P

Allison Muri

WCZESNOnowoytne LUDZKIE maSZYNY

o tym jak wlatach 60. XX wieku Manfred Clynes iNathan Kline stworzyli termin cyborg na okrelenie moliwoci samoregulujcych ludzkomechanicznych systemw, czowiek-maszyna by zwykle charakteryzowany jako zoenie rzucajcych si woczy zewntrznych elementw orazwzgldnie duych mechanicznych iskomputeryzowanych systemw. Dla przykadu, Clynes iKline odnotowali, e siedmiocentymetrowy osmotyczny wtryskiwacz majcy dostarcza substancji biochemicznych zosta zpowodzeniem zaimplantowany pod skr zwierzc; nastpnie rozruszniki, mechaniczne koczyny itp. stay si codziennoci biomedycznej praktyki. Wreszcie internet jako taki zacz by traktowany jako rozszerzenie ludzkich umysw isystemw nerwowych do sieci komputerowej, dziki czemu czytamy, piszemy ikomunikujemy si on-line. Obecnie pojcia organizmu imechanizmu zbliyy si jeszcze bardziej za spraw biozyki ibioinynierii. Organiczne ciaa s na gruncie tych dyscyplin uwaane za maszyny, wszczeglnoci na poziomie komrkowym idziaajcych tam mechanizmw chemicznych. Jak napisa wroku 1990 Francis Crick, to, co odkrywa si wbiologii, to mechanizmy, mechanizmy zbudowane zchemicznych elementw1. Wpublikacjach zzakresu biozyki iinynierii biologicznej zwyczajowo charakteryzuje si ludzkie ciao jako system skadajcy si zbiologicznych molekularnych silnikw. Wystarczy na przykad rozway jzyk jednego zniedawnych artykuw na temat ekspresji informacji genetycznej: wikszo wewntrznych prac wykonywanych przez komrki jest rezultatem dziaa wyspecjalizowanych jednostek ilinii montaowych, ktre funkcjonuj jak molekularne maszyny [...]. Wiele
F. Crick, What Mad Pursuit: APersonal View of Scientic Discovery, New York: Basic Books 1990, s. 138 (tum. cyt.: M.Ch.).
1

spord tych jednostek dziaa jak molekularne silniki, ktre transformuj energi chemiczn wprac mechaniczn, dlatego musz one by opisywane jzykiem mechaniki: ruchome czci, sia momentu obrotowego, przemieszczenia, wydajno termodynamiczna iczas2. Traktowanie procesw organicznych jako rwnowanych procesom maszynowym przyczynio si do wynalezienia takich obiektw jak protezy neuronalne ibiomedyczne mikrourzdzenia, ktrych uywano przez dziesiciolecia wcelu czciowego przywrcenia funkcji sensorycznych imotorycznych oraz wzroku3. Ostatnio badacze pokazali miniaturowy, 96-kanaowy ukad mikroelektrodowy, ktry wszczepiony wkor ruchow sparaliowanych pacjentw pozwala na przeoenie aktywnoci neuronalnej na sygnay kontrolne. Dziki temu moliwa bya skuteczna kontrola robotycznego ramienia pozwalajca na wykonywanie takich ruchw jak siganie po co, chwytanie oraz podnoszenie pokarmu inapojw do ust4. Wraz zupowszechnieniem podejcia do systemw komrkowych jako do maszyn wyonia si wzgldnie nowa dyscyplina biologii syntetycznej, pozwalajca biozykom iinynierom na tworzenie struktur biologicznych (moleku, komrek, tkanek lub organizmw) obdarzonych funkcjami, ktre nie zostay im przypisane przez natur5.
C. Bustamante, W. Cheng, Y. X. Mejia, Revisiting the Central Dogma One Molecule at aTime, Cell, 2011, February, Vol. 144, No. 4, s. 48049 (tum. cyt.: M.Ch.). 3 Pierwsz aplikacj protezy neuronalnej przypisuje si Andr Djourno iCharlesowi Eyris: Prosthese auditive par excitation electrique adistance du nerf sensoriel alaide dun bobinage inclus ademeure, Presse Med, 1957, Vol. 65. 4 L. R. Hochberg iin., Reach and Grasp by People With Tetraplegia Using aNeurally Controlled Robotic Arm, Nature, 17 May 2012, Vol. 485. 5 European Commission iDirectorate General for Research, Synthetic Biology: Applying Engineering to Biology: Report of aNEST High-Level Expert Group, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2005, s. 5.
2

