2.

Blm:
Transformatrler
1
Do. Dr. Ersan KABALCI
2. Blm:
Transformatrler
2.1. Transformatrlere Giri
2
Transformatrlere Giri
3
Transformatr, alternatif akm elektrik gcn bir gerilim
seviyesinden baka bir gerilim seviyesine deitirir. Bu ilem
manyetik endksiyon yoluyla gerekletirilir.
Bir transformatr, ortak bir ferromanyetik nve zerine sarlan iki
veya daha fazla saydaki sargdan oluur.
Sarglar arasndaki ba nvede oluturulan manyetik ak
salamaktadr.
Yksek manyetik ba ve yksek ak younluu salamak iin
ferromanyetik nve kullanlan transformatre demir nveli
transformatr denilir ve yksek g uygulamalarnda kullanlr.
Transformatrlere Giri
4
Transformatr sargsnn birisi AA g kaynana balanrken
dier sarg yklere AAgc salamak zere balanr.
Elektrik g kaynana balanan sargya primer sarg veya
giri sargs, yklere balanan sargya ise sekonder sarg veya
k sargs denilir.
Bir transformatr bir AA gerilim seviyesini baka bir gerilim
seviyesine deitirirken salad gerek g deeri (ideal
durumda) etkilenmez.
Bir transformatr bir devrenin gerilim seviyesini ykseltir ise,
akm azaltmak durumundadr. nk transformatrn giri gc
ile k gc eit olmaldr.
ekirdek ve Sarglar
5
Yksek gerilim sarglar
Sekonder 2
nve
Primer 2
Sekonder 1
Dk gerilim sarglar
Primer 1
|
Yksek gerilim sarglar
Sekonder 2
nve
Primer 2
Sekonder 1
Dk gerilim sarglar
Primer 1
|/2 |/2
ekirdek tipi nve
Ceket (mantel) tipi nve
ekirdek ve Sarglar
6

s
t
k
a
t
A
l
t

k
a
t
Nve kayplarn azaltmak iin manyetik nve ince ve silisli lamine saclardan
paketlenerek oluturulur.
Silikon elik saclar yaklak olarak %3 silikon, %97 elik ierirler.
Birka yz saykln altndaki frekanslarda alan transformatrlerde kullanlan silisli
elik saclarn kalnl 0.35-0.6mm aralndadr.
L biimli veya U ve I biimli saclar ekirdek tipi yapda kullanlrken E ve I biimli
saclar ceket tipi yapda kullanlr.
Paral yapl nvelerde sarglar nveden ayr olarak hazrlanr ve nveye kolayca
yerletirilebilir.
ekirdek ve Sarglar
7
ki sargl bir transformatorun elektriksel temsili
G
Ykler
(alclar)
Transformatorlar
14.4kV
380kV
154kV 35kV 400V
retim
letim ve datm
KULLANILMA KADEMELER
Transformator ile deiik gerilim seviyelerinde g iletimi
elektriksel temsili
Transformatr eitleri
8
Bir transformatrn k gerilimi giri geriliminden yksek ise
ykseltici, dk ise drc transformatr olarak adlandrlr.
letim transformatrleri
Ara istasyon transformatrleri
Datm transformatrleri
G (kayna) transformatrleri
Ototransformatrler
Yaltm (izolasyon) transformatrleri
Ses (audio) frekans transformatrleri
Kontrol transformatrleri
l transformatrleri
Transformatr eitleri
9
letim transformatrleri byk gldrler (MVA) ve ok yksek
gerilimin uzaklara iletilmesinde gerilim ykseltici olarak kullanlrlar.
Ara istasyon transformatrleri ise gerilimi orta seviyelere
drmek iin kullanlrlar.
Datm transformatrleri ise orta seviyelerdeki gerilimleri daha alt
orta seviyelere drmek iin kullanlrlar ve byk gl
transformatrlerdir.
G (kayna) transformatrleri elektronik devrelerde kullanlr ve
birok farkl tip ve uygulamalar vardr.
Ototransformatrleri, genellikle dk g uygulamalarnda ayarl
gerilim salamak iin kullanlr.
Transformatr eitleri
10
Yaltm (izolasyon) transformatrleri, giri ve k gerilimleri eit
olan transformatrlerdir. Yaltm transformatr doru akmn yaltm
amacyla kullanlr. Primere uygulanan gerilim hem doru akm hem de
alternatif akm bileenlerini bulunduruyorsa, sekonder gerilimi sadece
alternatif akm bileeninden oluacaktr.
Yani, doru akm bileeni ka aktarlmayacaktr. Yaltm
transformatrleri, primer ve sekonder (yk) arasnda elektrik yaltmn
salamak amacyla da kullanlrlar. Yaltm transformatrleri, kk
gldrler ve normalde elektronik devreler ile topraklama hatt
arasnda olaabilecek grlty yaltmak iin de kullanlrlar.
Ses (audio) frekans transformatrleri, ses frekans (20kHze
kadar) ykseltici devresi k veya giriinde veya ykselticiler arasnda
empedans elemesi iin kullanlr.
Transformatr eitleri
11
Kontrol transformatrleri, dk g veya VA deerlerinde sabit
gerilim veya sabit akm gerekli devrelerde, elektrik sisteminde deiik
noktalarda gerilimin genlii ve faznda istenen dzenlemeleri
salamak iin kullanlr.
l tipi transformatrler, sistemin yksek enerjili ksm ile l
aletleri ve elemanlar (ampermetre, voltmetre, vatmetre ve rleler gibi
eitli koruma amal kullanlan aletler) arasnda emniyetli bir
balantnn salanmas ve yksek gerilim ve akmlarn izlenmesi iin
kullanlr.
2. Blm:
Transformatrler
2.2. Tek Fazl Transformatrler
12
2.2. Tek Fazl Transformatrler
13
Transformatrlerin gerek zellik ve davranlarn daha kolay
anlamak iin ilk aamada ideal transformatr zerinde durulacaktr.
deal transformatr durumunda modelleme ve analiz almalar
olduka kolaydr. Daha sonra gerek transformatrlerin modeli, yaklak
edeer devreleri, performans kriterleri olan gerilim reglasyonu ve
verim, edeer devre parametrelerinin tespiti, bir-fazl transformatrlerin
birbiriyle balant ekilleri ve -sargl transformatrler zerinde
durulacaktr.
Burada temel olarak 50Hz kaynaktan beslenen g transformatrlerine
arlk verilecektir. Bu durumda kapasitif etkiler ihmal edilebilir. Ancak,
yksek-frekans uygulamalarnda kapasitif etki dikkate alnmak
zorundadr.
2.2.1. deal Transformatrler
14
Transformatrlerin ideal saylabilmesi iin yaplan genel varsaymlar:
Nve kayplarn oluturan histerisis ve eddy akm kayplar ihmal
edilmitir.
Kaak aklar ihmal edilmitir. Yani, btn ak nve iinde snrldr ve
her iki sargy da keser.
Aky meydana getirmek iin gerekli uyartm akm ihmal edilmitir.
Yani nvenin geirgenlii ok yksektir.
Sarglarn direnleri ihmal edilmitir.
2.2.1. deal Transformatrler
15
deal transformator

