Etkinlikler ada Trkiye'nin Oluumu Seminerleri 2004-2005

***
Devlet na Srelerinin hmal Edilen Bir Boyutu Olarak Polis: Osmanl rnei
Ferdan Erkut
Bugne kadar devletin bask aygtlar almalar ordu zerine younlam, polis yukardan gelen emirleri uygulayan sradan bir devlet kurumu olarak varsaylarak bu alanda alacak ok fazla ey olmad dnlmtr. Oysa devlete ilikin almalar sz konusu olduunda, devlettoplum ilikilerinin en nemli odak noktalarndan biri polis ve polislik kavramdr.Bu alandaki birka temadan birincisi, kolektif sorumluluk olarak adlandrabileceimiz modelden ift ynl olarak adlandrabileceimiz dier modele gei sreci, yani yerelliklerin kendi kendilerine polislik etmeleri iinin merkeze ekilmesi ve karlnda toplumun eitli haklar kazand diyalektik sretir. kinci tema polisin ordudan zerklemesi, ncs siyasal srelere mdahale biimi, drdnc tema ise kamu dzeni polisliidir. Konuyu irdelerken ele alabileceimiz ana dnem Tanzimat dnemi, Abdlhamid dnemi ve ttihat ve Terakki dnemidir. Btn premodern devletlerde polislikte evrensel bir model olarak kolektif sorumluluk ilkesi yer alr. Yerel inisiyatifler, kasabalar, mahalleler, loncalar kendi kendilerinin polisliini yapar, baarsz olduklar takdirde de devlete bunun cezasn derler. Bir sulunun bulunamamas veya iade edilememesinin belli bir para karl vardr. Polisin hizmete ilikin grevi snrl, baskc grevleri arlkldr. Ayn zamanda polislik kr getiren bir kurumdur. Bunlarla ilintili olarak da meru ve gayri meru polislik arasndaki ayrm son derece mulaktr. Mahallelerdeki kolektif sorumluluk ise esas olarak imamlar zerinden kurulur. Premodern devletlerin "mahremiyet kurumlar" olarak adlandrdmz kurumlar amalarnn gl nedeniyle, mahalle imam polisliin esas merkezidir. Sonuta mahrem alanlara eriim imkn olan insanlar kullanlmak durumundadr ve bunlarn banda da mahalle imam gelir. Mahalle ahlakna dayal son derece baskc, cemaati bir ahlak yaps temel olduundan, mahalle Osmanl hukukunun uygulanmasnda bizatihi temel bir kaynaktr. Kolektif sorumluluk anlamnda Tanzimat ncesi ve sonrasnda yerel glerin bambaka bir kurumsal arka planla hkimiyetlerini devam ettirmelerine dayal bir sreklilikten sz edilebilir. Tanzimatlarn gndeme getirdii idari meclisleri ieriden dntrerek kendi adamlarn polislie getiren yerel arac gler hkim durumdadr; zaptiyeleri ie almakla grevli kurumlar da zaten bu idari meclislerdir. Pratikte bir sreklilik varken rgtsel yapda bir kesinti sz konusudur. Bu konuda kilit tarih polis tekilatnn kurulduu 1845'tir. 1846'da zaptiye miriyeti devri balar ve 1846'dan 1879'a kadar jandarma ve polisin birlikte rgtlendikleri bu sistem devam eder. Bunun dinamikleri arlkl olarak dsal dinamikleridir. Osmanl'daki heterojen yap

