UNIVERZITET U TUZLI EKONOMSKI FAKULTET VISOKA POSLOVNA KOLA

RAZVOJ EKONOMSKE MISLI (Dodatni materijal za spremanje ispita)

redmetni nasta!ni"# Dr s$% Zijad D&a'i() do$ent

Tuzla, decembar 2008 !"d

1. EKONOMSKA MISAO ANTIKE GRKE Ekonomska misao antike Grke se razvija u okviru opte filozofije drave i drutva, a moemo je slijediti od nastajanja robovlasnikog ureenja. Radi se o elementarnim pogledima o pojedinim ekonomskim pojavama razmjena, pravednost u sferi ekonomski! odnosa" djelimino sadranim u okviru drugi! donekle oblikovani! nauka kao sto su filozofija, etika i politika. #toga ne udi, da u djelima ondanji! pjesnika, filozofa, istoriara i dravnika, otkrivamo i odgovaraju$e ekonomske poglede ili opise materijalnog ivota. %eu antikim filozofima koji su se u svojim epo!alnim djelima posredno doti$ali i pitanja vrednovanja proizvoda u robnonovanom prometu, treba pomenuti &senofoa '''()*+. g. prije n.e.", ,latona '-.()'.. g. prije n. e." i /ristotela )0'()--. g. prije n. e.". /ntiki filozofi, glasnogovorni$i klase robovlasnika koji su svoju ekonomsku snagu $rpili iz plodova rada !iljada robova na ogromnim poljoprivrednim dobrima, branili su opstanak naturalne privrede suprostavljaju1i se razvoju robne privrede i novi! klasa(trgova$a i zanatlija. &senofon je u djelu Ekonomikus raspravljao o pitanjima kako jedan pametan doma1in treba da upravlja svojim imanjem i na koji nain on moe da postigne ravnoteu izmeu pri!oda i ras!oda. &senofon je pripadao mislio$ima koji su u novim privrednim djelatnostima, zanatstvu i trgovini, koje su se pojavile kao posljedi$a drutvene podjele rada, vidjeli kli$u razdora naturalne privrede, pa, samim tim, i kli$u razdora robovlasnikog poretka. 2bog toga se &senofon izjanjavao u prilog obnavljanja naturalne privrede, ne s!vataju1i neumitnost razvoja robnonovane privrede. &senofonov Ekonomikus smatra se prvim priznatim djelom o privrednim pitanjima koje je bilo poznato ne samo u antiko doba nego i u vrijeme razvoja feudalizma u zapadnoj Evropi. 2. PLATON, ARISTOTEL I EKONOMSKA MISAO &od najve1eg grkog filozofa /ristotela )0'()--. god.p.n.e.", nalazimo do tada naj$jelovitiju ekonomsku misao, iako je rije samo o odreenim dijelovima rasprave o vlasnistvu i sti$anju bogatstva, statusu robova, nov$u i kamatama, ljudskim potrebama, tumaenju vrijednosti drugi! dobara", koji tek kasnije dobivaju svoju pravu vrijednost. /ristotel se zalae za privatno vlasnitvo kao preduslov liberalnosti. 3akoe, on spoznaje prirodu nov$a i kovani$a i prvi put u istoriji on pokusava da razgranii pojmove upotrebne i prometne vrijednosti roba. ,laton se bavio pitanjima $jelis!odne upotrebe do!otka, priavi ovom pitanju prvenstveno sa so$ijalnog stanovita. ,laton se, kao i &senofon, suprostavljao zanatsko(trgovakoj orijenta$iji grke privrede. %eutim, kako je ivio ve1 u vrijeme razvijeniji! imovinski! nejednakosti koje
-

su nastale upravo pod utje$ajem razvoja trgovine, on ide dalje od &senofona i u svom uvenom djelu 4rava postavlja na$rt o ureenju drave. ,latonov na$rt ureenja drave zasniva se na prin$ipima drutvene !armonije i pravinosti. ,laton je dao prijedlog kako treba urediti dravu u kojoj bi potrebe svi! ljudi bile to bolje podmirivane. ,latonovo djelo je bilo reak$ija na prodor robnonovane privrede u naturalne okvire robovlasnike drave, imovinsko raslojavanje graana Grke i na narastanje bogatstva trgova$a. ,laton je smatrao da bogatstvo unitava ljudske vrline i borio se protiv pretvaranja osiromaeni! slojeva graana u robove. 2a razliku od &senofona i ,latona, /ristotel je u svom poznatom djelu ,olitika pri!vatio mogu1nost sti$anja novanog bogatstva kroz robnonovani promet, ali na svoj spe$ifian nain. 5aime, /ristotel je smatrao da materijalno bogatstvo treba posmatrati kao skup korisni! stvari kojima ljudi zadovoljavaju svoje potrebe i sve dok se stvari prisvajaju radi nji!ove korisnosti, narastanje bogatstva nije suprotno ljudskim vrlinama. %eutim, pretjerano nagomilavanje bogatstva u obliku kovanog nov$a vodi gramzivosti i tvrdiluku. 2bog toga se /ristotel opredjeljivao za poljoprivredu i razmjenu poljoprivredni! proizvoda, koje je smatrao prirodnim oblastima privreivanja, a osuivao je svaku razmjenu koja se odvijala iskljuivo radi zarade. 4akle, i u /ristotelovim mislima ogledaju se nazori agrarne robovlasnike klase koja je sa negodovanjem posmatrala napredovanje trgovakog stalea. 3. EKONOMSKA MISAO ANTIKOG RIMA /ntiki Rim, po svome znaaju u razvoju ekonomske misli, zaostaje za antikom Grkom, ali ini znaajan kontinuitet prema savremenoj ekonomskoj nau$i. 5ajve$i doprinos Rimljana razvoju ekonomske misli je u6 ( posebnom isti$anju zemljoradnje za ekonomski razvoj, to se izraavalo kroz unapreenje metoda u obradi i upravljanju porodinom privredom i, ( ouvanju privatnog vlasnitva kroz poznate rimske zakone, sto je utemeljilo savremenu europsku $iviliza$iju. 4. TOMA AK INSKI %eu najpoznatije srednjovjekovne teologe koji su se bavili i privrednim pitanjima spada 3oma /kvinski 1--*(1-.'", iji su pogledi vaili kao zvanina politika 7atikana, 3oma /kvinski je objanjavaju1i ta bi se moglo podrazumjevati pod pravinom $ijenom koju zanatlije napla1uju trgov$ima na veliko, pokuavao da odobri staleke interese trgova$a i zanatlija. 8n je pod pravinom $ijenom najprije podrazumijevao $ijenu koja odgovara utroku rada u proizvodnji nekog zanatskog proizvoda. %eutim, ukoliko $ijena koja odgovara utroku rada ne obezbjeuje zanatliji koji prodaje ili trgov$u koji od njega kupuje zanatski proizvod da ivi u skladu sa svojim drutvenim poloajem, pravina $ijena nije vie pravina. 3ada, smatrao je /kvinski, $ijenu proizvoda treba uskladiti sa za!tjevima koje postavlja drutveni poloaj zanatlije, odnosno trgov$a.
)