+
-
N1 N
2
+
-
2
e
1
e
1
v
2
v
b
a
d
c
i

2.2.1. deal Transformatrler
16
Primer sarg zamanla deien v
1
gerilim kaynana balanr. Bunun
sonucunda gerilimin genliine, frekansna ve primer sarg sarm saysna
bal olarak devreden geen primer akm tarafndan retilen ve zamanla
deien bir manyetik ak nvede dolar.
Nvedeki deiken ak primer sargsnda bir gerilim endkler ve bu
gerilim primere uygulanan gerilime zttr. deal transformatrde primer
sarg gerilimi ile endklenen gerilimin polariteleri dikkate alndnda,
Sarg direnleri ihmal edildii iin zt emk, uygulanan gerilime eit
olur.
Burada N
1
primer sargnn sarm saysn,
1
ise primer sarg aksn temsil eder.
dt
d
dt
d
N e v
1
1 1 1

= = =
2.2.1. deal Transformatr- Yksz
17
Zamanla deien nve aks tarafndan kesilen
sekonder sargda endklenen emk;
Burada N
2
sekonder sarg sarm says,

2
sekonder sarg aksdr.
Primer ve sekonder gerilimleri oranlanrsa;
dt
d
dt
d
N e v
2
2 2 2

= = =
2
1
2
1
2
1
N
N
e
e
v
v
= =
Bu denklem, primerde ve sekonderde endklenen gerilimlerin orannn primer ve sekonder
sarm saylarnn oranna eit olduunu gstermektedir.
a sarm oran veya dntrme oran olarak bilinmekte ve yaygn olarak kullanlmaktadr.

+
-
N1 N
2
+
-
2
e
1
e
1
v
2
v
b
a
d
c
i

deal transformator-Yksz
a
N
N
=
2
1
2.2.1. deal Transformatr- Ykl
18
|

+
-
N1 N
2
i
2
+
-
2
e 1
e
2
v
b
v
1
d
c
i
1
yk
a
Yk bal ideal transformator
Sekonder sarg ularna bir yk balanrsa,
sekonderden yk akm geer. Akmn
genlii yk empedansna baldr. Ancak
sekonder akmnn rettii manyetik aknn
yn nve aksn zayflatma ve primerde
endklenen gerilimi azaltma eilimindedir.
deal bir transformatorda e
1
her zaman v
1
gerilimine eit olmak zorundadr. Dier bir
ifadeyle, nve aks daima yksz durumdaki gerek deerine eit olmaldr. Bu durumu
salamak iin yk akm arttka, v
1
gerilimi primer sargdan daha fazla I
1
akm geirir.
Primer akmndaki art primer ve sekonder sarglarndan geen akmlarn rettikleri
mmkler eit oluncaya kadar devam eder.
2.2.1. deal Transformatr- Ykl
19
Kayplar ihmal edilirse, transformatrn giri gc ile k gc eit olur.
deal bir transformatrde akmlarn orannn, gerilimlerin (veya sarglarn) orannn tersine
eit olduu grlr. Bu sonuca gre, istenen her hangi bir gerilim deerinin,
transformatrn sarm saylar ayarlanarak elde edilebilecei grlmektedir.
|

+
-
N1 N
2
i
2
+
-
2
e 1
e
2
v
b
v
1
d
c
i
1
yk
a
2.2.1. deal Transformatr- Ykl
20
Transformatrler geni bir snflandrmada,
Ykseltici
veya
Drc
tipler olarak adlandrlabilirler.
1 /
2 1
< N N
Ykseltici transformatrde: Drc transformatrde:
1 2
v v >
1 /
2 1
> N N
1 2
v v <
2.2.1. deal Transformatr- Ykl
21
Primere uygulanan gerilimin sinsoidal deiiminin neticesinde nvede oluan
manyetik alan da ideal durumda sinsoidal olacaktr.
t
m t
sin
) (
=
t N e
m
t
cos
1
) (
1
=
) 90 sin( 2
1 ) ( 1
o
m t
t N f e + =
t N e
m t
cos
1 ) ( 1
=
) 90 sin( 2
1
) (
1
o
t
t E e + =
t E e
t
cos 2
1
) (
1
=
Primer emknin etkin deeri
f N E
m