rgtlenmede engel tekil edicidir; nk genellikle bir idari yap belirli bir blgede kurulup orada baars snandnda btn topluma yaylabilir. Osmanl'da ise bylesi bir idari rgtlenmeye gitmek son derece zordur. kincisi, arac gruplar son derece gldr, alamazlar. ncs, askeri brokrasi gldr. Dolaysyla d dinamikler arlkl belirleyicidir. Tanzimat brokratlar dardan gelen bu basky kendi karlar lehine kullanrlar. Kamu dzeni polisliinde tam da Tanzimat'n karakteristiini yanstacak biimde gei dnemine zg zellikler grlr. 19. yzyln ikinci yarsnda yasal yapya bakldnda bir dnmn baladnn iaretleri verilir. 1851'de ceza kanununda yer alan bir madde, bundan sonra ikyetiye bal olmadan da devletin dava aabilmesini ngrr; dolaysyla amme davas kavram ilk kez slam hukukuna girer. Bu dzenlemeyle devlet ilk defa zel alana mdahil olma cesareti gstermitir. 1851 ceza kanununu hazrlayan brokratlar mecelleyi de hazrlamaya kara verirler, ancak mecelle muhafazakr brokratlarn elinde kalr. Mecelle arlkl olarak slam hukukuna, Hanefi mezhebine dayanr. Medeni hukuk alannda demek ki devlet hl mdahil olmaya cesaret edememektedir. Abdlhamid dneminde polis ordudan sonra en fazla yaygnlaan brokratik kurumdur. Geleneksel olarak merkezdeki polislik ordunun elindedir. Bu alann bugn bildiimiz anlamda sivil polis tarafndan doldurulabilmesi iin ordu tarafndan boaltlmas gereklidir. Ordu ise bu alan uluslararas sistemden gelen basklar veya sava teknolojisindeki deiimler nedeniyle boaltabilir. Polisin esas kritik rgtlenme an 1879'da Zaptiye Miriyeti'nin son bulup, 1909'a kadar devam edecek olan Zaptiye Nezareti'nin kurulmasdr. Bu srete Osmanl-Rus Sava esnasnda orduda sava teknolojisinde bir deiim yaanr. mparatorluun yeni hamisi Almanya'dr; Krupp toplar getirilir, eski tfekler mavzerlerle deitirilir. Bundan daha da nemlisi uluslararas jeopolitiin deimesidir. Abdlhamid bu dnemde Makedonya'da gvenlii salamak zere jandarma tekilatn kurar. Jandarmann kurulup miriyetten alnarak seraskerlie balanmasyla birlikte, polisin zerinde ykselebilecei bir temel, yapsal koullar nedeniyle kendiliinden olumu olur. Zaptiye Nezareti'nin kuruluunda bir dier dinamik, Abdlhamid'in patrimonyal ve "kiiselci" iktidardr. Bir yandan iktidarn kurmak iin Tanzimat'n yayd brokrasiye dayanmak, ama bir yandan da o brokrasinin merkezka eilimlerini denetlemek zorundadr. Dolaysyla polis esas olarak elitlerin denetimi denen srece younlam durumdadr. Bunda baarl da olunur; 1897'ye gelindiinde elit merkezli muhalefet bastrlm durumdadr. Ama bu, polisin kitlelerin aktif olarak katld devrimci siyaseti ngrp nlem alabilecei anlamna gelmemektedir. Nitekim, bu zaaf Trkiye'nin ilk devrimci hareketi olan ttihat ve Terakki dneminde zaten ortaya kar. Polisin elit merkezli anlay ttihat ve Terakki ile birlikte deiir. ttihatlar kelimenin tam anlamyla merkezletirmeci ve modernletirmecidir. Devleti merkeziletirmeye ve btn arac gruplar tasfiyeye karar vermi durumdadrlar. Kapitalist bir dinamikle kentlerin meknsal dnm sz konusudur. Buna parasallama elik eder, lonca vs kurumlar ortadan kalkar. Btn bu srelerde ttihatlar polisi kullanarak tm bu alanlarda faaliyet gsterirler. Devletin merkezilemesi ok ilgin bir baka sreci de tetikler ve sorumluluun merkezilemesini de beraberinde getirir. Eskiden sorumluluu arac snflara veren devlet elitlerinin keyfi yerindedir; insanlarn gndelik hayatlarndan sorumlu tuttuklar