Razlog za formulisanje teorije pravine $ijene treba traiti u injeni$i da u kasnom srednjem vijeku formiranje $ijena zanatski! proizvoda nije bilo preputeno tritu, ve1 su $ijene bile rezultat trgovaki! poslova koje su sklapali predstavni$i udruenja zanatlija i trgova$a. 5aime, u kasnom srednjem vijeku bilo je pravilo da se trgov$i preraevinama udruuju u gilde koje su bile u monopolskom poloaju uvijek kada bi otkupljivale zanatske proizvode od samostalni! sitni! robni! proizvoaa. %onopolski poloaj trgova$a se ispoljavao u nametanju monopolske $ijene samostalnim zanatlijama, to je znailo da su zanatski proizvodi nabavljani na veliko po $ijeni nioj od one koja bi se formirala u uslovima slobodne konkuren$ije na gradskim trni$ama. 4a bi se zatitili od samovolje trgova$a, i zanatlije su se udruivale u $e!ove, pa su predstavni$i gildi i $e!ova pregovarali o visini $ijena zanatski! proizvoda. 3oma /kvinski je bio izraziti protivnik zelenatva, smatraju1i da je zelenatvo u suprotnosti sa $rkvenim zakonima. 8n nije uviao da je kamata na zelenaki kapital posljedi$a rijetkosti. 8n je uoio da zelenai naplauju kamatu zato to od trenutka kada pozajme nova$ do trenutka kada im on bude vra1en protekne odreeno vrijeme, ali je smatrao da je to izuzetno tetno, jer je vrijeme dar boji kojim se ne smije trgovati. !. RA" O# MERKANTILI"MA ,rva kola ekonomske misli iji su predstavni$i pokuali da otkriju gdje se stvara vrijednost, to jest bogatstvo jednog naroda bio je merkantilizam. ,rema uenju merkantilista, bogatstvo naroda stvara se u trgovini, a zemlja je bogata onoliko koliko ima zlata i srebra, odnosno zlatnog i srebrenog kovanog nov$a. %erkantilizam je ekonomski prava$ koji je nastao u Evropi krajem 97 i poetkom 97: vijeka i gospodario ekonomskom teorijom zapadne Evrope sve do poetka 97::: vijeka. 5ajpoznatiji predstavni$i merkantilizma su6 u Engleskoj 3omas %un 1*.1(1+'1", trgova$ i jedan od uvene :stonoindijske kompanije, i u ;ran$uskoj /ntoan %onkretjen 1*.+(1+-1", pisa$ i ekonomski savjetnik <uja 9:::. 2a ime fran$uskog merkantiliste %onkretjena vezuje se prvi naziv nauke o privrednom ivotu. %onkretjen je ovu nauku nazivao politika ekonomija, koja 1e tek vijek i po poslije objavljivanja njegovog djela =3raktat o politikoj ekonomiji> postati samostalna nauna dis$iplina, kasnije poznata pod imenom ekonomija. ? =3raktatu o politikoj ekonomiji> koji je objavljen 1+1*.godine, pod imeni$om ekonomija koja potie od grki! rijei oikos ku1a, doma1instvo" i nomos zakon", %ontekrjen je podrazumijevao ljudsku privrednu djelatnost uopte, a pridjevom politika, koji potie od grke rijei polis grad(drava", on je nagovjetavao da se radi o drutvenoj organiza$iji, odnosno o drutvenom ureenju ekonomskog ivota. 4rugim rijeima pod $o%i&i'kom ekonomi(om merkantilisti su podrazumijevali $rak&i'na $ra)i%a $ri)re*ne *(e%a&nos&i +o$,&e. %erkantilizam se dijeli u dvije faze i to6 1. Rani merkan&i%izam ( zove se jo monetarni sistem ili bulionizam i javlja se izmeu 1'*@. i 1+@@. godine i zalae se za sufi$it novanog bilansa, jer se bogatstvo jedne drave
'

ogleda u koliini nov$a i plemeniti! metala, pa se drava treba zalagati za to ve1i izvoz robe i zabranu uvoza roba. -. Raz)i(eni merkan&i%izam merkantilizam u uem smislu" javlja se izmedu 1+@@. i 1.*@. godine i prisutan je u najrazvijenijim zemljama Europe Apanija, :talija, ;ran$uska..." -. OSNO NA O.IL#E/#A MERKANTILI"MA %erkantilizam tei ka stvaranju jaki! drava kroz akumula$iju nov$a i meunarodnu trgovinu, uz ra$ionalno koristenje sopstveni! izvora, a osnovna obiljeja su mu6 ( iskoritavanje svakog dijela zemljita za privredne djelatnosti ( to ve$e koritenje doma1i! sirovina za gotovi proizvod ( formiranje radnike klase ( ograniavanje uvoza, a podsti$anje izvoza ( zabrana izvoza zlata i srebra 0. 1I"IOKRATI"AM ,redstavni$i druge kole ekonomske misli, koji su takoe pokuali da odgovore na pitanje gdje se stvara ekonomsko bogatstvo jednog naroda, bili su fiziokrati. 2a razliku od merkantilista koji su smatrali da se bogatstvo stvara u trgovini, fiziokrati su smatrali da je izvor ekonomskog bogatstva poljoprivredna proizvodnja. 8ni su bili glasnogovorni$i fran$uske agrarne aristokratije koja je tokom 97::: vijeka ve1 uveliko gubila ekonomsku mo1. ?zro$i gubitka ekonomske mo1i agrarne aristokratije bili su jaanje gradske buroazije, iji je povla1eni poloaj u drutvu bio podsti$an dravnim povlasti$ama u proizvodnji preraevina. 5aime, da bi se u skladu sa merkantilistikim uenjem odravao aktivni spoljnotrgovinski bilans, trebalo je odravati konkuretski poloaj proizvoaa preraevina na stranim pija$ama relativno niskim trokovima proizvodnje. / kako su trokovi proizvodnje preteno zavisili od visine nadni$a zanatski! radnika, trebalo je $ijene poljoprivredni! proizvoda odravati na relativno niskom nivou, jer je visina i kretanje nadni$a prvenstveno zavisilo od visine i kretanja $ijena poljoprivredni! proizvoda. ;iziokrati su kritikovali ovakvu dravnu interven$iju u privredi, zalau1i se za slobodno formiranje $ijena poljoprivredni! proizvoda na pija$ama. ? ;ran$uskoj tokom 97::: vijeka, da bi mogli da izdre stranu konkuren$iju, pojedine zanatlije i trgov$i prestaju da potuju $e!ovske odredbe i odredbe gildi. Be!ovi i gilde se raspadaju. ,ojedine zanatlije uspijevaju da samostalno nastave sa zanatskom proizvodnjom, a druge zanatlije propadaju. ,ro$es raslojavanja gradskog stanovnitva fiziokrati su objasnili neumitno1u ekonomski! zakona slobodne konkuren$ije i na tritu preraevina. 3ako su fiziokrati na posredan nain, ustvari, stavili do znanja da blagonaklono gledaju na raslojavanje gradskog stanovnitva, jer je ono slabilo poloaj buroazije koja je bila direktni konkurent agrarnoj aristokratiji.