1 1
2
2
=
f N E
m

1 1
44 . 4 =
Endklenen gerilim:
Sarm saysna
Ak genliine
Kaynak frekansna
orantldr.
2.2.1. deal Transformatr- Polarite
22
Transformatr polaritesi: Bir transformatrn ikiden fazla sargs olabilir ve
gerilim seviyesini ykseltmek iin bu sarglarn kendi aralarnda seri
balantlarna, akm seviyelerini ykseltmek iin ise paralel balantlarna gerek
olabilir. Gerekli balant yaplmadan nce her bir sargnn polaritesi bilinmelidir.
Bir sargda endklenen gerilimin polaritesi nokta (-) veya pozitif (+) ve negatif
(-) iaretleri ile gsterilir. Noktal terminalin (ucun) potansiyeli noktasz
terminalden daha yksektir. Polarite ile her bir sargda endklenen gerilimin dier
sarglara gre bal yn de ifade edilmektedir.
|

+
-
N1 N
2
i
2
+
-
2
e 1
e
2
v
b
v
1
d
c
i
1
yk
a
2.2.1. deal Transformatr- Polarite
23
V
V
1 V
2
+ +
-
-
Transformatr sarglarnn polariteleri (a) k ve giri gerilimleri ayn fazdadr (b) k
gerilimi giri geriliminden 180
o
faz farkldr, (c) polarite deneyi
2.2.2. Gerek Transformatrler
24
deal transformatr modeli sadece gerilim, akm ve empedans
transformasyonlarn dikkate ald iin ok basittir. Bu ksmda daha
gereki bir transformatr modeli karlacaktr.
Primer ve sekonder sarglarnn kk de olsa direnleri vardr ve
sarglara seri bal olarak temsil edilirler. Sarg direnlerinin ilave
edilmesi neticesinde; terminal gerilimi endklenen gerilime eit
olmayacak, transformatr giri gc k gcnden daha byk olacak
ve verim %100den kk olacaktr.
2.2.2. Gerek Transformatrler
25
yk
|
m
e
2(t)

e
1(t) v
1(t)
|
l2
L
2
i
2(t)
) ( 2 t a
v
R
2
L
1
i
1(t)
) ( 1 t a
v
R
1
|
l1
) (
1 1 ) ( 1
) (
1
t
t a
t
i R v v + =
dt
d
N v
t
a
1
1
) (
1

=
) (
2 2 ) ( 2
) (
2
t
t a
t
i R v e + =
dt
d
N v
t
a
2
2
) (
2

=
2.2.2. Gerek Transformatrler
26
m l
+ =
1 1

1
aks primer sargsn keser. Eer nvenin geirgenlii sonsuz kabul edilir ise,
relktans (manyetik diren) sfrdr ve bylece sadece demir nve yolundan devresini
tamamlar. deal durumdan farkl olarak
1
in ok kk bir oran hava aralndan
devresini tamamlar (kaak
l1
), sekonder sargsn kesmez ve L
1
kaak endktans veya X
1
kaak reaktans ile temsil edilir. Geri kalan ak
m
hem primer hem sekonder sarglarn
kesen demir nvedeki ortak akdr.
dt
d
N
dt
d
N i R v
m l
t t

1
1
1 ) ( 1 1 ) ( 1
+ + =
dt
d
N
dt
di
L
l1
1
1
1

=
dt
d
N e
m

1 1
=
) ( 1
1
1 ) ( 1 1 ) ( 1 t t t
e
dt
di
L i R v + + =
2.2.2. Gerek Transformatrler- Uyartm devresi
27
2 2 1 1
i N i N
m m
= R

m
F
1
=N
1
i
1
R
m
F
2
=N
2
i
2
+ +
2 2 1 1 1
i N i N i N =

1
N i R
m m
=
2
1
2
1
i
N
N
i i + =

2 1
i i i + =

Primer akm, uyartm akm ile primere aktarlm sekonder
akmnn toplam olarak ifade edilebilir.
2.2.2. Gerek Transformatrler- Uyartm akm
28
Uyartm akm nvede kullanlan manyetik malzemenin histerisis
erisinden dolay sinsoidal deildir. Ancak burada uyartm
akmnn sadece temel dalga bileeni dikkate alnarak ilemler
yaplacaktr.
E
1
f
If
I
c
I
m
q
c
Uyartm akmnn fazr diyagram
2.2.2. Gerek Transformatrler- Edeer devre
29
N
2 N
1
(a)
-
+
V
2
I
1 I
2
-
+
V
1
-
jX
2 R
2
B
m
I
|
E
2
+
+
-
G
c
R
1
jX
1
I
m I
c
-
+
V
2
I
1
I
2
-
+
V
1
-
E
1
JX
2
R
2
B
m
I
|
+
G
c
R
1
jX
1
(b)
E
1
ideal tramsformator
Bir transformatorun elektrik devresi
Bir transformatorun T- edeer devresi
2
2
1 '
2
V
N
N
V =
2
1
2 '
2
I
N
N
I =
2
2
2
1
2
R
N
N
R
|
|
.
|

=
2
2
2
1
2
X
N
N
X
|
|
.
|

=
2.2.2. Gerek Transformatrler- Performans
30
Belirli bir uygulama iin uygun transformatrn seimi nemli performans
ltlerinin deerlendirilmesini gerektirir.
nemli performans ltleri:
Gerilim reglasyonu: Sabit bir g katsaysnda ykn sfrdan anma
deerine kadar deimesi sonucu sekonder gerilimindeki deiimdir.
Verim: Transformatrn k gcnn giri gcne orandr.
, ) , )
, )
100 %
2
2 2

