Professional Documents
Culture Documents
Campbell Chương 16 Di Truyền Học Phân Tử
Campbell Chương 16 Di Truyền Học Phân Tử
16.1. ADN l vt cht di truyn 16.2. Nhiu protein phi hp vi nhau trong qu trnh sao chp v sa cha ADN 16.3. Mi nhim sc th gm mt phn t ADN c ng gi cng vi cc protein
Tng quan
Khi nim
16.1
Bn ch dn vn hnh s sng
o nm 1953, James Watson v Francis Crick gy chn ng cng ng khoa hc bng vic cng b m hnh chui xon kp v cu trc phn t ca axit deoxyribonucleic, c gi tt l ADN. Hnh 16.1 cho thy Watson (tri) v Crick ang say sa ngm nhn m hnh ADN c dng bng v hp v dy thp ca h. Tri qua hn 50 nm, m hnh ny xut thn ch l mt xut mi dn tr thnh biu tng ca sinh hc hin i. ADN, hp cht di truyn, chnh l phn t ng ngng m nht trong thi i ca chng ta. Trong thc t, cc yu t di truyn ca Mendel cng nh cc gen nm trn nhim sc th ca Morgan u cha ADN. Trn quan im ha hc, c th ni ti sn di truyn m mi ngi chng ta li cho th h sau chnh l cc phn t ADN c trn 46 nhim sc th m chng ta c tha hng t cc thn sinh (b, m) v ADN c trong cc ti th c truyn li theo dng m. Trong tt c cc phn t c trong t nhin, cc axit nucleic l c nht, v nh v kh nng t sao chp (ti bn) t cc n phn thnh phn. Trong thc t, c im con ci ging b, m l kt qu ca qu trnh sao chp chnh xc ADN v s di truyn ca n qua cc th h. Thng tin di truyn c m ha bng ngn ng ha hc ca ADN v c ti bn mi t bo trong c th ca mi ngi chng ta. Chnh ngn ng lp trnh ca ADN iu khin qu trnh pht trin cc tnh trng v ha sinh, gii phu, sinh l v mt mc nht nh l tp tnh mi c th sinh vt. Chng ny cp n vic bng cch no cc nh khoa hc chng minh c ADN l vt cht di truyn v bng cch no Watson v Crick pht hin ra cu trc phn t ca n. ng thi, chng ta cng s thy bng cch no ADN c th sao chp (c s phn t ca di truyn) v c sa cha. Cui cng, chng ta s kho st xem ADN cng vi protein ng gi nh th no trong nhim sc th.
305
Tnh trng di truyn c th truyn gia cc chng vi khun khc nhau hay khng?
Th nghim Frederick Griffith nghin cu hai chng vi khun Streptococcus pneumoniae. Chng vi khun S (khun lc trn) gy vim phi chut; y l chng c v t bo ca chng c lp v khng c h thng bo v ng vt. Chng vi khun R (khun lc nhn) khng c lp v v khng c (khng gy bnh). th nghim qu trnh pht sinh bnh, Griffith tim hai chng vi khun vo chut th nghim nh s di y:
Cc t bo S sng (i chng) Cc t bo R sng (i chng) Cc t bo S cht bi nhit (i chng) Hn hp t bo S cht v R sng
(khng gy bnh). Griffith rt ngc nhin khi pht hin ra rng khi cc t bo ca chng c b dit bi nhit (un nng) khi c trn vi cc t bo sng ca chng khng c li c th sinh ra cc t bo con gy c (Hnh 16.2). Hn na, tnh trng tp nhim ny c di truyn cho tt c cc t bo vi khun th h con xut pht t t bo bin i ban u. R rng, mt cht ha hc no (lc cha r bn cht) ca cc t bo gy c cht gy nn s bin i di truyn ny. Griffith gi hin tng ny l bin np v c chng ta ngy nay nh ngha l qu trnh mt t bo tip nhn ADN t mi trng bn ngoi, dn n s thay i kiu gen v kiu hnh. Cng b ca Griffith m ng cho mt nghin cu c trin khai trong sut 14 nm sau bi mt nh virut hc ngi M tn l Oswald Avery nhm mc ch xc nh bn cht ca cht bin np. Avery tp trung vo ba nhm hp cht c nhiu kh nng hn c l ADN, ARN (mt loi axit nucleic khc) v protein. Avery tin hnh ph v t bo ca chng vi khun gy c cht bi un nng, ri tin hnh chit xut cc thnh phn t dch chit t bo. mi phng thc th nghim, Avery tin hnh x l lm bt hot tng nhm cht. Sau , dch chit sau khi x l c trn v kim tra kh nng bin np vo chng vi khun khng c cn sng. Kt qu th nghim cho thy ch khi ADN c duy tr (khng b bt hot) hin tng bin np m Griffith m t mi din ra. Nm 1944, Avery v cc ng nghip ca mnh l Maclyn McCarty v Colin MacLeod cng b rng: ADN chnh l cht bin np. Pht hin ny ca h c cho n bi nhiu ngi quan tm, nhng cng c khng t hoi nghi, mt phn c th bi v nhiu ngi quen vi t tng xem protein l vt cht di truyn ph hp hn. Hn na, nhiu nh khoa hc khng thuyt phc vi quan im cho rng cc gen ca vi khun c thnh phn cu to v chc nng ging vi cc gen cc loi sinh vt bc cao (c cu to c th phc tp hn). Nhng nguyn nhn chnh ca nhng hoi nghi ny c l l do nhng hiu bit v ADN vo thi im cn rt hn ch.
Mt bng chng khc cng c cho vic xc nh ADN l vt cht di truyn bt ngun t cc nghin cu cc virut ly nhim vi khun (Hnh 16.3). Nhng virut ny cn c gi l
Chut sng Chut sng Chut cht
Chut cht
Kt lun Griffith kt lun rng vi khun R sng c bin i thnh vi khun S gy bnh bng mt cht di truyn khng bit no bt ngun t cc t bo S cht; iu ny dn n hin thng t bo R tr nn c lp v. Ngun F. Griffith, The significance of pneumococcal types,
Journal of Hygiene 27: 113 - 119 (1928). iu g Nu ? Trn c s no th nghim trn y loi tr sao ? kh nng cc t bo chng R c th ch cn n gin dng
T bo vi khun
Hnh 16.3 Virut ly nhim t bo vi khun. Phag T2 v cc phag c quan h khc tn cng t bo vi khun ch v bm vt cht di truyn ca chng qua mng sinh cht (plasma membrane); trong khi , phn u v ui ca phag c gi li bn ngoi b mt t bo vi khun (nh chp qua knh hin vi in t truyn qua t mu - HVTTQm)
306
Di truyn hc
bacteriophag (ngha l th n khun hay thc khun th) hoc c gi tt l phag. So vi cc t bo, cc virut c cu to n gin hn nhiu. Mt virut thng ch bao gm ADN (hoc i khi l ARN) c bao bc bi mt lp v protein. c th sinh sn, virut phi ly nhim vo trong mt t bo ri ginh ly b my trao i cht ca t bo. Cc phag v ang c s dng rng ri lm cng c nghin cu di truyn hc phn t. Nm 1952, Alfred Hershey v Martha Chase tin hnh th nghim cho thy ADN l vt cht di truyn ca phag c tn l T2. y l mt trong nhiu loi virut ly nhim Escherichia coli (E. coli), mt loi vi khun thng sng trong rut ng vt c v. Thi k , cc
Hnh 16.4
nh sinh hc bit r l: phag T2, ging vi nhiu phag khc, c thnh phn cu to hu nh ch gm ADN v protein. H cng ng thi bit rng phag T2 c th nhanh chng chuyn t bo E. coli thnh mt nh my sn xut T2 dn n s gii phng nhiu bn sao phag cng s phn r t bo. Bng mt cch no , T2 c th ti lp trnh t bo ch ca n sn sinh cc virut. Nhng, cu hi l: thnh phn no ca virut - protein hay ADN - chu trch nhim cho qu trnh ? Hershey v Chase tr li cu hi ny bng vic thit k mt th nghim cho thy ch mt trong hai thnh phn ca phag T2 xm nhp c vo trong t bo E. coli trong qu trnh ly nhim (Hnh 16.4). Trong th nghim ca mnh, cc
Phag T bo vi khun
ADN L th nghim 1: Phag c nui trong mi trng cha ng v phng x lu hunh (35S) nh du protein ca phag (mu hng). ADN c nh du phng x ADN phag
L th nghim 2: Phag c nui trong mi trng cha ng v phng x phospho (32P) nh du ADN ca phag (mu xanh dng).
