Tarih Okumaları - Kendi Metinleriyle Osmanlı Tarihi - Mart 2002 Aralık 2004

TARH OKUMALARI: KEND METNLERYLE OSMANLI TARH
Mart 2002 - Aralk 2004
Sunum Yapanlar: Mehmet pirli Cokun Ylmaz evket Kamil Akar Abdlhamit Krmz Ebubekir Ceylan Yunus Uur Fatih Ermi Haim Ko Glin Tunal Ko Fatma Sel Turhan Fatma Samime nceolu Zeynep Ssl Berkta Smeyye Parldar Selman Dilek ule Mutlu Osman Sacid Ar Abdlkerim Aslsoy Hazrlayan: Fatma Samime nceolu Redaksiyon: Ycel Bulut
Seyyid Hseyin Nasrda Gelenek, Tasavvuf ve Din oulculuk
Trkiye Aratrmalar Merkezi
BLM VE SANAT VAKFI Trkiye Aratrmalar Merkezi 1 NOTLAR 3 Tarih Okumalar: Kendi Metinleriyle Osmanl Tarihi Kasm 2005
Vefa Cad. No. 35 34470 Vefa stanbul Tel 0212. 528 22 22 pbx Faks 0212. 513 32 20 e-mail bisav@bisav.org.tr www. bisav.org.tr Trkiye Aratrmalar Merkezi e-mail tam@bisav.org
BSV Notlar | Trkiye Aratrmalar Merkezi
SUNU
Kendi Metinleriyle Osmanl Tarihi nsanlarn vd fakat okumad kitaplar olarak tanmlanan klasik eserler kategorisinde deerlendirilen ve dnemindeki olaylar gnmze aktaran birinci el kaynak niteliini haiz kronikler, tarihimiz ve topramzla ilgilenenlerin aina olmalar gereken zengin bir entelektel mirastr. Bu mirasa ainal nemseyen Trkiye Aratrmalar Merkezi; kk fakat istikrarl bir ekirdek ekip ile hem Kendi Metinleriyle Osmanl Tarihini tespit ve tasvir ederek deerlendirmek, hem de bu sayede Osmanllar ve onlarn gerek dnyas hakknda birinci elden dolaysz bilgilere ulamak amacyla Mart 2002de -Aralk 2004e kadar aylk periyotta olmak zere toplamda XXXII oturum sren- Kronik Okumalar programn balatmt. Bu alma; mselsel ve muttasl bir surette olmak zere, oturumlarmz esnasnda okuyup tartm olduumuz, kendi dneminin siyas, sosyal, ekonomik ve kltrel zelliklerini yanstan toplam otuz alt kronikten otuz iki tanesine ilikin zet deerlendirmelerimizi iermektedir. Elinizdeki almada; ilk Osmanl tarihlerinin yazlmaya baland XV. yzyldan XX. yzyla kadar olan dnem ierisinde gerek resm, gerek gayri resm olarak kaleme alnm ve bazs Osmanlnn kuruluundan balayp mellifinin yaad dneme kadar vuku bulan olaylar, bazs ise sadece mellifinin kendi dneminde gerekleen olaylar ieren pek ok kroniin zet deerlendirmesine yer verilmitir. Kronik seiminde dikkat ettiimiz bir zellik, yazm trlerinin farkl olmasdr. Bylece, be yzyllk bir dnemde hem Osmanl tarih yazclnn geliimini grme, hem de birbirinden farkl amalarla kaleme alnm Osmanl tarih kaynaklarnn sunduu bilgileri mukayese etme imkan bulduk. Bu balamda, konusu ve dnemi itibariyle, ilk Osmanl kronikleri olarak kabul edilen Akpaaolu Tarihi ve Oru Be Tarihi gibi hanedann soyunu ve Osmanl Devletinin kuruluunu konu edinen -daha sonraki
Kendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