Glavni predstavni$i fiziokratske kole ekonomske misli, koja je ustanovljena u ;ran$uskoj u 97::: vijeku, bili su Fransoa Kene 1+C'(1..'", !irurg i dvorski ljekar koji je poeo da se bavi ekonomskim pitanjima tek u kasnim godinama i An Rober ak Tirgo 1.-.(1.01", po profesiji teolog, ali dravni inovnik, ministar finansija u vladi <uja 97:. ;iziokrati su dobili ime prema s!vatanju koje su zastupali da u privrednom ivotu treba slobodno da vladaju prirodan zakon, a slobodna vlada prirodni! zakona naziva se fiziokratija. 4akle, fiziokrati su se suprotstavljali s!vatanju merkantilista koji su se zalagali za dravni interven$ionizam. 2. O.#EKTI NA TEORI#A RI#E3NOSTI .RITANSKI4 KLASIKA 5KLASINA 6KOLA7 Ekonomija je mlada nauna dis$iplina koja je dobila svoje iznijansirane naune okvire tek u radovima britanske klasine kole pred kraj 97::: vijeka i u prvoj polovini 9:9 vijeka, kada je ekonomski sistem industrijskog kapitalizma uzeo punog ma!a u 2apadnoj Evropi. Razvoj ekonomskog sistema industrijskog kapitalizma mogu1e je podijeliti na period razvoja ekonomskog sistema klasinog kapitalizma i period razvoja ekonomskog sistema dravno monopolskog, odnosno savremenog kapitalizma. Ekonomski sistem klasinog kapitalizma obu!vata vrijeme od kraja 97::: vijeka, kada je prvi put uveden industrijski, mainski, odnosno fabriki sistem u proizvodnju, do 7elike svjetske ekonomske krize 1C-C(1C)). godine. 7rijeme klasinog kapitalizma ima dvije faze. Prva, liberalna faza klasinog kapitalizma, koja traje od kraja 97::: do pred kraj 9:9 vijeka, karakteristina je po relativno slobodnom djelovanju trita, odnosno po potpunoj konkuren$ijiD druga, monopolska faza razvoja klasinog kapitalizma, koja obu!vata kraj 9:9 i poetak 99 vijeka, karakteristina je po monopoliza$iji privrede i trita, odnosno po nepotpunoj konkuren$iji. 2apadna Evropa bi1e .@(i! godina 9:9 vijeka i kolijevka marginalizma, naunog prav$a koji se pojavio u /ustriji i Avaj$arskoj i koji je obiljeio nastanak mikroekonomije kao posebne grane ekonomske nauke. 2bog toga je i prirodno da se glavna teorijska dostignu1a o ekonomskom blagostanju ljudi, o zakonitostima funk$ionisanja trinog me!anizma i o ljudskom ponaanju prema naelu ra$ionalnosti baziraju na iskustvima materijalno ekonomskog kapitalistikog razvitka 2apadne Evrope. 8. PREMA A3AM9 SMIT49 KO#A #E NA#"NAA#NI#A KARIKA 9 LAN:9 1AKTORA .OGATST A NARO3A I KO#E S9 PRE3NOSTI TE KARIKE; 5ajvanija karika u lan$u faktora bogatstva je proizvodni rad i rastu1i prinosi a najvanije prednosti su6 ( pove$avaju spretnost svakog pojedinog radnika ( dovode do utede vremena koje se obino gubi prelaskom sa jedne vrste rada na drugu

( dovodi do izuma velikog broja maina koje olakavaju i skra1uju rad te omogu1ava da jedan ovjek radi posao koji bi radilo vie ljudi

1<. TEORI#A RA3NE RI#E3NOSTI A3AMA SMITA #mitova teorija radne vrijednosti zasnovana je na postav$i da je vrijednost robe na tritu odreena koliinom rada utroenog u njenoj proizvodnji, odnosno radnim vremenom potrebnim za proizvodnju te robe. ,ri tome, u radnom danu ili radnom asu, kao jedini$a radnog vremena, ne troi se uvijek ista koliina rada zato to svi radovi nisu iste sloenosti. 4rugim rijeima, rad ima pored kvantitativne i svoju kvalitativnu dimenziju. &valitativnu dimenziju rada odreuje struno obrazovanje i spe$ijalnost. Rad odreene kvalifika$ije i sloenosti neop!odan je da bi se proizvelo materijalno dobro sasvim odreene upotrebne vrijednosti. &vantitativnu dimenziju rada odreuje koliina rada koja je utroena u proizvodnju bilo kog materijalnog dobra. ,ri tome se postavlja pitanje kako izraziti radove razliiti! kvalifika$ija i sloenosti istim kvantitativnim imeniteljem da bi radovi razliite sloenosti i kvalifika$ija bili uporedivi. #mit je smatrao da je to mogu1e tako to 1e se sloen, kvalifikovan rad svesti na vie puta umnoen prost, nekvalifikovan rad. ? jednom satu teka napora moe biti vie rada nego u dva sata lagana poslaD vie je rada u jednom satu zaposlenja u zanatu za koji treba deset godina rada da se naui nego u mjese$ dana radinosti u nekom obinom i opte poznatom zaposlenjuE7e1a vrijednost proizvoda ljudi izuzetni! kvalifika$ija jeste esto samo razumna odteta za vrijeme i rad koji su utroeni za sti$anje ti! kvalifika$ija 1<. SE#O "AKON TR/I6TA Fan Gatist #ej 1.++(10)-", fran$uski ekonomista i najpoznatiji popularizator uenja /dama #mita, njegov najve1i doprinos ekonomskoj nau$i i misli se ogleda u H2akonu tritaI, koji je u njegovu ast nazvan Se(o) zakon &r=is&a, a koji glasi6 Proiz)o*i se razm(en(+(+ za $roiz)o*e, s)aka $on+*a s&)ara s)o(+ $o&ra=n(+ i s)aka $o&ra=n(a s&)ara s)o(+ $on+*+, s)aki k+$a> (e $ro*a)a> i s)aki $ro*a)a> (e k+$a>. 11. MALT9SO A TEORI#A STANO NI6T A 3omas %altus 1.++(10)'", engleski ekonomista i sljedbenik klasine politike ekonomije, u ekonomskoj misli 1e ostati poznat po svom H2akonu stanovnitvaI, koji je njemu u ast nazvan Ma%&+so) zakon s&ano)ni,&)a, a koji glasi6 Stanovni tvo ako nije pod kontrolom, ima tenden!iju da se uve"ava po geometrijskoj progresiji# $amirni!e se uve"avaju po atritmetikoj progresiji# %akoni prirode ine &ranu
.

neop&odnom za 'ivot ljudi, pa se posljedi!e ovi& neravnomjerni& sila moraju ujednaavati# To podrazumijeva postojanje stalni& i mo"ni& koni!a porastu stanovni tva, i to usljed te ko"e pribavljanja &rane#