=
anma V
anma V yksz V
VR
1
2
P
P
=
L L
I V P cos
2 2
=
l
P P P + =
2 1
, )
eq L c l
R I P P
2
+ =
, )
eq L c L L
L L
R I P I V
I V
2
2
2
cos
cos
+ +
=

2.2.3. Tek Fazl Transformatrlerin Balantlar

Bir fazl transformatrler eitli ekillerde balanabilirler. Burada, iki adet
bir fazl (A ve B olarak) transformatrn seri ve paralel balantlar zerinde
durulacaktr.
Seri balant: ki transformatrn primerleri kendi aralarnda seri balanrken
sekonderleri de kendi aralarnda seri balanabilirler. Bylece sarg
gerilimlerinin toplam veya fark olan giri ve k gerilimleri elde edilebilir.
Paralel balant: Transformatrlerin paralel balanma nedenlerinden
nemlileri:
Artan g ihtiyacnn karlanmas,
Ar yklenmelerden dolay ar snmadan saknmak,
En yksek enerji verimliliinde almak olarak belirtilebilir.
2.2.3. Transformatrlerin Balantlar- Seri Balant
V
1A
V
1B
V
1
V
2B
V
2A
V
2
Transformator A
Transformator B
(a)
Z
2A
V
1
V
2B
V
2A
V
2
N
1B
: N
2B
N
1A
: N
2A
V
1A
V
1B
Y
1
Z
2B
Z
1A
Z
1B
Y
2
(b)
V
1A
V
1B
V
1
V
2B
V
2A
V
2
Transformator A
Transformator B
(a)
Z
2A
V
1
V
2B
V
2A
V
2
N
1B
: N
2B
N
1A
: N
2A
V
1A
V
1B
Y
1
Z
2B
Z
1A
Z
1B
Y
2
(b)
V
1
gerilimi V
1A
ve V
1B
gerilimlerinin toplamna, V
2
ise V
2A
ve V
2B
gerilimlerinin toplamna
eittir.
Primer akm her iki transformatrn primer sarglarndan, sekonder akm da her iki
transformatrn sekonder sarglarndan geerler. Sarglardan geen akmn
transformatrlerin anma deerlerini gememesine dikkat edilmelidir.
Bu balantda anma akmlar birbirinden farkl olursa, toplam anma gc azaltlm olur.
2.2.3. Transformatrlerin Balantlar- Paralel Balant
Paralel balanacak transformatrlerde
belirli artlarn yerine getirilmesi gerekir:
Gerilim oranlar ayn olmaldr. Bylece
transformatrler arasnda sirklasyon
akmnn olumamas salanr.
Per-unit empedanslar eit olmaldr.
R/X oran her iki transformatr iin de
ayn olmaldr.
-fazl transformatrler iin faz
sralar ve faz farklar ayn olmaldr.
Bu artlar ancak ideal durumlarda
gerekletirilebilir, pratikte tamamen
gerekletirilemez.
A A
eq L
A
Z
V
Z
Z I
I
A
= =
B B
eq L
B
Z
V
Z
Z I
I
A
= =
B A eq
Z Z Z
1 1 1
+ =
Z I
a
V
V
L L
= A
1
I I I
B A L
+ =
2. Blm:
Transformatrler
2.3. Ototransformatrler
34
2.3. Ototransformatrler
35
Standart transformatrler iki sargl olmalarna karlk
ototransformatrler sadece bir sargldrlar ve bu sargnn orta ucu dar
kartlr.
Bir-fazl veya -fazl olarak retilmektedirler.
Ototransformatrler, genellikle dk g uygulamalarnda ayarl
gerilim salamak iin kullanlrlar. Endstride; asenkron motorlara dk
gerilimle yol verme, -fazl sistemlerde ntr oluturma, kk
motorlarn hz kontrolu, gerilimin ykseltilmesi veya drlmesi
kullanlma yerlerine rnek olarak verilebilir.
2.3. Ototransformatrler
36
Ototransformatrn temel ilkesi, sarglarn elektriksel olarak i balantlarna izin
verilmesidir. Burada, ekilde verilen ve bir demir nve zerine sarlm N sarml bir
ototransformatr sargs zerinde durulacaktr. b ara ucunun dar karld ve a-b
ular arasnda kalan ksmda N
1
sarm saysnn, b-c arasnda kalan ksmda ise N
2
sarm saysnn olduu kabul edilecektir.
2.3. Ototransformatrler
37
Sargnn a-b arasnda yer alan ksm devreye seri bal olduundan seri sarg
olarak adlandrlr.
Sargnn b-c ular arasnda kalan ksm ise hem yke hem de kaynaa ortak
olduundan ortak sarg olarak adlandrlr. Ancak giri ular a-c ile k ular
b-c birbirlerinden elektriksel olarak yaltlmamtr. nk c ucu hem giri hem
de k ularna ortaktr.
Bu basit sarg, aka bir ototransformatr meydana getirmektedir. Bu
dzenleme sonucu elde edilen ototransformatre, iki-sargl transformatr
kurallar uygulanabilecektir.
2.3. Ototransformatrler
38
Primerinde N
1
, sekonderinde N
2
sarm says olan bir ototransformator-Gerilim drc
a-c giri ularna bir alternatif akm (AA) kayna V
i
balanr. Kaynaktan ekilen
I
f
uyartm akm nvede bir AA aks f
m
meydana getirir. Manyetik ak hem N
1
hem de N
2
sarglarn keser. Bylece bu sarglarda, sarm saylar ile orantl
gerilimler endklenir. Uyartm akm kk olduu iin genellikle ihmal edilir ve
bylece ideal ototransformatr kurallar uygulanabilir.
2. Blm:
Transformatrler
2.4. lm Transformatrleri
39
2.4. lm Transformatrleri
40
l transformatrlerinin primer ve sekonderleri arasnda elektriksel yaltmn
bulunmas, bu lmeler yaplrken ayn zamanda gerekli emniyeti de salarlar.
Bunun iin l transformatrleri, yksek gerilim ve akmlar standart l
aletlerinin lme aralna uygun seviyelere drrler. l transformatrleri
genellikle gerilim ve akm transformatrleri olarak snflandrlabilir.
GR
l transformatrleri, bir g sisteminde
yksek gerilim ve akmlarn standart dk
lme aralkl voltmetreler ve ampermetreler
ile llmesi ve izlenmesi amacyla tasarlanr.
2.4. lm Transformatrleri
41
Gerilimtransformatrleri:
letim hatlarnn gerilimlerini lmek ve
izlemek,
l aletlerini iletim hatlarndan yaltmak iin
kullanlrlar.
Deiik glerde retilirler.
Yksek hassasiyetli transformatorlardr. Primer geriliminin sekonder gerilimine oran sabit
