9

Dr.sc. Milo D. Mikovi*

Dr.sc. Milo D. Mikovi RPRILOG POZNAVANJU RAZVOJA ISTRAIVANJA RURALNIH PROSTORA U BOSNI I HERCEGOVINI

PRILOG POZNAVANJU RAZVOJA ISTRAIVANJA RURALNIH PROSTORA U BOSNI I HERCEGOVINI

Saetak
Organizirana nauna istraivanja stanovnitva i naselja u junoslavenskim zemljama otpoela su tijekom zadnje dekade 19 stoljea. Ova istraivanja su se temeljila na metodolokim upustvima uvaenog profesora Jovana Cvijia. Rezultati istraivanja koja su na alost prekinuta ratovima na Balkanu i dva svjetska rata ine nekoliko desetina monografija iz fonda Cvijieve antropogeografske kole. U ovom skromnom radu, autor je fokusirao pozornost na povijesne aspekte kriterija funkcionalne analize koja ukljuuje podruja od ruralnih naselja do modernih radova koji pokuavaju definirati funkcionalnost ruralnog podruja za znastvene i praktine potrebe nauke koja prouava selo. Kljune rijei: istorijski aspect, funkcionalna analiza, ruralna naselja, ruralni prostor, Junoslavenske zemlje

Dr.sc. Milo D. Mikovi, Univerzitet u Banja Luci, Prirodno-matematiki fakultet, Mladena Stojanovia 2, Banja Luka

10

Doprinos Cvijieve antropogeografske kole istraivanju naselja i stanovnitva

rganizovana nauna istraivanja stanovnitva i naselja u jugoslovenskim zemljama zapoela su u posljednjoj deceniji XIX vijeka na osnovu metodolokih uputstava koje je napisao istaknuti geograf Jovan Cviji. Nakon imenovanja za redovnog profesora Velike kole u Beogradu 1893. godine, pokrenuo je iroku naunu djelatnost: osnovao je Katedru za geografiju i bio njen ef sve do svoje smrti 1927. godine; 1910. osniva i Srpsko geografsko drutvo koje samo dvije godine kasnije poinje izdavati svoj nauni asopis, Glasnik geografskog drutva. Za kratko vrijeme svoje uenike obuio je za saradnike u istraivanju stanovnitva i naselja, a za prikupljanje grae iz ove tematike bile su angaovane i linosti izvan naunih institucija. Godine 1896. Cviji objavljuje Uputstva za prouavanje sela u Srbiji, a 1898. u Bosanskoj vili, listu za zabavu, pouku i knjievnost objavljuju se Uputstva za poznavanje sela u Bosni i Hercegovini u sedam sljedeih poglavlja: I Poloaj sela II Tip sela III Kua, dvor i okunica IV Stanovi ili stanine (stajnice), kolibe i druge zgrade u planini i polju V Prie i tumaenja o imenima sela VI Osnivanje sela, ranija naselja i njihovi tragovi VII Zanimanje stanovnitva Rezultati ovih dobro pripremljenih istraivanja poinju se publikovati1902. godine serijom knjiga pod nazivom Naselja srpskih zemalja, a od 1922.godine pod izmijenjenim naslovom Naselja i porijeklo stanovnitva. U prvom tomu koji je objavljen 1902. godine Cviji izlae na 220 strana svoju naunu raspravu pod naslovom Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva. Ovo djelo je postalo osnova za Cvijieve kasnije radove i radove njegovih uenika i saradnika i predstavlja temelj Cvijieve Antropogeografske kole. Djela sa teritorije Bosne i Hercegovine: Trifkovi, S.:Viegradski Stari Vlah, 1903. Dedijer, J.: Bileke Rudine,1903. uri-Kozi, O.: uma, Povr i Zubci u Hercegovini, 1903. Trifkovi, S. i V.: Sarajevska okolina, 1908. Dedijer, J.: Hercegovina, 1909. Milojevi, B.: Kupreko, Vukovsko, Ravno i Glamoko polje, 1923. Raenovi, P.: Sela parohije Krnjeue u Bosni, 1923. Raenovi, P.: Bjelajsko polje i Bravsko, 1925. Karanovi, M.: Pounje u Bosanskoj Krajini, 1925. Filipovi, M.: Visoka nahija, 1928 Karanovi, M.: Sanika upa u Bosanskoj Krajini, 1930. Filipovi, M.: Borovica, 1930. Filipovi, M.: Vogoa i Bioa u Bosni, 1930.