12. 3A I3 RIKAR3O I #O4N ST9ART MILL; 4ejvid Rikardo 1..-(10-)", bogati poslovni ovjek rodom iz <ondona, uobliio je teorijski sistem ekonomske misli klasine britanske kole u svom glavnom djelu ,rin$ipi politike ekonomije i oporezivanja , koje je objavljeno 101.. godine. 4zon #tjuart %il 10@+(10.)", filozof i ekonomist, izvrio je najbolju sistematiza$iju i populariza$iju uenja klasine britanske kole ekonomske misli u djelu ,rin$ipi politike ekonomije sa izvjesnom nji!ovom primjenom na so$ijalnu filozofiju , koje je objavljeno 10'0. godine. %ilovi ,rin$ipi politike ekonomije bi1e nekoliko de$enija pri!va1eni u Gritaniji kao standardni udzbenik ekonomije. ? vrijeme kada je stvarao Rikardo, englesko drutvo je ve1 potpuno bilo izdiferen$irano na tri klase6 zemljoposjednike, industrijske kapitaliste i najamne radnike, a industrijiski mainski, odnosno fabriki sistem suvereno je zagospodario proizvodnjom preraevina. ?vr1ivanje ekonomskog sistema industrijskog kapitalizma u Gritaniji omogu1ilo je Rikardu da potpuno apstra!uje !istorijsku komponentu privrednog ivota i da zakonima kapitalistike proizvodnje objasni zakone ekonomske aktivnosti uopte. 13. S9.#EKTI NA TEORI#A RI#E3NOSTI MARGINALISTA; &lasina britanska kola je neprikosnoveno dominirala ekonomskom naukom itav vijek.:pak, odma! poslije objavljivanja epo!alnog dijela /dama #mita =Gogatstvo naroda>, pojavili su se kritiari njegove teorije radne vrijednosti u :taliji, ;ran$uskoj, 7elikoj Gritaniji, /ustriji i Avaj$arskoj.8ni su smatrali da >stvar nema vrijednost zbog trokova rada uloenog u njenu proizvodnju, nego stvar kota zato to za kup$a ima vrijednost>. :deja da se vrijednost robe ne odreuje trokovima proizvodnje nego korisno1u koju ima za kup$a, dobila je iroku javnu afirma$iju tek 10.1.godine,kada su britanski teoretiari #tenli 4evons i austrijski teoretiar &arl %enger objavili,nezavisno jedam od drugog dijela, >3eorija politike ekonomije> i =,ri$ipi ekonomije>. 8vim djelima je obiljeen poetak razvoja marginalistikog prav$a u ekonomiji, koji se u ekonomskoj literaturi esto sre1e pod nazivom >4evonsova revolu$ija>. 2a razliku od britanski! klasika, koji su u ekonomiji zastupali objektivne teorije vrijednosti6 teoriju radne vrijednosti i teoriju trokova proizvodnje, teoretiari marginalisikog prav$a ekonomske misli zastupali su subjektivnu teoriju vrijednosti. 8dnosno, dok su klasi$i smatrali da je vrijednost robe odreena koliinom rada utroenog u proizvodnji, odnosno u trokovima proizvodnje, predstavni$i marginalistike ekonomske misli
0

su uili da je vrijednost, odnosno $ijena na tritu odreena subjektivnom o$ijenom potroaa o korisnosti ovog proizvida. 4akle, na pitanje6 ta odreuje vrijednost robe, klasi$i su traili odgovor u proizvodnji, odnosno na strani ponude, a marginalisti u potronji, odnosno na strani tranje.

14. .EKA PSI4OLO6KA 6KOLA Glavni predstavni$i beke, odnosno austrijske psi!oloke kole ekonomske misli bili su &arl %enger 10'@(1C-1" i Eugen von Gembaverk 10*1(1C1'", profesori pravnog fakulteta u Geu. &arl %enger je temeljio svoju analizu na s!vatanju da je predmet ekonomske nauke odnos individue prema dobrima kojima zadovoljava potrebe. ,otrebe su, prema %engeru, psi!oloke veliine koje su dijeljive, mjerljive po intenzitetu i kvantitativno uporedive. #vaki pojedina$ motivisan !edonistikim naelom, stvara sopstvenu skalu potreba po redosljedu subjektivne vanosti. ,od predpostavkom da su dobra !omogena i dijeljiva, njima se moe podmiriti svaka pojedinana potreba do eljenog intenziteta. :ndividualna ljestvi$a potreba na kojoj je %enger prikazao kako intenzitet jednoobrazne potrebe opada dodavanjen svake jedini$e dobara dok ne padne na nulu, kada je potreba potpuno podmirena, u mikroekonomiji se naziva %engerova skala. 1!. LO"ANSKA MATEMATIKA 6KOLA <ozanska kola je nastala djelima <eona 7alrasa 10)'(1C1@", profesora univerziteta u <ozani Avaj$arskoj". 8va marginalisika kon$ep$ija je poznata po uvoenju iroke primjene matematike u ekonomiji u formi prin$ipa algebarski! rauna. <ozanska kola, u sutini svodi ekonomsku nauku na istu ekonomiju, odnosno na teoriju $ijena. &ada objanjava pojam iste ekonomije.7alras u sutini nastoji da razdvoji teorijsku od primijenjene ekonomije, smatraju1i da ekonomija treba da bude isto teorijska nauna dis$iplina. :ako je ivio i radio u vrijeme monopoliza$ije kapitalistike privrede i trita, 7alras je zasnovao svoju analizu na uslovima potpune konkuren$ije na tritu. ? svojoj teoriji $ijena, 7alras stanje $o&$+ne konk+ren>i(e naziva reimom !ipotetike apsulutne konkuren$ije. 7alras u svom glavnom dijelu =Elementi iste politike ekonomije> koje je objavljeno 10.'.godine $os&a)%(a &eori(+ o$,&e $ri)re*ne ra)no&e=e. 8bjanjenje za potpunu konkuren$iju, kao polazite svoje ekonomske analize, 7alras nalazi u predpostav$i da upravo potpuna konkuren$ija kombinuje prirodne resurse i usluge faktora proizvodnje na najefikasniji nain koji obezbjeuje maksimum zadovoljenja potreba. Glavna karakterisitka potpune konkuren$ije je savreno dijelovanje trinog me!anizma u pro$esu uspostavljanja ravnotene $ijene pri kojoj postoji jednakost ponude i tranje. 5a strani ponude i na strani tranje postoji
C

veliki broj ekonomski! subjekata. 5a strani proizvoaa postoji konkuren$ija jer se oni bore za svakog kup$a. /ko je kupa$a nedovoljno, proizvoai pristaju da snie $ijene. 5a strani potroaa takoer postoji konkuren$ija jer se oni bore za svakog proizvoaa. /ko je proizvoaa nedovoljno, kup$i pristaju da plate viu $ijenu.

