarnn sahip olaca en nemli iki erdem sistematik aratrma yapabilme

ve mutlak doruya ulama gc olarak tanmlanr. (Lyon, 1972: 25). Mutlak doru ise canl ayrntlarda sakldr ki Gibbon'a gre ayrntlar insanolu onlar bulsun diye beklemektedirler (Braudy, 1970: 222). Dolaysyla, Gibbon'un tarih kavramnd a "bilimsel metod", "ayrntl aratrma" ve "mutlak doru" nemli yer tutmaktadr. Hume ile ayn fikri paylaan Gibbon da tarihi, estetik deeri olan bir ede bi problem olarak grerek almalarnda estetik kaliteye ayr bir yer vermitir. Ona gre tarih, olaylar farkl bak alaryla ele alabilen, ayn zamanda eletirel yn bulunan bir anlatm uslubuyla entellektel olarak yeniden kavranp dzenlenmesi gereken kronolojik bir sretir. Dolaysyla Gibbon, tarih yazmnda ncelii tarih yazarlarna vermekte ve tarihin, olaylarla ilgilenen bir aratrma, tarih yazarlarnn ise bu olaylar bulup kendi yorumlaryla okuyucularna sunan kiiler olduunu savunmaktadr (Braudy, 1970: 214). Gibbon tarih yazarlarna yorum yapma zgrln vermekle birlikte, bu yorumlar yaparken ncelikle, olaylar temel almak gerektiini nemle vurgular. Bu dncesiyle, gnmz tarihileri tarafndan da kabul edilip uygulanan ne mli bir tarihi prensip ortaya koyar; "tarihi olaylar getikleri yer, zaman ve kiilere gre deerlendirilmedirler" (Lyon, 1972: 51). Gibbon'a gre tarih yazar, tarihi bir olay yorumlarken mutlaka olayn getii zamana, yere ve olayda yer alan kiilere gre deerlendirmelidir. Tarih yazarlar olaya kendi yaadklar dnemin bak asyla yorum getirme zgrlne sahip deildirler. Hume ve Gibbon tarih kavram konusunda baz ortak grleri paylasalar da, "olay ve karakter" konularnda fikir ayrlklar bulunmaktadr. Gibbon tarihi olaylar n plana karrken, Hume karakterler zerinde durmaktadr. zellikle Hume'un canl tasvirleri, akc anlatm ve canl ayrntlar, onu Gibbon'dan daha etkili klmaktadr. Tarihin ngiliz edebiyatnda kullanlmas, Hume ve Gibbon'un tarih almalarndan ok daha eskiye dayanmaktadr. Avrom Fleishman'n da belirttii gibi: Tarih, ngiliz edebiyatnda ok eskiden kullanlmaya balanmtr. Thomas Nashe'n The Unfortunate Traveller, or, The Life of Jack Wilton (1594), adl eserindeki kahraman, Avrupa'ya giderken, kendi dnemindeki sava ve olaylar gzlemler. ... Thomas Deloney'in Thomas of Reading, or The Six Worthy Yeomen of the West (1598) adl eseri de baz eletirmenler tarafndan ilk ngiliz tarihi roman olarak kabul edilmektedir. Romandaki kahraman gereki bir slupla tarihi kii ve olaylar anlatmaktadr. (l971: 20) Fleishman ayrca Clara Reeeve'sin The Old English Baron (1780) adl eserini "ortaa ortamnda" (Allen 93) gemii ele ald, Maria Edgeworth'un The Castle Rackrent (1800)'n rlandal Rackrent ailesi yoluyla rlanda "ulusal tarihini" (Allen, 1962: 104) anlatt iin tarihi roman baznda nemli bulmaktadr. Esasnda tarihi roman kavram, 19. yzyl ngiltere'sinde edebi bir tr olarak Sir Walter Scott tarafndan ortaya atlm ve popler hale getirilmitir. Maria Edgeworth'un rlanda tarihini Rackrent Kalesi'nde kullanm olmasndan etkilenen Scott, sko tarihini romanlarnda kullanmaya karar vermi ve Chronicles of Canongatein zetinde bunu, "Miss Edgewoth'un rlanda iin yapt gibi, kendi lkem iin benim de bir eyler yapmam gerektiini hissettim"(1966: 413) diyerek aklamtr. Scott ilk tarihi roman denemesi olan Waverly, or This Sixty Years Since (1814) adl romanyla ilgili olarak Miss Edgeworth'ten kendisine gelen vg dolu mektubu aldnda ok mutlu olmu olmaldr. Miss Edgeworth mektubunda beenisini yle aktarmtr: Waverley'i yksek sesle aileme okumay imdi bitirdim. Romann yazar olarak yarattnz muhteem etkiyi burada olup grmenizi dilerdim. Hi bilmememize ramen,