ZBORNIK Prvi meunarodni geografski znanstveni simpozij

11 Raenovi, P.: Unac, 1948. Filipovi, M.: Glasinac, 1950. obaji, P.: Dabarsko polje u Hercegovini, 1954. Filipovi, M.: Rama u Bosni, 1955. Filipovi, M. I Miovi,Lj.: Popovo u Hercegovini, 1955.

Uticaj djelatnosti Meunarodne geografske unije

U vrjednovanju istraivanja Cvijieve antropogeografske kole treba imati na umu da su ona oteavana i prekidana politikim krizama i ratnim zbivanjima dva balkanska i dva svjetska rata. Treba istai metodoloku orginalnost ove kole, vrijeme i okolnosti njenog nastanka i satisfakciju koja moe sluiti za ponos: do 1925. kada je odran XI. kongres Meunarodne geografske unije i formirana Komisija za istraivanje seoskih naselja objavljeno je devet monografija edicije Naselja i porijeklo stanovnitva. Na XV kongresu Meunarodne geografske unije 1938. djelatnost Komisije za seoska naselja proirena je i istraivanjem stanovnitva i nazvana Komisijom za stanovnitvo i naselja. Istraivanja iskoriavanja zemljita inicirana tridesetih godina u Velikoj Britaniji od strane L.D. Stamp-a i njegovih saradnika bila su osnova da se na XVI kongresu Meunarodne geografske unije u Lisabonu 1949. godine pored postojeih i novih tematskih komisija formira i Komisija za svjetsku inventarizaciju korienja zemljita na elu sa prof. Stamp-om. Britanska iskustva su prihvaena kao metodoloka inovacija istraivanja osnovne djelatnosti sela poljoprivredne proizvodnje. U vegetacionom periodu vrena je inventarizacija, bolje reeno kartiranje strukture agrarnog pesaa na planovima i kartama krupnog mjerila da bi bila mogua identifikacija svake parcele i njenog poljoprivrednog korienja u toj godini. Paralelno sa kartiranjem prikupljani su svi postojei statistiki podaci koji se odnose na poljoprivrednu djelatnost i vrena neophodna anketiranja subjekata poljoprivredne djelatnosti o organizacionim, sociolokim i ekonomskim obiljejima. Primjena aktuelnih aerofoto i satelitskih snimaka ubrzala je identifikaciju agrarnog pejsaa i skratila terenska istraivanja, ali su i dalje zbog nedostatka potrebnih statistikih podataka bili potrebni gotovo djelimini popisi poljoprivredne djelatnosti. Priprema za tampu i tampa karata korienja zemljita sa veoma brojnim i sloenim obiljejima poveali su trokove ovih istraivanja do nivoa koji nije nije mogao biti ire prihvatljiv u praksi. I zemlje koje su prednjaile u ovom poslu odustajale su od izrade detaljnih karata korienja zemljita za itav teritorij zemlje, reducirale broj obiljeja i poele tampanje karata iskoriavanja zemljita u razmjerama 1:200000 do 1:500000 za potrebe regionalnog i dravnog planiranja. U okviru Meunarodne geografske unije 1964-1976. djeluje Komisija za tipologiju poljoprivredne proizvodnje pod dejstvom istaknutog poljskog strunjaka profesora Jerija Kostrovickog. Nakon viegodinjeg rada i niza eksperimentalnih istraivanja i provjera u pojedinim evropskim zemljama ukljuujui i Jugoslaviju odabrano je u prvoj varijanti 27, zatim 28 kriterija za tipologiju poljoprivredne djelatnosti (Kostrovicki J. Szyrmer, H.J.,13, str. 95-96) svrstanih u etiri grupe:
Dr.sc. Milo D. Mikovi RPRILOG POZNAVANJU RAZVOJA ISTRAIVANJA RURALNIH PROSTORA U BOSNI I HERCEGOVINI

