Analogna integrisana elektronika Generatori talasnih oblika Prof. dr.

Aljo Muj ci c

april 2011

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 1 / 31

Generatori talasnih oblika

Generisanje sinusoidalnih, pravougaonih, trougaonih,.. impulsa Oscilatori

relaksacioni sinusoidalni

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 2 / 31

Relaksacioni oscilator
Punjenje i pra znjenje kondenzatora Postupak brzog pra znjenja Oblik signala na kondenzatoru
U R C

Slika: Relaksacioni oscilator

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 3 / 31

Relaksacioni oscilator
U R C

Slika: Relaksacioni oscilator

U = uR + uC . iC = C duC . dt

(1)

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 4 / 31

Relaksacioni oscilator
Pad napona na otporu R je odreen strujom punjenja kondezatora uR = iC R = RC duC . dt

Uvr stavanjem dobijene vrijednosti za napon na otporniku u izraz 1 dobija se U = RC duC + uC . dt

Preureivanjem prethodnog izraza dobijamo RC duC = U uC . dt

1 duC = dt . U uC RC

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 5 / 31

Relaksacioni oscilator

Integracijom lijeve i desne strane dobija se 1 duC = U uC RC Rje savanje dobijenog integrala daje ln (U uC ) = t + const . RC (2) dt

Neka je u trenutku t = 0 napon uC = UI . Uvr stavanjem ovih vrijednosti u 2 dobijamo 0 ln (U UI ) = + const . RC

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 6 / 31

Relaksacioni oscilator
Iz prethodnog izraza dobija se vrijednost const koja iznosi const = ln (U UI ). Zamjenom dobijene vrijednosti za const i uvr stavanjem u 2 mo zemo pisati ln (U uC ) = Sreivanjem se dobija ln t + ln (U UI ) RC = t RC

U uC U UI

t U uC = e RC U UI Odavdje se za napon na kondenzatoru dobija

uC = U (U UI )e RC za pozitivno UI , i uC = U (U + UI )e RC za negativnu vrijednost napona UI .

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije t

(3) (4)

7 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Astabilni multivibrator

Relaksacioni oscilator baziran na RC mre zi pri cemu je za kontrolisani prekida c upotrijebljen operacioni poja cava c u spoju Schmitovog trigera Punjenje kondezatora je obezbijeeno sa izlaza kola Schmitovog trigera Pretpostavimo da je na izlazu napon Us . Kondenzator C se sa izlaza operacionog poja cava ca puni preko otpora R sa vremenskom konstantom = RC . Postupak punjenja se odvija sve dok napon na kondenzatoru ne dostigne vrijednost R2 UG = Us . R1 + R2
R
UG A

-UD t1 t2

R1 R2

UCC

-UEE

Slika: Relaksacioni oscilator u spoju sa Smitovim trigerom

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 8 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Astabilni multivibrator

Kada napon na kondenzatoru a time i na invertuju cem priklju cku operacionog poja cava ca prema si ovu vrijednost izlaz operacionog poja cava ca se mijenja na Us . Zapo cinje postupak pra znjenja kondenzatora. Na neinvertuju cem priklju cku operacionog poja cava ca napon iznosi UD = R2 (Us ). R1 + R2

Postupak pra znjenja se nastavlja sve dok napon na kondenzatoru ne dostigne vrijednost UD . Ponovo zapo cinje postupak punjenja kondezatora i postupak se periodi cno ponavlja. Na izlazu se dobija povorka pravougaonih impulsa.

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 9 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Astabilni multivibrator

Da bi odredili frekvenciju ponavljanja pravougaonih impulsa analizirat cemo postupak punjenja i pra znjenja kondenzatora Postupak punjenja kondenzatora se odvija sa izlaza operacionog poja cava ca koji ima vrijednost napona Us . napon na kondenzatoru u po cetnom trenutku iznosi UD . Na osnovu 3 mo zemo napisati izraz za napon na kondezatoru koji iznosi uC = Us (Us + UD )e RC .
t

(5)

U postupku pra znjenja kondenzatora po cetna vrijednost napona na kondenzatoru iznosi UG i pra znjenje se odvija do krajnje granice Us . Izraz za napon na kondenzatoru glasi uC = Us + (Us + UG )e RC .
t

(6)

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 10 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Astabilni multivibrator

