SAYI 37 2011

OSMANLI ARATIRMALARI
T H E JOU R NA L OF OT TOM A N S T U DI E S

K TB YAT / BOOK REVIEWS

Haz. Davud Erkan, II. Abdlhamidin lk Mbeyn Ferki Einli Said Paann Htrt, I-II. (1876-1880). stanbul: Bengi Yaynevi, 2011, 592 sayfa. Einli Said Paa (1830-1896), II. Abdlhamid tarafndan tahta knda en gvendii adamlardan biri olarak, mbeyn ferikliine getirilmi, Ali Suavnin mahl hkmdar V. Murd tekrar tahta kartmak zere tertipledii raan Baskn (21 Mays 1878) akabinde son derece artan ve btn davranlarna yn veren phe ve vehminin kurban olarak azle uram ve Anadoluda bir dizi valiliklere tayin edilmi olarak deta rtl bir srgn cezasna arptrlm olarak uzun seneler stanbula dnememi, dndkten sonra da (1887) vefat tarihine kadar (21 ubat 1896) tarassut altnda yaamak zorunda kalmtr. Bu anlamda urad muamele ve paylat akbet, kardei Murdn adam ve Gen Osmanllar camiasndan addettii, bu yzden Berlin ve Viyana sefirlikleriyle bir daha dnmemek zere memleketten uzaklatrd Sadullah Paa (. 1881)1 ile 93 Savann msebbibi olarak grd ve son derece nefret ettii Mithad Paa ve sfel-y mehreden Namk Keml Bey (Htrt, s. 123) gibi daha bir dizi benzerleriyle ayndr.
1 Hayat hikyesi iin bk. Ali Akyldz, Srgn Sefir Sadullah Paa, Trkiye Bankas yayn, stanbul 2011, 488 sayfa. Tantm: Kemal Beydilli, Osmanl Aratrmalar, XXXVIII (2011), 199-205).

Osmanl Aratrmalar / The Journal of Ottoman Studies, XXXVII (2011), 223-264

223

O sm a nl A r a t r m a l a r

Einli Said Paa, stanbuldaki Mhendishane-i Berrden mezun olmu (1848), muallim muavini olarak vazifeye balam, 1854te mhendislik tahsili iin Edinburgh niversitesine gnderilmitir. 1859da dndnde bata demiryolu, tfenkhaneler, tersane olmak zere eitli sahada eitim grm olarak binba rtbesiyle Mekteb-i Bahriyede vazifeye balamtr (Austos 1860). Sipari edilen silahlarn denetimini srdrmek zere 1863-1867 arasnda tekrar ngilterede bulundu. Uzun seneler ngilterede ikameti ve orada eitim grm olmas sebebiyle ayrca ngiliz lakabyla da anlan Said Paa, II. Abdlhamidin gvendii ekip iinde yer alan Tophane Nazr Ahmed Fethi Paann damad ve Abdlmecidin kz Cemile Sultan ile evli bulunan Mahmud Celaleddin Paann enitesi olmas hasebiyle saraya yakn nfzlu bir ailenin mensubu olarak daha tahta kmadan gen hkmdarn dikkatini ekti. ngiliz dilini iyi bilmesi sebebiyle clsundan ksa bir zaman nce kendisini Mabeyn-i hmynda grevlendirme niyetinde olduunu duyurdu, tahta ktnda (31 Austos 1876) mbeyn feriki sfatyla Abdlhamide en yakn olanlardan biri olarak vazifeye balad. Hazrlanmakta olan anayasa taslaklar zerinde alt, devletin resm dilinin Trke olduuna dair maddenin olumasnda etken oldu, padiaha istedii kiiyi yurt dna srgn etme yetkisi veren 113. maddenin keyf tasarrufa yol aabilecek tarzdaki kaleme aln ekline kar kma cesaretini gsterdi (Htrt, s. 15-16). Said Paa, fikirlerini aka syleyen meden cesaret sahibi bir devlet adam olduunu padiaha yapt uyarlaryla gzler nne sermi, onun giderek artarak ve bir hastalk haline dnen yersiz phe ve vehmine dikkatini ekmekten kanmamtr. Mithad Paann sadaretten azli ve srgn edilmesi hadisesinde (5 ubat 1877) en nemli rol Said Paa tarafndan oynand. Paann elinden sadaret mhrnn bir hadise kmasna meydan vermeden alnmas ve hazrlanan gemiye bindirilerek Brindisiye uurlanmas iinde gsterdii baary II. Abdlhamid vglerle karlad (Htrt, s. 19, 127-128). Said Paa, Rus savana karyd ve bunun bir felaket olacan grmekteydi. Ordunun hazr olmad gereini gsterebilmek amacyla Seraskerlikten harb planlarn istetmesi ve her iki tarafn tahmini kuvvetlerine yer verilen bir varakadan baka bir eyin takdim edilememesi, iinde bulunulan durumun vahametini gen padiaha gstermekteydi (Htrt, s. 20, 140-142). Sava esnasnda ayrca nce vekleten ve daha sonra asleten Bahriye nezretini de stlendi (Temmuz / Aralk 1877). Savan ar bir hezimetle sonulanmas aamasnda Rus tehdidi altna giren stanbulun selmeti iin ngiliz yardmnn teminine alt ve ngiliz gemilerinin Marmaraya girmesiyle Ruslarn ehre asker sokmalarnn nnn kesilmesinde etken oldu. 11 Ocak 1878de vezretle mbeyn mirliine getirilmi olarak Abdlhamidin yannda en yksek