yzyllarda yazlm Netayicl Vukuat, Tct-Tevrih ve Tevrih-i l-i Osman da Osmanl Devletinin kurulu devrinin temel kaynaklarndan kabul edilmektedir- ve melliflerinin yaad dneme kadar vuku bulan olaylar ihtiva eden eserlerin yan sra, Topular Katibi Abdlkadir Efendi Tarihi, Tedbirat- Pesendide ve Tarih-i Glman gibi sadece kendi dneminin olaylarn aktaran kroniklere de yer verilmitir. Yazm tr itibariyle de; Nshats-Seltin, Asafnme, Koi Bey Risalesi, DsturlAmel ve Kitab- Mstetab gibi siyasetnme, nasihatnme, slahatnme trndeki eserlerden, Tarih-i Ebul-Feth, Gazavt- Sultan Murad b. Mehemmed Han, Selimnme gibi yalnz bir sultann veya baarl bir vezir, paa veya kumandann sava ve seferlerini konu edinen gazavatnme ve fetihnme tarznda yazlm eserlere, Berber Bedirnin Gnl, Georg Oulukyann Ruznmesi ve III. Selimin Srktibi Ahmet Efendinin Ruznmesi gibi gnlk trndeki eserlerden, XVIII. yzyldan itibaren gelien resm tarih yazclnn ilk rnei olarak kabul edilen Naima Tarihi, Vasf Tarihi ve em-zde Tarihi gibi vekayinme trnde eserlere kadar birok kronik deerlendirilmitir. Yine bu almada okuyup tarttmz kronikler arasnda; Telhisl-Beyan f Kavanin-i l-i Osman adn tayan bir XVII. yzyl kanunnmesi, Osmanl tarihini Bizans kaynaklarn kullanmak suretiyle anlatan Bizans Sylenceleriyle Osmanl Tarihi: Tarih-i l-i Osman adl eser, Feth-i Cell-i Kostantiniyye ve Abdi Tarihi gibi tek bir olay ve stanbulun Uzun Drt Yl gibi yalnz bir ehrin belli dnemdeki hadiselerini konu edinen eserler de bulunmaktadr. Burada son olarak dikkat ekeceimiz bir husus, almamzda yer alan kroniklerin yzyl srasna gre sralanm olmasdr. Kronik Okumalar program tamamlanm bulunsa da, Tarih Okumalar st balyla balattmz programmz yoluna devam ediyor. Bu yeni programda, tematik olarak setiimiz baz konular erevesinde tartmalarmz srdryoruz. Osmanl Devletinin Kurulu Tartmalar olarak belirlediimiz ilk tematik toplant serimiz, Ocak 2005te balayp Haziran 2005te bitti. Bu almamzn zet deerlendirmeleri de, BSV Notlarn sonraki saylarnda yaynlanmak zere hazrlanyor. Bu program da, Kronik Okumalarnn bereketlerinden biriydi hi phesiz. Bugnlerde balam olduumuz ikinci tematik toplantlar serimiz ise, Osmanldan Gnmze Trkiyede skan Politikalar baln tamaktadr.
Nice BSV Notlarda bulumak midiyle...
Notlar 3 | Trkiye Aratrmalar Merkezi
Ahmed Akpaazde, Akpaaolu Tarihi 889/1484,

Hseyin Nihal Atsz (haz.), Ankara: Milli Eitim Bakanl, 1992, 173 s. Dervi Ahmet Ak adyla bilinen Akpaazde, 1393de, Amasyada dnyaya gelmitir. Vefat tarihine dair muhtelif rivayetler vardr. Nihal Atsz; 1481de vefat ettiini yazar. Halil nalck ise vefat tarihi olarak 1502 senesini kabul eder. eyh Yahyann olu olan Akpaazdenin soyu; Babaler isyann balatan mehur Trkmen eyhi -Baba Resul olarak bilinenHorasanl Baba lyasa kadar dayanmaktadr. Eserinin kayna; Orhan Gazinin imamnn olu Yahi Fakihin yannda kald srada bulduu -fetret dneminin balangcna kadar olan sreci kapsayan- Menkb- Ali Osman adl bir menkbnmedir. 