Technologiczna augmentacja imanipulacja stanowi rozrastajce si pole bada, wzakresie ktrego pojawiaj si projekty eksplorujce takie kwestie jak sposoby syntetycznego kontrolowania wielokomrkowego organicznego wzrostu celem stworzenia nowych maszyn czy sposoby wykorzystania istniejcych organizmw do realizacji nowych funkcji6. Tradycyjne rozrnienia midzy ciaem iumysem, czowiekiem izwierzciem, maszyn iorganizmem, sztucznym inaturalnym wydaj si coraz bardziej pynne, podczas gdy coraz bardziej wyranowane interfejsy sprawiaj, e otwieraj si przed nami emocjonujce moliwoci. Jednoczenie stajemy przed kopotliwymi problemami etycznymi. Dotycz one organicznych maszyn, ktre tworzy si ikontroluje na mikroskopowym lub submikroskopowym poziomie. S to niewtpliwie osignicia iproblemy waciwe obecnemu stuleciu, jednak pocztki historii idei organicznej maszyny sigaj XVII wieku, kiedy to lozoa mechanistyczna zdobya prymat nad arystotelesowsk zyk form iprzypadoci ikiedy dziki wynalazkowi mikroskopu odkryto struktury komrkowe oraz ustanowiono now, opart na eksperymencie, nauk chemii.
Nie widz bowiem midzy nimi [tzn. przedmiotami sztucznie wykonanymi przyp. tum.] aprzedmiotami naturalnymi adnej rnicy prcz tej, e funkcjonowanie przedmiotw sztucznych najczciej polega na dziaaniu narzdzi dostatecznie wielkich, aby mogy by atwo zmysami dostrzegane. Nie mogyby one by inaczej wytwarzane przez ludzi. Przeciwnie za, skutki naturalne prawie zawsze zale od dziaania jakich narzdw
Zob. np. H. Sato, D. Cohen, M.M. Maharbiz, Building Interfaces to Developing Cells and Organisms: From Cyborg Beetles to Synthetic Biology, [w:] CMOS Biomicrosystems: Where Electronics Meet Biology, Hoboken, NJ: John Wiley and Sons, 2011.
6

autoportret 2 [37] 2012 | 25

Kartezjusza iwielu innych wpywowych lozofw czowiek niczym si od takich maszyn nie rni. Dla Kartezjusza wane byo ponadto przekonanie, e jakakolwiek rnica pomidzy naturalnymi ciaami amaszynami bierze si wpierwszej kolejnoci zogranicze ludzkiego wzroku ipercepcji. To jatrochemik, lekarz ineuroanatom Thomas Willis jako pierwszy sprbowa poczy badania oglnej anatomii, budowy komrek ichemii wjedn teori ludzkiego ycia ipsychologii (psycheology). Pierwsze dzieo Willisa zroku 1659, Diatribae duae medico-philosophicae, powicone fermentacji, gorczce ibadaniom moczu, pooyo podwaliny pod jego pniejsze prby wyjanienia niedajcych si obserwowa procesw dokonujcych si wmzgu iniemal nieposkromione wswej pysze przekonanie, e udao mu si wyjani wszystkie tajemnice natury. Jak tumaczy, mia zamiar jedynie rozway kilka spraw dotyczcych energii isposobu, wjaki odbywa si fermentacja, ale zamiast tego odkry wszystkie zasady ibogactwo Natury. Wwierszu Omedyczno-lozocznych rozprawach autora przechwala si, e zawie iukryte przyczyny rzeczy nieznane wczeniejszym pokoleniom, takie jak Co inspiruje rne rodzaje ruchu cia czy Jakiego rodzaju wizy cz elementy, sowem Tajemnice wiata, byy za jego spraw ujawnione wszystkim:
Jakie to mikkie pomienie poruszaj wszystkimi Ciaami, Jaki to Duch tak zrcznie wprawia wruch ludzki szkielet8.