224

K i t bi yat

mertebeye erimi oldu. kbl devri Ali Suvi vakasna kadar (21 Mays 1878) devam etti ve bu olaydaki mutlak sadakatli tutumuna ramen yanl anlalm olarak gen padiahn phelileri arasnda yer ald. (Htrt, s. 218). Said Paann, mesnedsiz phe ve vehmini dorudan Abdlhamidin yzne sylemekten ekinmemi olmas, muhakkak ki susuzluundan ve samimi bir sadakat iinde bulunmasndan kaynaklanmaktayd. kisi arasnda geen konumalardan bizzat Abdlhamidin bu kt huyunu kabul etmi olmas (Vk detim byledir, bunun sebebi dahi udur (...) ) belgesel deerde bir itiraf olmakla beraber, bunun sebebi olarak anlattklarna htrtta yer verilmemi olmas nemli bir kayptr (s. 223). 9 Haziran 1878de mbeyn mirliinden azl olunan Said Paa, bundan sonra, ngilteredeki tahsiliyle alakasz, ad konulmam bir srgn cezasna arptrlm olarak sradan bir dizi vilayette valilik yapmak zorunda kald. 11 Haziranda Ankara valiliine atand ve gn iinde hareket etmesi istendi. Daha sonralar Kastamonu (Kasm 1878), Halep (Eyll 1879), Konya (Mart 1881) gibi vilayetlere tayin edildi, byk lde salk sorunlaryla urat. Bu dnemde mdahil edildii en nemli mesele ahalisinin hal-i vahiyette olduu tesbitini yapt ve dnyada byle murdar ve karhl-manzara bir mahal yoktur dedii (s. 445) Zeytindeki Ermenilerin ayaklanmasyla ilgilidir (1879). Meselenin k, zm, blgeye dair verdii bilgiler zgn ve deerlidir (s. 445). Said Paann htrtnda hizmet grd yerlerin fizik, iktisad ve beer corafyasyla ilgili nemli anlatmlarda bulunmas, istatistik veriler ieren ayrntl dkmler vermesi, eserinin tarih kayna olarak deerini daha da arttrmaktadr. 18631864 yllarnda yaanan ve binlerce insann lmne, mevcudun tamamna yakn oranda hayvan teleftna yol am olarak byk ykm getiren ktln yaralarn saramayan ve 93 Sava felaketinin dolayl etkileri altnda ezilen Anadolu blgesinin gzlerden gizlenemeyen zaruret ve sefaleti, halkn skntlar, bir yerden bir yere gitmenin gnler sren eziyeti, olmayan yol ve benzeri gzerghn utan veren hali, hlsa geri kalmln btn arazlar htrt zemininin hakim dokusunu oluturur. Said Paann htrt baz nemli devlet belgelerini de ihtiva eder. Rus savan sona erdirmek zere 31 Ocak 1878 tarihinde yaplan Ess- Sulh Protokol (s. 183-184) ve Edirne Mtrekesi (s. 185-189), Ayastefanos nbar (Muhede-i evveliyyesi, s. 195-209), 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antlamas (s. 253-273), 4 Haziran 1878 tarihli Kbrsn ngiltereye devrine dair iki devlet arasnda yaplan ittifk antlamas (s. 240-243), 23 Aralk 1876da iln edilen anayasann (Kann-i ess) metni (s. 275-290) ve padiahn bu mnasebetle sdr ettii Hatt- Hmyn sureti (s. 273-274) ve 13 Aralk 1877de meclisin al mnasebetiyle