1476da yazlmaya balanan eserde, Akpaazdenin bizzat mahade ettii olaylar ieren II. Murad ve Fatih dnemleri hakkndaki blm, orijinal ksm tekil etmektedir. Mellif, Ankara Savan, Yldrm Bayezidin solaklarndan Bursa nibi Koca Nib diye bilinen kiiden aktarmaktadr. Eserine Allaha hamd ve Peygambere salat ve selamdan sonra kendi soy ktne dair bilgi vererek balayan Akpaazde; girite, eserini kaleme al nedenlerinden ve kulland kaynaklardan bahsetmektedir. Hanedann soyunu, Nuh (a.s.)a dayandran Akpaazde Tarihi; Osmanllarn Anadoluya geliini Sleymanah ile balatan eserlerdendir. Ahmednin skendernmesi saylmazsa, dnemin tarihi ile ilgili temsil kabiliyeti en yksek Osmanl tarihlerinden biri olan Akpazde Tarihi sultan olarak Korkutu ne karr. Eserin kime sunulduuna dair herhangi bir bilgi verilmemektedir. 160 babdan oluan eser, Osmanllarn Anadoluya gelilerinden balar ve Fatih Sultan Mehmetin en son gazas (kodray fethi)na kadar gelir. Bundan sonraki 156. babda Osmanl Sultanlarnn huy ve adetlerinden; 158. babda dervilerden bahseder. 159. bab Osmanl hnednnn hizmetinde olan vezirleKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
rin adlarn ve eserlerini (cami, medrese, imaret, kpr vb.) verir. En son babda Osman Gaziden Fatih Sultan Mehmede kadar padiahlk yapan sultanlarn ne kadar yaadklarn, ka yl saltanatta kaldklarn ve vefat sebeplerini anlatr. Akpaazdede ganimet vurgusu olduka belirgindir. Yaplan gaza ve anlamalar ele almas bakmndan siyas ve diplomasi tarihi asndan; dn merasimleri dolaysyla sosyal tarih asndan; son bablarda verdii bilgiler dolaysyla da brokrasi tarihi asndan nemli bilgiler ihtiva etmektedir. te taraftan, sadece gaza ve fetihlerin, sultan dnlerinin, bir kurumun olumasyla ilgili srelerin anlatld kitapta; sosyal olaylar ve halkn gnlk hayat ile ilgili ok fazla malumat bulunmamaktadr. lk olarak, 1914 (H. 1332) tarihinde Ali Bey tarafndan neredilen Akpaazde Tarihi, 1970 ylnda Nihal Atsz tarafndan latinize edilerek yayna hazrlanmtr. 2003 ylnda ise Kemal Yavuz ve Yekta Saran almalarna konu olan eser, Osmanoullarnn Tarihi: Ak Paazade, 889/1484 adyla yaynlanmtr. Akpaazde Tarihi ile ilgili olarak Halil nalckn How to Read shk Pasha-zdes History adl bir makalesi de mevcuttur. (F. Samime nceolu)
Edirneli Oru Be, Oru Be Tarihi,

Hseyin Nihal Atsz (haz.), Tercman 1001 Temel Eser 5, stanbul, 1972, 141+xlvii+98 s. lk kez, 1925te Berlinde, Babinger tarafndan Cambridge ve Oxford nshalar dikkate alnarak yayna hazrlanan Oru Be Tarihi, en eski Osmanl kroniklerinden biridir. XV. yzyla ait bu kronik, Oruc b. dil el-Kazzz Katib-l Edrenev tarafndan telif edilmitir. Knyesinden de anlalaca zere, babas ipeki (kazzz) olan Oru Bey, Edirne doumludur. Anadolu Trkesi ile yazlm olan eser, Osmanl Devletinin kuruluundan II. Bayezidin ilk saltanat yllarna kadar olan siyas ve sosyal olaylar anlatmaktadr. Akpaazde ve Neri ile birlikte deerlendirildiinde II. Murat, Fatih devri ve II. Bayezidin saltanatnn ilk yllar iin ana kaynaklardan biridir. Yurtdnda be nshas bulunan Oru Be Tarihinin Trkiyede tesbit edilebilen bir nshas vardr. Oru Be Tarihi, Hseyin Nihal Atsz tarafndan ya6