olarak bilinir ve ykle ok az deiir. Ayrca, sekonder gerilimi primer gerilimi ile tam
olarak ayn fazda saylabilir.
Sekonder gerilimin anma deeri genellikle 115V veya 120Vdur ve iletim hattna paralel
olarak balanan primerin anma gerilim deerine bal deildir. Bu gerilim seviyesi standart
l aletleri ve rlelerin sekonder ularna balanmasn salar.
2.4. lm Transformatrleri
42
Bylece sekonder ularn birisine dokunulduunda lm oku tehlikesi nlenmi olur.
Sekonder, primerden yaltlm gibi grnmesine ramen iki sarg arasndaki yaylm
kapasitans grnmeyen bir balant salar. Bu grnmeyen balant sekonder sarg ve
toprak arasnda yksek bir gerilim retir. Sekonder sargnn bir ucu topraklanarak
sekonder sarg ile toprak arasndaki en yksek gerilim 115Va snrlanm olur.
letim hatt
yk 14.4kV
V
C C
yaylm
kapasitans
voltmetre
0-115 V
primer
sekonder
Gerilim transformatrlerinin yaps klasik
transformatrlere benzerdir. Fakat, primer
ile sekonder arasndaki yaltm, yksek
gerilim hatt gerilimine dayanacak ekilde
olmaldr. Bu amala sekonder sargnn bir
ucu topraklanr.
2.4. lm Transformatrleri
43
Primer ucu izolatrn en
stndeki hata balanr. Dier
ucu topraklanr.
Sekonder iki adet 115 V
sargdan meydana gelir.
Hassasiyet: %0.3
Toplam ykseklik: 2565mm
Porselen izolatr ykseklii:
1880mm
Ya: 250 litre
Arlk : 740 kg
7000VA, 80.5kV, 50/60Hz gerilim (potansiyel) transformatoru
Gerilim transformatrlerinin anma
gleri genellikle 500VAden azdr.
Yaltm iin kullanlan hacim, bakr
veya elik hacminden ok daha
byktr.
Yksek gerilim hatlarna balanan
gerilim transformatrleri daima hat-
ntr (faz) gerilimini lerler. Faz
gerilimlerinin llmesi, iki yerine
bir adet porselen izolatrn
kullanlmasn salar. nk
primerin bir ucu topraa
balanmtr.
2.4. lm Transformatrleri
44
Akm transformatrleri:
Hat akmn lmek ve izlemek, sekonder ularna balanan
l aletlerini ve rleleri yaltmak iin kullanlrlar.
Yksek hassasiyetli transformatrlerdir.
Primer-sekonder akmlar oran yk ile ok az deiir.
Primer ve sekonder akmlar arasndaki faz alar ok
kktr, genellikle bir dereceden daha kktr.
Yksek hassasiyetli akm oran ve kk faz as deerleri,
uyartm akm ok dk tutularak gerekletirilir.
2.4. lm Transformatrleri
45
letim hatt
yk
14.4kV
A
C
C
yaylm
kapasitans
ampermetre
0-5 A
primer
sekonder
I
1
I
2
Ksa devre anahtar,
ampermetre
sklmeden nce
kapatlmaldr
Akm transformatrnn primer sargs hat ile
seri olarak balanr.
Sekonder akm, primer akmnn anma
deerine bal olmakszn, genellikle 5
amperdir.
ekilde ampermetreye paralel bal ksa devre
anahtar ampermetrenin sklmesi
gerektiinde sekonder sarg ularn ksa devre
etmek amacyla konulmutur.
Akm transformatrleri lme ve sistem
korumas iin kullanldklarndan gleri
kktr ve genellikle 15VA-200VA
aralndadr.
a
N
N
I
I
= =
1
2
2
1
1
2
1
I
N
N
I
2
=
2.4. lm Transformatrleri
46
500VA, 100A/5A, 50Hz bir akm transformatr. Bir yksek gerilim istasyonunda 230kV
hat gerilimine gre yaltlm ve % 0.6 hassasiyetli bir akm transformatrnn bir faza
balants
Yksek gerilim iletim hatlarnda akm
llrken gvenlik nedeni ile akm
transformatrleri muhakkak kullanlmaldr.
Primer ve sekonder sarglar arasndaki
yaltm, yksek gerilim hattnn faz gerilimi
ve gerilim dalgalanmalarna dayanacak
ekilde yaplmaldr.
Akm transformatrnn alabilecei
maksimum gerilim etiketinde gsterilir.
Gerilim transformatrndeki ayn sebepten,
akm transformatrnn da sekonder
sargsnn bir ucu topraklanmaldr.
2.4. lm Transformatrleri
47
Hat akm 100Ai getii zaman bazen
toroidal akm transformatrleri kullanlr.
Transformatr nvesi bir yzk gibi
daireseldir, erit salardan daire eklinde
yaplr.
Sekonder sarg bu nve zerine sarlr.
Primer ise genellikle sadece bir iletkenden
meydana gelir. Bu iletken sekonderin
ortasndan (ierisinden) geer.
Primer iletkenin pozisyonu (merkezde
olmas veya olmamas) ok nemli deildir.
Eer sekonderde N sarm says var ise,
dntrme oran da N olur. rnek:
1000A/5A bir toroidal akm
transformatrnn sekonder sarg sarm
says 1000/5 = 200 olur.
2.4. lm Transformatrleri
48
Yksek hat gerilimi, gerilim
transformatr ile drlr.
Voltmetre ve elektrik sayacnn
gerilim bobini gerilim
transformatrnn sekonder
ularna paralel balanr.
Yksek hat akm bir akm
transformatr ile drlr.
Ampermetre ve elektrik sayacnn
akm bobini akm
transformatrnn sekonder
ularna seri olarak balanr.
2. Blm:
Transformatrler
2.5. Fazl Transformatrler
49
2.5. Fazl Transformatrler
50
GR
Gnmzde kullanlan elektrik enerjisinin byk ksm dengeli -fazl gerilim
sistemi kullanlarak retilir, iletilir ve datlr.
-fazl sistemlerin modern hayatta nemli bir yerinin olmas, -fazl sistemlerin
ve transformatrlerin almasn ve kullanlmasn anlamay gerekli klmaktadr.
Dengeli -fazl gerilim sistemi, gerilim genlikleri ve frekanslar ayn, fakat fazlar
birbirinden 120
o
farkl olan ayr fazdan meydana gelir.
2.5. Fazl Transformatrler - Y-bal
51
nb an ab
V V V + =
bn an ab
V V V =