tak maych, e adnym zmysem uchwyci ich nie mona. Aprzecie nie ma wmechanice adnych zaoe, nienalecych rwnoczenie do zyki, ktrej mechanika jest czci czy odmian. Inie mniej naturalne jest dla zegara zoonego ztych czy owych kek to, e wskazuje godziny, ni dla drzewa, ktre wyroso ztego lub innego ziarna, to, e rodzi takie wanie owoce7.
R. Descartes, Zasady lozoi, tum. I. Dmbska, Kty: Antyk, 2001, IV. 203, s. 229230.
7

Tak w1644 roku pisa Kartezjusz wswoich Zasadach lozoi. Wczeniej, wniepublikowanym Traktacie oczowieku zlat 16291633, spekulowa ju, e czowiek mgby by ujmowany jako rodzaj gury lub ziemskiej maszyny wykonanej zmaterialnych czstek, wktrej dusza byaby odpowiedzialna za zjologi, percepcj, dziaania wolicjonalne irozumowanie. Uwczesnonowoytnych pocztkw biozyki maszyna funkcjonowaa zgodnie zuniwersalnym zbiorem naturalnych praw, azdaniem

odpowiedzialnych, by moe dlatego, e byy powszechnie znane zprocesu warzenia piwa lub przygotowywania zakwasu. Jego tumacz, Samuel Pordage wymieni je wswojej Tabeli wszystkich trudnych sw zaciny igreki zamieszczonej na pocztku Five Treatises, deniujc fermentacj wniezbyt pomocny sposb jako fermentowanie lub dziaanie, jak rozczyn9. Fermenty s opisane wThe Philosophical Transactions (1677) jako Zasady (lub pierwotne iskry ukryte wmaterii [tj. wkwasach isiarce]) wprowadzone wruch ipoprzez jego rozmaite rodzaje wytwarzajce rne rodzaje cia10. Podczas gdy wulgarna, potoczna lozoa przypisuje prne wytwory form ijakoci naturalnym rzeczom, Willis twierdzi, e bardziej nowoczeni iwiarygodni lozofowie bior pod uwag gwnie materi iruch wciaach11. Rwnie wtej rozprawie Willis sformuowa tez, ktr odnajdziemy wjego pniejszych pracach ogorczce, konwulsjach, anatomii mzgu inerww oraz duszy, amianowicie przekonanie, e duchy s substancjami, konkretnymi czsteczkami, ktre odlec, jeli nie zostan czasami powizane zwikszymi czsteczkami12. Twierdzi, e czsteczki s narzdziami ycia iduszy, ruchu iczucia, wszystkiego13 ie poprzez wewntrzne ruchy oraz kombinacje tych czstek, poczynaj si ciaa, anastpnie wzrastaj: poprzez rozczenie, rozdzielenie ich od siebie, zmieniaj si iznikaj14. Waciwoci te nie s wyjtkowe
T. Willis, Five Treatises viz. 1. Of Urines, 2. Of the Accension of the Blood, 3. Of Musculary Motion, 4. The Anatomy of the Brain, 5. The Description and Use of the Nerves, London, 1681. 10 An Account of Some Books, recenzja Philosophical Dialogues Concerning the Principles of Natural Bodies W.Simpsona (1677), Philosophical Transactions of the Royal Society, 16771678, Vol. 12, s. 883884. 11 T. Willis, AMedical-Philosophical Discourse 12 Tame, s. 3. 13 Tame. 14 Tame.
9

Ow tajemnic bya fermentacja. Willis nie deniowa szczegowo czynnikw za ni

T. Willis, AMedical-Philosophical Discourse of Fermentation or, of the Intestine Motion of Particles in Every Body, [w:] tego, The Remaining Medical Works, London 1681, s. nienumerowana (tum. cyt.: M.Ch.).
8

autoportret 2 [37] 2012 | 26

czsteczki s zbyt lotne, nie zawieraj si wzwizku tworzonym przez mieszanin iwyparowuj16). Ruch mini sta si tematem traktatu De motio musculari17, wktrym Willis podkreli, e nie tylko minie ikoci podlegaj prawom mechaniki, ale take siy, ktre je napdzaj:
Zjakiego powodu izuwagi, na jaki cel organy s wykonane ztakim kunsztem iwtak duym zrnicowaniu, jeli nie po to, by na wzr maszyn mogy one wykonywa uporzdkowane operacje jakby byy zoeniami mechanicznych czci? Zaprawd nie bdzie rzecz trudn ujcie pracy minia iwszystkich funkcji nerwowych orazwyjanienie ich zgodnie zzasadami, kanonami iprawami mechaniki18.

