Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!.

, "stanbul

Bulank Mantk : Bulankllk Kavram

Karadeniz Teknik niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Elektrik-Elektronik Mhendisli#i Blm 6$080 Trabzon E-mail : altas@ktu.edu.tr

Do. Dr. !smail H. ALTA"

zet
Bulank mantk ve bulank mantk tabanl uygulamalar son yllarda hem niversite evrelerinde hem de retici firmalar tarafndan ilgiyle izlenen bir konu haline geldi. Uluslararas dergiler bu konuya daha fazla yer ayrmaya ba!lam!, hatta sadece bu konuya ynelik ara!trmalara yer veren dergiler de yayna konmu!tur. niversitelerde konuya ynelik ara!trma gruplar olu!turulmu!, firmalar zel al!ma gruplar kurmu!lardr. Bu makalede bulank mantk konusu anla!labilir, basit bir anlatmla ele alnp bulankllk kavram aklanmaya al!lm!tr. Makale, bulank mantk konusunda hi bir bilgisi olmayanlar dikkate alnarak hazrlanm!tr. Bu nedenle baz ayrntlarn zerinde biraz daha fazla durularak konunun anla!lmas kolayla!trlmaya al!lm!tr.

$. G!R!"
Gnlk hayatta rastgele kulland!mz bir ok terim genellikle bulank bir yapya sahiptir. Bir "eyi tanmlarken, bir olay aklarken, komut verirken ve daha bir ok durumda kulland!mz szel veya saysal ifadeler bulanklk ierir. Bu terimlere rnek olarak; ya!l, gen, uzun, ksa, scak, so"uk, lk, bulutlu, paral bulutlu, gne!li, hzl, yava!, ok, az, biraz, fazla, ok az, ok fazla gibi daha bek ok szel terim gsterilebilir. Biz insanlar bir olay anlatp, bir durum kar"snda karar verirken bu tr kesinlik ifade etmeyen terimler kullanrz. Ki"inin ya" durumuna gre ona ya!l, orta ya!l, gen, ok ya!l ve ok gen deriz. Yolun kayganlk ve rampa durumuna gre arabann gaz veya fren pedalna biraz daha yava! veya biraz daha hzl basarz. al"t!mz odann "! yetersiz ise onu biraz artrr, yeterinden fazla ise biraz azaltrz. Btn bunlar insan beyninin belirsiz ve kesinlik iermeyen durumlarda nasl davrand!na ve olaylar nasl de!erlendirip, tanmlayp, komut verdi!ine dair birer rnektir.

Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!., "stanbul

Bulank mant!n ve bu mantk kurallarn kullanan bulank kme teorisinin Lotfi A. Zadeh tarafndan geli"tirilip #965 tarihli orijinal makalesinde[#] yaynlanmasndan sonra belirsizlik ieren sistemlerin incelenmesi yeni bir boyut kazanm"tr. #965 de ortaya atlmasna ra!men, bulank kme kavram ancak #970li yllarn ikinci yarsndan sonra kullanlmaya ba"lanm"tr. Bunda zellikle Zadehin #965 deki ilk makalesinden [#] daha fazla etkili olan ve bulank mant!n belirsizlik ieren sistemlere uygulanabilirlili!ini aklayan makaleleri [2,3] etkili olmu"tur. #980li yllarn ikinci yarsndan sonra Japonlarn rnlerinde bulank mant! kullanmalaryla da hz kazanarak, gnmzdeki doruk noktasna gelmi"tir. Artk hemen her alanda bulank mantk uygulamalarna rastlamak mmkndr. Kaynak [4] de bulank mantk uygulamalar alanlarna gre ayr"trlm" olup, her uygulama, kayna! da belirtilerek, liste halinde verilmektedir. Ayn listeyi buraya aktarmak yerine bulank mant!n elektrik mhendisli!indeki uygulama alanlarndan bazlarn sralamak bu a"amada yeterli olacaktr. Bulank mant!n uygulama alanlarndan bazlar: Otomatik Kontrol Sistemleri : Robotik, otomasyon, akll denetim, izleme sistemleri, ticari elektronik rnler, vb. Bilgi Sistemleri : Bilgi depolama ve yeniden a!rma, Uzman sistemler, bilgi tabanl sistemler, vb. Grnt Tanmlama : Grnt i"leme, makina grntlemesi. Optimizasyon : Fonksiyon optimizasyonu, szgeleme, e!ri uydurma, vb. Bulank mant!n Mamdani ve arkada"lar tarafndan denetim sistemlerine ilk uygulanmasndan[5,6,7] sonra, bu alanda oluka nemli admlar atlmaya ba"lanm"tr. yle ki denetim sistemleri bulank mant!n en fazla uyguland! alan olarak gnmze kadar gelmi"tir. Klasik denetim sistemlerindekinin aksine, sistemlerin matematiksel modeline gerek duymadan, sadece istenilen k" verecek "ekilde giri"e uygulanan i"aret ayarland!ndan, bulank denetimin i"lemesi tpk usta bir insann o sistemi denetlemesine benzer. Yani bulank mantk ve bulank kme i"lemleri kullanlarak makinelerin insanlar gibi kararlar vermesi sa!lanabilmektedir. Bulank mant!n bu uyumlulu!unun yapay sinir a!lar veya genetik algoritmalarla desteklenmesi sonucu nral-bulank ("ngilizce literatrde bu konu artificial neural networks and fuzzy logic, neuro-fuzzy, ve neural fuzzy terimlerinden birisi ile ifade edilmektedir) sistemler, veya genetik-bulank sistemler ortaya km"tr. Bylece akll (intelligent) sistemler de hzl bir geli"me kaydetmeye ba"lam"tr [8-#9]. Bulank mantk, do!rusal ve do!rusal olmayan sistemlerin denetiminde kullanlan alternatif bir yakla"m olarak ait oldu!u yeri alm"tr. Gerek hayattaki sistemlerin hemen hibiri do!rusal de!ildir. Al"lagelen tasarm yntemleri do!rusalla"trma yaparken farkl yntemler kullanrlar. rne!in;

Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!., "stanbul

do!rusal, paral do!rusal ve el alt tablolar kullanarak karma"klk, maliyet ve sistem performansn olumsuz ynde etkileyen faktrler giderilmeye al"lr. Do!rusal yakla"m teknikleri aslnda basittir, ancak denetim sisteminin performans zerinde olumsuz etkileri vardr. Paral do!rusalla"trma tekni!i daha iyi i"ler, fakat uygulanmas daha zordur. nk, genellikle birka do!rusal denetleyici tasarm gerektirir. El alt tablolar denetim performansn artrabilir, fakat bu tablolara ula"p ayarlamak zordur. Ayrca ok giri"li karma"k sistemlerde fazla bellek gerektirdi!inden, el alt tablolar pratik de!ildir. Gerek dnyaya daha yakn oldu!undan, bulank mantk do!rusal olmayan denetim iin alternatif bir yakla"m olarak kar"mza kar. Sistemlerin do!rusal olmayan karakteristikleri kurallar, yelik fonksiyonlar ve sonuca varma i!lemi ile temsil edilir. Bulank mantk yakla"mnn kullanlmasyla sistem performans artar, uygulama basitle"ir, ve mali giderler azalr. Gerek sisteme daha yakn olan, daha do!al bir kural taban kullanlarak do!rusal olamayan denetim al"lagelmi" yntemlere gre daha iyi biimde gerekle"tirilebilir. Bu durumda sistem performans mkemmel bir "ekilde iyile"tirilip daha etkili ve duyarl bir denetim elde edilebilir. o!u kontrol uygulamalar ok giri"li olup ok sayda parametrenin tasarlanp, ayarlanmasn gerektirirler. Bu da uygulamay zorla"trc ve zaman alc bir i"lemdir. Oysa bulank mantk tabanl bir denetleyicinin kurallar, do!rusal olmayan zellikleri de dikkate alarak, ok saydaki giri"i tekli if ..... then .... szel ifadeleriyle birle"tirip uygulamay basitle"tirir. Ayrca, bulank mantk kullanlarak, k" bykl! VE (AND) gibi i"lemcilerle birbirine ba!lanm" iki veya daha fazla giri"in bir fonksiyonu olarak ifade edilebilir. Giri"lerle k" arasndaki bu ili"ki kurallardan olu"an bir tablo ile de gsterilebilir. Bu kural tablosu, el alt tablolarla kar"trlmamaldr. Her bir giri" de!i"keni iin gerekli tanm saysna ba!ml olan el alt tablolarna kar"n, bulank yakla"m nemli lde az giri" gerektirir. Ayrca kurallar daha kolay geli"tirilip, programa daha basitce entegre edilip, daha kolay ayarlanabilirler. Aptronix Inc. tarafndan geli"tirilen iki giri"li bir s kontrol sisteminde el alt tablolar kulland!nda 64 Kb lk bir bellek gerekirken, bulank mantk kullanld!nda sadece 0.5 Kb bir bellek yeterli olmu"tur [20]. Gereken bellek fark da gsteriyor ki, bulank mantkla daha az malzemeye ihtiya duyulur. Bu da denetimin gereklenmesini daha basit ve daha ucuz klar. Karma"klk ve belirsizlik ieren byklkler, bulank saylar olarak da isimlendirilebilen ve bulank kmeleri karakterize eden yelik fonksiyonlar ile tanmlanrlar. Bulank saylar, yine bulank bir ortamda insan d"nce ve karar verme mekanizmasna benzer "ekilde if ... then .... else .... biimindeki nerme ve kural yrtme i"lemlerine tabi tutularak yine bulank bir sonuca varlr. Nasl ki insan kar"la"t! bir problemi zerken kafasndaki bilgi bankasn kullanp, bu bilgiler "!nda sonuca gidiyorsa, bulank mantk esaslarna gre i"lem yapan bir sistem de kendisine daha nceden !retilen bilgileri kullanarak, yeni durum hakknda bir sonuca varr. Bu durum insanmakina ileti"imine yeni bir boyut kazandrm"tr.

Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!., "stanbul

Bulank kme i"lemleri kullanlarak bulank modelleme tasarm ve yazlm gerekle"tirilir. Bulank kme teorisi, ya da bulank mant!n kendi ba"na zel bir sistem iin gerekle"tirilen uygulamas aslnda Boolean mant! ya da olaslk mant!nn uygulamasndan pek farkl de!ildir. Fakat bulank kme teorisi, bulank mantk veya bulank i"lemci teorisini daha genel bir hale getirir. $yle ki, bulank kme teorisi ve bulank kme i"lemleri bulank i"lem yapabilmeyi kolayla"trr. Yani bulank i"lemcileri olu"turmak iin gerekli yaplanmay sa!lar. Bulank i"lemcilerin daha genel bir ad approximate reasoning olarak verilmektedir. Yakla!k d!nme, yakla!k neden olma, yakla!k sonulandrma anlamlarn ta"yan bu tanmlama, bulank kme teorisini temsil eden bir ifadedir. Ancak Bulank mantk daha ok kabul gren bir isimdir. Approximate reasoning ya da yakla!k d!nme kavram, bulank mantk ve bulank kme teorisi ile desteklendi!inde fuzzy reasoning ya da bulank d!nme kavramn ortaya karr. Yakla"k d"nme genellikle gnlk hayatta kulland!mz baz szlerle uygulanr. rne!in biraz fazla, azck so#uk, olduka ya!l, vb tanmlamalar yaparken kullanlan biraz, azck, olduka gibi terimler birer yakla"k ya da bulank d"nceyi tanmlamaktadrlar. Fazla, so!uk ve ya"l szleri ise birer bulank ifadedir ve bulank kmelerle temsil edilip, bulank mantk i"lemlerine tabi tutulabilirler. Yakla"k ve bulank d"nme kavramlar bulank mantk ile birlikte kullanlarak ifadelerin snrlar ve bulankl!n kapsam ayarlanabilir. Bulank sistemleri, ya da bulank d"nmeyi iyi anlayabilmek iin nce bulnkl!n ne oldu!unu kavramak gerekir.