bahsetmi olduunuz sko yaam tarzlarnn ve geleneklerinin, romannzda aynen tasvir ettiiniz gibi olduundan hi kukumuz yok. (1960: 75-76) Miss Edgeworth'un beenisi bir bakma halkn beenisini de gstermektedir. Waverly, or This Sixty Years Since halk tarafndan da tutulunca, Scott, air nn glgelemekten korktuu iin ilk cildini anonim olarak bastrtt romann, kendi adyla seri olarak yazmay srdrmtr. ngiltere'de yazlan ilk tarihi roman olarak kabul edilen Waverley romanlar, "gemii gnyle" (Baugh, 1943: 1211) karlatrd iin dnemin dier romanlarndan farkllklar gstermitir. Bu romanlarda, "Ortaa skoya'snda var olan gelenek ve grenekler, sosyal no rmlar ve politik kurumlar" (Bagehot, 1970: 134-135) yaplan detayl bir alma sonucunda 18. yzyl sko rnekleriyle karlatrlarak verilmektedir. Bu tarzyla Scott, ilk defa ngiliz roman trnde "gemii ve imdiki zaman" bir araya getirmitir (Bagehot, 1970: 138). Scott bu detaylar romannda verirken, tarihi geliigzel istedii gibi kullanmam, Hume ve Gibbon'un tarih yazm kuramlarnda altn izdikleri gibi, ciddi ve sistematik bir tarihi aratrma yapmtr (Gossman, 1990: 99). Scott tarihi romann yazarken, hem yaratma gcn kullanm, hem de yazm olduu tarihi dnem hakknda gereki detaylar aratrp bularak, anlatm olduu tarihi dnemin gereklerinden de uzaklamamtr. Bylelikle Scott, ngiliz edebiyatnda hem ilk tarihi roman yazm, hem de ilk defa gemi ve gnn bir araya getirerek yeni bir yazm teknii ortaya koymutur. Scott, hem Waverly romanlarnda hem de yazd dier eserlerinde ngiliz romannda yine bir ilki gerekletirmi ve "tarihi, Ortaa romans geleneini, halkbilimini, gelenek ve grenekleri ve mizah" (Williams,1968: 133 ) bir araya getirmitir. Burada nemli olan, "romans ve roman" kavramlarnn anlamlardr ki Scott, bu iki anahtar kelimeyle ne demek istediini kendisi yle aklamtr: Romans iir veya dzyazda kullanlan, hayal rn, olaanst olaylarn getii bir anlatm eklidir; roman ise, romansdan farkl olarak, insan ve onun evresinde geen allm olaylarla ilgilenir.(1969: 418) Bir baka deyile, Scott, Ortaa romans geleneinin olaanst olaylarn, kendi gzlem, yaratma gc ve tarihin gereklerini harmanlayarak okuyucusuna sunmutur. Bu aklama dorultusunda, edebiyat eletirmenleri, Scott'un eserlerinin romandan ok romans kavramnn iinde incelenmesinin daha doru olaca konusunda fikir birliine varmlardr (Jeffeares, yl: XI Crawford, yl: 19). Scott, Ivanhoe (1817) adl eserinin nsznde kendisinin "tarihi olaylar iinde yer alan insanlar hakknda romans" (1988: 439) yazdn belirtmitir. Bunu yapmaktaki temel amac okuyucusunu muhtemelen "insan ve toplumsal motifler" zerinde dndrmektir. (Devlin, 1970: 76). Scott bu teknii uygularken, Hume'un tarih yazm kuramlarnda insan psikolojisini n plana kard gibi, eserlerinde insan hrslarn incelemeye almtr. Scott, hrs, "tarihin her evresinde ve toplumun her seviyesinde var olan, insan yreini saran ypratc bir duygu"(1988: 433) olarak tanmlamtr. Dolaysyla, Scott romanlarnda, insan doasn tarih yoluyla incelemeye almtr. Her ne kadar Scott, yazm amacnn "insanlar elendirmek" (1988: 453) olduunu ifade etmi olsa da, "insan doasn tarihi olaylar erevesinde, tarihi detaylar en doru ekilde kullanarak inceleyen, en iyi tarihi roman yazarlarndan olarak kabul edilmitir" (Brown, 1979: 199). Scott'un eserleri ve uygulad bu yeni yazm teknikleri, kendi dneminin en iyi tarih yazarlarndan biri olan Thomas Carlyle (1795-1881) tarafndan hem eletirilmi hem de baz ynleriyle takdir edilmitir. Carlyle, "The Amoral Scott" (1838) adl makalesinde Scott'un