12

ZBORNIK Prvi meunarodni geografski znanstveni simpozij

Slika 1 Karta iskoritavanja zemljita opine Laktai raena na bazi mree heksagona

13 I Drutvena obiljeja 1. Udio poljoprivrednog zemljita u vlasnitvu plemenskih zajednica u % 2. Udio poljoprivrednog zemljita u % koje se iznajmljuje na razliite naine 3. Udio poljoprivrednog zemljita u % u privatnom posjedu 4. Udio poljoprivrednog zemljita u kolektivnoj i dravnoj svojini u % 5. Broj aktivnih stanovnika zaposlenih u poljoprivredi na jedno domainstvo 6. Povrina poljoprivrednog zemljita u hektarima na jedno domainstvo 7. Globalna poljoprivredna proizvodnja u uslovnim jedinicama na jedno domainstvo II Organizaciono-tehnika obiljeja 1. Broj zaposlenih lica u poljoprivrednoj djelatnosti u uslovnim jedinicama na 100 hektara poljoprivrednog zemljita 2. Radna grla u uslovnim jedinicama na 100 hektara obradivog zemljita 3. Poljoprivredne maine u konjskim snagama na 100 hektara obradivog zemljita 4. Mineralna gnojiva u kg NPK na 1 ha obradivog zemljita 5. Navodnjavanje izraeno u % navodnjavanog u obradivom zemljitu 6. Intenzitet korienja zemljita izraen u % zasejanog, u odnosu na obradivo zemljite 7. Intenzitet stoarstva (u velikim jedinicama) na 100 ha poljoprivrednog zemljita III Proizvodna obiljeja 1. Globalna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 ha poljoprivrednog zemljita 2. Globalna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 ha obradivog zemljita 3. Globalna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 zaposlenog u poljoprivredi 4. Robna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 zaposlenog u poljoprivredi 5. Udio robne proizvodnje u % u globalnoj proizvodnji 6. Robna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 ha poljoprivrednog zemljita 7. Stepen specijalizacije poljoprivredne proizvodnje (koncentracija poljoprivredne proizvodnje na odreenom broju proizvoda)

Dr.sc. Milo D. Mikovi RPRILOG POZNAVANJU RAZVOJA ISTRAIVANJA RURALNIH PROSTORA U BOSNI I HERCEGOVINI

14 IV Strukturna obiljeja 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Udio trajnih i polutrajnih kultura u % u poljoprivrednom zemljitu Udio stalnih livada i panjaka u % poljoprivrednog zemljita Udio povrina pod krmnim biljem u % u poljoprivrednom zemljitu Udio animalne proizvodnje u % u globalnoj proizvodnji Udio animalne proizvodnje u % u robnoj proizvodnji Udio industrijskog bilja u % u globalnoj proizvodnji Udio biljojednih ivotinja u % od ukupnog broja domaih ivotinja u uslovnim velikim jedinicama

Svaki od 28 kriterija prema intenzitetu klasira se u jednu od 5 klasa nakon ega se vri tipoloko rangiranje na tipove I, II i III ranga. Navodimo tipove I ranga: E - tradicionalna ekstenzivna poljoprivreda L - tradicionalna poljoprivreda na velikim posjed T - tradicionalna poljoprivreda na malom posjedu M robna poljoprivredna proizvodnja S kolektivna i drutvena poljoprivredna proizvodnja A visoko specijalizovana ekstenzivna i intenzivna stona proizvodnja Uz navedenih est tipova prvog ranga poljoprivredne proizvodnje u metodologiji za tipologiju poljoprivrede svijeta, navedeno je 25 tipova drugog I 93 tipa treeg ranga. Ova tipologija, naalost, nije nala iru primjenu u praksi.