Kt qu Khi protein c nh du (l th nghim 1), hot tnh phng x c gi bn ngoi t bo; nhng khi ADN c nh du phng x (l th nghim 2), hot tnh phng x c tm thy bn trong t bo. Cc t bo vi khun mang ADN ca phag nh du phng x gii phng ra cc virut th h con mang ng v phng x 32P. Kt lun ADN ca phag i vo t bo vi khun, nhng protein ca phag th khng. Hershey v Chase kt lun rng: ADN, ch khng phi protein, c chc nng l vt cht di truyn phag T2. Ngun A.D. Hershey and M. Chase, Independent functions of viral protein and nucleic acid in growth of bacteriophage, Journal of General
Physiology 36: 39 - 56 (1952) iu g Nu ?
C s di truyn hc phn t
307
nh khoa hc dng ng v phng x ca lu hunh (S) nh du protein trong mt l th nghim, v s dng ng v phng x ca phospho (P) nh du ADN trong l th nghim th hai. Bi v protein cha lu hunh trong thnh phn cu to ca n, trong khi ADN th khng, nn cc nguyn t S phng x ch kt hp vo cc phn t protein ca phag. Tng t nh vy, cc nguyn t P phng x ch nh du ADN, m khng nh du protein, bi v hu ht cc nguyn t phospho ca phag u trong phn t ADN ca n. Trong th nghim ny, cc nh khoa hc cho cc t bo E. coli khng nh du phng x ly nhim c lp vi phag T2 thu c t hai l th nghim nh du phng x protein v ADN. Cc nh khoa hc sau kim tra xem loi phn t no - ADN hay protein - i vo cc t bo vi khun ngay sau qu trnh ly nhim, qua n c kh nng ti lp trnh hot ng ca cc t bo. Hershey v Chase pht hin ra rng chnh ADN ca phag i vo t bo vi khun, trong khi protein ca phag th khng. Hn na, khi cc t bo vi khun ny c cy chuyn tr li mi trng nui cy, s ly nhim vn tip tc din ra, v cc t bo E. coli gii phng ra cc phag mang mt phn cc nguyn t P phng x. iu ny cho thy thm rng ADN trong t bo gi mt vai tr lin tc trong qu trnh ly nhim. Hershey v Chase kt lun rng ADN c phag tim vo vi khun phi l phn t mang thng tin di truyn t t bo vi khun mi c th to nn cc ADN v protein mi ca virut. Nghin cu ca Hershey v Chase c tnh bc ngot, bi v n cung cp mt bng chng rt thuyt phc rng cc axit nucleic, ch khng phi protein, l vt cht di truyn, t nht l virut.
Khung ng phosphate
u 5'
Cc baz nit
Nucleotide ca ADN
Hnh 16.5 Cu trc mt mch ADN. Mi nucleotide n phn cha mt baz nit (T, A, C hoc G), ng deoxyribose (mu xanh dng) v mt nhm phosphate (mu vng). Nhm phosphate ca nucleotide ny lin kt vi ng ca nucleotide tip theo to nn "ct sng" phn t gm cc nhm phosphate v ng lun phin, t cc baz nh ra. Mch polynucleotide c tnh nh hng t u 5' (vi nhm phosphate) ti u 3' (vi nhm -OH). 5 v 3 l cc s ch cc nguyn t carbon nm trn cu trc vng ca phn ng.
308
Di truyn hc
S hp tc ngn ngi nhng rt ni ting ca h gip lm sng t cu trc b n ca ADN ngay sau khi Watson c chuyn thm i hc Cambridge l ni m Crick ang nghin cu cc cu trc protein bng mt k thut gi l tinh th hc tia X (xem Hnh 5.25). Khi thm phng th nghim ca Maurice Wilkins, Watson nhn thy hnh nh nhiu x tia X ca ADN do mt ng nghip qu c ca Wilkins l Rosalin Franklin chp c (Hnh 16.6a). Cc bc nh c to ra bng k thut tinh th hc tia X cho thy chng khng phi cc hnh nh ca cc phn t thc s. Cc im chm v vt nhe nh trn Hnh 16.6b c to ra l do tia X b nhiu x (khc x) khi chng i qua cc si ADN tinh sch xp thng hng. Cc nh khoa hc v tinh th hc thng dng cc cng thc ton hc chuyn ti cc thng tin t cc hnh nh nh vy thnh hnh dng ba chiu ca cc phn t; ring Watson th quen thuc vi nhng hnh nh c to ra bi cc phn t dng chui xon. Khi nghin cu k nh nhiu x tia X ca ADN do Franklin chp, Watson khng ch tm ra ADN c dng chui xon m ng cn c lng c chiu rng ca chui xon v khong cch gia hai baz nit lin k dc trc chui xon. Chnh chiu rng ca chui xon ch ra n c to nn t hai mch, khng ging vi cng b ngay trc ca Linus Pauling v mt m hnh phn t gm 3 mch. S pht hin ra hai mch gii thch cho vic thut ng thng c dng hin nay m t ADN l chui xon kp (Hnh 16.7). Watson v Crick bt u xy dng cc m hnh ca chui xon kp sao cho ph hp vi cc s liu o c qua cc hnh
u 5'
Hnh 16.6 Rosalind Franklin v nh nhiu x tia X ca ADN. Franklin, mt nh khoa hc li lc v tinh th hc tia X,
thc hin mt th nghim quan trng, t chp c bc nh gip Watson v Crick lun ra cu trc xon kp ca ADN. Franklin qua i nm 1958 do bnh ung th khi c mi 38 tui. ng nghip ca c l Maurice Wilkins c nhn ng gii thng Nobel nm 1962 cng vi Watson v Crick.
nh nhiu x tia X, t tm ra cu trc ha hc ca ADN. ng thi sau khi c mt bn bo co thng nin cha c cng b v nghin cu ca Franklin, hai nh khoa hc bit rng Franklin tng kt lun rng khung ng - phosphate nm bn ngoi chui xon kp. S sp xp ny rt thuyt phc v n
Lin kt hydro
u 3'
u 3' u 5' (a) Cu trc c bn ca ADN (b) Cu trc ha hc mt on ngn ca ADN (c) M hnh lp kn khng gian Hnh 16.7 Chui xon kp. (a) Di "ruy bng" trong hnh v biu din khung ng - phosphate ca hai mch n ADN. Chui xon ny theo "chiu phi", ngha l vn v pha phi theo hng i ln. Hai mch chui xon c gi li vi nhau qua cc lin kt hydro (ng nt chm mu ) hnh thnh gia cc baz nit kt thnh tng cp bn trong chui xon. (b) thy cu trc ha hc r hn, hai mch ADN c v thng hng nh mt on ngn ca chui xon. Lin kt cng ha tr mnh ni cc tiu n v (nucleotide) trn mt mch vi nhau, trong khi cc lin kt hydro yu hn gi hai mch n vi nhau. iu ng lu l hai mch n ny l i song song, ngha l chy song song nhng theo 2 chiu ngc nhau. (c) S xp chng ln nhau ca cc cp baz nit mt cch cht ch c thy r trong m hnh c v bi my tnh ny. Lc hp dn Van de Waals gia tng cp baz xp chng ln nhau chnh l yu t chnh gip gi ton b phn t vi nhau (xem Chng 2).
Chng 16
C s di truyn hc phn t
309
s y cc baz nit c tnh k nc tng i vo trong v ri xa khi cc phn t nc trong phn dung dch bao quanh. Watson xy dng c mt m hnh vi cc baz nit hng vo pha trong ca chui xon kp. Trong m hnh ny, hai khung ng - phosphate chy i song song vi nhau, ngha l cc tiu n v ca chng chy song song nhng ngc chiu nhau (xem Hnh 16.7). Chng ta c th tng tng s sp xp tng th ging nh mt chic thang dy vi cc thanh thang vng chc. Hai dy ca thang hai bn tng ng vi hai khung ng - phosphate, cn mi thanh thang tng ng vi mt cp baz nit. Lc ny, chng ta c th tng tng mt u ca thang dy c c nh, cn u kia c vn xon, to nn cu trc xon l xo u n. Cc s liu ca Franklin ch ra rng chiu di mi vng xon trn vn dc trc chui xon di 3,4 nm. Vi khong cch gia hai lp cp baz k tip xp chng ln nhau l 0,34nm, s c 10 lp cp baz nit (tng ng vi 10 thanh thang) trong mi vng ca chui xon. Cc baz nit trong chui xon kp kt cp vi nhau theo t hp c hiu: adenine (A) vi thymine (T), cn guanine (G) vi cytosine (C). Th nghim theo m hnh "th v sai", Watson v Crick pht hin c c im quan trng ny ca ADN. u tin, Watson tng tng cc baz kt cp theo tng loi, ngha l A vi A, C vi C. Nhng m hnh ny khng ph hp vi cc s liu tia X vn cho bit ng knh dc chui xon l ng nht. V sao s sp xp ny khng ph hp vi kiu kt cp theo tng loi? Adenine v guanine l cc purine; cc baz ca chng c cu trc hai vng hu c. Ngc li, cytosine v thymine thuc mt h cc baz khc gi l pyrimidine vn ch c cu trc mt vng. Do vy, cc purine (A v G) s c chiu rng gp khong 2 ln so vi cc pyrimidine (C v T). Mt cp purine - purine s l qu rng, trong khi mt cp pyrimidine pyrimidine s l qu hp, so vi ng knh khong 2 nm ca chui xon kp. Nhng, nu s kt cp lun l mt purine vi mt pyrimidine th ng knh chui xon s ng nht.