V V V V
cn bn an
= = =
o
an
V V 0 Z =

o
bn
V V 120 Z =

o
o
cn
V
V V
120
240
Z =
Z =

o
ab
V V 30 3 Z =

o
bc
V V 90 3 Z =

o
ca
V V 150 3 Z =

V V
L
3 =
Y-bal 3-fazl sistem ve fazr diyagram
2.5. Fazl Transformatrler - Y-bal
52

I I
L
=
Y-bal 3-fazl sistemde faz ve hat gerilimleri arasndaki genlik ve faz ilikileri
2.5. Fazl Transformatrler - -bal
53

V V
L
=
~
~
~
I
cc
a
c
a
b
b
c
I
bc
I
ca
I
ab
I
aa
I
bb
Referans hatt
I
cc
V
ab
V
ca
I
bb
30
o
I
aa
I
ca
I
ba
I
ab
A-bal 3-fazl sistemde faz ve hat akmlar arasndaki genlik ve faz ilikileri
o
ab
I I 0 Z =

o
bc
I I 120 Z =

o
ca
I I 120 + Z =

ab ca aa
I I I =
'
) 1 1 ( 0 120
' o o
aa
I I Z Z = +

o
aa
I I 150
'
3 + Z =

o
bb
I I 30
'
3 + Z =

o
cc
I I 90
'
3 Z =

I I
L
3 =
2.5. Fazl Transformatrlerde G Bantlar
54
) sin( 2
) (
t V v
t a

=
) 120 sin( 2
) (
o
t b
t V v =

) 240 sin( 2
) (
o
t c
t V v =

) sin( 2
) (

= t I i
t a
) 120 sin( 2
) (
o
t b
t I i =

) 240 sin( 2
) (
o
t c
t I i =

Faz byklkleri ile g denklemi: Hat byklkleri ile g denklemi:

L L t t
L L t t
L L t t
I V S I V S
I V Q I V Q
I V P I V P
3 3
sin 3 sin 3
cos 3 cos 3
) ( 3 ) ( 3
) ( 3 ) ( 3
) ( 3 ) ( 3
= =
= =
= =