esas unsurlar araclardr. Bu arac kurumlar ekilip alndktan ve devletle toplum ilikisi organiklemeye baladktan sonra artk toplum problemlerin zmn merkezden beklemeye balar. Tam da ttihatlar dneminde gerekleen olay budur. Sorumluluk merkeziletiinde, yani devlet- toplum ilikisi daha organikletiinde bugn yurttalk haklar dediimiz haklar ortaya kar: nsanlardan, toplumdan rza almadan modern anlamda polislik yaplamaz. Ordunun polislii reaktifken, modern polisin ilevi ise proaktiftir; olay olmadan nce istihbarata dayaldr. Nfuz ve rza bu anlamda madalyonun iki yzdr. Nitekim ttihatlar ile birlikte reaktif polislikten proaktif polislie gei sreci balar. Bundan sonra kamu dzeninde, gvenlik meselesinde yaplabilecek

bir hata, rejime ok dorudan tehdit ierecektir; nk artk siyasal elitler polislik haklarn merkeze devretmilerdir ve orada gsterilecek bir zaaf, devletin bu potansiyel destekilerini yabanclatrr. Merkeziletikten sonra, sradan kamu dzeni sular rejimin "bekas" nedeniyle siyasal bir anlam ifade etmeye balar; yani ynetim hakkyla gvenliin salanmas meselesi el ele gider. Ynetim hakknn elde tutulabilmesi iin hem ieride hem darda "egemen bir devletim, gvenliimi salyorum" mesaj vermek gerekmektedir. Geleneksel olarak polislik devlete deil, halka hkim snflara aittir. Dolaysyla bu anlamyla esas olarak halkta olan bir hakkn devlete alnma sreci sz konusudur. ttihat ve Terakki dneminde hizmete ilikin taleplerde inanlmaz bir art grlr. Polise verilen grevlerin snr yoktur ve neredeyse birbiri ardna yasalar kar. Bunun doal sonucu da polisin toplumsal sreler zerindeki yetkisinin inanlmaz artdr. nk polise verilen btn bu grevler esas olarak ruhsatlandrma grevleridir. Btn toplumsal faaliyetler neredeyse polisin iznine tabi tutulur. Polis de bunu kullanarak kendi rgtsel gcn, yaylmasn gerekletirir. ttihat ve Terakki dnemi Osmanl tarihinin minimalist anlamda ilk siyasal dnemidir; yani siyasi partilerin, derneklerin siyaset sahnesine kt dnemdir. 1908-1913 aras ttihatlarn iktidar almad, ama dardan denetledii dnemde, sreci denetleyebilmek iin tam da polisin kendi ellerinde olmas gereklidir. Devrimin ilk gnnden beri ttihatlarn tek talebi zaptiye nazrnn deitirilmesidir ve ilk kitlesel eylemlerini de bu amala gerekletirir, btn glerini seferber ederek bu nazrn yerinden edilmesi iin alrlar. Nazr Abdlhamid'in has adamlarndan biridir; nk polis ttihatlar iin ne kadar nemliyse Abdlhamid iin de o kadar nemlidir; kendisini belirsiz bir gelecein beklediinin farknda olduundan, polisi zellikle kendi elinde tutmak isteyip en gvendii adam da onun bana getirir. Esas rgtsel dnm 31 Mart'ta gerekleir: Ayaklanmadan sonra Zaptiye Nezareti kaldrlr, harekt ordusu subaylarndan Galip Bey Emniyet-i Umumiye Mdriyeti'nin bana getirilir. Kurulu dnemine bakldnda polisin hibir ekilde sua ilikin bir kaygsnn olmad grlr. Kurulutaki esas hedef, elitlerin toplumsal hareketlere yant verme kaygsdr. Eer su temel kaygs olsayd, basit bir rnekle dedektiflik kurumlarnn polisin en nem verdii olmas gerekirdi. Balangta siyasal