Purine + Purine: qu rng
ng ng
ng ng
Hnh 16.8 S kt cp cc baz nit trong ADN. Cc cp baz nit trong mt chui xon kp ADN c gi li vi nhau bi cc lin kt hydro (trn hnh y c v bng ng nt chm mu ).
Pyrimidine + Pyrimidine: qu hp
ng. Do vy, trn ADN ca tt c cc sinh vt (ch tr cc virut c vt cht di truyn khng phi ADN si kp), s lng adenine lun bng thymine, cn s lng guanine lun bng cytosine. Mc d nguyn tc kt cp ca cc baz nit l c s to nn cc thanh thang ca chui xon kp, nhng n khng hn ch trnh t ca cc nucleotide dc theo chui xon. Trt t ca bn loi baz nit dc theo chui xon c th bin i bt k, nhng mi gen ch c mt trt t duy nht ca cc chng; trt t ny c gi l trnh t cc baz nit. Thng T nm 1953, Watson v Crick lm sng st cng ng khoa hc bng vic cng b mt bi bo ngn ch di 1 trang trn tp ch Nature*. Bi bo m t m hnh ADN m h tm ra: chui xon kp, ri t n dn tr thnh biu tng ca sinh hc phn t. V p ca m hnh ny chnh l ch: cu trc ADN ch cho chng ta thy c ch sao chp ca n.
Kim tra khi nim
16.1
Watson v Crick t suy lun rng: hn phi c mt kiu kt cp c hiu b sung no c to ra bi cu trc ca cc baz nit. Mi baz nit u c cc gc ha hc mt bn c th to lin kt hydro vi cc "i tc" ca chng: Adenine c th to hai lin kt hydro vi thymine v ch vi thymine; trong khi guanine c th to ba lin kt hydro vi cytosine v ch vi cytosine. Ni cch khc, A kt cp vi T, cn G kt cp vi C (Hnh 16.8). M hnh ca Watson v Crick ng thi gii thch c cho nguyn tc Chargaff. Bt c khi no mt mch ca phn t ADN si kp c A, th mch i din s l T; v G c mt trn mt mch s lun lun kt cp vi C trn mch b sung tng
3.
Nu bin np khng xy ra trong th nghim ca Griffith, th kt qu th nghim s c th khc bit nh th no? Gii thch.
Xem gi tr li Ph lc A.
iu g Nu ?
J.D. Watson and F.H.C.Crick, Molecular structure of nucleic acids: a structure for deoxyribose nucleic acids, Nature 171: 737-738 (1953).
310
Di truyn hc
Khi nim
16.2
F.H.C.Crick and J.D. Watson, The complementary structure of deoxyribonuleic acid, Proceedings of the Royal Society of London A 223: 80 (1954).
Hnh 16.9 m t tng c bn ca Watson v Crick. d tng tng, trn hnh ch minh ha mt on chui xon kp ngn dng dui thng. iu ng lu l nu chng ta ch bit trnh t ca mt trong hai mch ADN c v trn Hnh 16.9a, th chng ta c th xc nh c trnh t baz nit ca mch cn li trn c s p dng nguyn tc kt cp b sung ca cc baz. Ni cch khc, hai mch ADN b sung cho nhau; mi mch mang thng tin cn thit ti thit mch cn li. Khi mt t bo sao chp mt phn t ADN, mi mch ca phn t ADN c dng lm khun sp xp cc nucleotide vo mch mi b sung vi n. Cc nucleotide xp hng dc theo mch lm khun tun th nguyn tc kt cp ca cc baz ng thi lin kt vi nhau hnh thnh nn mt mch mi. Nu c mt phn t ADN si kp vo u qu trnh sao chp, th s nhanh chng thu c mt bn sao chnh xc ca phn t m. C ch sao chp ging nh vic dng phim m bn to nn nh dng bn; sau nh dng bn li c dng to nn mt phim m bn mi ri qu trnh c lp i lp li. M hnh sao chp ADN nh vy khng c kim chng trong nhiu nm k t khi cu trc ca ADN c cng b. Th nghim nhm chng minh cho m hnh ny v nguyn tc th d tng tng, nhng v thc nghim th kh thc hin. M hnh ca Watson v Crick d on rng khi chui xon kp sao chp, mi phn t con s mang mt mch c c ngun gc t phn t m cn mt mch c tng hp mi. M hnh bn bo ton ny nh vy khng ging vi m hnh bo ton vn cho rng sau qu trnh sao chp bng mt cch no cc mch ca chui xon kp kt cp tr li vi nhau (tc l phn t ADN m c bo ton nguyn vn). M hnh ny ng thi cng khc vi m hnh phn tn l m hnh cho rng c bn mch ADN sau qu trnh sao chp l s t hp li ca cc phn on ADN c xen ln cc phn on ADN mi tng hp (Hnh 16.10 trang sau). Mc d c ch ADN c th sao chp theo kiu bo ton hoc phn tn l kh gii thch, nhng trong thc t khng th loi b nhng m hnh ny nu thiu bng chng
(a) Phn t ADN m c hai mch ADN b sung vi nhau. Mi loi baz kt cp c hiu vi mt loi baz tng ng ca n qua cc lin kt hydro; trong A lin kt vi T, v G lin kt vi C.
(b) Bc u tin trong sao chp l hai mch n ADN tch nhau ra. Mi mch ca phn t ADN m lc ny c dng lm khun xc nh trnh t cc nucleotide dc theo mch ADN mi, b sung vi n.
(c) Theo nguyn tc b sung, cc nucleotide "xp hng" dc mch mi v lin kt vi nhau to nn khung ng - phosphate. Mi phn t "con" s c mt mch c ca phn t ADN m (xanh sm) v mt mch ADN mi (xanh nht).
Hnh 16.9 M hnh sao chp ADN c bn. Trong m hnh gin lc ny, mt phn on ADN si kp ngn c gin xon thnh dng cu trc ging nh mt chic "thang dy". Trong "dy thang" hai bn l khung ng - phosphate trn hai mch ADN; cn mi "thanh thang" l mt cp baz nit trn hai mch lin kt hydro vi nhau theo nguyn tc b sung (nguyn tc Chargaff). Cc hnh n gin biu din bn loi baz. Trong , mu xanh sm biu din cc mch ADN c ngun gc t phn t ADN m; cn mu xanh nht biu din cc mch ADN c tng hp mi.
Chng 16
C s di truyn hc phn t
311
T bo m (a) M hnh bo ton. Hai mch lm khun kt hp tr li vi nhau sau qu trnh sao chp; v vy, si xon kp "m" c khi phc li nh ban u.
Sao chp ln I
Sao chp ln II
Hnh 16.11
ADN sao chp theo kiu bo ton, bn bo ton hay phn tn?
Th nghim Ti Vin cng ngh California, Mathew Meselson v Franklin Stahl nui cy t bo E. coli qua mt s th h trong mi trng cha cc nucleotide tin cht c nh du bng ng v phng x nng 15N. Cc nh khoa hc sau chuyn vi khun sang mi trng ch cha ng v nh 14N. Sau 20 pht v 40 pht, cc mu vi khun nui cy c ht ra tng ng vi hai ln sao chp ADN. Meselson v Stahl c th phn bit c cc phn t ADN c t trng khc nhau bng phng php li tm sn phm ADN c chit rt t vi khun. Nui vi khun trong mi trng cha 15N. Kt qu Li tm mu ADN sau 20 pht (sao chp ln I). Kt lun Li tm mu ADN sau 40 pht (sao chp ln II). T trng thp T trng cao Chuyn vi khun sang mi trng cha 14N.
(b) M hnh bn bo ton. Hai mch ca si xon kp "m" tch nhau ra; mi mch c dng lm khun tng hp nn mt si kp mi .