2. BULANIKLIK
Bulank mantk konusunun temel eleman bulank kmedir. Bulank kmeler, yelik fonksiyonlar ile karakterize edilirler. Aslnda bu yelik fonksiyonlar da birer bulank saydan ba"ka bir "ey de!ildir. Bulank mantk, yelik fonksiyonu, ve bulank say gibi kavramlarn iyi anla"labilmesi iin ncelikle bulanklk kavramnn anla"lmas gerekir. Dikkat edilirse, $ekil 2 de, renkler uzaynda tanml ye!il, siyah ve mavi de!i"ik tonlara sahiptirler. rne!in soldan sa!a do!ru ilerledike ye"ilin renk tonu koyula"makta ve siyaha dn"mektedir. $eklin tam ortasnda renk tam siyahken, sa!a do!ru ilerleme srdrlrse, siyahn renk tonu da alp mavi olmaktadr. Grlece!i gibi ye"ilin bitip siyahn ba"lad!, siyahn bitip mavinin ba"lad! noktalar kesin bir "ekilde ayr"trlamamaktadr. Verilen renk blgesi de kesin, sabit bir renk tonuna sahip de!ildir. Dolaysyla bu renk blgesini birer bulank kme ile temsil etmek uygun olacaktr. Verilen "ekilde sadece ye"il, siyah ve mavinin tonlar bulundu!undan, sadece bu rengi temsil eden ye!il, siyah ve mavi bulank kmelerini tanmlamak yeterli olacaktr.

Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!., "stanbul

$ekil #. Ye"il, siyah ve mavi bulank renk kmeleri.

$ekil # in sol yarsndaki ilk blgede ye"ilden siyaha bir gei" vardr. Dolaysyla, bu blgede sa!a do!ru ilerledike, blgenin ye!il bulank kmesine ait olma derecesi azalrken, siyah bulank kmesine ait olma derecesi de artmaktadr. $eklin sa! yarsndaki blgede ise siyahtan maviye bir gei" vardr. Dolaysyla, "eklin ortasndan sa!a do!ru ilerledike, bu blgenin siyah bulank kmesine ait olma derecesi azalmakta, mavi bulank kmesine ait olma derecesi de artmaktadr. Ye"il-siyah tonlarnn hakim oldu!u "eklin sol yarsnn mavi bulank kmesinde hi bir yeli!i yoktur. Benzer "ekilde siyahmavi tonlarnn hakim oldu!u sa! yarnn da ye!il bulank kmesinde hi bir yeli!i bulunmamaktadr.

3. BULANIK KMELER
Bulank sistemlerin en temel eleman bulank kmedir. Bulank bir kme, de#i!ik yelik yani ait olma derecelerine sahip elemanlar olan bir kme trdr. Byle bir kme, elemanlarnn her birine 0 ile $ arasnda yelik de#eri atayabilen bir yelik fonksiyonu ile karakterize edilebilir. Bulank kmelerin bu tanm, bulank kmelerle ilgili ilk al"malar yapan ve bu konunun bulucusu olarak kabul edilen Lotfi A Zadeh tarafndan #965 ylnda yaynlad! orjinal makalesinde [#] yaplmaktadr. Kmeye dahil olmayan elemanlarn yelik de!erleri 0, kmeye tam dahil olanlarn yelik de!erleri de $ olarak atanmaktadr. Kmeye dahil olup olmadklar belirsiz olan elemanlara ise belirsizlik durumuna gre 0 ile # arasnda de!erler atanr. Oysa kesin kme teorisinde belirsiz eleman diye bir "ey sz konusu de!ildir. Bir eleman ya kmeye dahildir ya da tamam ile kmenin d"ndadr. Dolaysyla kesin kmelerde bir elemann alabilece!i yelik de!eri ya 0 ya da # dir. $ekil 2 de ya"l insanlar iin kesin ve bulank kmeler gsterilmi"tir. Bu "ekillerde siyah rengin tonu ya"llk dzeyini belirtmektedir. $ekil 2.a daki kesin kmeye gre ya" 60 ve zerinde olanlar ya"l, 60 dan kk olanlar ya"l de!ildir. Oysa

Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!., "stanbul

$ekil 2.b de sadece ya" 75 in zerinde olanlar de!il, ya" 25 ile 75 arasnda olanlar da ya"llar kmesine dahildir.

(a)

(b)

$ekil 2. Ya"llar kmesinin kesin ve bulank kmelerle gsterimi. Rakamlar, 0 ya"a gre ya" halkalardr.

$ekil 2.a ve b de verilen kesin ve bulank kmeler srasyla $ekil 3 ve $ekil 4 de gsterildi!i gibi yelik fonksiyonlar (karakteristik fonksiyonlar) ile temsil edilebilirler.
yel i k D erecesi , (YA )

1. 0

K esi n K m e
YA LI

0.0

20

40 60 80 100 YA G enelU zay K m esi

$ekil 3. Ya" genel uzaynda tanml ya!l kesin kmesi.