1-. NEOKLASINA MIKROEKONOMSKA ANALI"A #ve do pojave djela /lfreda %arala, izmeu pobornika britanske klasine kole i marginalista voena je u javnosti otra polemika o tome da li vrijednost, odnosno $ijenu nekog ekonomskog dobra na tritu odreuju trokovi proizvodnje kao objektivna kategorija ili subjektivni osje1aj korisnosti koje neko ekonomsko dobro ima za kup$a. ? ekonomskoj literaturi se naje1e pominje polemika o determinantama vrijednosti bisera. ,rema teoriji radne vrijednosti /dama #mita, vrijednost bisera na tritu je velika zato to ljudi moraju da uloe mnogo truda da bi i! izronili, izbrusili i dopremili do kupa$a. 3eoretiari subjektivne vrijednosti, ukazali su na injeni$u da =biseri ne dostiu visoku $ijenu na tritu zato to ljudi moraju da rone da bi doli do nji!, ve1 naprotiv ljudi rone da bi doli do nji! zato to biseri na tritu dostiu visoku $ijenu>. 4rugim rijeima biseri vrijede na tritu zato to postoji subjektivna o$jena kupa$a o nji!ovoj korisnosti, a ne zato to je za pojavu bisera na tritu trebalo podnijeti trokove nji!ove proizvodnje. /lfred %aral je pomirio suprostavljena s!vatanja pristali$a britanski! klasika i marginalista, ukazuju1i na injeni$u da )ri(e*nos& ekonomski? *o@ara na &r=i,&+ za)ise kako o* &ro,ko)a $roiz)o*n(e &ako i o* s+@(ek&i)ne o>(ene $o(e*ina>a o n(i?o)o( korisnos&i. =&orisnost, odnosno tranja odreuje koliinu koja 1e biti ponuena na tritu. 8d koliine koja 1e biti ponuena zavisi visina trokova proizvodnje. 3rokovi proizvodnje odreuju vrijednost, odnosno $ijenu>.

10. PRE3STA NI:I 4ISTORI#SKE 6KOLE ,redstavni$i istorijske kole su6 (/dam %iler E%emen&i *r=a)ne )(e,&ine, 10@C"D (;ridri! <ist Na>iona%ni sis&em $o%i&i'ke ekonomi(e, 10'1"D (7il!em Roer Sis&em naro*ne $ri)re*e, + *. kn(. 10*'. J 10C'."D (Gruno Kildebrand Na>iona%na ekonomi(a sa*a,n(os&i i @+*+Anos&i, 10'0"D (&arl &nis Po%i&i'ka ekonomi(a sa s&ano)i,&a is&ori(ske me&o*e, 10*)"D (Georg ;ridri! &nap 3r=a)na &eori(a no)>a, 1C@*"D (&arl Gi!er Nas&anak naro*ne $ri)re*e I B II, 10C)., 1C1-"D (Gustav Amoler Osno)e o$,&e na+ke + naro*no( $ri)re*i, -. kn(., 1C@@. J 1C@'."D (7erner 2ombart Sa)remeni ka$i&a%izam, 1C@'.C Pri)re*a i *r+,&)o".
1@

12. PO EM9 SE 4ISTORI#SKA 6KOLA RA"LIK9#E O3 .RITANSKE KLASINE POLITIKE EKONOMI#E; 5asuprot isto teorijskom, apstraktnom pristupu, ona istie nunost !istorijskog posmatranja, odnosno prouavanje privredne istorije. Ekonomskom liberalizmu klasiara ona suprostavlja protek$ionizam, dravni interven$ionizam i etatizam.?mjesto naturalizma i ra$ionalizma kao filozofska osnova slui joj romantizam a umjesto metoda apstrak$ije i deduk$ije slui se statistikom i induk$ijom. :storijska kola se odvaja od Gritanske klasine politike ekonomije i istie6 1" jedini$a analize ne moe bit svjet u $jelini, kao nedjeljivi entitet, )eA $o(e*ine *r=a)eD -" s)aka zem%(a se na%azi na raz%i'i&om s&+$n(+ raz)o(a i ne postoje opteteorijska i praktina naela nji!ovog ponaanja i )" *r=a)e &re@a *a s$ro)o*e in&er)en>ionis&i'k+ $o%i&ik+, umjesto liberalistike politike. 5asuprot kosmopolitizmu klasiara, istorijska skola istie nunost na$ionalnog aspekta za privredne probleme i na$ionalne nauke politike ekonomije. 18. KO#A S9 NA#"NAA#NI#A 3#ELA KARLA MARDA; 5ajpoznatija, a ujedno i najznaajnija, djela &arla %arLa su M&apitalM ) toma, prvi objavljen za njegova zivota, a druga dva od strane Engelsa nakon %arLove smrti", M3eorija o viku vrijednostiM, N%anifest komunisti$ke partijeO, N3emelji slobodeO, MEkonomsko(filozofski manuskriptM. 4jela %arLa i Engelsa su u osnovi nauni so$ijalizam. 5ji!ova uenja napravila su prekretni$u u drutvenim naukama. ,rimjena !istorijskog materijalizma u prouavanju zakonitosti odnosa meu ljudima dala je u to vrijeme, revolu$ionarne rezultate. 2<. 6TA MARD O.#A6N#A A 9 S O#O# TEORI#I O I6K9 RI#E3NOSTI ; ? kapitalistikom drutvenom odnosu, radna snaga koju radnik prodaje neovisno od svoje volje, usljed ekonomske nunosti postaje roba. #pe$ifinost radne snage kao robe lei u tome to u toku radnog dana daje proizvodnu vrijednost koja je ve1a od njene pla1e. Re$imo, pla1a to ju je primio za 0 sati rada ima, npr.vrijednost ' sata rada, druga ' sata rada su bila potrebna da se proizvede vrijednost koja se ne nadoknauje. 5ju 1e kapitalist izvu1i na tritu roba. 4akle, radna snaga koju nudi radnik vrijedi ' sata najamnina, ivotni minimum", ali stvara vrijednost koja je ekvivalentna za 0 sati rada.3aj viak jeste viak vrijednosti. 21. 6TA #E KARL MARD PO3RA"9MI#E AO PO3 PO#MOM EOT9FEN#AE ; %arL je pod pojmom otuenja podrazumijevao6
11

( otuenje radnika od svog rada ( otuenje radnika od sredstava za proizvodnju ( otuenje proizvoda rada od radnika i pretvaranje tog proizvoda u kapital koji se pokre1e prema nekoj MnunostiM to svima vlada, izopauje svaki ljudski in i svaku vrijednost i ( otuenje ovjeka od ovjeka, to se kolektivno personifi$ira u antagonizmu proleterske i buroaske klase tj. radnika i kapitalista. 22. NA#"NAA#NI#A 3#ELA AL1RE3A MARS4ALLA; 5ajznaajnija djela /.%ars!alla su6 ( MEkonomika industrijeM iz 10.C. godine. ( M,rin$ipi ekonomikeM Prin!iples of e!onomi!s( iz 10C@. godine ( M:ndustrija i trgovinaM iz 1C1C. godine ( M5ova$, kredit i trgovinaM iz 1C-). godine 23. MARS4ALLO A TEORI#A 3O4OTKA; ,arametar do!otka je vie nego bilo koji drugi parametar dobio alternativna tumaenja u post mars!alijanskoj literaturi o potranji. &ad padne $ijena nekog dobra dogaaju se dvije stvari. ,rvo, ono je jeftinije u odnosu na ostala dobra u potroaevom budetu, te 1e potroa tim dobrom zamijenit druga supstitu$ijski efekat promjene $ijene"D drugo, pove1anjem kupovne mo1i nov$a raste potroaev realni do!odak, te 1e potroa kupovati vie svi! normalni dobara iz svog budeta do!odovni efekt promjene $ijene". ? svojoj je analizi opadaju1e granine $ijene %ars!all iskazao pretpostavljenu konstantnost kupovne mo1i nov$a ili do!otka" kako slijedi6 )to je ve"a koliina stvari koju neka osoba ima, uz uvijet da ostale stvari ostani jednake *tj# da kupovna snaga nov!a i koliina nov!a na njezinu raspolaganju ostane isti(, to "e ni'a biti !ijen koju "e platiti za malo ve"u koliinu te stvari+ ili drugim rijeima, njezina se granina !ijena potra'nje, za tu stvar smanjuje# 24. MARS4ALLO A PROI" O3A; TEORI#A ALOKA:I#E RES9RSA I RASPO3#ELE