(c) M hnh phn tn. Mi mch ca hai phn t ADN si kp "con" u l hn hp ca cc phn on c xen ln cc phn on mi tng hp. Hnh 16.10 Ba m hnh sao chp ADN. Mi on xon kp ngn trn hnh biu din mt phn t ADN trong t bo. Bt u t t bo "m" ban u, chng ta theo di qu trnh sao chp hnh thnh nn hai th h t bo "con" tng ng vi hai ln sao chp ADN. Mu xanh nht biu din cc on ADN c tng hp mi.
Meselson v Stahl so snh kt qu thc nghim ca h vi kt qu d on tng ng vi cc m hnh l thuyt (Hnh 16.10) c minh ha di y. Ln sao chp u tin (ln I) to ra mt bng ADN lai "15N-14N" duy nht. Kt qu ny loi b m hnh sao chp kiu bo ton. Ln sao chp th hai (ln II) to ra mt bng ADN nh v mt bng ADN lai. Kt qu ny loi b m hnh sao chp theo kiu phn tn. Trn c s , cc nh khoa hc kt lun rng ADN sao chp theo kiu bn bo ton. Sao chp ln I Sao chp ln II
M hnh bo ton
thc nghim. Phi n cui nhng nm 1950, sau khong 2 nm nghin cu, Matthew Meselson v Franklin Stahl mi thit k c mt m hnh th nghim sng to gip phn bit c ba m hnh sao chp ADN. Th nghim ca h chng minh m hnh sao chp ADN theo kiu bn bo ton c Watson v Crick d on l ng. M hnh th nghim ca Meselson v Stahl sau c cc nh sinh hc coi nh mt v d in hnh v thit k th nghim hp l (Hnh 16.11). Mc d v nguyn tc, c ch sao chp ADN l n gin, nhng trong thc t qu trnh ny din ra lin quan n nhiu s kin phc tp nhng hi ha c cp di y.
M hnh bn bo ton
M hnh phn tn
312
Di truyn hc
ADN ny v phn chia thnh hai t bo con c vt cht di truyn ging ht nhau trong vng cha n 1 gi. Mi t bo trong c th bn c 46 nhim sc th trong nhn t bo; trong , mi nhim sc th l mt phn t ADN xon kp di, mch thng. Tnh tng cng, h gen nhn ngi cha khong 6 t cp baz, tc l ln hn h gen ca t bo vi khun. Nu chng ta in ton b trnh t h gen ngi di dng cc k t A, T, G v C kch c nh trnh by y, th thng tin di truyn trong 6 t cp nucleotide trong mt t bo lng bi s tng ng vi khong 1200 cun sch c kch thc nh cun sch ny. Vy m, mi t bo ch cn vi gi c th sao chp ton b lng thng tin vi mc sai st rt thp (tn s sai st ch vo khong 10-9, ngha l c 1 t nucleotide mi c mt nucleotide sao chp sai). Ni cch khc, s sao chp ADN l mt qu trnh din ra vi tc cc k nhanh v chnh xc. C hng chc enzym v protein tham gia vo qu trnh sao chp ADN. Nhng hiu bit n nay v b my sao chp vi
im khi u sao chp
khun (chng hn nh E. coli) l y hn so vi sinh vt nhn tht (eukaryote). Nu khng c ch gii g thm, cc bc c m t y l qu trnh xy ra E. coli. Mc d vy, cc nghin cu cho n nay nhn chung cho thy phn ln cc nguyn tc sao chp ADN c bn l ging nhau sinh vt nhn s (prokaryote) v sinh vt nhn tht (eukaryote).
Mch lm khun (m) Mch mi tng hp (con) Chc sao chp Bng sao chp
(a) Nhim sc th dng vng E. coli v nhiu vi khun khc ch c mt im khi u sao chp. Ti im khi u sao chp, hai mch n ADN tch khi nhau hnh thnh nn bng sao chp gm hai chc sao chp. Qu trnh sao chp tin v c hai pha cho n khi cc chc sao chp hai u gp nhau; kt qu to nn hai phn t ADN con. Hnh nh chp bng knh hin vi in t truyn qua (TEM) trn cho thy nhim sc th vi khun ch c mt bng sao chp.
(b) Nhim sc th eukaryote l nhng phn t ADN dng mch thng, kch thc ln. Qu trnh sao chp ADN bt u khi bng sao chp hnh thnh ti nhiu im dc phn t ADN. Bng sao chp m rng khi hai chc sao chp ca n tin dn v hai pha. Cui cng, cc bng sao chp dung hp vi nhau v s tng hp cc mch ADN con kt thc. Hnh nh chp bng TEM trn cho thy on nhim sc th trn ca t bo chut Hamster dng Chinese c ba bng sao chp. Trn nh TEM hnh (b), hy v thm mi tn bng sao chp th ba.
Chng 16 V tip
Hnh 16.12 Cc im khi u sao chp E. coli v sinh vt nhn tht (eukaryote). Mi tn mu ch s dch chuyn ca chc sao chp, ngha l chiu sao chp ADN din ra mi bng sao chp.
C s di truyn hc phn t
313
sao chp xong. Khng ging vi khun, nhim sc th sinh vt nhn tht c th c hng trm, thm ch hng nghn im khi u sao chp. Kt qu l nhiu bng sao chp c hnh thnh; cui cng chng dung hp vi nhau to nn nhng bn sao hon chnh ca cc phn t ADN c kch thc rt ln (Hnh 16.12b). Bng cch ny, tc sao chp ADN sinh vt nhn tht tng ln. Cng ging vi khun, qu trnh sao chp ADN sinh vt nhn tht tin v c hai pha ca bng sao chp. hai u ca bng sao chp c chc sao chp. l vng c dng ch Y l ni hai mch n ADN ca chui xon kp tch nhau ra. C mt s protein tham gia vo hot ng tho xon ny (Hnh 16.13). Helicase l nhm cc enzym c vai tr gin xon v tch hai mch n ra khi nhau. Mi mch n sau c s dng lm khun (mch m) tng hp nn mch ADN mi. Sau khi cc mch lm khun tch nhau ra, cc protein lin kt mch n, gi tt l SSB, s nh kt vo mch ADN lm khun v gip chng tr nn n nh. S tho xon ca chui xon kp trong vng bng sao chp s lm cho cc u chc sao chp tr nn b vn xon cht hn v hnh thnh lc cng. Topoisomerase l nhm enzym gip gii ta lc cng ny bng kh nng lm t gy tm thi cc lin kt cng ha tr trn mch n ADN, xoay cc mch n quanh nhau tho xon, ri ni chng tr li vi nhau. Cc mch ADN m sau khi gin xon c dng lm khun tng hp cc mch ADN mi. Tuy vy, enzym trc tip tng hp ADN khng c kh nng khi u qu trnh tng hp chui polynuclotide mi; chng ch c th b sung cc nucleotide vo u 3 ca mt chui c sn nu nucleotide b sung kt cp ph hp vi nucleotide trn mch ADN lm khun. V l do ny, chui nucleotide u tin c to ra trong tng hp ADN lun l mt on ngn ARN, ch khng phi ADN. on ARN ngn ny c gi l on mi v c xc tc tng hp bi enzym primase (xem Hnh 16.13). Primase bt u tng hp on mi t mt ribonucleotide (hay nucleotide ARN) duy nht; sau , mi ln phn ng n gn thm mt ribonucleotide theo nguyn tc b sung vi mch ADN lm khun. Mt on mi hon chnh, gm khong 5 - 10 nucleotide, lc ny s bt cp vi mch khun. Mch ADN c tng hp mi s bt u t u 3 ca on mi ARN.
Hnh 16.13 Mt s protein lin quan n khi u sao chp ADN. Cc loi protein ging nhau hot ng c hai chc sao chp ca cng mt bng sao chp. gin lc, y ch minh ha mt chc sao chp.
314
Di truyn hc
Mch mi u 5'
u 5'
u 3'
ng Phosphate
Hnh 16.14 S kt hp nucleotide vo mch ADN. Enzym ADN polymerase xc tc vic b sung mt nucleoside triphosphate vo u 3 ca mt mch ADN ang ko di, vi s gii phng hai nhm phosphate.
S dng s ny gii thch ti sao chng ta ni mi mch ADN c tnh phn cc.
u 3'
ADN polymerase
u 5'
u 5' Bng sao chp ADN tng qut im khi u sao chp Mch dn u Mch ra chm Mi Mch ra chm Mch dn u Chiu sao chp chung im khi u sao chp
Mch dn u c ko di lin tc theo chiu 5 3 cng vi chiu di chuyn ca chc sao chp Hnh 16.15 Tng hp mch dn u trong sao chp ADN. S ny tp trung vo chc sao chp bn tri ca mt bng sao chp. ADN polymerase III (ADN pol III), c v ging nh bn tay khum hnh chn, nh kt cht ch vi mt protein c gi l kp trt, c v ging nh mt chit bnh vng. Protein kp trt y ADN pol III trt dc mch ADN lm khun.