3 3 3
jQ P S + =
Toplam grnr g:
2.5. Fazl Transformatrler
55
Gnmzde kullanlan elektrik
enerjisinin byk ksm dengeli -fazl
gerilim sistemi kullanlarak retilir,
iletilir ve datlr. -fazl sistemlerin
modern hayatta nemli bir yerinin
olmas ve enerjinin iletim ve
datmnda -fazl transformatrlerin
kullanlmas -fazl transformatrlerin
zelliklerini anlamay gerekli
klmaktadr.
2.5. Fazl Transformatrler
56
-FAZ TRANSFORMATOR BANKASI
-fazl devreler iin -fazl transformatrlerin yapm iki ekilde mmkndr. Birincisi,
ekilde gsterildii gibi basit olarak adet bir-fazl transformatr -fazl bir banka olarak
balamaktr. Bu eski yaklamn avantaj ise herhangi bir arza durumunda ilgili
transformatrn deitirilebilme imkannn olmasdr.
N
P1 N
S1
N
P2
N
S2
N
S3
N
P3
adet birbirinden bamsz bir-fazl transformatordan oluan 3-faz transformator bankas
2.5. Fazl Transformatrler
57
3-FAZLI TRANSFORMATOR
kinci yaklam ise ekilde gsterildii
gibi ortak bir nve zerine -faz
sarglarn sarmak olmutur.
N
P1
(a)
N
P2
N
P3
N
S3
N
S2 N
S1
(b)
N
P2
N
P3
N
S3
N
S2
N
S3 N
P2
N
P3 N
P1
N
S1
N
S2
Mantel tipi nve zerine sarlm -fazl bir transformator
ekirdek tipi nve zerine
sarlm -fazl bir
transformator
2.5. Fazl Transformatrler
58
3-FAZLI TRANSFORMATOR
-fazl transformatrde ortak nve
kullanlmasnn nedeni yle aklanabilir. stteki
ekilde gsterilen adet tek-fazl ekirdek tipi
transformatr dikkate alnz. Basitletirmek
amacyla sadece primer sarglar gsterilmitir.
Dengeli -fazl sinzoidal bir gerilim sarglara
uygulanrsa, retilecek faz aklar da sinzoidal
ve dengeli olacaktr. Bu aklar tayan nve
baca ekildeki gibi birletirilirse, birleen
(ortak) bacaktaki net ak sfr olacak ve bu
gerekeyle ortak bacak alttaki ekilde gsterildii
gibi kaldrlabilecektir.
2
3
1
0
3 2 1
= + +
2.5. Fazl Transformatrlerde Balant
59
-fazl transformatrlerin primerleri ve sekonderleri yldz (Y) veya gen (A) eklinde
birbirlerinden bamsz olarak balanabilirler. -faz transformatr nitesini (bankasn)
drt ayr ekilde balamak mmkndr.
1. Yldz-Yldz (Y-Y)
2. Yldz-gen (Y-)
3. gen-Yldz (-Y)
4. gen-gen (-)
Bu drt balantdan herhangi birinin gerekletirildii -faz transformatr nitesini
analiz etmek iin nitedeki tek bir transformatrn incelenmesi yeterlidir. Bankadaki
herhangi bir transformatr daha nce allan bir-fazl transformatr davrannn
tamamen aynsn gsterir. -faz transformatrn empedans, gerilim reglasyonu,
verim ve benzer dier hesaplamalar, daha nce bir-faz transformatr iin gelitirilen
ayn teknikler ile bir-faz esasna gre yaplr.
2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
60
N
S3
c
N
P3
N
S1
a
N
P1
_
N
S2
b
N
P2
+
_
+
a
b
c
V
LP V
|P
V
|S
V
LS
V
|S
V
LS
c
b
V
|P
V
LP
a
c
b
a
I
LP
= I
|P
I
LS
= I
|S
a
V
V
V
V
S
P
LS
LP
= =

3
3
3 /
LP P
V V =

S LS
V V

3 =
P LP
I I

=
S LS
I I

=
Yldz-Yldz (Y-Y) balant
2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
61
Y-Y balant ok nemli iki problemi meydana getirir:
1. Transformatr devresine bal ykler dengesiz ise, transformatr faz
gerilimleri ciddi lde dengesiz hale gelir.
2. nc (3.) harmonik gerilimleri retmesidir.
Hem dengesizlik hem de 3. harmonik problemlerini gidermek iin kullanlan
iki teknik vardr:
(i) Transformatr ile kaynan ntr noktalarnn birletirilmesi
(ii) nc (tersiyer) sargl bir transformatrn kullanlmas
Yldz-Yldz (Y-Y) balant
Pratikte Y-Y balant ok nadir kullanlr.
nk bu balantnn yapt ii dier balantlar da yapabilir.
2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
62
(i) Transformatr ile kaynan ntr noktalarnn birletirilmesi:
zellikle primer taraf ntr hattnn topraklanmas. Bu balant 3.harmonik
bileenlerinin yksek harmonik gerilimleri oluturmas yerine ntr hattna bir
akm akna yol aar. Ntr hatt ayn zamanda ykn herhangi bir akm
dengesizliine kar akm dn yolu salar.
Yldz-Yldz (Y-Y) balant
Generatr ile transformator ntr noktalar ntr hatt ile birletirilmitir
2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
63
(ii) nc (tersiyer) sargl bir transformatrn kullanlmas
Transformatr nitesinin zerinde bulunduu ayn nve zerine nc bir sarg
(tersiyer) sarlr ve nc sarg A-bal olarak nveye eklenirse, 3. harmonik
gerilim bileenleri A-balantda toplanacak ve A-balantl sarglarda byk bir
akmn dolamasna neden olacaktr. A-bal nc sarg sistemi, transformatrn
ntr ucunu topraklamaya denk bir grevi yaparak, gerilimin 3. harmonik
bileenlerini bastracaktr.
Yldz-Yldz (Y-Y) balant
2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
64
Yldz-gen (Y-) balant
S
P
LS
LP
V
V
V
V

3
=
3 /
LP P
V V =

S LS
V V

=
P LP
I I

=
S LS
I I

3 =
N
S3
c
N
P3
N
S1
b
N
P1
_
N
S2
a
N
P2
+
_
+
b
a
c
V
LP V
|P
V
|S
V
LS
c
b
V
|P
V
LP
a
c
b
a
V
|S
=V
LS
S LP
I I