alayc yazm tarzn eletirerek, "Scott'u bir roman yazar olarak son derece yetersiz bulduunu, yazar olmak iin edebiyatla, Scott gibi otuzlu yalarda deil, ok erken yalardan itibaren ilgilenilmesi gerektiini" (1970: 351) belirtmi ve Waverly romanlarn "doalama yazlm, edebi kalitesi dk" (1970:355) romanlar olarak nitelendirmitir. Carlyle, Scott'u edebi ynden acmaszca eletirmi olsa da, insanolunun hrslarn tarihi gerekler iinde incelemesini de takdir etmitir. Kendi tarihi almalarnda tarihi kahramanlar n plana karan Carlyle, Scott'un eserlerinde karakterlerin zerinde durmasn beenmitir. Carlyle'a gre, insann durum ve pozisyonu gz ard edilerek yaplan ve "salt dokmantasyon " (1970: 353) olarak adlandrd bir tarihi alma mmkn deildir. Carlyle'a gre tarihi romanlar, aslnda, tarihi protokollerin, anlamalarn,devlet yazmalarnn deil, insann oluturduunu gstermilerdir. Scott'da tarihi romanlaryla bu konuyu gndeme getirmitir. (1970: 367) Carlyle'a gre tarih gemi ve gnmz arasnda balant kurarak oyucuya bir mesaj vermelidir. Tarih yazarnn grevi ise "insanlarn yaamlarnda gizli olan bu mutlak doruyu bulup ortaya karmaktr" (1970: 351). Dolaysyla, Carlyle, tarihin esas konusun tarihi kahramanlar olduuna inanm ve On Heroes, Hero-Worship, and Heroic in History (1840) adl eserinde de tarihi kahramanlarn temel iki grevini aklamtr. Birincisi, topluma davranlar ve yaam biimiyle rnek olmak, ikincisi ise tarihin olumasn ve geliimini salamaktr (1888: 57-61). Bu da demek oluyor ki, Carlyle'a gre tarih, "kahramanlarn biyografileridir " (1888: 45). te bu yzdendir ki Carlyle, Scott'un tarihi romanlarnda karakterleri tarihi gerekler iinde n plana karmasn beenmitir. 19. yzyln nemli tarih yazarlarndan biri olan Thomas Macaulay (1800 -1859) da Scott'un kullanm olduu yeni yazm tekniini takdir etmitir. Macaulay "Scott As A Historical Novelist "adl makalesinde Scott'u u szleriyle vmtr : Sir Walter Scott, tarih yazarlarnn nemsemeyerek bir tarafa attklar kk ama ok nemli tarihi gerekleri (atma, kuatma, anlama v.b) byk bir ustalkla eserlerinde kullanmtr.(1970: 309) Scott'un, tarihin anlam ve nemi zerinde nemli almalar olan Macaulay tarafndan takdir edilmi olmas gerekten ok nemlidir. Macaulay yazm olduu "History" adl makalesinde "gerek tarih yazarnn [tpk Scott'un yapt gibi] tarihin sayfalarnda gizli kalm olan nemli kk detay ve olaylar sistematik bir alma ile" (1970: 125) ortaya karmas gerektiini savunmutur. Macaulay, "ite bu kk ama nemli detaylar gemii gnmze balar; zengin kltrel ve sosyal gemi ancak bu detaylar sayesinde gnmze tanabilir" (1970: 127) diyerek Scott'un yapm olduu almay vmtr. Scottt'un yapt almalar takdirle karlayan 19. yzyln baka nemli bir ismiyse George Bulwer-Lytton (1803-1873)'dr. "On Historical Romance" (1832) adl makalesinde "Scott kendisine gelen btn sert eletirilere ramen, kendine izdii yolda gvenle ve istikrarla yrmeye devam etmi, yapmak istediinde baarl olmutur." (1970:328) diyerek Carlyle'a kar Scott'a destek olmutur. Sonu olarak, Scott, 18. yzyl ngilteresinde Hume ve Gibbon tarafndan tekra r tartmaya alm ve yeniden ekillendirilmi olan tarih yazm kuramlarn ngiliz edebiyatna tamtr. Zamannn nemli tarih yazarlar tarafndan da takdir edilen Scott, Hume ve