Vrijeme punjenja kondezatora t1 = RC ln Vrijeme pra znjenja t2 = RC ln Us + UG Us UD . (8) Us + UD Us + UG . (7)

Ako je UD = UG = Us /2 tada se period T dobija kao zbir vremena t1 i t2 i iznosi 3 Us T = 2RC ln 2 = 2.2RC (9) 1 U 2 s Frekvencija dobijenih oscilacija je recipro cna vrijednost perioda T f = 1 0.455 = [Hz ] T RC (10)

Dobijeni izraz daje frekvenciju pravougaonih signala kada su kod djelitelja napona Schmitovog trigera kori steni isti otpornici R1 = R2 . Na taj na cin je dobijen UG = UD = Us /2.
Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 11 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Astabilni multivibrator

Dobijanje asimetri cnih pravougaonih signala Kada je izlaz operacionog poja cava ca pozitivan dioda D je direktno polarisana. Vremenska konstanta punjenja RR3 1 = C. R + R3 Kada je izlaz operacionog poja cava ca negativan dioda D je inverzno polarisana. Vremenska konstanta pra znjenja iznosi 2 = RC .
R3 R
UG A

-UD t1 t2 B

R1 R2

UCC

-UEE

Slika: Generator pravougaonih talasnih oblika

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 12 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Integrisano kolo 555

Integrisano kolo 555 predstavlja kombinaciju operacionih poja cava ca sa RS ip-opom. Sa dva operaciona poja cava ca su realizirana dva komparatora a RS ip op je kori sten za za dobijanje jednosmjernih impulsa sa naponskim nivoima 0V i VCC . Tranzistor u kolu se koristi kao prekida c za pra znjenje vanjskog kondenzatora koji slu zi za realizaciju relaksacionog oscilatora.
UCC (8) 5 k prag (6) kontrolni(5) + C 1 5 k + triger (2) praznjenje (7) 5 k (1) GND (4) reset C 2 Flip flop S Q izlaz (3)

R Q

Slika: Pojednostavljena sema timer-a 555

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 13 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Integrisano kolo 555

Priklju cci prag (6) i triger (2) spojeni zajedno Proces punjenja: tranzistor zako cen Proces pra znjenja: Tranzistor otvoren
UCC (4) R1 (7) reset praznjenje R2 (6) prag (2) triger C GND (1) izlaz (3) (8) UCC

Slika: Astabilni multivibrator realiziran s timer-om 555

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 14 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Integrisano kolo 555 Poslije po cetnog punjenja napon na kondenzatoru se mijenja izmeu UCC /3 i
2UCC /3. Vremenska konstanta punjenja iznosi 1 = (R1 + R2 )C , a s druge strane vremenska konstanta pra znjenja je 2 = R2 C . Tokom punjenja napon na kondenzatoru se mijenja od vrijednosti UCC /3 ka kona cnoj vrijednosti UCC i napon na kondenztaoru C se mijenja po zakonu uC = UCC + UCC UCC 3 e
t tau 1

Tranzistor preko kojeg se vr si pra znjenje kondezatora se uklju cuje pri vrijednosti 2UCC /3. Zamjenom ove vrijednosti u prethodni izraz dobija se e ili t = 0.6961 .
Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 15 / 31

= 0.5

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Integrisano kolo 555

Sli cna vrijednost se mo ze dobiti i za postupak pra znjenja kondenzatora sa vrijednosti 2UCC /3 na vrijednost UCC /3, s tim da je razli cita vremenska konstanta pra znjenja. Vrijeme punjenja kondezatora sada iznosi t1 = 0.696(R1 + R2 )C a vrijeme pra znjenja je t2 = 0.696R2 C . Ukupan period izlaznog signala je suma perioda t1 i t2 T = 0.696(R1 + 2R2 )C . Frekvencija ponavljanja iznosi f = 1.44 . (R1 + 2R2 )C

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 16 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Integrisano kolo 555

Ispunjenost impulsa se deni se kao odnos vremena punjenja i perioda ponavljanja cijelog impulsa T t1 100% = t1 + t2 ili zamjenom vrijednosti za t1 i t2 = R1 + R2 100% R1 + 2R2

Ako je R1 R2 ispunjenost impulsa se pribli zava 50%, dok je za R1 R2 ova vrijednost te zi 100%. Za postizanje ispunjenosti impulsa manje od 50% mo ze se na izlazu postaviti invertor. Kada je R1 R2 ispunjenost impulsa te zi 50% a kada je R1 R2 dobija se 0%.