Novija istraivanja funkcija seoskih naselja

Drutveno ekonomski razvitak tokom vremena i razliit intenzitet industrijalizacije i urbanizacije naruili su otu granicu izmeu sela i grada. Teritorije sela nisu vie samo iskljuivo agrarni proizvodni prostor. Sem cestovnih i eljeznikih saobraajnica, energetskih objekata i hidroakumulacija razliite namjene, energetske i telefonske mree, u seoski prostor lociraju se industrijski objekti, skladita robe, naroito u okolini gradova i du saobraajnica, zatim zone za rekreaciju i odmor gradskog stanovnitva. U potrebama za seoskim prostorom jednostrano su uzraene aspiracije velikih gradova: seoski prostor se smatra rezervnim prostorom za irenje grada i potreba gradskog stanovnitva. Sve izraenija polifunkcionalnost seoskog prostora namee savremeno vrjednovanje prirodnih teritorijalnih kompleksa i koordinaciju razliitih funkcija, postojeih i onih koje predviamo prostornim planovima na seoskom podruju. Imajui to u vidu savremena funkcinalna klasifikacija sela ne moe se vie svoditi samo na razliite vidove analize aktivnog stanovnitva po granama djelatnosti ve je nephodno upoznavanje prostorne strukture itavog seoskog atara i njegovih funkcija. Znaaj polifunkcionalnosti seoskog prostora potvren je djelatnou Meunarodne geografske uni-

ZBORNIK Prvi meunarodni geografski znanstveni simpozij

15 je. Ve 1972. godine bila je osnovana Radna grupa za planiranje i razvoj seoskih podruja koja je od 1976. prerasla u Komisiju za razvoj seoskih podruja, a od 1984. godine ova Komisija djeluje kao Komisija za promjene seoskih sistema. Iz iskustva u istraivanjima funkcionalne strukture seoskih podruja koja su na nizu primjera obavili strunjaci Instituta za geografiju i prostorno planiranje Poljske Akademije nauka, osnovni metodski problemi kao i kod svake klasifikacije bili su sljedei: izbor i identifikacija objekata istraivanja, izbor kriterija za funkcionalnu klasifikaciju i njihova kvantifikacija i analiza kriterija i metoda tipolokog grupisanja. Uslijedio je izbor kriterija za funkcionalnu klasifikaciju seoskog prostora imajui u vidu osnovna sredstva za proizvodnju zemlju, rad i kapital, te efekte proizvodnje i dohodak.

Pregled primjenjivanih kriterija

I BIOPRODUKCIONE FUNKCIJE POLJOPRIVREDA Udio poljoprivrednog zemljita u % u ukupnoj povrini Udio poljoprivrednog zemljita u dravnoj svojini u % ukupne povrine poljoprivrednog zemljita Udio aktivno zaposlenih u poljoprivredi u % u ukupnom broju aktivnog stanovnitva Udio poljoprivrednog stanovnitva u % u ukupnom stanovnitvu Broj aktivno zaposlenih u poljoprivredi na 100 ha poljoprivrednog stanovnitva Broj aktivno zaposlenih u poljoprivredi na 1 domainstvo Vrijednost osnovnih sredstava na 100 ha poljoprivrednog zemljita Vrijednost osnovnih sredstava po jednom domainstvu Obrtna sredstva na 1 ha poljoprivrednog zemljita Globalna proizvodnja na 1 ha poljoprivrednog zemljita Globalna proizvodnja na 1 zaposlenog u poljoprivredi Robna proizvodnja u % od globalne proizvodnje Robna proizvodnja na 1 ha poljoprivrednog zemljita Robna proizvodnja na 1 zaposlenog Udio poljoprivredne proizvodnje u % u nacionalnom dohotku UMARSTVO Povrina pod umama u % ukupne povrine Zaposleni u umarstvu u % ukupno zaposlenih umarska proizvodnja po 1 ha pod umama Udio umarske proizvodnje u % u nacionalnom dohotku