%ars!all je na raznim mjestima u svojim M,rin$ipima ekonomikeM naznaio da bi za najefikasniju aloka$iju resursa sve inpute trebalo upoljavati do take na kojoj im je granini proizvod jednak graninim trokovima. ,roduktivnost svakog faktora proizvodnje podlijee opadaju1im prinosima. Renta je prinos inputima ija je ponuda apsolutno fiksna i bez alternativni! prilika, ali je %ars!all identfi$irao PkvazirentuP. &vazirenta je u %ars!allovom smislu prinos privremeno fiksnim faktorima posve1enim proizvodnji u kratkome roku , tj. samo varijabilni trokovi
1-

odreuju $ijenu u kratkome roku. 5a dugi rok, prinosi ovim fiksnim ulaganjima moraju biti pokriveni trinom $ijenom, ili 1e kapital napustiti odreenu gospodarsku granu. %ars!allova obrada prinosa radu moda je najzanimljiviji dio njegova razmatranja raspodjele. ,otranja za radom ovisi o njegovoj graninoj produktivnosti, kao i potranja za bilo kojim faktorskim inputom.

2!. PO#AM IN ER EN:IONI"MA :nterven$ionizam je ekonomsko(politiki prava$ koji smatra da je dravna interven$ija u privredi neop!odna radi korek$ije nedostatka trine ekonomije. ,rema teoretiarima, zagovorni$ima ovog prav$a, glavni $iljevi dravne interven$ije u ekonomiji su6 maksimiziranje drutvenog proizvoda, postizanje pune zaposlenosti, raspodjela prema tri proizvodna faktora zemlje, rada i kapitala", zatita koju drava prua pojedin$ima, privrednim granama i $ijeloj drutvenoj ekonomiji. 4odatna opravdanja interven$ionizma odnose se na stanje nude u sluaju poslijeratne obnove, krize i elementarni! nepogoda, pomaganje razvitku mladi! industrija i u sluaju trini! nedostataka, odnosno monopola. ? tom sluaju drava moe najvie pridonijeti uklanjanju negativnosti. :nterven$ionizam dovodi do porasta dravni! izdataka i birokratije. 2-. KA3A SE #A L#A INTER EN:IONALI"AM ,rivrede irom svijeta doivjet 1e ok velikom ekonomskom krizom. Q#traan dan polaganja raunaQ bio je etvrtak, -+.1@.1C-C. godine, kada je panika za!vatila njujorku berzu, jer su se svi !tjeli rijeiti svoji! ak$ija. &ra! na berzi je poetak padanja kursa ak$ija, uz povremene oporavke, pune tri godine, a kriza /merike se vrlo brzo proirila na gotovo itav svijet. Ekonomska kriza je donijela neoekivano veliku nezaposlenost, !roninu infla$iju, usporen ekonomski razvoj, trine poreme1aje, oteava reproduk$iju drutvenog kapitala i dr. 8d ekonomske teorije se tada oekivalo da uini radikalan zaokret prema istraivanjima koja 1e u sreditu panje imati realna zbivanja i traiti rjeenja za oivljavanje privredni! aktivnosti. ?pravo kao odgovor na, do tada, nezabiljeenu krizu, jeste nova ekonomska doktrina, odnosno kon$ept interven$ionistike ekonomske politike, na osnovu teoretski! postavki i analiza 4ona %ejnarda &ejnsa i sljedbenika tzv. kejnzijanske kole. 20. M#ERE MONETARNOGKRE3ITNE INTER EN:IONI"MA POLITIKE 9 SKLOP9 POLITIKE

? domenu monetarno kreditne politike najznaajnije mjere kojima se utie na kreiranje agregatne tranje i uspostavu ekonomske ravnotee su6

1)

(aktivna emisiona politika(emitiranjem gotovog nov$a uve1ava se novana masa u opti$aju, a time i agregatna tranja. (ekspanzivna ili restruktivna kreditna politika, po osnovu aktivne politike kamatni! stopa. (stvaranje ili ponitavanje novane mase u opti$aju sa neposrednim efektima po kretanje agregata tranje, putem politike otvorenog trita !artije od vrijednosti, uve1anja ili smanjenja stope obavezni! rezervi, prodaje ili kupovine zlata i dr. 5avedeni instrumenti fiskalne i monetarne politike ukazuju na mogu1u iroku strukturu djelovanja drave na tokove privreivanja. &onzistentna ekonomska politika aktivnost drave podrazumijeva i odabir i rangiranje pojedini! instrumenata, kao i uspostavu funk$ionalnog odnosa meu njima, zavisno od konkretne situa$ije i u skladu sa $iljevima ekonomske politike drave. 22. KA3A SE #A L#A RA3IKALNA POLITIKA EKONOMI#A Radikalna politika ekonomija pojavljuje se krajem +@(ti! g. u #/4(u i protivi se savremenom kapitalizmu, ali i teorijski dominantnoj mati$i J neoklasinoj sintezi maralijanske mikro i kejnzijanske makroanalize. 5jen uspon treba pripisivati usponu ljevi$e s kraja +@(ti! i krizi kapitalizma .@(ti! i zato je ona bliska marksistikoj ekonomiji. Radikalna politika ekonomija nastaje u razvijenim kapitalistikim zemljama 2apada kao rezultat pro$esa =oivljavanja politike ekonomije>. ? osnovi radikalna politika ekonomija vie je radikaliza$ija pojedini! znaajni! ekonomski! kola, nego originalna zaokruena teorijska $jelina. 5aime viegodinja domina$ija mikroekonomije J neoklasike i makroekonomije J kejnzijanizma kod niza lijevo orijentisani! ekonomista uzrokuje orijenta$iju na istraivanje dublji! fenomena kapitalizma kao naina proizvodnje, u tradi$iji %arksa i marksistike politike ekonomije. 8dba$uju1i dominantne kole i prav$e na 2apadu njeni predstavni$i u prvi plan istiu istorijsku prolaznost kapitalistike epo!e i neprekidnu, otriju ili blau klasnu borbu. 8vo proizilazi iz injeni$e da se svako drutveno(ekonomsko okruenje sastoji od nekoliko struktura klasa u kojoj ona dominantna koristi svoju vlast da izgradi poredak koji 1e odgovoriti njenim interesima, ulaze1i tako u sukobe sa drugim klasama. 28. NA 6TA SE 1OK9SIRA RA3IKALNA POLITIKA EKONOMI#A Radikalna politika ekonomija svoja interesovanja fokusira na6 ( strukturu i dinamiku klasne borbe ( uspon korporativizma i monopola ( obiljeja drave blagostanja i fiskalnu krizu drave ( domina$iju svjetskog kapitala ( duniku krizu i svjetski kapitalistiki sistem Rednom rijeju unutranje ( na$ionalna i spoljno ( svjetska dimenzija kapitalizma kao sistema reproduk$ije u $entru su njenog istraivanja.
1'