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 17 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Naponski kontrolisani oscilator Doveenjem vanjskog napona UC u na priklju cak 5 mogu ce je uticati na iznos
napona u ovoj ta cki a samim tim i na referentne napone. Napon na kondenzatoru se sada mo ze mijenjati izmeu naponskih nivoa UC /2 i UC . Promjenom vrijednosti napona UC mo ze se mijenjati vrijeme punjenja i pra znjenja kondenzatora a samim tim i frekvencija izlaznog signala.
UCC (8) 5 k C1 + 5 k + 5 k (1) GND (4) reset C2 Flip flop R S izlaz (3)

UC (5)

UC/2

Slika: Timer-om 555 sa vanjskom kontrolom preko priklju cka 5

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 18 / 31

Generatori pravougaonih talasnih oblika - Naponski kontrolisani oscilator

Pomjeranjem kliza ca na otporniku R mienja se vrijednost napona UC koji se dovodi na priklju cak (5) integrisanog kola 555. Napon UC mo ze biti i neki drugi kontrolni napon koji ce diktirati frekvenciju izlaznih talasnih oblika. Na taj na cin ce frekvencija biti funkcija neke ulazne veli cine.
UCC (4) R1 (7) reset praznjenje R2 (6) prag (2) triger C GND (1) UC izlaz kontrloni (3) (5) (8) UCC

Slika: Naponski kontrolisani oscilator reliziran s timer-om 555

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 19 / 31

Generatori trougaonih talasnih oblika

Generator trougaonih talasnih oblika se mo ze koristiti i kao osnova za kreiranje drugih talasnih oblika. Trougaoni signal se mo ze jednostavno dobiti
uzmanjem signala sa kondenzatora astabilnog multivibratora punjenjem i pra znjenjem kondenzatora iz strujnog izvora konstantne vrijednosti integracijom povorke pravougaonih talasnih signala

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 20 / 31

Generatori trougaonih talasnih oblika

Generator trougaonih impulsa kori stenjem integratora u kombinaciji sa Schmitovim trigerom A1 je u spoju Schmitovog trigera sa djeliteljem napona R1 i R2 koji obezbjeuju pozitivnu povratnu vezu. A2 ima ulogu integratora ciji je izlaz spojen na donju ta cku djelitelja napona R1 i R2
C + A1 R1 R2 a) Uzas R

+ A2 uizl

-Uzas UG

b)

UD

T c)

Slika: Generator trougaonih talasnih oblika

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 21 / 31

Generatori trougaonih talasnih oblika

Izlaz Schmitovog trigera je povorka pravougaonih impulsa amplitude +Us i Us Ako je u po cetnom trenutku izlaz Schmitovog trigera Us tada integrator generi se pozitivnu rampu (rastu cu). Ovaj napon se vodi na ulaz Schmitovog trigera. Napon na neinvertuju cem priklju cku poj cava ca A1 napon iznosi u+ = R2 R1 uizl + (Us ) R1 + R2 R1 + R2 (11)

gdje je uizl izlazni napon integratora i to rampa ciji se napon pove cava. U izrazu 11 je pretpostavljeno da je izlaz Schmitovog trigera Us . Obzirom da je invertuju ci priklju cak poja cava ca A1 na 0V prelaz izlaza Schmitovog trigera na Us ce se degoditi kada napon na neinvertuju cem priklju cku dostigne napon 0V . Zamjenom u izraz 11 vrijednost u + = 0V dobija se gornja granica UG koja iznosi UG = R2 Us . R1 (12)

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 22 / 31

Generatori trougaonih talasnih oblika

Na isti na cin na cin se mo ze dobiti i UD = R2 Us . R1 (13)

Period oscilacija se mo ze dobiti razmatranjem vremena pozitivne ili negativne rampe a u slu caju simetri cnog signala period pozitivne ili negativne rampe iznosi T /2. Struja punjenja kondezatora iznosi i = C gdje je uC napon na kondenzatoru. duC dt (14)

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 23 / 31

Generatori trougaonih talasnih oblika

U slu caju pozitivne rampe i idealnog integratora i konstantne struje koja iznosi i =I = Napon na kondezatoru se mijenja po zakonu duC UG + UD 4Us R2 = = dt T /2 TR1 Zamjenom 15 i 16 u 14 dobija se T = 4RR2 C . R1 (17) (16) US R (15)