Chng 16
Qu trnh tng hp mch dn u v mch theo sau din ra ng thi vi tc tng ng. S d gi l mch ra (hay chm mch theo sau) l do s tng hp mch ny din ra chm hn cht t so vi mch dn u; mi phn on mi ca mch ra chm ch c khi u tng hp khi mt on mch khun ADN ti chc sao chp bc l di.
C s di truyn hc phn t
315
Bng sao chp ADN tng qut im khi u sao chp Mch ra chm Mch dn u Mch ra chm Mch dn u
Mch khun
ADN pol III b sung cc nucleotide ADN vo mi, hnh thnh on Okazaki 1
mch ra chm nh vy c gi l cc on Okazaki theo tn nh khoa hc Nht bn pht hin ra chng. E. coli cc on Okazaki di khong 1000 n 2000 nucleotide, trong khi sinh vt nhn tht chng di khong 100 n 200 nucleotide. Hnh 16.16 minh ha cc bc ca qu trnh tng hp mch ra chm. Nu nh tng hp mch dn u ch cn mt on mi duy nht, th mi on Okazaki trn mch ra chm u cn ring mt on mi. Mt loi ADN polymerase khc, gi l ADN polymerase I (ADN pol I) s thay th cc nucleotide ARN ca on mi bng cc nucleotide ADN tng ng bng vic b sung tng nucleotide vo u 3 ca on Okazaki lin k (on s 2 trn Hnh 16.16). Tuy vy, ADN pol I khng th ni nucleotide cui cng thuc on ADN va c thay th vi nucleotide u tin ca on Okazaki lin k (on s 1 trn Hnh 16.16). Lc ny, mt enzym khc, gi l ADN ligase, s thc hin nhim v ny; n xc tc phn ng ni khung ng - phosphate ca tt c cc on Okazaki vi nhau to nn mch ADN ra chm lin tc. Hnh 16.16 v Bng 16.1 m t tm tt qu trnh sao chp ADN. Hy c v quan st trc khi tip tc cc phn di y.
on Okazaki
Trc y, d tng tng, cc phn t ADN polymerase c m t ging nh cc u xe la di chuyn dc ng ray ADN; tuy vy, hnh nh khng chnh xc hai im quan trng. Th nht, b my sao chp ADN trong thc t l mt phc h ln gm nhiu protein khc nhau. Cc tng tc protein - protein qui nh hiu qu v chc nng ca phc h ny. Chng hn nh, bng s tng tc vi cc protein khc ti chc sao chp, primase r rng hot ng ging nh mt chic phanh phn t, lm chm s m rng chc sao chp v iu phi tc sao chp tng ng gia mch dn u v mch ra chm. Th hai, phc h sao chp ADN khng di chuyn dc ADN; thay vo , chui ADN c tut qua phc h trong qu trnh sao chp. Trong cc t bo sinh vt nhn tht, nhiu phc h sao chp c l kt nhm vi nhau hnh thnh nn cc nh my; dng cu trc ny, chng c c nh vo mng li nhn (mng li ny c hnh thnh t cc si dn rng qua phn cht nhn ca t bo). Cc nghin cu gn y ng h cho m hnh trong hai phn t ADN polymerase lin kt vo hai mch ADN lm khun (mi phn t enzym lin kt trn mt mch); ri mch ADN lm khun c ko qua enzym ging nh xe ch, kt qu l hai phn t ADN con c hnh thnh v c y ra ngoi. Mt s bng chng b sung cho thy mch ra chm hnh thnh nn cu trc ging thng lng quanh phc h sao chp; v vy, khi ADN polymerase hon thnh vic sao chp mt on Okazaki v ri ra th n khng cch xa ng k so vi on mi ca on Okazaki k tip. Cu trc thng lng ca mch ra chm cho php t bo c th tng hp nhiu on Okazaki trong thi gian ngn.
c sa v sa cha ADN
Chiu sao chp chung Hnh 16.16 Tng hp mch ra chm.
S chnh xc trong sao chp ADN khng n thun ph thuc vo tnh c hiu trong nguyn tc kt cp ca cc baz. Mc d li sao chp ADN xut hin vi tn xut chung vo khong mt trong 10 t nucleotit (10-10), nhng trong thc t cc li kt cp nucleotit ban u vo mch ADN ang m rng bi hot ng ca enzym ADN polymerase thng cao hn khong
316
Di truyn hc
Protein lin kt mch n gip mch khun sau khi tho xon tr nn n nh Helicase tho xon si xon kp "m"
Bng sao chp ADN tng qut im khi u sao chp Mch dn u Mch ra chm Mi Mch dn u Chiu sao chp chung
Mch ra chm
Mch dn u ADN pol III Mi Phn t ADN "m" Primase ADN pol III Mch ra chm ADN pol I ADN ligase
Primase bt u tng hp mi ARN cho on Okazaki th 5 ADN pol III ang hon thnh tng hp on Okazaki th 4. Khi n tip cn mi ca on Okazaki th 3, n s tch ra, ri di chuyn n chc sao chp v tip tc chc nng b sung nucleotit vo u 3' ca on mi thuc on Okazaki th 5. ADN pol I loi b mi u 5' ca on Okazaki th 2, thay th n bng cc nucleotit ADN bng vic b sung tng nucleotit vo u 3' ca on Okazaki th 3. S thay th nucleotit ARN cui cng bng nucleotit ADN s li mt khung ng - phosphate c u 3' t do.
Bng 16.1
Hnh 16.17 Tm tt qu trnh sao chp ADN vi khun. S ny minh ha mt chc sao chp; nhng nh minh ha trn s tng qut (pha trn bn phi), qu trnh sao chp thng din ra ng thi c hai chc ca mi "bng" sao chp. Ti mi chc sao chp, chng ta d dng nhn thy, mt mch ADN mi c tng hp lin tc v c gi l mch dn u; trong khi mch cn li c tng hp thnh tng on ngn v c gi l mch ra chm.