yna hazrlanm, Tercman 1001 Temel Eser serisi iinde 1972de yaymlanmtr. Oru Bey, -en erken 1438 tarihinde yazlm olabilecei tahmin edilen- eserine, Osmanllarn soy aacn vererek balar. Oru Be Tarihi, Akpaazde de olduu gibi, Osmanllarn Anadoluya ilk gelen atas olarak Sleyman ah gstermektedir. Mool istilasnn etkilerinden bahseder ve Sleyman ahn Anadoluya geliini anlatr. Osman Gazinin babas Erturul Gazinin Osmanl Devletinin kuruluunu mjdeleyen bir d grdn rivayet eder. Bu rya, eyh Edebali tarafndan Osman Gazinin ileride byk bir devlet kuracann habercisi olarak tabir edilir. Akpaazde ise, sz konusu ryay Osman Gazinin grdn iddia etmektedir. Eserde eyh Bedrettin ve Dzme Mustafa hadiseleri, Yeni Cami ve Ergene kprsnn yaptrl, 1445 ylnda vuku bulan Edirne yangn, 1489 Bursa yangn, stanbulun fethinin hazrlklar ve stanbul ehrinin tarihi gibi olaylar anlatlmaktadr. zellikle stanbul ehrinin tarihi zerine olan blm dikkat ekicidir. stanbul ehrinin kuruluunun balangcn Sleyman Peygambere dayandran Oru Bey, bu konuyu olduka detayl bir ekilde ele almakta ve stanbula bey olanlarn soy aacn vermektedir. II. Muratn, Fatihin ve II. Bayezidin (1494 ylna kadar olan) seferlerine ksa ksa deinen Oru Bey, dier kroniklerde olduu gibi gkyz olaylarna, depremlere ve doal afetlere de yer vermektedir. Atszn yayna hazrlad Oru Be Tarihi ile ilgili olarak Necdet ztrkn de almalar bulunmaktadr. ztrk, II. Bayezid Devri Kronolojisi-Oru Bey Tarihine Gre- ve Oru Bey Tarihi ile Trke Anonim Kronikler Arasndaki likiye Dair balkl makaleler kaleme almtr. (F. Samime nceolu)
Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Feth,

A. Mertol Tulum (haz.), stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti, 1977, xxxii+272 s. Tursun Beyin asl ad Tur-i Sinadr. Her ne kadar Babinger, Tursunun eski bir Trk ismi olduunu sylese de; yazar, kitabnda, adnn Tur-i
Sina olduunu ve galat- mehur zere Tursun Bey eklinde bilindiini belirtmektedir. Tursun Beyin hayat hakknda pek fazla bilgi bulunmamaktadr. Zira defterdarlk makamna kadar ykselmi birisi olarak; gerek kendi andaki, gerekse daha sonraki bibliyografik almalarn kendisinden hi bahsetmemesi ilgintir. Ancak Tursun Bey, kitabnda bizzat kendisi hakknda bilgi vermektedir. Tursun Bey Bursa civarnda bir tmarl sipahidir. Amcas Cebe Ali ise, Bursa Beyidir. 12 yl mddetle Mahmud Paann mahiyetinde bulunan Tursun Beyin; hanedana da ok yakn olduunu, stanbulun fethini mteakiben Fatih tarafndan stanbul mukataasnn yazlmas iin grevlendirilmesinden anlyoruz. Fatih, Tursun Beyin yapt tahriri ok beenmitir. zellikle Mahmud Beyin mahiyetinde bulunduu dnemde pek ok sefere katlan Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Fethde Fatih dnemi gaza ve fetihlerini yazmay hedeflemitir. Eserin adn, Tarih-i Ebul-Feth dey ad virdm diyerek aklamaktadr. Kendisi aslen yaz ile megul olan birisi deildir. Ancak kendisine iyilikte bulunmu devlet adamlarna minnet borcunu yerine getirmek amacyla bu eseri kaleme aldn belirtmektedir. Herhangi bir sultan veya paaya ithaf edilmemi olan eserin yazl tarihi XV. yzyl sonlardr. Eser, Fatih dnemini ve Bayezid dneminin balarn iermektedir. nsz, giri ve asl metin olmak zere blmden oluan eserin, nsznde salat