$ekil 2 deki kmeler yerine yelik fonksiyonlarn kullanmak daha yararl ve anla"lr olacaktr. Grlece!i gibi, yelik fonksiyonlarnn kullanlmas, elemanlarn kmelere ait olma derecelerini 0 ile # arasnda de!i"en saylara atama olana! verir. yelik fonksiyonlar kullanld!nda da, Ya!l kesin kmesine gre, ya" 60 ve daha byk olanlar ya"l, ya" 60 dan daha kk olanlar ise ya"l de!ildirler. Yani 59 ya"ndaki biri ya"l saylmazken 60 ya"ndaki biri ya"l saylmaktadr. Bu da "u anlama gelmektedir. Ya!l kesin kmesine gre 59 ya"ndaki bir insan kesinlikle ya"l de!ilken 60 ya"ndaki bir insan kesinlikle ya"ldr. Ya"l insanlar bulank bir kme ile temsil edilirse bu yeni kme $ekil 4 de verildi!i gibi 20 ile 75 ya"lar arasndakileri de kapsar. Ancak bu kapsama

Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!., "stanbul

klasik kmede oldu!u gibi tam bir kapsama de!ildir. Yani ya" 20 ile 75 arasnda olanlar belirli derecelerle bu kmenin elemanlardrlar. rne!in ya" 20 nin altnda olanlarn ya"l bulank kmesindeki yelik dereceleri sfr iken, ya" 20 nin hemen zerinde olanlarn yelik derecesi sfrn biraz zerinde, ya" 75e gelmek zere olanlarn yelik derecesi de #e yakndr. rne!in, 25 ya"ndaki birisinin YA$LI kmesindeki yelik derecesi olduka az iken, 65 ya"ndaki birinin yelik derecesi olduka fazladr.

yel i k D erecesi , (YA )

1. 0

B ulank K m e
YA LI

0. 0 20 40 60 80 100 G enelU zay K m esi YA

$ekil 4. Ya! uzaynda tanml ya!l bulank kmesi.

$ekil 3 ve $ekil 4 de verilen kmeler aslnda ya" genel uzaynda tanml olan ve ya"l kmesini srasyla kesin ve bulank biimlerde tanmlayan birer yelik fonksiyonudur. Herhangi bir bulank kme, elemanlarnn ait olma derecelerini gsteren bir karakteristik veya yelik fonksiyon ile temsil edilebilir. rne!in bir A bulank kmesi genel anlamda a"a!daki gibi gsterilebilir.

A =
A =

) {( x, A (x),
xi X

yl e ki x X

(#) (2)

A (xi) xi

(ayrk biim)

A =

A (x) x

(srekli biim)

(3)

Bu denklemlerde; X : uzay kmesi (kesin kme) x : uzay kmesinin kesin kme elemanlar A : bulank kme A(x) : x kesin saylarnn A bulank kmesindeki yelik dereceleridir.

Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!., "stanbul

Denklem (#-3) ile verilen ifadeler, bir bulank kmenin yelik fonksiyonlar ile karakterize edilmesini gstermektedir. Bu denklemlerde kullanlan ve

i"aretleri toplama ya da integral alma anlamnda de!il, yelik fonksiyonlarnn birle"imini temsil etmektedirler. Ayrca blme izgisi de blme yapmak amacyla de!il, sadece bir i"aret olarak kullanlmaktadr. rnek olarak a"a!daki gibi ayrk biimde verilen A bulank kmesini X={0,#,2,3,4,5,6,7,8,9 } kesin say uzay kmesinde grafikle gsterelim.

A=

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0.6 0.4 0.1 0 + + + + + + + + + 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

$ekil 5. Ayrk zamanl bulank kme yelik fonksiyonunun izimi. Bir ba"ka rnek olarak da a"a!daki gibi srekli biimde tanmlanan 5e yakn saylar kmesini grafikle gsterelim. A (x) = 1 1 + 10(x 5)2

$ekil 6. Srekli zamanl bulank kme yelik fonksiyonu. Bulank kmeleri karakterize eden yelik fonksiyonlar de!i"ik biimlere sahiptirler. yelik fonksiyonu olarak en ok kullanlan bulank kme fonksiyonlar, gen, yamuk, gaussian ve an, fonksiyonu biiminde olanlardr.

Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!., "stanbul

Bu yelik fonksiyonu trlerinin yansra sigmoid, sinsoid ve Cauchy tr fonksiyonlar da yeri geldike kullanlr. Biraz nce kullanlan ya!l bulank kmesi de bir e"it sigmoid fonksiyon olabilir. Sigmoid fonksiyonlar ya sa!a ya da sola bakarlar ve genellikle kesin genel kmesinin alt ve st snrlarnda yer alrlar. Kullanmlarn kolayla"trmak amacyla bulank kmeleri temsil eden yelik fonksiyonlar (karakteristik fonksiyonlar) parametrelerine ba!l olarak formle edilirler[2]. Parametrelerin ayarlanabilme kolayl!, yelik fonksiyonlarnn da ayarlanabilmesini kolayla"trr. Bulank mantk i"leminin uygulamaya nasl dn"trld!n anlayabilmek iin bir uygulama rne!i vermek do!ru olacaktr. Fakat bir uygulama rne!i verilirse bu makalenin gere!inden fazla uzayp, okuyucuyu skmaya ba"layaca! d"nlerek, uygulama rne!i ayr bir makale halinde hazrlanm"tr.

Kaynaklar
[#] [2] L.A. Zadeh, "Fuzzy sets", Information and Control 8, 338-353, #965. L.A. Zadeh, "Outline of a new approach to the analysis of complex systems and decision processes", IEEE Transactions on Systems, man, and Cybernetics, Vol. SMC-3, No. #,.28-44, January #973. L.A. Zadeh, The concept of linguistic variable and its application to approximate reasoning, Part #, 2, and 3. Information Sciences, 8: #99-249, 8: 30#-357-, 9: 43-80, #975. J.Maiers and Y.S. Sherif, "Applications of fuzzy set theory", IEEE Transactions on Systems, Man, and Cybernetics, Vol. SMC-#5, No. #, #75-#89, January/February #985. E.H. Mamdani and S. Assilian, "An experiment in linguistic synthesis with a fuzzy logic controller", Int. J. Man-Machine Studies 7, #-#3, #975. E.H. Mamdani, "Application of fuzzy algorithms for control of simple dynamic plant", Proc. Iee, Vol.#2#, No.#2, #585-#588, December #974, pp. E.H. Mamdani, "Advances in the linguistic synthesis of fuzzy controllers", Int. J. ManMachine Studies, 8,.669-678, #976, pp. C. Liu, Intelligent system applications to power systems, IEEE Computer Applications in Power, Vol.#0, No.4, pp. 2#-24, October #997. K.K. Li, L.L. Lai, and A.K. David, Stand-alone intelligent digital distance relay, A paper opened for discussion by IEEE Power Engineering Society, Abstract printed on Power Engineering Review, Vol. #9, No. 2, PP. 46, February #999. J.S.R. Jang, C.T. Sun, and E. Mizutani, Neuro-Fuzzy and Soft Computing: A Computational Approach to Learning and Machine Itelligence'', Prentice Hall, #996 C.T. Lin and C.S.G. Lee, Neural Fuzzy Systems: A Neuro-Fuzzy Synergism to Intelligent Systems, Prentice Hall, #996. Yen, et al, Fuzzy Logic: Intelligence, Control, and Infor., Prentice Hall., #999. Adeli and Hung, Machine Learning: Appro-aches from the Neural Networks, Genetic Algorithms and Fuzzy Systems (PRT-U), Wiley. Sahinkaya, Design and Analysis of Intelligent Control Systems, Marcel Dekker. King, Computational Intelligence in Control Engineering, Marcel Dekker.

[3] [4] [5] [6] [7] [8] [9]

[#0] [##] [#2] [#3] [#4] [#5]

Enerji, Elektrik, Elektromekanik-3e, Temmuz 1999, Say 62, Sayfalar:80-85, Bilesim yaynclk A.!., "stanbul [#6] [#7] [#8] [#9] [20] M.E. El-Hawary (Ed.), Electric Power Applications of Fuzzy Systems, IEEE, #998. Yen, Langari, and Zadeh (Ed.), Industrial Applications of Fuzzy Logic and Intelligent Systems, IEEE, #995. Zurada, Marks, and Robinson (Ed.), Computational Intelligence, IEEE, #994. Gupta and Sinha (Ed.), Intelligent Control Systems, IEEE, #996. Aptronix Incorporated : http://www.aptronix.com/fuzzynet