3<. OSNO NA O.IL#E/#A RA3IKALNE POLITIKE EKONOMI#E I N#ENI NA#PO"NATI#I PRE3STA NI:I 8snovna obiljeja radikalne politike ekonomije, i pored znaajne teorijske neujednaenosti i nejedinstva, mogla bi biti6 a" odba$ivanje tradi$ionalne neoklasine paradigme o slobodnoj konkuren$iji i tritu kao =prirodnom poretku>, b" kritika poznog kapitalizma J reprodukovanje klasni! odnosa domina$ije i eksploata$ije na unutranjem i meunarodnom planu $" ukazivanje na so$ijalistiku op$iju u razliitim varijantama J od nerobne do robne. 5ajpoznatiji predstavni$i su6 Edvards, Raj!, Gordon, 7ajskopf, i Kant. 31. KO#A S9 ! 5PET7 O.IL#E/#A KRITIKE ORTO3OKSI#E O3 STRANE RA3IKALNE POLITIKE EKONOMI#E KO#A #E NA EO A.LIN3.EK /.<indbek je naveo pet obiljeja kritike ortodoksije od strane radikalne politike ekonomije, a to su6 1. izbjegavanje diskusije o raspodjeli do!odaka, bogatstvu i ekonomskoj mjeri -. uvaavanje resursa i preferen$ija kao dati! ). analiziraju se male marginalne promejene, a ne one krupne koje iz osnova mijenjaju sutinu privrede '. zanemaruje se =kvalitet> ivota *. zanemaruje se inerak$ija politikog i ekonomskog faktora. 32. KE#NSI#ANSKA 6KOLA 5 osno)a i k%(+'ne $os&a)ke7 ?enje Ro!n %aSnard &aSnesa ije su osnove izloene u njegovoj knjizi H8pta teorija zaposlenosti, kamate i nov$aI 1C)+" proizvelo je tzv. Ke(nsi(ansk+ ,ko%+ makroekonomske misli koja se uz doprinose njegovi! sljedbenika ( kejnsijana$a bavi razmatranjem agregatne potranje, prvenstveno fiskalnim politikama radi smanjenja nezaposlenosti i podsti$aja ekonomskog rasta. &ljune postavke kejnsijanske teorije i politike su6 ( u kratkom roku proizvodnju i zaposlenost, odnosno ekonomski rast, dominantno determiniu faktori na strani potranjeD ( mjere monetarne i fiskalne politike se upotrenljavaju za suzbijanje infla$ije i nezaposlenosti. 33. TEORI#E OT ORENOSTI TR/I6TA
1*

#redinom 0@(ti! godina 99 vijeka ameriki ekonomista 7ilijam Gaumol razvio je teoriju otvorenosti trita kojom je uinjeta dodatna realnost u savremenu mikroekonomsku analizu i relativizirani nalazi teorije monopola i nepotpune konkuren$ije. 3eorija otvorenosti trita zasniva se na tezi da monopolski poloaj preduze1a ne zavisi samo od toga koliki je stepen kon$entra$ije proizvodnje ve1 i od toga da li za konkurente postoji barijere za ulazak u granu ili izlazak iz nje. 5aime ak i preduze1a koja se na tritu nalaze u poloaju istog monopola, dominantne firme ili oligopola mogu da dou u situa$iju da budu prinuena da se odreknu monopolski! $ijena ako se konkurentima ne suprostave barijerama za ulazak u granu ili izlazak iz nje. 3rite koje nije omeeno administrativnim barijerama eliminatornog karaktera, po defini$iji je otvoreno.2a preduze1e u monopolskom poloaju koje posluje na otvorenom tritu, opasnosti od konkuren$ije uvijek postoje i one su obrnuto srazmjerne jaini barijera. #amo ako su barijere konkurentima nepremostive jer i! je drava uvela administrativnim mjerama preduze1e u monopolskom poloaju ne mora da stra!uje od konkuren$ije. 34. MONETARI"AM %onetarizam se javlja +@(i! i .@(i! godina 99 stolje1a kao antiteza kejnsijanstvu. 8sniva monetarizma je jedan od najuveniji! ameriki! i svjetski! ekonomista, nobelova$ %ilton ;ridman %. ;riedman, ro. 1C1-.", profesor ?niverziteta u Tikagu i osniva ika ke monetarne kole. %onetarizam je prva kontrarevolu$ija usmjerena prema kejnsijanskom interven$ionizmu. %onetaristi su protivni$i dravne interven$ije i insistiraju na stavu da je trina ekonomija samoreguliraju1a, te da je privreda, dugorono posmatrano, u ravnotei. Ekonomiju treba prepustiti djelovanju trini! snaga, a drava ne treba da se mijea u ekonomske pro$ese. %onetarizam posebno institira na adekvatnom ponaanju fiskalnog i monetarnog sektora. ? okviru fiskalnog sektora ne pri!vata se defi$itno finansiranje i neuravnoteen budet jer to ve1 znai da se drava mijea u ekonomsku aktivnost i da ometa me!anizam trinog usklaivanja. #matraju1i da dravno prisustvo u privredi potie ekonomsku nestabilnost, monetaristi za!tijevaju vrsta pravila dugoronog rasta koliine nov$a u opti$aju, ovisno o kretanju ekonomskog rasta. 8va makroekonomska kola polazi od toga da su promjene ponude nov$a primarni izvor fluktua$ija realnog G4,(a iinfla$ije. 2bog toga se zalau za stabilnu i dugoronu monetarnu politiku i konstantnu stopu monetarnog rasta, s obzirom da brz rast nov$a dovodi do infla$ije, a spor rast nov$a do re!esije.

3!. EKONOMI#A PON93E 3eorija ekonomije ponude *Suppl,-side e!onomi!s" u $entar svoje analize stavlja agregatnu trinu ponudu, tj. proizvodnju dobara, to je suprotno uenju kejnsijanizma koji primat daje
1+