225

O sm a nl A r a t r m a l a r

ayn ve mebsna hitaben okuttuu nutuk (Nutk- hmyn sureti, s. 172-174) bunlarn arasnda yer alr. Pek uzun srmeyen eitli valilikleri, hizmetten ziyade bulunduu yerlerin havasndan-suyundan, kendisini rahat uyutmayan pire, tahtakurusu, tatarck haartndan, yakaland eitli hastalklardan, ikayetlerle ve bir an evvel daha uygun bir baka yere tayin edilme niyznn uzun yazmalaryla geer. Bunlara genelde hemen cevap verilmez. Ailesinin yannda olmamas buralardaki hayatn daha da ekilmez klar. Paann memuriyet mahallinin deitirilmesine dair yapt saysz mracaatlarn dikkate almayan devlet hakkndaki yarglar, benzer bir akbet iinde hayatna gurbette kendi eliyle son veren Sadullah Paann aresizliiyle rtr: Ne zlim devlettir ki bir demi istemedii memriyette cebren kullanlmasn tecvz olunuyor (s. 473). Bizim devlet kadar mstebid ve merhametsiz bir devlet tasavvur edemem (s. 477). Mstebit ve zlim sfatlarnn ad aka anlmam olmakla beraber, vehminde mimlenmi bir ahsiyet olarak kendisiyle ilgili her trl kararn niha onay sahibi olan bizzat padiah da iine ald aktr. Said Paann Jurnal olarak adlandrd htrtnn 1876-1880 yllar arasndaki kaytlarn ieren birinci ve ikinci ciltleri (cz) yazma olarak Ko niversitesi Ktphanesi Fuat ve Nesteren Bayramolu Koleksiyonunda bulunmaktadr. Eserin daha sonraki senelere ait kaytlar ieren be cildi daha mevcuttur. Eserin toplam yedi cilt (cz) olduu belirtilmektedir (Davut Erkan, Jurnal hakknda notlar, Htrt, s. 5). Htrt dili deitirilmeden ve herhangi bir sadeletirmeye tbi tutulmadan yaynlanm olup, bu durum yaplan yaynn dorudan kaynak olarak kullanlmasna olanak vermektedir. 2005te Marmara niversitesinde Matrak Nasuhun Sleymannmesi (15201537), yazma metnini yksek lisans tezi olarak hazrlayan ve Sadrazam Kbrsl Mehmet Emin Paann Rumeli Teftii ad altnda ilgili yazma metni baaryla yaynlayan (stanbul 2007) Davut Erkan, bu her almada da yazma halindeki Osmanlca metnin tm problemlerini halletmi ve kaynak deeri yksek salam bir eser takdim etme ustaln gsterebilmitir. Kendisini bu baarsndan tr kutlarz. Said Paaya dair Ariv malzemelerinden de istifadeyle ve jurnaldeki kaytlar da takip edilmek kaydyla hayatyla ilgili ayrntlar bir araya getirilmi ve paann salam bir biyografisi kartlmtr. Bu ksm eserde Said Paann Hayat bal altnda toplanmtr (s. 7-50). Davut Erkan paann biyografisini ayrca,

226

K i t bi yat

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinde (XXXIV, 574-575) madde olarak ve Osmanl Aratrmalar Dergisinde (XXXV, 33-80), gayet hakim olduu Osmanl ariv belgelerinin katksyla mkemmel bir incelemede etrafl olarak ele almtr. Said Paa 1875-1879 seneleri arasnda sre gelen Zeytundaki Ermeni hadiselerine jurnalinde geni bir yer ayrmtr. Davut Erkan, bu kaytlardan hareketle meseleyi eitli yaynlar ve ariv belgeleri nda mstakil bir inceleme halinde ilemi ve konuyla ilgili zgn ve deerli bir aratrma meydana getirmitir (s. 50-74). Eserde ayrca paa ile ilgili eitli ariv belgelerinin grntlerine yer verilmi bulunmaktadr: paann fotograf, mhr, II. Abdlhamidin kendisine hediye ettii III. Selime ait klcn resmi, II. Mahmud trbesinde yer alan kabri ve mezar ta kitabesinin metni bunlar arasndadr. Eser, salam bir dizin ile kullanlan ariv malzemelerini, makale ve eserleri iine alan bir kaynaka ile sona ermektedir (s. 592). Eserin kapak resmi, paann Edinburgh niversitesinde geirdii talebelik ve genlik yllarna ait olmas bakmndan her haliyle ilgi ekicidir. almann, ellerindeki belgeleri paylama duyarlln ve nezaketini gstererek ok nemli bir Osmanl brokratnn hayatnn bilinmesine ve anlalmasna sunduklar katklardan dolay paann ahfdndan sayn Rya Mocan ve sayn lhan Nebioluna ithf edilmi olmasn Davut Erkann zarfetinin bir gstergesi olarak kabul etmekteyiz ve aile fertlerinin muhafaza etmekte olduklar sair belgeleri tarihimizin gvenilir ve yetkin ellerine teslim ederek, yakn dnem tarihimizin aydnlanmasna katkda bulunmalarn, hsseten Einli Said Paa ve Tophane Nazr Fethi Paa gibi nde gelen devlet adamlarnn ahfad olma saygnlna yakan bir davran olmak zere hararetle tavsiye etmekteyiz.

Kemal Beydilli

227