RIBARSTVO Udio vodenih povrina u % ukupne povrine

Dr.sc. Milo D. Mikovi RPRILOG POZNAVANJU RAZVOJA ISTRAIVANJA RURALNIH PROSTORA U BOSNI I HERCEGOVINI

16 Zaposleni u ribarstvu u % od ukupnog broja zaposlenih Robna proizvodnja na 1 ha povrine Udio ribarske proizvodnje u % u nacionalnom dohotku II TEHNOPRODUKCIONE FUNKCIJE INDUSTRIJA Povrine objekata industrijskih postrojenja u % ukupne povrine Zaposleni u industriji u % u ukupnom broju zaposlenih prema mjestu stanovanja i mjestu rada Zaposleni u industriji na 1 km2 Vrijednost osnovnih sredstava na 1 km2 Industrijska proizvodnja na 1 km2 Industrijska proozvodnja na 1 zaposlenog Udio industrijske proizvodnje u % u nacionalnom dohotku GRAEVINARSTVO Zaposleni u graevinarstvu u % ukupnog broja zaposlenih Udio graevinarstva u % u nacionalnom dohotku III USLUNE FUNKCIJE REKREACIJA I TURIZAM Broj zaposlenih u % u ukupnom broju zaposlenih Broj postelja za rekreaciju i turizam na 1 km2 Broj postelja na 1000 stanovnika Udio rekreacije i turizma u % u nacionalnom dohotku TRANSPORT Zaposleni u transportu u ukupnom broju zaposlenih Duina magistralnih i regionalnih puteva na 1 km2 Udio transporta u % u nacionalnom dohotku STANOVANJE Zaposleni koji putuju na posao u % ukupnog broja zaposlenih Zaposleni koji putuju na posao na 1000 stanovnika OSTALE USLUGE Zaposleni u uslunim funkcijama egzogenog karaktera Zaposleni u egzogenim funkcijama na 1000 stanovnika Svaki od predvienih kriterija prema numerikoj vrijednosti bio je numerisan brojem 1 od 5 klasa nakon ega je vrena statistika obrada i tipoloka klasifikacija (Stola, W.,17. str. 444-445). Prema publikovanim i dostupnim radovima iz navedenog pregleda kriterija upotrebljavano je oko 17 kriterija, uz nastojanje da u dovoljnoj mjeri budu reprezentativni za predvienu namjenu. Evidentno je nastojanje istraivaa da se funkcionalna klasifika-