selam vardr. Girite ise padiahlk mertebesinin ycelii, padiahn hasletleri ve insanlarn ona neden ihtiya duyduu anlatlr. Fatih Sultan Mehmetin ilk tahta kndan balayarak gelien olaylar ele alan Tursun Beyin eserinde yer verdii hadiselerin bir ou bizzat kendi mahadelerine dayanmaktadr. Bununla birlikte Tursun Bey, bu dnemdeki Cem Sultan hadisesi gibi- baz olaylara hi deinmemektedir. mparatorluk dnemine geiin ilk kronik rnei olarak kabul edebileceimiz ve ran tarih yazclnn tesirlerini tayan eserde ilk gze arpan zellik, mesela Akpaazde Tarihine gre, dilin arlamaya balamasdr. Tarih-i Ebul-Fethin be yazma nshas bulunmaktadr. Bunlardan Ayasofyada bulunan nsha ile Topkap Saraynda bulunan tanesi (biri hazinede), XV. yzyla aittir. stanbul niversitesindeki beinci nsha ise XVIII. veya XIX. yzylda yazlmtr ve ok fazla hatayla malldr. Sonu olarak, 1442den 1488e kadar olan sreci ieren eser, zellikle Fatih dnemini birinci azdan anlatyor olmas bakmndan nemlidir. Fatihin fetih politikalar konusunda ipular sunan eser, o dnemin imar-iskan politi8
kalar ile ilgili olarak da kayda deer eserler arasndadr. Eserle ilgili almalar arasnda Mehmet Arifin TOEMde yaynlanan Tarih-i Ebul-Feth ve Halil nalckn Tursun Be, Historian of Mehmed the Conquerors Time adl makaleleri zikredilebilir. Biri Ahmet Tezbaar, dieri Mertol Tulum olmak zere iki farkl almayla neredilen eser Halil nalck ve Rhoads Murphy tarafndan da ngilizceye evrilerek Tursun Beg: The History of Mehmed the Conqueror adyla yaynlanmtr. (Fatih Ermi)
Ahmet Uur, The Reign of Sultan Selm I in the Light of the Selm-Nme Literature,
Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1985, 403 s. Selimnme literatr; Osmanl Devletinin gerek kurumsal olarak, gerekse siyas olarak zirvede olduu XVI. yzyln zel artlar iinde gelien Osmanl tarih yazclnn kendi ahsna mnhasr niteliklere sahip bir yazm tr olarak ortaya kmtr. Yavuz Sultan Selim ile birlikte balayan bu yazm tr, daha sonralar da devam etmi, Kanun iin de Sleymannmeler kaleme alnmtr. Bilindii zere, Selimnme, Yavuz Sultan Selim dnemini anlatan kroniklere verilen isimdir. Prof. Dr. Ahmet Uur, The Reign of Sultan Selm I in the Light of the Selm-nme Literature adl kitabnda Selmnme literatrn konu edinmektedir. Uur, bu almasnda; her biri ayr bir anlatm tarzna sahip dokuz Selimnmeyi ele alarak, dris-i Bitlis, shak elebi, Kef Mehmed elebi, Scd, Celal-zde Mustafa elebi, Said bin Abdlmtel, kr-i Bitlis, Hoca Sadeddin ve Mustafa l gibi tarih yazarlar ve Selmnmelerini deerlendirmektedir. Bu Selmnmelerin ortak zellii, Osmanl hanedanndan birisinin (Yavuz Sultan Selimin) kahraman bir figr olarak ne karlmas ve toplum iin ideal bir insan tipi oluturma amacyla yazlm olmalardr. Ahmet Uur, ayrca, Kemalpaazdenin Tevrih-i l-i Osman adl eserinin Selmnme nitelii tayan 8. ve 9. defterinin tam metnini de yaynlam ve ayrntl bir tahlilini yapmtr. Bu defterler Kemalpaazdenin kendi bilgi ve gzlemlerini yanstmas nedeniyle Selmnme literatr ierisinde ayr bir yer tutmaktadr.