agregatnoj tranji.2agovorni$i ekonomije ponude od koji! su najvaniji6 %andel, /rtur <afer, R. 7aniski, ,.B. Roberts" naglaavaju potrebu podsti!anja ponude ime se reguliraju privredna kretan ja i postiu antiinfla$ioni efekti. #ve do +@(i! godina 99 stolje1a smatralo se da se infla$ija javlja u uslovima pune zaposlenosti i to kao rezultat pretjerane tranje. Ekonomska praksa, meutim, tada upoznaje stanje stagfla!ije, tj. istovremeno postojanje i visoke infla$ije i visoke nezaposlenosti. ,ristali$e ekonomije ponude smatraju da rjeenje ne treba traiti na strani tranje kao to to rade kejnsijan$i", ve1 na strani ponude proizvodnje" davanjem to vie slobode privatnoj ini$ijativi i privatnom poduzetnitvu, to bi doprinijelo ve1em zapoljavanju i smanjivanju infla$ije reafirmiranje ideja klasini! ekonomista /. #mita i #eja". ,oinje se koristiti krajem .@(i! godina 99 stolje1a najprije u #/4, a, potom, i u ostalim zemljama. 8snovne karakteristike teorije ekonomije ponude su6 U odstupanje od kejnsijanske politike upravljanja tranjom, U stavljanje ak$enta na motiva$iju i efekte ponude, U zalaganje za smanjenje poreza. :z rela$ije prikazane zavisnosti poreskog pri!oda od poreske stope proizilazi zakljuak pristali$a ekonomije ponude da pretjerano visoke stope poreza i interven$ija drave u privredi dovode do stagfla$ioni! tenden$ija vidjeli smo da je stagla!ija istovremena pojava nezaposlenosti i infla$ije(# 3-. TEORI#A RA:IONALNI4 OEKI AN#A Teorija * kola( ra!ionalni& oekivanja, ili nova klasina kola, se razvila iz monetarizma tokom .@(i! i 0@(i! godina 99 stolje1a. #redinji fokus je na odnosu ekonomski! subjekata pojedina$a i preduze1a" prema promjenama u budu1nosti odnosno oekivanjima. 3eorija ra$ionalni! oekivanja, kao i monetaristika teorija, naglaava samoreguliraju1i karakter trine privrede koji iskljuuje aktivnu ulogu drave. ,redstavni$i ove kole R. <ukas, 3. #ardent, 5. 7oles, R. Garo" polaze od ra!ionalni& oekivanja *rational e.pe!tations( / pretpostavke da se ekonomski subjekti uvijek ponaaju ekonomski ra$ionalno, s obzirom da na osnovu trino dobijeni! informa$ija formiraju svoja oekivanja, planiraju svoju ekonomsku aktivnost i nepogrijeivo anti$ipiraju mjere ekonomske politike. 3o pretpostavlja da ekonomski subjekti u potpunosti poznaju strukturu i tokove na$ionalne ekonomije i da su im sve relevantne informa$ije dostupne. Ra$ionalno ponaanje pojedina$a znai da su i nji!ova oekivanja ra$ionalna, te dravna interven$ija nije potrebna. ,redstavni$i ove kole smatraju da je privreda uvijek na nivou pune zaposlenosti. 30. TEORI#E O NESA R6ENOSTI 3#ELO AN#A TR/I6NOG ME4ANI"MA

1.

4ejstvo trita ja nesavreno zato to u odreenim situa$ijama trite ne obezbjeuje efikasan raspored oskudni! ekonomski! resursa.4a bi se otklonile nesavrenosti djelovanja trinog me!anizma savremena drava intervenie m(erama reH+%a>i(e &r=i,&a. ,rvo postoje ekonomska dobra koja je jedino mogu1e proizvoditi kao (a)na *o@ra jer privatni sektor ili nije zainteresovan za nji!ovu proizvodnju ili nije u stanju da i! proizvede. 4rugo u uslovima savremenog te!nolokog napretka,proizvodnja pojedini! dobara stvara eks&erne &ro,ko)e za drutvo zbog zagaivanja ovjekove okoline pa savremena drava nastoji da ove negativne efekte te!nikog progresa ublai. 3re1e kada se na tritu pojave nestai$e,ili vikovi pojedini! strateko! poroizvoda,savremena drava intervenie m(erama reH+%a>i(e >i(ena. Tetvrto u uslovima tetnog monopolskog ponaanja pojedini! firmi na tritu,savremena drava uvodi an&imono$o%sko zakono*a)s&)o. %eu predstavni$im savremene mikroekonomske analize posve1ene nesavrenostima trinog me!anizma i potrebi dravne regula$ije trita, danas svakako jedno od najvaniji! mjesta zauzima ameriki ekonomista ,ol Entoni #amjuelson 1C1*", dobitnik 5obelove nagrade za ekonomiju 1C.@.godine.#voju mikroekonomsku analizu on je izloio u okviru svog glavnog dijela =Ekonomija> koje je prvi, put objavljeno 1C'0.godine potom doivjelo vie izdanja i danas slui kao standardni udbenik u svijetu.? okviru svoje mikroekonomske analize,#emjuelson posebno analizira tipove i strukture modernog kapitalisikog trita na kojem kljunu ulogu imaju ne samo privatne nego i javne institu$ije.#emjuelson i njegovi sljedbeni$i dali su doprinos razvoju mikroekonomske analize jer su postavili teorijski kon$ept ekonomije javnog sektora bez ijeg prisustva na tritu danas nije mogu1e zamisliti ni jednu savremenu kapitalistiku privredu. 38. RAZVOJNO STABLO EKONOMIJE

10

38. Ata je izjavio :bn &!aldun o ekonomiji6 U Q? ranim fazama drave porezi su blagi u svojem pojavljivanju, ali ipak donose ogromne pri!ode kako vrijeme prolazi, a kraljevi nasljeuju jedni druge, oni gube svoje plemenske navike u korist $iviliziraniji!. 5ji!ove potrebe i !itnosti rastu uslijed raskoi u kojoj su bili doneseni. #toga oni name1u svjee poreze na svoje predmete otro povisuju stopu stari! poreza radi pove1anja svoji! doprinosa. /li uin$i na poslovanje zbog tog porasta u oporezivanju ine i! osjetnima. <judi se ubrzo obes!rabre u poslu usporedivi svoju zaradu s bremenom nji!ovi! poreza kao posljedi$a toga proizvodnja opada, a s njom i doprinosi oporezivanja.Q U 8va so$ioloka teorija ukljuuje kon$ept koji je u ekonomiji poznat kao <afferova krivulja odnos izmeu porezni! stopa i porezni! pri!oda slijedi oblik preokrenutog slova ?". %oda najuestalije $itirano promatranje izvueno iz :bn &!aldunova djela jest, u laikim terminima, zamisao da kada drutvo postane velika $iviliza$ija te vjerojatno i dominantna kultura u regiji", nakon njegove visoke toke slijedi razdoblje propasti. 3o znai da sljede1a ko!ezivna grupa koja osvaja propadaju1u $iviliza$iju je nasuprot njoj grupa barbara. Rednom kada barbari uvrste svoju kontrolu nad osvojenim drutvom onda postaju privueni rafiniranim aspektima poput pismenosti i umjetnosti, te ili asimiliraju ili prisvajaju takve
1C

kulturne obiaje. &onano nova skupina barbara osvaja pret!odne barbare, te se sam pro$es ponavlja.

Gritanski povjesniar /rnold R. 3oSnbee nazvao je %uVaddimu Qnesumnjivo najve1im djelom svoje vrste koje je uop1e stvorio neki um u bilo koje vrijeme ili na bilo kojem mjestu.Q Gernard <eWis opisuje :bn &!alduna kao Qnajve1eg povjesniara od /rapa, te moda najve1eg povjesnog mislio$a srednjeg vijekaQ T&e Arabs in 0istor,, 1C*@., strani$a 1+@" /bderra!mane <ak!sassi pie6 Q5ijedan povjesniar iz %agreba otkako je Gerbera i posebi$e od nji! ne moe uiniti nita bez njegovog povijesnog doprinosa.Q

-@

-1