ZBORNIK Prvi meunarodni geografski znanstveni simpozij

17 cija i tipologija seoskih naselja proiri, sem analize strukture aktivnog stanovnitva i poljoprivrednog zemljita na itavoj teritoriji atar sela. Da bi se pristupilo funkcionalnoj klasifikaciji i tipologiji seoskog prostora potrebno je izvriti istraivanje prirodnih teritorijalnih kompleksa i vrjednovati ih da bi bilo mogue prognoziranje kakve sve antropogene sadraje moe primiti prostor. Iz mnotva klasifikacija registrovanih u geografskim bibliografijama odabrali smo predstavljenu, jer je nastala viegodinjim radom u Institutu za geografiju i prostorno ureenje Poljske akademije nauka i uz potrebne nadlenosti Meunarodne geografske unije. Jugoslovenskim geografima je ast to su tokom dvadeset godina, poevi od 1963., na vie lokaliteta zajedno sa poljskim geografima istraivanjem provjeravali valjanost ove metodoloke geografske inovacije. ISKUSTVA KAO MOGUE POUKE Drutvena zbivanja izazvana ratovima i njihovim posljedicama tokom devetnaestog i dvadesetog vijeka, nisu ostavila dovoljno vremena za miran drutveni i ekonomski razvitak. Na teak i nae selo preli su golgotu od kmetstva do vlastite zemlje, industrijalizaciju, razliite oblike svojine i organizacije privrede u periodu socijalistike izgradnje nakon 1945. godine. Sa ponosom treba istai da smo tada imali vrijedna iskustva u istraivanju sela ali svojevrstan ideoloki naboj u to vrijeme nije doputao varijantna rjeenja. Ovdje treba pomenuti jedanaest znaajnih radova o izgonu stoke iz niske Hercegovine na ljetnu ispau na visoke planine od Zelengore pa do Hrbljina, objavljenih u uglednom Glasniku Zemaljskog muzeja od 1928. do 1939. u autorstvu kustosa in. J. Popovia. Ovi radovi bili su dragocjen struno-nauni putokaz za izgradnju dravnih poljoprivrednih dobara na Kuprekoj visoravni, Zagorju, Glasincu i dr. U prvoj dekadi svoga postojanja Univerzitet u Sarajevu i Nauno drutvo BiH organizovali su tokom jula 1956. kompleksno istraivanje teritorije izmeu Bjelanice, Treskavice i Jahorine uz uee eminentnih univerzitetskih linosti svih zvanja, njihovih saradnika i jednog broja studenata. Ova dobro smiljena akcija ostala je u sjeanju najmlaih uesnika kao uzorna kola terenskog rada mladog Univeziteta i nagovjetaj novog privrednog i drutvenog razvoja. Imali su osnova za nadu, jer ovdje su se ljudi saivjeli sa poslovicom koja kae: Bjelanica smrzavica, Treskavica plakavica, Jahorina zla godina, teko nama meu njima. Idue, 1957. godine ovakvo istraivanje je obavljeno na teritoriji Lepenice (Kiseljak). Na Odsjeku za geografiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu znatan broj diplomskih radova studenata geografije imao je za tematiku demografske, privredne i infrastrukturne aspekte sela. Danas, sa vremenske distance od pola vijeka, eho ovih istraivanja se reprodukuje novim generacijama studenata osnovnih i primijenjenih nauka. Donoenjem Zakona o prostornom ureenju SR BiH 1974. otvorena je mogunost konstruktivne saradnje naunih i visokokolskih ustanova u izradi prostornih planova optina i Prostornog plana BiH za period od 1981. do 2000. godine. Takav izazov nije ostavljen bez odgovora. Uslijedio je jedan broj diplomskih i kolektivnih volonterskih radova studenata o projektovanju i izradi tematskih karata za prostorne planove optina

Dr.sc. Milo D. Mikovi RPRILOG POZNAVANJU RAZVOJA ISTRAIVANJA RURALNIH PROSTORA U BOSNI I HERCEGOVINI

18 Bratunac, itluk, Zvornik, Laktai, Neum, apljina i Dubrovnik. Po broju i strukturi tematskih karata ovi radovi su predstavljali poetke dokumentacionih atlasa datih optina. Poeljnu podrku ureenju prostora dala je Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine osnivanjem Meuakademijskog odbora za prostorno ureenje. Ovaj odbor organizovao je u decembru 1978. Savjetovanje o pitanjima prostornog razvoja Bosne i Hercegovine na kome su na osnovu devet saoptenja razmatrani prirodni, humani, drutvenoekonomski i tehniki aspekti prostornog planiranja. Bosna I Hercegovina je na putu u euroatlantske integracije. Meutim, zabrinjavaju sve otriji izrazi nezadovoljstva zapadnoevropskih ratara, stoara i vinogradara privrednom politikom u svojim zemljama. ta eka nae selo?