take pewna sia gromadzca iprzekazujca moc zmzgu do nerww imini. Willis ju wczeniej postulowa wPathologiae cerebri (1667)21, e zwierzce duchy wytwarzaj ruch mini poprzez eksplozje. Pyta: kto moe poj, jaka maa rzecz mogaby poruszy sonia, czy ujmiemy j jako dusz, czy ducha lub jakikolwiek inny pocztek ruchu, ktry powinien by wstanie oywi takie cielsko isprawi, e wykonaoby ono pynny iregularny taniec?22. Wykonana przez czowieka maszyna, poruszana przez tak energetyczn si, jak ogie, powietrze czy wiato, stanowia zatem wedug Willisa bardzo uyteczn analogi dla ludzkiego ciaa poruszanego przez subtelne ciaa czy zwierzce duchy. Ponadto by rzeczywicie przekonany, e energetyczne siy stanowi mechanizm poruszajcy ludzkim ciaem. Dziaaj one jak proch strzelniczy, ktry eksploduje wnerwach iminiach: wta dusza pisa wdziele An Essay of the Pathology of the Brain and Nervous Stock cho jest bardzo maym pomieniem, [...] jest wstanie wykona wciele, za spraw swojej wasnej ruchliwoci, proporcjonalnie t sam rzecz, co may pomie prochu strzelniczego czyni zarmat: nie tylko wypycha on pocisk ztak wielkim impetem, ale take zwielk si odrzuca do tyu ca maszyn. Cielesna dusza, odpowiedzialna za yciowe izmysowe funkcje caego ciaa, bya opisywana przez Willisa wycznie za pomoc terminw mechanicznych. Wyjanienie to bynajmniej nie jest metafor: Willis rozumia siy reakcji chemicznych, owe nieodczne moce konkretnych kombinacji bezwadnej materii, ktre kady moe obserwowa przy pieczeniu chleba, warzePrzekad angielski pt. An Essay of the Pathology of the Brain and Nervous Stock, London, 1681. 22 Tame (tum. cyt.: M.Ch.),
21

niu piwa czy robieniu wina lub zauway wmateriaach wybuchowych, iktre nie rniy si jakociowo od si uwalniajcych ciepo isi oraz inicjujcych proces wzrostu ywych cia. Propozycja Willisa oparta na przekonaniu, e mechanizmy chemiczne dziaaj wpodobny sposb wmzgu, nerwach iminiach ciaa, sytuuje go wpocztkach paradygmatu chemiko-mechanicznego. Zpewnoci kluczem do historii wraliwoci zjologicznego terminu obejmujcego zyczn draliwo iczuo, percepcj, pobudliwo, pasje, aod poowy XVIII stulecia bdcego rwnie poetyck imoraln kategori obejmujc wnikliwy iwraliwy umys, uczucia, emocje, estetyk oraz wspczucie jest fakt, e ostatecznie stanowi ona materialny mechanizm. Jednoczenie wraliwo moga si kci zpercepcj wyjanie przyczynowych opartych na ruchu materii, maszynopodobnych mechanizmw, pozbawionych wolnej woli iautonomii. By moe zatem nie powinien zaskakiwa fakt, e na fali sukcesu prac iteorii Willisa operacje regulacji izarzdzania pasjami iafektami zdeniowanymi przez niego jako metazyczne (skrucha, mio Boga, nienawi grzechu, nadzieja na zbawienie, lk przed boym gniewem iwiele innych aktw religijnych) czy cielesne (przyjemno ial) stay si na pocztku XVIII wieku jednym zczciej powracajcych tematw, wtakich traktatach jak The Government of the Passions Musidorusa Borghopea(1701), The Government of the Passions, According to the Rules of Reason and Religion (1704) Williama Ayloffea, APractical Treatise of the Regulation of the Passions Francisa Braggea(1708), An Essay on the Nature and Conduct of the Passions and Affections. With illustrations on the Moral Sense Francisa Hutchesona(1728) czy kazaniu Aview of Reason and Passion Johna Tottiego