Tevrih-i l-i Osmann 8. defteri, Sultan Selimin tahta kna kadar olan dnemi incelemektedir ve bu ynyle de, 9. deftere giri zellii gstermektedir. Bu defterde, Selimin Anadoluda vali olarak bulunduu ehzadelik dnemi, Grcistan seferi, ah Kulu hadisesi ve zellikle de, ehzadeler arasnda meydana gelen saltanat mcadeleleri detayl bir ekilde anlatlmaktadr. Bu balamda, II. Bayezidin ihtiyarlk ve hastalk nedeniyle- devlet ilerini vezirlerine brakmas, bu vezirlerin, hangi ehzdenin gelecekte padiah olaca hususunda nemli rol oynamalar ve sz konusu rol oynayanlarn son ana kadar tercihlerini -ehzde Selime kar- ehzde Ahmetten yana koymu olmalar hikaye edilmitir. 9. defter ise, bizzat Selim dnemi olaylarnn hikayesine ayrlmtr. Selimin, padiah olduktan sonra yapt ilk ilerden biri, Anadoluda saltanatn ilan eden ehzde Ahmet ve dier kardelerini katletmek olmutur. Sultan Selimin ran ve Msr zerine yapt seferler de detayl bir ekilde aklanmaktadr. Ordusuyla ran zerine yrmesi, ah smaille aralarndaki hiciv dolu mektuplamalar ve akabinde elde edilen aldran zaferi 9. defterde etraflca aktarlan konular arasndadr. ah smaile yardmc olan Memluklara kar Msr seferinin dzenlenmesi, sefer ncesi eyhlislamdan fetva alnmas ve Mercidabkta ve Ridaniyede yaplan savalarla Msrn ve kutsal topraklarn fethedilmesi eserde nemli yer tutan konulardandr. Mercidabkta dman ordusunun mzraklarna mushaf balamas Osmanl toplarn durduramam, sonuta Kansu Gavri lm ve halife el-Mtevekkil de esir alnmt. Gavrinin yerine geen Tomanbay ile yaplan Ridaniye Savanda ise, Osmanl ordusunun Sina ln geip dman toplarnn menziline girmeden savamas, harbi zaferle sonulandrmt. Eserde siyas ve asker olaylarn dnda dneme ilikin sosyal konulara da deinilmektedir. Hicr 915 ylndaki depremin, stanbulda yapt tahribatn boyutlar ve devlet erkannn uzun bir sre Edirnede kalmay tercih etmesi akla gelen rneklerden sadece bir tanesidir. Kemalpaa-zdenin 15131514 yllarna kadar olan olaylar anlatt eserinde kullanlan edeb lisan da zellikle dikkat ekmektedir. lk dnem kroniklerinin aksine Selimnmelerde daha ssl bir dilin kullanld grlmektedir. (Ebubekir Ceylan)
10
Yusuf bin Abdullah, Bizans Sylenceleriyle Osmanl Tarihi: Tarih-i l-i Osman,
Efdal Sevinli (haz.), zmir: Eyll Yaynlar, 1997, 271 s. Babingerin yeri belli deil dedii, H. 922/M. 1516 tarihli 127 sayfalk Tarih-i l-i Osman adl yazma Manisada bir sahafta bulunmu. II. Bayezidin katiplerinden olan yazar Edirneli Yusuf evki bin Abdullahn dnme ya da devirme ocuu olmas muhtemel. Kendisini ehl-i ilm, nihayet derecede rind-i b-perva, ehl-i zevk, her tarafta hsn-i hat ile mtearif, dilde iir sahibi ve pehlivan mn olarak niteleyen ada Seh Bey, tarih kitabndan bahsederken yle der: Eeri bu tevarihi say idb hayli kii yazmdr, Trk dilde bu denl gzel yazm kimse id malum deildir. Knalzadeye gre, Katib evk olarak anlan yazarmz, Manisada II. Bayezidin olu ehzade Mahmudun divannda da katiplik yapmtr. Eserin giri blm ve aralarda kimi baka blmleri kayptr. Blm balklarnn ve noktalama iaretlerinin krmz mrekkeple yazlm olmas, bir devlet by iin yazldna delalet ediyor. sluben Akpaazde ve Oru Bey ile benzerlikleri bulunuyor. Fatih ve II. Bayezid devirlerinin daha arlkl ilendii eserde geen Bizans ve stanbul tarihiyle ilgili efsaneleri baka bir Osmanl kroniinde bulmak mmkn deildir. Osmanl ncesi Anlatlan ilk olay; stanbulu kuran Yanko bin Madyann, Kudsten, 1500 yanda bir keii 7000 keiin bana geirmek zere ehre getirmesidir. Keiler zeytinden baka ey yemediklerinden sknt ba