Protein Helicase
Cc protein sao chp ADN vi khun v chc nng ca chng Chc nng Tho xon chui xon kp ti v tr chc sao chp Lin kt v lm n nh cc mch n ADN cho n khi cc mch ny c dng lm khun cho qu trnh sao chp Lm gim lc cng pha trc chc sao chp bng cch lm t tm thi cc mch ADN, lun chng qua nhau, ri ni li. Tng hp on mi ARN ti u 5 ca mch dn u v ti mi on Okazaki ca mch ra chm S dng mch ADN "m" lm khun, tng hp mch ADN mi bng vic b sung cc nucleotit vo u 3 ca mch ADN sn c hoc on mi ARN qua lin kt cng ha tr Loi b cc nucleotit ARN thuc on mi bt u t u 5, ri thay th chng bng cc nucleotit ARN Ni u 3 ca on ADN c loi b on mi vi phn cn li ca mch dn u, hoc ni gia cc on Okazaki ca mch ra chm C s di truyn hc phn t
100.000 ln - tc l, khong mt nucleotit sai trong c 100.000 nucleotit ca mch lm khun. Trong qu trnh sao chp, cc enzym ADN polymerase c sa tng nucleotit da trn trnh t mch lm khun ngay khi chng b sung thm nucleotit mi vo chui ang ko di. Nu tm ra nucleotit kt cp sai, enzym polymerase s ct b nucleotit ny ri tng hp li bng nucleotit kt cp ng. (Hot ng ny ging nh khi chng ta dng phm "BackSpace" trn bn phm my tnh xa mt k t sai, ri nhp li mt k t ng). Tuy vy, i khi cc nucleotit kt cp sai c th thot khi hot ng c sa ca cc ADN polymerase. Trong c ch sa cha kt cp sai, cc enzym s tin hnh loi b v thay th cc nucleotit sai do cc li ca qu trnh sao chp. Cc nh khoa hc n tm quan trng ca nhng enzym ny khi tm thy mt sai hng di truyn mt trong nhng gen m ha cc enzym nh vy lin quan trc tip n s pht sinh mt dng ung th rut kt. R rng l, sai hng di truyn ny cho
Primase
ADN pol I
ADN ligase
Chng 16
317
php cc li dn n pht sinh ung th c th tch ly trn phn t ADN vi tc nhanh hn so vi bnh thng. Cc nucleotit kt cp sai hoc bin i cng c th xut hin sau qu trnh sao chp. Trong thc t, duy tr chnh xc thng tin di truyn, cc t bo cn thng xuyn sa cha cc sai hng khc nhau xy ra vi ADN. Cc phn t ADN dng nh lun trng thi bc l vi nhiu nhn t vt l v ha hc nguy hi (s c chng ta cp k hn Chng 17). Cc hp cht phn ng mnh (c mt trong mi trng sng hoc xut hin t nhin trong cc t bo), cc tia phng x, nh sng cc tm v mt s phn t nht nh trong khi thuc l c th gy nn s bin i ca cc nucleotit v nh hng n thng tin di truyn c m ha trn cc phn t ADN. Ngoi ra, bn thn cc baz trong ADN cng c th bin i t pht trong iu kin sinh l bnh thng ca t bo. Tuy nhin, thng th nhng bin i ny s c sa cha cho ng trc khi chng c th tr thnh cc t bin di truyn n nh qua cc th h. Mi t bo u lin tc theo di v sa cha vt cht di truyn ca chng. Do hot ng sa cha ADN c tm quan trng sng cn i vi c th, nn khng c g l ngc nhin khi c nhiu enzym sa cha ADN xut hin trong qu trnh tin ha. E. coli, c khong 100 enzym sa cha ADN c bit n; trong khi , con s ny ngi l khong 130. Phn ln cc h thng sa cha ADN ca t bo, bt k i vi cc sai hng do li sao chp hay cc sai hng khc v cu trc ADN, u da trn nguyn tc b sung gia cc baz trn hai mch ca phn t ADN. Thng thng, mt on trn mch ADN mang nucleotit sai hng c ct b bi mt enzym ct ADN - nuclease - ri on trng hnh thnh s c lp y tr li bng cc nucleotit kt cp ng da trn mch ADN khng b sai hng lm khun. Cc enzym lin quan n vic lp y on trng gm ADN polymerase v ADN ligase. Mt h thng sa cha ADN nh vy c gi l sa cha bng ct b nucleotit (Hnh 16.18). Mt chc nng quan trng ca cc enzym sa cha ADN trong t bo da ca chng ta l sa cha cc sai hng di truyn gy ra do tia cc tm n t nh sng mt tri. Mt loi sai hng nh vy c minh ha trn Hnh 16.18; trong , cc baz thymine lin k vi nhau trn mch ADN hnh thnh lin kt cng ha tr vi nhau. Lin kt kp thymine nh vylm bin dng cu trc ADN bnh thng v nh hng n qu trnh sao chp. Tm quan trng ca sa cha ADN i vi nhng sai hng ny c nhn thy qua bnh kh b sc t; y l bnh gy ra bi sai hng di truyn lin quan n gen m ha enzym sa cha ADN theo c ch ct b nucleotit. Nhng c th ri lon v enzym ny thng rt mn cm vi nh sng mt tri; cc t bin trong t bao da ca h do tia cc tm gy ra vn khng c sa cha, tch ly qua thi gian v c nguy c gy nn bnh ung th da.
Mt enzym nuclease ct on mang nucleotit sai hng trn mt mch ADN ti hai im, ri loi b on sai hng Nuclease
ADN polymerase
ADN polymerase tng hp b cc nucleotit vo on trng, s dng mch khng b sai hng lm khun
ADN ligase
ADN ligase hon thnh vic sa cha ADN bng vic lp lin kt phosphodiester cui cng trn khung ng phosphate
Hnh 16.18 Sa cha ADN kiu ct b nucleotit. Mt nhm cc enzym v protein c vai tr pht hin v sa cha ADN sai hng. Hnh trn cho thy ADN mang mt phc kp thymine, y l mt kiu sai hng ADN thng b gy ra do chiu x UV. Mt enzym nuclease ct b vng ADN sai hng, ri mt enzym ADN polymerase (ADN pol I vi khun) s thay th on b ct bng cc nucleotit ph hp trn c s dng mch ADN khng b sai hng lm khun. Enzym ADN ligase s hon thnh qu trnh sa cha bng cch lp khe h (lin kt phosphodiester) cui cng trn khung ng - phosphate.
th bng ADN bi khng c sn u 3 pha trc phn ng b sung cc nucleotit c th din ra (Hnh 16.19). Kt qu l sau mi ln sao chp, phn t ADN si kp ngy cng ngn li v c cc u khng bng nhau (cn gi l u "ch chi"). Hin tng phn t ADN c xu hng ngn li sau mi ln sao chp thng khng xy ra cc sinh vt nhn s, bi v cc phn t ADN ca chng c dng vng (tc l khng c cc u tn cng). Vy, c ch no bo v cc gen ca sinh vt nhn tht khng mt i sau cc chu k sao chp ADN ni tip nhau ? l do cc phn t ADN nhim sc th sinh vt nhn tht c cc trnh t nucleotit c bit ti cc u tn cng ca chng v c gi l u mt nhim sc th (Hnh 16.20). Vng u mt nhim sc th khng cha cc gen; thay vo , n thng cha cc trnh t nucleotit ngn lp li nhiu ln. Ti cc u mt nhim sc th ngi, mt trnh t ngn gm 6 nucleotit l TTAGGG thng lp li t 100 n 1000 ln. Trnh t ADN ti u mt bo v cc gen ca c th. Ngoi ra, cc protein c
318
Di truyn hc
u mt ca cc mch ADN m
on pha trc
Mch khun Mi c loi b nhng khng c thay th bng ADN do ADN pol khng th hot ng khi thiu u 3 t do
Hnh 16.20 u mt nhim sc th. Cc sinh vt nhn tht c cc trnh t lp li, khng m ha phn tn cng ca cc phn t ADN mch thng v c gi l u mt. Hnh trn l nhim sc th chut c phn u mt nhum mu vng.
Mch dn u mi Mch ra chm mi Cc chu k sao chp tip theo Cc phn t con ngy cng ngn Hnh 16.19 u mt cc phn t ADN mch thng ngn li sau mi chu k sao chp. Hnh trn ch minh ha mt u ca mt mch phn t ADN si kp qua hai chu k sao chp. Sau chu k th nht, mch ra chm mi ngn hn so vi mch lm khun. Sau chu k th hai, c hai mch dn u v mch ra chm u ngn hn so vi mch ADN m ban u. Mc d khng c v y, nhng hin tng ngn dn cng xy ra vi u mt th hai cn li ca phn t ADN.
hiu lin kt vi ADN ti u mt c vai tr ngn cn cc u "ch chi" ca phn t ADN con khng hot ha cc h thng theo di cc sai hng ADN ca t bo. (Cc u "ch chi" ca phn t ADN, nu hnh thnh do s t gy si xon kp, thng l tn hiu thc y s dng li ca chu k t bo hoc dn n con ng cht theo chng trnh ca t bo). Cu trc u mt nhim sc th khng th gip phn t ADN mch thng trnh khi vic ngn li sao mi chu k sao chp, m chng ch lm chm s "n mn" cc gen gn u tn cng ca cc phn t ADN. Nh minh ha trn Hnh 16.19, u mt nhim sc th ngn li sau mi chu k sao chp. Kt qu l, ADN c xu hng ngy cng ngn hn trong cc t bo soma ang phn chia ngi gi hoc trong cc t bo nui cy tri qua nhiu ln phn bo. Ngi ta cho rng s ngn dn ca u mt cc nhim sc th bng cch no c lin quan trc tip vi qu trnh gi ha nhng m nht nh, thm tr vi s gi ha ca ton b c th. Nhng iu g xy ra vi cc t bo m h gen ca chng vn cn c duy tr nguyn vn qua nhiu th h sinh sn? Nu cc nhim sc th cc t bo mm sinh dc (cc t bo
sinh giao t) tr nn ngn hn sau mi chu k t bo, th nhng gen thit yu cui cng s mt i trong cc t bo giao t m chng sinh ra. Tuy vy, trong thc t, iu ny khng xy ra. C mt enzym, c gi l telomerase, xc tc vic ko di u mt trong cc t bo mm sinh dc sinh vt nhn tht; qua , b p cc nucleotit b mt sau mi chu k sao chp v phc hi li chiu di ban u ca cc phn t ADN. Enzym telomerase khng hot ng hu ht cc t bo soma ngi, nhng hot tnh ca n trong cc t bo mm sinh dc gip u mt cc nhim sc th hp t thng t c di ti a. Vic u mt nhim sc th cc t bo soma thng ngn i sau mi ln phn bo cng c th gip bo v c th khi s pht sinh ung th, bi v qua c ch ny s ln phn bo ca cc t bo soma b hn ch. Cc t bo ca cc khi u ln thng c cc u mt nhim sc th ngn bt thng, c th do chng tri qua nhiu ln phn bo. Nu u mt nhim sc th tip tc ngn i th cc t bo khi u c th cht t pht. Nhng iu ngc nhin l cc nh khoa hc tm thy enzym telomerase hot ng mnh nhiu t bo ung th; iu ny cho thy kh nng ca enzym ny trong vic gip duy tr s n nh u mt nhim sc th cc t bo ung th. Nhiu t bo ung th dng nh c kh nng phn bo khng hn ch, chng hn nh cc dng t bo "bt t" khi c a vo nui cy invitro (xem Chng 12). Nu enzym telomerase l mt nhn t quan trng trong pht sinh nhiu bnh ung th khc nhau, th enzym ny c th l mt "mc tiu" hiu qu trong chn on v iu tr cc bnh ung th tng ng. Ti y, chng ta cp v cu trc v s sao chp ADN si kp. Trong phn tip theo, chng ta s xem ADN c ng gi nh th no trong cc nhim sc th, cu trc ca t bo vn c coi c vai tr mang thng tin di truyn.