(1736). Wkazaniach, traktatach moralnych, anastpnie wliteraturze ipoezji traktujcej owraliwoci wielkim projektem stao si wwczas uwolnienie ludzkich pasji iemocji od materii wruchu. Problemy te pojawiaj si rwnie dzisiaj: neuralne implanty, biologia syntetyczna, inynieria biologiczna nastpcy lozoi mechanistycznej ijatrochemicznych fermentw, zmuszaj nas, abymy rozwayli raz jeszcze, co czyni nas ludzkimi, racjonalnymi, emocjonalnymi imoralnymi istotami. Coraz wiksze zatarcie granic pomidzy jak to ujmuje Jrgen Habermas tym, co wyroso, atym, co zostao zrobione, implikuje jedn stron tej zoonej kwestii: [wzwizku zperspektyw modykacji genetycznej] etyczne samozrozumienie gatunku, ktre co wane pozwoli nam zobaczy samych siebie jako istoty przywizane do moralnych ocen idziaa23. Zwycistwo sparaliowanej kobiety, ktra poprzez interfejs oparty na miniaturowym neuralnym implancie idziki swoim wasnym procesom mylowym moe po raz pierwszy od pitnastu lat pi kaw bez pomocy opiekuna, wyraa drug stron. Bylimy ludzkimi maszynami przez ostatnie 350 lat, natomiast nadal nie jestemy pewni, co to moe oznacza dla naszej ludzkiej natury.
tumaczenie zangielskiego: micha choptiany

dla ludzkich czy zwierzcych cia. Zarwno dziea sztuki, jak idziea przyrody s poruszane izmieniane przez te same mechanizmy czsteczek znajdujcych si wruchu: procesy fermentacji wina, piwa czy chleba s wszystkie wynikiem fermentacji czsteczek. Fermentacja, w dzielcy iczcy ruch materialnych czsteczek, zostaa ustanowiona przynajmniej zdaniem Willisa ijego zwolennikw jako znaczca sia wobrbie ruchw wikszych struktur ywych cia. Mieszanka

siarki, wgla drzewnego isaletry potasowej, ktra wytwarzaa eksplozj prochu strzelniczego15, odegraa owiele wiksz rol wjego pniejszej teorii psychologicznej, podobnie jak ruchy czsteczek wytwarzajce ciepo ipowodujce wzrost oraz odpowiedzialne za denie niektrych cia do skoczonoci (moglibymy powiedzie: zoonoci) czy rozpadu wfermentacji (gdy aktywne
15

Willis sugerowa, e uoenie, ksztaty ipooenie mini oraz cigien wyranie dowodz tego twierdzenia. Problemem byo oczywicie to, e podczas gdy rozumiemy, e wszczcie ruchu minia zaczyna si wmzgu, anastpnie jest przeniesione przez nerwy, to wyjanienie, wjaki sposb minie wykonuj swoj prac, wydaje si rzecz najtrudniejsz19. Pytaniem pozostawao, wjaki sposb sia, za pomoc ktrej misie jest poruszany, jest owiele silniejsza na kocu anieli na pocztku czy te wtrakcie. Willis tumaczy, e bdziemy bada, za pomoc jakich rodkw, z u p e n i e j a k b y b y o t o m e c h a n i c z n e, motywujca sia moe by zwikszona lub pomnoona wtrakcie jej oddziaywania20. Oznacza to, e nie tylko minie miay mechaniczny charakter, ale
16 17

Tame, s. 41.

Tame, s. 17. Przekad angielski: Of Musculary Motion, [w:] Five Treatises, London, 1681 oraz The Remaining Medical Works, London, 1681. 18 Tame, s. 35 (tum. cyt.: M.Ch.). 19 Tame. 20 Tame, podkr. A.M.

J. Habermas,The Future of Human Nature, Cambridge: Polity Press, 2003, s. 71.

23

autoportret 2 [37] 2012 | 29