gsterir. Rukiyay Maribi adl bilge; byk kilisenin kubbesine, mknatstan, aznda zeytin tanesi bulunan bir srck sureti yapar ve kutsal kitaplardan kutlu szler yazar. sfahanda bulunan srck pnarndan tonlarca su getirtir. Sular kiliseye konduktan sonra beyz alay srck gelip kubbeye konar; fakat gagalar ve kanatlar bo deildir. ehir; geldikleri memleketlerden er zeytin getirmi srck kularyla dolmutur. Her sene keilerin zeytin ihtiyac bu ekilde karlanmaya devam eder. kinci efsane; Rukiyann tlsmn duyan Erkanos Hakmin ehre gelmesi ve daha artc bir tlsm yaparak denizdeki balklarn kendilerini karaya atmalarn ve bylece ehrin balkla zenginlemesini anlatr. ehir halk drtyz sene tamam kfr ile rzgarlarn gerdiler. Gnee tapan Yanko
11
bin Madyan ile yine gne putuna tapanlarn ona tapmayanlar uurumdan aa yuvarladklar gnlerden bir nevruz gn Hakk Teala bir musibet gnderir: iddetli rzgar, dolu ve yldrmlardan sonra zelzele olur. Kilisenin kubbesi yklr. Bunun zerine, Yanko bin Madyan ve begler ve dahi ruhban ve keileri ve binbeyz yanda olan melun cemsi helak olub ol kilisenin altnda zr u zeber oldu ve ol tlsmlar hep helak oldu bozuldu. imdiki zamanda Ayasofya kurbunda olan ykk kilise oldur derler. Ondan sonra hayatta kalanlar dald gitti ve ehir ssz kald. O kilise yklrken Kuds ve Beytlmukaddes de ykld ve ayn yl lyas, Hzr ve skender-i Zlkarneyn dnyaya geldiler. Yanko bin Madyann Buzentin adl olu zelzele srasnda ehirde olmadndan hayatta kald. ehrin halini grnce, o da, krk yl batdaki uzak memleketlerde dolat; bir gn gnlne degeldi kim ehr-i Kostantiniyyeyi mamur ede. Yazar bu noktada araya eddad bin Addan Buzentine kalan klcn hikayesini ilitirmitir. Buzentinin Tunaya drd klcn H. 889da II. Bayezid devrinde Tunada balklarn ana taklmas, Bayezidin Ungurus Kralna gnderdii Hasan avuun klc bir tccarda bulmas, tccarn kral korkusundan klc avua satmamas, avuun kraldan o klc dilemesi zerine klcn getirtilip avua verilmesi ve bylece klcn II. Bayezide ulatrlmas anlatlr. Sultan Bayezid dahi ol klc grb anda hazr olan Rum ve Frenk ve Yunan ruhbanlarndan dil bilenden sordurmu, tarihi dilcedir, lakin ne dilcedir? Lakin kimse bilmedi. Akibet, kraln bir ulu keii var imi, Sryani dilin bilir imi. Bayezide getirilen kei klcn tarihini bulmu. Adem-i saf devrinden Nuh Tufanna gelince 2500 yl gemi idi ve dahi eddad bin Ad kavminden Muhammed Mustafa aleyhisselam devrine gelince 3200 yl gemi idi ve dahi hicret-i nebeviden sultan Bayezide gelince 889 sene gemi idi ve dahi klcn tarihi eddad bin Adden Bayezid Hana gelince 4080 yl gemi idi. Bayezid, bunu duyunca kendisine ya da evladna Ungurusun fethinin myesser olaca umuduna kapld. Bu fasldan sonra mellif, biz ger Buzentin kssasna gelelim diyerek efsaneye geri dner. Buzentin Ungurustan dnp ehri mamur eder, atas gibi bakrdan suretini dzdrr. O da kendisine tapmayanlar zulmlerle ldrmeye balaynca, Allah ehre tnu musallat klar. Drt yzyllk hkmranlk sonrasnda ehir gene sszlar. skender zamandr. Sonra, Hz. Muhammed (sav) domadan 260 yl nce, Buzentin evladndan Konstantin
12