bir kayg sz konusuyken, kurulduktan sonra da esas olarak polisin kendini younlatrd, arlkl mesai harcad alan kamu dzeni alandr. Kamu dzeni esas olarak siyasal bir konudur. Bunun birinci gerekesi, merkezilemenin sorumluluu da merkeziletirmesidir. kincisi, grece demokratik almlarn yaand dnemler aslnda haberleme kanallarnn da ald dnemlerdir; insanlar daha fazla eyin farkna varmaya balarlar (1908'de olduu gibi). Bir parlamento kurulursa lkenin eitli yerlerinden temsilciler oraya gelirler ve daha nce sadece kendi blgelerinde olduunu dndkleri eylerin aslnda yaygn olduunu, dier yerlerde de grldn dnmeye ve konumaya balarlar. Bu sre esas siyasallamann balad sretir. 1909 tarihli Serseri Nizamnamesi, zerinde durulmas gereken bir dzenlemedir. Dahiliye encmeni szcsnn u cmlesi, hkim snflar asndan polisin nasl alglandn gsterir: "Polis, alan saygn snflarla i disiplininden uzaklam aylak snflar birbirinden ayrmaya yarayan rgttr." Gerekten de Serseri Nizamnamesi'nin hedefi igcn disipline etmektir. Kanuna gre serseriler "isizler, geici isizler ve ftraten serseriler" olarak tasnif edilir. lk iki grup geici olduundan ve bu insanlar i bulduklar anda serserilikten uzaklaacaklarndan, nemli deildir. Esas olarak polisin younlamas gereken alan ncsdr. Bu insanlarn herhangi bir kiiyi taciz etmeleri gerekmeden, bizatihi varlklar onlar polisin hedefi yapmaktadr. Serseriliin zel bir ierikle tanmlanmas genellikle polisin yoksullar zerindeki mdahalesini merulatrr. Aylak snflar kontrol etmek u nedenle nemlidir: Kapitalist dinamiklerle birlikte bu sreten nasiplenemeyen insanlar vardr. Polisin grevi bunlar sisteme eklemlemek, eer eklemlenemeyeceklerse sisteme yaklatrmamaktr. 1911 tarihli kendi

dergisinde polis bu insanlara ilikin unlar syler: "Serseriler kimseye zarar vermedike cezalandrlmas garip gelebilir. Fakat onlarn ahval-i umumiyesi dikkate alndnda sadece kendisine deil btn topluma zarar verdii anlalr. Serseri olarak kaldka dierlerinin emniyetini ve hukukunu endieye drr. Serseriler yaadklar kt yerlerde esrar rak iip, eer paras varsa kumar oynayp kendisini hayvandan dyun bir mertebeye indirir." Bu, yoksullar kendilerine ramen korumak isteyen bir yaklamdr. 1837 tarihinde ngiliz polisi, tembellik ve sarholuun bir ii ya da dkkn sahibinin kiisel ekonomisi zerinde tmyle ykc etkisi olurken, zenginler iin btn alaltclna ramen zararsz olduunu, bu ilke uyarnca kk apta oynanan kumarn iddetle bastrlmas gerektiini, nk vakit ve nakdin retici snflar iin eit derecede deerli olduunu ve insanlarn bu iki eyi de ilerine ve kiisel karlarna zarar getirmeden harcayamadklarn dile getirir. Bu faaliyetlerin aslen su olmamakla birlikte yoksullar tarafndan yapldklarnda su niteliine brndn belirten bu ifade, zenginler iin ve fakirler iin ayr yasalar olduu anlamna gelir. Serserilerle ilgili dzenlemenin bir devlet inasndan kaynakl, bir de kapitalist dinamii vardr. Kentlerdeki kapitalist dnm ok nemlidir. lhan Tekeli'nin de ifade ettii gibi, 19. yzyln ikinci yarsndan balayarak kentlerde ciddi bir dnm yaanm, artk imparatorluun dnyaya eklemlenmesiyle birlikte bankalar ve sigorta kurumlar almaya balam, stelik bu sre tccarn da faaliyet alann deitirmitir. Tccar, mallarn bulunduu depolardan uzaklap bankalarn bulunduu blgelerdeki hanlara yerlemeye balamtr. Dahas, kent iinde ciddi bir meta dolam hzlanr. Meta dolam ve ticaretin art polise, mallarn zgrce dolamn salamak gibi ciddi bir ykmllk getirir. 