Umjesto zakljuka
Oito je, da se iz seljake torbe sa neodoljivom lakoom vijekovima uzima, a poteno nije uzvraalo. Ono to je anti rekao o seljakom ivotu antologijskim stihovima, a Koi prozno i sada je aktualno. Zato teak i drava teko postiu iskreno partnerstvo? Valjda odgovore treba oekivati od nauke i politike, kao i aktera ovih dviju sfera djelatnosti. Ti odgovori uvijek moraju biti pravovremeni i smjeli pa i sada kada treba pisati nekrolog onim selima irom Bosne i Hercegovine kojih vie nema kao demografskih i privrednih subjekata. Narodna mudrost ui da na ljutu ranu ide ljuta trava, to u naim prilikama znai samo otrim akcijama stanje se moe popraviti. Ovako teak, a astan posao ne smije se odlagati.

Literatura
ZBORNIK Prvi meunarodni geografski znanstveni simpozij

1. Cviji J.: Uputstva za poznavanje sela u Bosni i Hercegovini, Bosanska vila, XIII, Sarajevo, 1898, br. 4. i 5. 2. Dedijer J.: Bileke Rudine, Naselja i poreklo stanovnitva, II, Beograd, 1903, str. 669-900. 3. Dedijer J.: Hercegovina, Naselja i poreklo stanovnitva, VI, Beograd,1909, str. 3-448. 4. uri Kozi O.: uma, Povr i Zupci u Hercegovini, Naselja i poreklo stanovnitva , II, Beograd,1903, str. 243-418. 5. Filipovi M.: Visoka nahija, Naselja i poreklo stanovnitva, XXV, Beograd, 1928, str.191-774. 6. Filipovi M.: Borovica, Naselja i poreklo stanovnitva, XXVI, Beograd, 1930, str. 593-616. 7. Filipovi M.: Vogoa i Bioa u Bosni, Naselja i poreklo stanovnitva, XXVI, Beograd, 1930, str. 617-696. 8. Filipovi M.: Glasinac, Naselja i poreklo stanovnitva, XXXII, Beograd, 1950, str. 176-463. 9. Filipovi M.: Rama u Bosni, Naselja i poreklo stanovnitva, XXXV, Beograd, 1955, str. 1-228.

19 10. Filipovi M. i Miovi LJ.: Popovo u Hercegovini, Naselja i poreklo stanovnitva, XXXV, Beograd, 1955, str. 1-228. 11. Karanovi M.: Pounje u Bosanskoj krajini, Naselja i poreklo stanovnitva, XX, Beograd, 1925, str. 277-724. 12. Karanovi M.: Sanika upa u Bosanskoj krajini, Naselja i poreklo stanovnitva, XXVI, Beograd, 1930, str. 241-305. 13. Kostrowicki J. i Szyrmer H.J.: Typologia rolnictwa, koncepcja i metoda, Polska adademia nauk, Warszawa, 1990, str. 1-131. 14. Raenovi P.: Sela parohije Krnjeue u Bosni, Naselja i poreklo stanovnitva, XIII, Beograd, 1923, str. 155-189. 15. Raenovi P.: Bjelajsko polje i Bravsko, Naselja i poreklo stanovnitva, XX, Beograd, 1925, str. 123-276. 16. Raenovi P.: Unac, Naselja i poreklo stanovnitva, XXX, Beograd, 1948, str. 443-635. 17. Stola W.: Klasyfikacja funkcjonalna obszarow wijejskich Polski, Prezeglad geograficzny, tom LIV, 4, 1982, str. 427-451. 18. obaji P.: Dabarsko polje u Hercegovini, Naselja i poreklo stanovnitva, XXXIV, Beograd, 1954, str. 1-55. 19. Trifkovi S.: Viegradski Stari Vlah, Naselja i poreklo stanovnitva, II, Beo grad, 1903, str. 611-667. 20. Trifkovi S. i V.: Sarajevska okolina, Naselja i poreklo stanovnitva, V, Beograd, 1908, str. 1-309.

Dr.sc. Milo D. Mikovi RPRILOG POZNAVANJU RAZVOJA ISTRAIVANJA RURALNIH PROSTORA U BOSNI I HERCEGOVINI