=
I
|S
S LS
I I

3 =
a
V
V
LS
LP
3 =
a
V
V
S
P
=

2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar

65
Yldz-gen (Y-) balant
Y-balantnngerilimlerinde3.harmonik problemi yoktur.
nk 3.harmonikler A-tarafta sirklasyon akm iersinde tketilirler. Bu balant
dengesizyklerdedahakararldr. nk-balant oluacak dengesizlii fazlarayeniden
datr.
Bu balantnn bir problemi vardr. -balantdan dolay sekonder sarg gerilimi karl
olanprimer sarg geriliminegre30
o
ileridir.
Bu faz kaymasnn olumas iki ayr transformator nitesinin sekonderlerinin paralel
balanmasna engel oluturur. Eer paralel balant yaplacaksa, transformatrlerin
sekonderlerinin fazalar daayn olmak zorundadr.
Yksek gerilimden orta veya dk gerilime gerilim drc olarak kullanlr. Yksek
gerilim tarafnda ntr hattnn topraklanmas imkann salar.
2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
66
gen-Yldz (-Y) balant
S
P
LS
LP
V
V
V
V

3
=
LP P
V V =

S LS
V V

3 =
P LP
I I

3 =
S LS
I I

=
3
a
V
V
LS
LP
=
V
LP
=V
|P
N
P3
c
N
S3
N
P1
a
N
S1
_
N
P2
b
N
S2
+
_
+
b
a
c
V
LS V
|S
V
LP
c
b
V
|S
a
c
b
a
V
LS
V
|P
P LP
I I

3 =
S LS
I I

=
P
I

2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar

67
Bu balantnn avantajlar ve faz kaymas Y-A balant ile ayndr.
Sekonder sarg gerilimi karl olan primer sarg geriliminden 30
o
geridedir.
Dier bir deyile, primer sarg gerilimi sekonder sarg geriliminden 30
o
ileridir.
Ntr hatt toprak hattna balanarak ou endstrinin ihtiyacn karlayan 3-fazl 4-
telli g sistemi retilir.
Faz gerilimleri hat gerilimlerinden 3 kat daha dk olduundan
transformator iinde yaltm miktar azaltlr.
Dezavantaj olarak Y-Y transformator ile paralel balanamaz. nk Y-Y
balantda primer ve sekonder gerilimleri ayn fazl iken A-Y balantda faz fark
vardr.
gen-Yldz (-Y) balant
-Y balant gerilim ykseltmek iin kullanlr.
2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
68
gen-gen ( -) balant
LP P
V V =

S LS
V V

=
P LP
I I

3 =
S LS
I I

3 =
a
V
V
V
V
LS
LP
S
P
= =

N
P3
c
N
S3
N
P1
a
N
S1
_
N
P2
b
N
S2
+
_
+
b
a
c
V
LS
V
|S
V
LP
c
b
a
V
LP
=V
|P
c
a
b
V
|P
V
LS
=V
|S
P LP
I I

3 =
P
I

S
I

S LS
I I

3 =
2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
69
gen-gen ( -) balant
Bu balantda faz kaymas yoktur.
Ayrca yk dengesizlii veya harmonikler ile ilgili bir problem de meydana
gelmemektedir.
Transformatrn birisi arzalandnda ya da bakma alndnda (yani yerinden
skldnde) dier iki transformatr grevlerini yapmaya devam ederler.
Metal ergitme ilemleri iin elektrik enerjisinin devamll ok nemlidir.
Ancak transformator nitesinin gc azaltlm olur. Bu duruma ak-A veya V-
balant denir.
2.5. Fazl Transformatrlerde Harmonikler
70
Transformatr sarglarnn balantlar yaplmadan nce bilinmesi gereken konulardan birisi
de harmoniklerdir.
Uyartm akm harmonikleri: Transformatrlerde manyetik nvenin dorusal olmayan B-
H erisinden dolay uyartm akm sinsoaidal deildir ve harmonikler ierir. Bir-faz iin
uyartm akm harmonikleri:
Burada, I
m1
, I
m2
ve I
m3
srasyla temel, ikinci ve nc harmoniklerin tepe deerleridir.
-faza ait 2. harmoniklerin vektryel toplam:
-fazl transformatrn sarglarnn balan ekline baklmakszn 2. harmoniklerinin veya
ift sayl harmoniklerinin vektryel toplam sfr olmaktadr.
......
3 2 1
+ + + =

i i i i
.... 3 cos 2 cos cos
3 2 1
+ + + = t I t I t I i
m m m

0 ) 240 ( 2 cos ) 120 ( 2 cos 2 cos

2 2 2 2
= + + + + =
o
m
o
m m
t I t I t I i
2.5. Fazl Transformatrlerde Harmonikler
71
-fazl balantda hat akmlarn oluturan faz akmlarnn ieriinde uyartm akmlarndan
kaynaklanan tek sayl harmonikler vardr. Tek sayl harmoniklerinin vektryel toplam 2.
harmoniklerde olduu gibi sfr olmamaktadr.
Burada, I
m3
3.harmonik akmlarnn tepe deeridir.
nc harmonik akmlar sekonderde sinzoidal olmayan gerilimler endkler. Bu nedenle,
-fazl transformatrlerde balant ekli belirlenirken harmoniklerin olumsuz etkileri dikkate
alnmaldr.
) 240 ( 3 cos ) 120 ( 3 cos 3 cos
3 3 3 3
o
m
o
m m
t I t I t I i + + + + =
t I i
m
3 cos 3
3 3
=
72
KAYNAKLAR
1. Prof. Dr. Gngr BAL, Doru Akm Makinalar ve Srcleri, Sekin
Yaynevi, Ankara 2008
2. Prof. Dr. Gngr Bal, Transformatrler, Sekin Yaynclk, 2012
3. Stephen J. Chapman, Elektrik Makinalarnn Temelleri, alayan Kitabevi,
2007, eviren: Prof. Dr. Erhan AKIN, Yrd. Do. Dr. Ahmet ORHAN