Kim tra khi nim
16.2
tr th no trong sao chp ADN ? 2. Nu hai chc nng chnh ca ADN pol III trong sao chp ADN? Nu ADN pol I b mt chc nng, 3. iu g nu th s sao chp mch dn u s b nh hng nh th no? Trong Bng sao chp tng qut Hnh 16.17, xc nh v tr hot ng ca ADN pol I trn mch dn u .
Xem gi tr li Ph lc A.
Chng 16
C s di truyn hc phn t
319
Khi nim
16.3
sc th in hnh sinh vt nhn tht vn thng bao gm mt phn t ADN si kp mch thng lin kt vi mt lng ln protein. E. coli, ADN nhim sc th bao gm khong 4,6 triu cp nucleotit, tng ng vi khong 4400 gen. Lng ADN ny gp khong 100 ln so vi mt h gen virut in hnh, nhng ch bng khong mt phn nghn so vi lng ADN c trong mt t bo soma ngi. D vy, lng ADN vi khun cng l rt ln so vi kch thc ca t bo. Nu dui thng, phn t ADN trong mt t bo E. coli c th o bng n v milimet v di hn khong 500 ln so vi kch thc ca t bo. Tuy vy, trong t bo nh tng tc vi
Hnh 16.21
Nucleosome (ng knh 10nm) Chui xon kp ADN (ng knh 2nm)
320
Di truyn hc
mt s loi protein nht nh, nhim sc th thng dng gp xon thm ch "siu xon" c th ng gi cht v ch chim mt khong khng gian hn ch trong t bo. Khng ging nhn t bo sinh vt nhn tht, vng cha mt cao ca ADN vi khun khng c lp mng bao bc v ch c gi l vng nhn (xem Hnh 6.6). Mi nhim sc th sinh vt nhn tht u cha mt chui xon kp ADN mch thng duy nht; ngi, kch thc trung bnh vo khong 1,5 x 108 cp nucleotit. Lng ADN nh vy l ln hn nhiu so vi chiu di nhim sc th khi co xon cc i. Nu dui thng, mi phn t ADN h gen nhn ngi c
chiu di trung bnh trn 4 cm, tc l di hn hng nghn ln so vi ng knh ca nhn t bo - l cha k n 45 nhim sc th khc cn li ng thi c mt trong nhn t bo! Trong t bo, ADN ca sinh vt nhn tht kt hp chnh xc vi mt lng ln cc protein. S t hp ca ADN vi cc protein cu trc nhim sc th c gi l cht nhim sc. Nhn t bo c th cha va cht nhim sc l do s ng gi ADN nhiu cp khc nhau bi cc protein cu trc nhim sc th. Hiu bit hin nay ca chng ta v cc cp ng gi ADN c minh ha trn Hnh 16.18. Hy quan st k hnh ny trc khi c cc phn tip theo.
Si 30-nm
Si 300-nm
4 Si 30-nm
Cp ng gi ADN tip theo l do tng tc gia cc ui histone ca mt nucleosome vi phn ADN ni v vi cc nucleosome lin k hai bn. cp ng gi ny, c s tham gia ca mt histone th nm l H1. Cc mi tng tc ny lm si nhim sc 10nm tip tc cun gp v to nn si c chiu dy khong 30nm (si 30nm). Mc d si 30nm rt ph bin trong k trung gian ca chu k t bo, nhng cn nhiu quan im khc nhau v s sp xp cc nucleosome bc cu trc ny.
6 Nhim sc th k gia
Trong mt nhim sc th ang nguyn phn, cc min thng lng tip tc cun gp bng cch no cho n nay cha bit y to nn mt dng nhim sc th co xon cc i nh c minh ha bng nh hin vi in t trn.Chiu rng ca nhim sc t khong 700nm. Cc gen nht nh lun c tm thy v tr c th ca chng trn nhim sc th k gia; iu ny cho thy: cc cp ng gi cao hn ca nhim sc th cng c tnh c hiu v chnh xc rt cao.
Chng 16
C s di truyn hc phn t
321
Trong chu k t bo, cht nhim sc phi tri qua nhng thay i v cp ng gi ca n (xem Hnh 12.6). Khi nhum nhim sc th k trung gian v quan st di knh hin vi, cht nhim sc thng c thy dng khuch tn tng i u khp nhn t bo; lc ny, nhim sc th dng gin xon. Khi t bo chun b nguyn phn, cht nhim sc gp xon (c c), cui cng k gia hnh thnh nn mt s lng c trng cc nhim sc th c kch thc ngn v dy, c th phn bit c bng knh hin vi quang hc. Mc d cc nhim sc th k trung gian thng c mc c c thp hn nhiu so vi nhim sc th trong nguyn phn, nhng n cng c cc cp ng gi bc cao. Mt s cht nhim sc bao gm cc vng c cu trc si 10nm, bn cnh nhng vng khc ng gi thnh si 30nm; nhng vng ny c th tip tc ng gi thnh cc min "thng lng". Mc d mt nhim sc th k trung gian thng khng c mt khung nhim sc th r rt, nhng cc min thng lng ca n thng c biu hin nh kt vo mt lp mng bn trong mng nhn, v c l cng c th nh kt vo cc si cu trc nn mng li nhn. Bng cch nh kt nh vy, nhim sc th c t chc dng ph hp vi s biu hin ca cc gen. Cht nhim sc ca mi nhim sc th k trung gian chim mt khng gian c th trong nhn t bo, v cc si nhim sc thuc cc nhim sc th khc nhau khng vng mc vo nhau. Thm ch ngay trong k trung gian, cc cu trc ca nhim sc th bao gm tm ng v cc u mt cng nh mt s vng nhim sc th khc trong t bo tn ti trng thi co xon cao ging nh khi nhim sc th i vo k gia nguyn phn. Kiu cht nhim sc k trung gian quan st thy di knh hin vi dng kt c khng u n c c gi l d nhim sc, phn bit vi kiu cht nhim sc c mc kt c thp hn l nguyn nhim sc ("nhim sc tht"). Do c mc ng xon cao, cc b my biu hin thng tin di truyn ca t bo (nh b my phin m) kh c th tip cn ADN trong vng d nhim sc. Ngc li, s ng gi "lng lo" ca vng nguyn nhim sc cho php cc b my phin m c th tip cn c ADN; v vy, cc gen trong vng nguyn nhim sc c th c biu hin. Nhim sc th l mt cu trc nng ng; n c th c c, gin xon, bin i, thm ch thay i cu hnh theo yu cu ca cc qu trnh khc nhau trong t bo nh nguyn phn, gim phn v qu trnh biu hin ca cc gen. Hin nay, cc con ng iu ha s bin i ca cht nhim sc vn ang tip tc c cc nh khoa hc tp trung nghin cu. Tuy vy, mt vn tr nn r rng l cc histone khng ch n thun l cc ng ch c tnh tr ADN c th qun quanh trong cu trc cht nhim sc. Thay vo , s bin i ha hc ca cc protein histone c vai tr trc tip lm thay i mc t chc ca cht nhim sc v tham gia iu ha s biu hin ca cc gen. Terry Orr-Weaver, nh khoa hc c phng vn phn u ca khi kin thc Di truyn hc ny (cc trang 246 - 247), cng cc cng s ca mnh nghin cu v c ch phn t lin quan n ng hc nhim sc th trong nguyn phn v gim phn. Vi cc nghin cu Drosophila, cc nh khoa hc ch ra rng s phosphoryl ha mt s axit amin c th trong vng ui histone c vai tr quyt nh s ng thi ca nhim sc th trong k u ca gim phn I (Hnh 16.22).