1911'de yine kendi dergilerinde bu durum yle ifade edilir: "En mhim vezif, lem-i ticaretin hfz emniyetidir. nk serbesti-i ticaret umumen kabul olunmu bir hakk mahfuzdur. Bu nedenle ticaret sermaye ve mahsulnn her trl taarruzdan korunmas gerekir."Taarruz laf ii snfnn deil dorudan yoksullarn taarruzudur. Elitlerde bu dnemde sua ve polise ilikin ciddi bir hassasiyet peyda olur. Bunun en iyi gstergelerinden biri, birden bir polis romanlar furyasnn ortal kaplamasdr. Bu popler edebiyat rnleri elitlerin korkularn hem yanstmakta hem beslemektedir. Kamu dzeni son derece mulak bir kavram olduundan, serseri nizamnameleri polisin takdir yetkisini inanlmaz lde artrr. Polis bu mulakl ve elitlerin korkusunu ok iyi kullanarak Ceza Kanunu'nun kendisine tand yetkilerin kat be kat stnde yetkiler alr. Serseriler sradan sulularn sahip olduu hibir hakka sahip deildir; verilen kararn temyizi sz konusu olmaz. nk mecliste serserilik uzun uzun tartlr ve crm olmadna karar verilir. Dolaysyla, crm yoksa temyize de gerek yoktur. Serseri kanunuyla bir fiil deil, dorudan doruya o fiili ilemesi phe altnda olan bir insan bir insan cezalandrlr. Polisin yararland da budur. Polise serserilerle ilgili olarak srgn yetkisi de verilir. Serseri yakalandnda ya belediyeye almaya, ya doduu yere, ya da bir "mahal-i mnasib"e gnderilir. Bu kiinin nereye giderse tehlikeli olacana da ancak polis karar verebilmektedir. Serseri Nizamnamesi'nde, 1851'den itibaren Osmanl yasal mevzuatndan kaldrlm olan dayak yetkisi vardr. Kanuna gre polis, yakalad kiiye mahkemeye gtrmeden dayak atma yetkisine sahiptir. Sosyal problemler sz konusu olduunda meclise ilk davet edilen kiiler polis efleridir. Oysa tam da uzmanlklar nedeniyle son derece yanl bir baklar vardr; objektif olmalar dnlemez. zellikle yoksullar konusunda uzmandrlar ve bu konuda hibir muhalefetle karlamazlar; nk yoksullarn zararl olduu ve denetlenmesi gerektii konusunda herkes hemfikirdir. Bilgi-iktidar ilikisi balamnda polis sadece toplumla deil devletin dier brokratik rgtleriyle de atr. Nitekim 1911'de nfus idaresinin de Emniyet Genel Mdrl'ne

balanmasna ilikin bir kampanya yrtlr; bu talebin gerekesi nfus hareketinin dorudan gvenlii ilgilendirdii ve bunun da en iyi polis tekilat tarafndan izlenebileceidir. Kamu dzeninin mulaklnn iktidar tarafndan kullanlmasnn bir rnei, Hseyin Cahit Yaln'n anlarnda karmza kar: 1913 Babli basknnda, 203 kii "serseri ve isiz yn" olduu gerekesiyle stanbul dna srlmtr. Btn bu sylediklerim sanyorum yle balanabilir: "Serseri"den bugnk anlamnda "sulu"ya gei sreci kapitalizm ve devletin ina sreci dinamikleri balamlarnda incelenmesi gereken bir konudur.