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 24 / 31

Generatori trougaonih talasnih oblika

Frekvencija oscilacija je R1 (18) 4RR2 C Frekvencija signala na izlazu ne zavisi od napona zasi cenja komparatora Us i indirektno je proporcionalna otporu R tako da se frekvencija mo ze pode savati izborom vrijednosti otpora R . Maksimalna frekvencija je odreena maksimalnom brzinom promjene integratora. f =

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 25 / 31

Mre za za oblikovanje impulsa

Primjenom mre za za oblikovanje signala mogu ce je dobiti aproksimaciju sinusoidalnog signala iz linearnih odsje caka. Na ulaz kola za oblikovanje signala se dovodi trougaoni signal

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 26 / 31

Mre za za oblikovanje impulsa

+U D1 D2 R1 uul uizl R2 D3 D4 a) R5 -U1 R4 -U2 R3 -U b) R2 R3 U2 R4 U1 R5 UG U2 U1 -U1 -U2 UD uul uizl

Slika: Diodna mre za za oblikovanje trougaonih talasnih oblika sa ulaza u sinusni signal koji se sastoji iz linearnih dijelova

Kada je uul = 0 i pove cava se u pozitivnom smjeru sve diode su inverzno polarisane i ne te ce struja kroz otpor R1 . U tom slu caju se ulazni napon prosleuje na izlaz. Kada ulazni napon dostigne naponski nivo U1 dioda D2 provede i struja prote ce.

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 27 / 31

Mre za za oblikovanje impulsa

+U D1 D2 R1 uul uizl R2 D3 D4 a) R5 -U1 R4 -U2 R3 -U b) R2 R3 U2 R4 U1 R5 UG U2 U1 -U1 -U2 UD uul uizl

Slika: Diodna mre za za oblikovanje trougaonih talasnih oblika sa ulaza u sinusni signal koji se sastoji iz linearnih dijelova

Pretpostavljaju ci da je dioda D idealna i da nema pada napona na diodi pri direktnoj polarizaciji napon na izlazu iznosi uizl = IR2 + U1 pri cemu je struja I =
Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 28 / 31

(19) (20)

uul U1 R1 + R2

Mre za za oblikovanje impulsa

+U D1 D2 R1 uul uizl R2 D3 D4 a) R5 -U1 R4 -U2 R3 -U b) R2 R3 U2 R4 U1 R5 UG U2 U1 -U1 -U2 UD uul uizl

Slika: Diodna mre za za oblikovanje trougaonih talasnih oblika sa ulaza u sinusni signal koji se sastoji iz linearnih dijelova

Izlazni napon sada glasi uizl = U1 + (uul + U1 ) R2 R1 + R2 (21)

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 29 / 31

Mre za za oblikovanje impulsa

+U D1 D2 R1 uul uizl R2 D3 D4 a) R5 -U1 R4 -U2 R3 -U b) R2 R3 U2 R4 U1 R5 UG U2 U1 -U1 -U2 UD uul uizl

Slika: Diodna mre za za oblikovanje trougaonih talasnih oblika sa ulaza u sinusni signal koji se sastoji iz linearnih dijelova

Izlazni napon nastavlja sa porastom i iznad U1 ali sa reduciranom strminom pravca 2 . Poslije provoenja diode D2 napon na izlazu ostaje konstantan koja iznosi R1R +R2 nivo sve dok napon ne padne ispod napona U2 i dioda D2 ne postane inverzno polarisana. Proces se nastavlja za dugi dio poluperiode simetri cno kao i za negativnu poluperiodu kada vode diode D3 i D4 . Pove canjem broja dioda i otpornika dobija se ve ci broj linearnih odsje caka.
Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 30 / 31

Literatura
T. E. Price, Analog Electronics, Prentice Hall, 1997. T. Brodi c, Analogna integrisana elektronika, Svjetlost, Sarajevo, 1989. A.S. Sedra, K.C. Smith, Microelectronic Circuits, 4th ed., Oxford University Press 1998. P. R. Gray, P. J. Hurst, S. H. Lewis, R. G. Meyer, Analysis and Design of Analog Integrated Circuits,, John Wiley & Sons, 2001. P.Biljanovi c, Elektronicki sklopovi, Skolska knjiga, Zagreb, 1995.

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije 31 / 31