Hnh 16.22
Nhn t bo t bin
Do qu trnh gim phn khng th din ra bnh thng khi enzym histone kinase NHK-1 khng biu hin ng chc nng ca n, nn cc nh khoa hc kt lun rng s phosphoryl ha c th ui N ca histone H2A l thit yu hot ng ca cc nhim sc th trong gim phn c th din ra chnh xc.
histone code in meiosis: the histone kinase, NHK-1, is required for proper chromosomal architecture in Drosophila oocytes,Gene and Development 19: 2571 - 2582 (2005). iu g nu Gi s mt nh nghin cu tm ra rui gim mt th t bin mt axit amin vn bnh thng c phosphoryl ha bi histone kinase NHK-1. t bin ny s nh hng th no n hot ng ca nhim sc th trong gim phn cc t bo sinh trng?
322
Di truyn hc
S phosphoryl ha v cc bin i ha hc khc ca cc histone c nhiu tc ng n s hot ng ca cc gen, s c cp Chng 18. chng ny, chng ta tm hiu cc phn t ADN c t chc nh th no trong cc nhim sc th v bng cch no s sao chp ADN c th cung cp cc bn sao ca gen m b, m c th chuyn cho con con ci. Tuy vy, trong qu trnh di truyn, vic cc gen c sao chp v chuyn gia cc th h l cn thit nhng cha ; iu quan trng hn l cc thng tin di truyn phi c cc t bo s dng. Ni cch khc, cc gen phi dng "c biu hin". Trong chng tip theo, chng ta s xem cc t bo c th dch m thng tin di truyn c m ha trong cc phn t ADN nh th no.
16.3
ADN c bn t bo sinh vt nhn tht. 2. Hai thuc tnh gip phn bit d nhim sc v nguyn nhim sc l g?
1. Hy m t cu trc ca nucleosome, n v ng gi
3.
Mc d cc protein gip nhim sc th E. coli ng xon khng phi l histone, nhng theo bn thuc tnh no ging vi histone m cc protein ny cn phi c, xt v kh nng lin kt ADN?
Xem gi tr li Ph lc A.
iu g nu
Tng kt Chng
a phng tin Hy tham kho c s hc liu gm cc hnh nh ng ba chiu, cc bi hng dn dng file MP3, video, cc bi kim tra thc hnh, eBook v nhiu hc liu khc ti a ch Web www.masteringbio.com
16.1
c sa v sa cha ADN Cc enzym ADN polymerase c kh nng c sa mch ADN mi, thay th cc nucleotit sai hng. Trong c ch sa cha kt cp sai, cc enzym c th sa cha cc li tn ti sn. C ch sa cha bng ct b nucleotit l mt qu trnh c bn trong cc enzym c th ct b v thay th mt on di ADN mang cc nucleotit sai hng. Sao chp u tn cng ca phn t ADN u tn cng ca phn t ADN thuc nhim sc th sinh vt nhn tht thng ngn li sau mi chu k sao chp. S c mt ca u mt l trnh t lp li cc u tn cng ca cc phn t ADN mch thng l cch bo v cc gen gn u mt khi s "n mn". Enzym telomerase xc tc phn ng ko di u mt nhim sc th cc t bo mm sinh dc.
a phng tin
Lin kt hydro
a phng tin
Hot ng Th nghim Hershey - Chase Hot ng Cu trc ca ADN v ARN Hot ng Chui xon kp ADN
Khi nim
Hot ng Sao chp ADN: Tng quan iu tra M hnh sao chp ADN ng nh th no ? Hot ng Sao chp ADN: Quan st gn hn Hot ng Sao chp ADN: Tng kt
Khi nim
16.3
16.2
Nhiu protein phi hp trong sao chp v sa cha ADN (cc trang 311 319)
Nguyn l c bn: Kt cp baz vi mch lm khun Th nghim Meselson - Stahl cho thy ADN sao chp theo c ch bn bo ton: phn t m gin xon v mi mch ca n sau c dng lm khun tng hp nn cc mch mi trn c s nguyn tc kt cp b sung gia cc baz nit.
C s di truyn hc phn t
323
K gia. Trong cc t bo K trung gian, phn ln cht nhim sc trng thi c c thp hn (nguyn nhim sc), nhng mt s vng vn trng thi c c cao (d nhim sc). S bin i ca cc histone nh hng n s c c ca cht nhim sc.
a phng tin
6. S ko di mch dn u trong qu trnh sao chp ADN a. ngy cng ri xa chc sao chp. b. din ra theo chiu 3 5. c. to thnh cc on Okazaki d. ph thuc vo hot ng ca ADN polymerase e. khng cn mch lm khun 7. Khi t pht mt nhm amino, Adenine chuyn ha thnh Hypoxanthine, l mt baz him thng kt cp vi Thymine trong phn t ADN. S phi hp ca nhng phn t no c th sa cha c sai hng ny? a. nuclease, ADN polymerase, ADN ligase b. telomerase, primase, ADN polymerase c. telomerase, helicase, protein lin kt mch n d. ADN ligase, cc protein chc sao chp, adenylyl cyclase e. Nuclease, telomerase, primase 8. mi nucleosome, ADN c qun quanh bi a. cc polymerase d. mt phc kp thymine b. cc ribosome e. ADN vi v tinh c. cc histone Xem gi tr li Cc cu hi t nh gi Ph lc A.
web www.masteringbio.com lin h vi tin ha
a phng tin Thc hin bi Kim tra thc hnh ti trang
Hot ng S ng gi ADN
Kim tra kin thc ca bn
Cc cu hi t nh gi
1. Trong nghin cu ca mnh tin hnh chut v vi khun gy bnh lao phi, Griffith pht hin ra rng a. v protein t cc t bo gy bnh c kh nng chuyn ha cc t bo khng gy bnh thnh cc t bo gy bnh. b. cc t bo gy bnh sau khi un vn c kh nng gy bnh lao phi. c. mt s cht t cc t bo gy bnh c truyn sang cc t bo khng gy bnh v lm chng tr thnh dng gy bnh. d. v polysaccharide ca vi khun gy bnh lao phi. e. cc bacteriophag tim ADN vo vi khun. 2. Cc t bo E. coli c nui trong mi trng 15N, ri chuyn sang mi trng 14N v cho sinh trng qua hai th h (hai chu k sao chp ADN). Sau , ADN c tch chit t nhng t bo ny ri em li tm. Hy d on s phn b t trng ca ADN trong th nghim ny. a. Mt bng t trng cao v mt bng t trng thp b. Mt bng t trng trung bnh c. Mt bng t trng cao v mt bng t trng trung bnh d. Mt bng t trng thp v mt bng t trng trung bnh e. Mt bng t trng thp 3. Mt nh ha sinh hc phn lp v tinh sch c cc phn t cn thit cho qu trnh sao chp ADN. Khi c ta b sung thm ADN, s sao chp din ra, nhng mi phn t ADN bao gm mt mch bnh thng kt cp vi nhiu phn on ADN c chiu di gm vi trm nucleotit. Nhiu kh nng l c ta qun b sung vo hn hp thnh phn g? a. ADN polymerase d. Cc on Okazaki b. ADN ligase e. Primase c. Cc nucleotit 4. C s no dn n hin tng mch dn u v mch ra chm c tng hp khc nhau trong qu trnh sao chp ADN? a. im khi u sao chp ch c pha u 5. b. Enzym helicase v cc protein lin kt mch n ch hot ng u 5. c. ADN polymerase ch c th ni cc nucleotit mi vo pha u 3 ca mch ang ko di. d. ADN ligase ch hot ng theo chiu 5 3. e. Vo mi thi im, polymerase ch hot ng trn mt mch. 5. Khi phn tch thnh phn cc baz khc nhau trong mt mu ADN, kt qu no l ph hp vi nguyn tc b sung? a. A = G d. A = C b. A + G = C + T e. G = T c. A + T = G + T
9. Mt s vi khun c th p ng c vi cc tc nhn stress t mi trng bng vic tng tn s t bin trong qu trnh phn bo. Hin tng ny xy ra nh th no? N c u th g trong tin ha? Gii thch.
iu tra khoa hc
10.
v tip Xy dng cc m hnh l mt phng php quan trng trong cc nghin cu khoa hc. Hnh trn minh ha mt m hnh phc h sao chp ADN c m phng bi my tnh. Mch ADN gc v mch mi tng hp c phn bit bng cc mu khc nhau; tng t nh vy l ba loi protein: ADN pol III, protein cp trt v protein lin kt mch n. Trn c s kin thc hc c t chng ny, bn hy b sung cc thng tin lm r m hnh trn bng vic ch thch vo hnh tn cc mch ADN v mi loi protein, ng thi v thm mi tn ch r chiu m qu trnh sao chp ang din ra.
324
Di truyn hc