Gibbon'un fikirlerine kendi fikirlerini de katarak, edebiyatta zevkle okunan tarihi roman trnn gelimesine nclk etmitir. Kaynaka Allen, D. (1962). A History of Historical Writing. New York: Dover P. Ayer. J.S. (1972). Probability and Evidence. New York: Colombia UP. Bagehot, Walter. (1970). "The Waverly Novels". Scott'sMind andArt. Norman Jeffares, ed. New York: Barnes and Noble, 132-165. Baugh, Albert (ed). (1943). A Literary History of England. New York: Appleton-CenturyCrofts. Braudy, Leo. (1970). Narrative Form in History and Fiction: Hume, Fielding andGibbon. New Jersey: Prnceton UP. Brown, David. (1979). Walter Scott and the Historical Imagination. London: Routledge and Kegan Paul. Carlyle, Thomas. (1921). Past and Present. A. M. Hughes, ed. Oxford: OUP. -----------------. (1989). TheFrenchRevolution: A History. Oxford, New York: OUP. -----------------.(1888). On Heroes, Hero-worship and the Heroic in History. London: George Routhledge and Sons. -----------------. (1970). "The Amoral Scott". Scott: The Critical Heritage. John O. Hayden, ed. London: Routledge and Kergan Paul, 345-372. Devlin, D.D. (1970). "Scott and History". Scott's Mind and Art. Norman Jeffares, ed. New York: Barnes and Nobles, 72-92. Edgeworth, Maria. (1970). "A Letter". Scott: The Critical Heritage. John O. Hayden, ed. London: Routledge and Kergan Paul, 75-78. Fleishman, Avrom. (1971). "Dickens: Visions of Revolution." The EnglishHistoricalNovel. 102-126. Baltimore and London: Johns Hopkins UP. Gibbon, Edward. (1952). The Decline and Fall of the Roman Empire. Chicago: Encyclopedia Britannica Inc. Gossman, Lionel. (1990). Between History and Literature. Massachusetts: Harvard, 1990. Hume, David. (1985). (1777) Essays, Moral, Political, and Literary. Eugene F. Miller. Ed Indianapolis: Liberty Fund. -----------------. (1988). (1748) An Enquiry Concerning Human Understanding. Buffalo, New York: Prometheus Books.

-----------------. (1992). (1737) A Treatise of Human Nature. Buffalo, New York; Prometheus. ------------------. (1998). (1751) An Enquiry Concerning The Principles of Morals. Ed. Tom. L. Beauchamp Oxford, New York: OUP. -------------------. (19 ). Chronicles of Canongate. Jenkins, John. (1992). Understanding Hume. Eds. Peter Lewis and Geoffrey Madell. Edinburgh: Edinburgh UP. Livinston, Donald. (1958). W.Hume's Philosophy of Common Life. London: Chicago UP. Lyon, Bryce. (1972). The Origins of the Middle Ages: Pirenne's Challenge toGibbon. New York: W. W. Norton. McCutcheon, Roger. (1958). Eighteenth Century English Literature. London: OUP. Miller, Eugene. (ed) (1991) (1777).David Hume:Essays: Moral, Political and, Literary .New York; Barnes and Nobles. LYTTON-BULWER, Edward. (1970). "On Historical Romance". Scott: The Critical Heritage. John O. Hayden, ed. London: Routledge and Kergan Paul. 328-331. Macaulay, Thomas. (1970). "Scott As Historical Novelist". Scott: The Critical Heritage. John O. Hayden, ed. London: Routledge and Kergan Paul. 309. Scott, Walter Sir. (1968). OnNovelistsandFiction. Ioan Williams, ed. New York: Barnes and Noble, 1968. ---------------. (1972). Chronicles of the Canongate. New York: Barnes and Nobles. -----------------. (1988). Ivanhoe. London: Thomas Nelson and Sons. -----------------. (1998). Journal. of Sir Walter Scott. W. E. K. Andeson, ed. Edinburgh: Canongate UP. Williams, Ioan, (ed.) (1968). Sir Walter Scott: On Novelist and Fiction. New York: Barnes and Nobles. Wotton, David. (1993). "David Hume, "The Historian'." The Cambridge Companion to Hume. David Norton, ed. England: Cambridge. 281-312.