Alaniye adl hkmdar Ungurustan gelir, ehri yeniden mamur etmek zere ehirde hakim olan Herkil ile savar ve yener. Metnin burasnda boluk var. Konstantin de bakrdan suretini dzdrp Hristiyanlktan mrted olup kar. Sureti mil zerine yerletirip inerken Hakk teala emriyle burnu tamarlanub kan dinmedi, andan helak oldu. Yazar araya Ayasofyay sktrr: Ayasofyaya tamam yzbin sebuke altun har olunmudur ve dahi her sebukesi yzbin altun olur. Bu arada Konstantinin olu lya tahta gemitir. O da lnce adl u dad ile megul olan Herkil baa geer ki, bu ayn zamanda server-i enbiya zamandr. Herkil, tevelldnde atlayan Ayasofya kubbesini her yaptrdnda tekrar ykld. Ruhban sebebini syleyince Herkil Hz. Peygambere elilerle armaanlar gnderdi. Azna srd elini bir taa srp elilere veren Hz. Peygamber dedi kim, bu ta kubbeye koyasz. Bylece yklmamak zere tamir olundu. ehrin kadm ad Yanko bin Madyan idi, ikinci ad Buzentin ve nc ad Konstantin Alaniye idi. Gizli mslman Herkilden sonra olu Yorgi padiah oldu. Mellif Hz. Peygamberin hayatn ve hulefa-y raidn devrini sayfada (s. 57-61) zetledikten sonra, sz, sonraki halifelerin stanbulu kuatmalarna getirir. Muaviye H. 43-44 senelerinde Bir b. Ertal kumandasnda ikiyz gemi ile krkbin adam Konstantin zerine gndermitir. Dokuz sene sonra karadan Ebu Eyyub Ensar ellibin adamla ve denizden Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. Zbeyr beyz gemiyle stanbulu muhasara etmitir. Ebu Eyyub ehid olurken silah arkadalarna kabrimi nihan edip belirsiz edesiz dedi. Bunu haber alan tekfur Yorgi, sizin iinizde bir ulu kimseniz ld, siz an bizden niin gizlersiz demekten alamad kendini. Denizde de muhkem cenk ettiler; ol mertebede kim, adam kanndan deniz yz renk balam idi. ki olunun esir alnmas zerine Yorgi, gamm u gussa ile kendine haner vurup helak eyledi. Dier bir olu, Konstantin padiah olunca, Ebu Eyyubun makberi zerinde nur grldnden bir kubbe yaptrd ve oray bir l ziyaretgah eyledi. Oradan kan pnardan kan suyu ieler ile alp Frengistana ve her memlekete gtrrlerdi ve ok derde dermandr. Aradan krk sene gemitir. H. 92de halife Sleyman b. Abdullah gemiyle seksenbin adam gnderse de, Kostantiniyye fethi myesser olmaz. Be yl sonra halife Sleyman b. Abdlmelik bin gemiyi yzyirmibin adamla gndeKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
13
rir. O sene ktlktan dolay slm erisi ot otlayp, kafirler dahi adam etin yediler. Ardndan halife olan mer b. Abdlaziz, gazaya kendisi gitti; Kostantiniyye mukabelesinde Galatay yapt ve dahi adn Medinet-l Kahr koydu. Muhasara sonucunda kafirler zebun edilip ellibin altun haraca baland. Sonra gnderilen bir hal gruhu tepelendi. Konstantinin iki olundan Yorgi czzam olduundan stefan padiah olduysa da, bir yl sonra lnce Yorginin olu Trendefile baa geti. O da boularak ldkten sonra ortada halef kalmamt. Yalnz stefann hamile ei vard. Onun dourduu lya tekfur oldu. H. 160ta Mervan b. Hakemin muhasaras srasnda bu da ld, yerine olu Herkil geti. Yaplan barla ehr iinde evler ve mescid yaptlar ve dahi iine mslman koyup namaz kldlar. H. 239da Abbasi halifesi Yahya b. Ali Malatyay ald, fakat Kostantiniyyeyi alamad. H. 255te Herkil lm, yerine lya gemitir. Harun Reid muhasaraya geldi. Anlama yapld kim bir sr gn kadar yer ehrin iinde vereler. Kafirler dahi bu kavle raz olub, Seyyid Battal Gazi dahi bir sr gnin alp kiri gibi etti ve dahi uzatp ehr iinde hayli yer tuttu. Ol yerlerden kafirleri karp bin hane ve on mescid yaptlar. Fakat Harun Reid Badada dnnce, lya tekr hain olup ehr iinde olan ehl-i slm cmlesin krdlar. Bu arpmalarda lya da lr, yerine Yafur geer. Bunu duyan Harun Reid Battal Gaziyi serdar tayin edip ellibin adam gnderir. ehir alnr, yama edilir; esirler alnp ehir boaltlr ve Badada dnlr. ehir yedi yl viran kaldktan sonra Yafurun Frengistana karlm olan karsndan doan olu Katnoz getirilir. Frenk kafirleri gelip ehri mamur edip Katnozu padiah ettiler; sonra Galata ol sebepten Frenk elinde kald (s. 81). Osmanl Devri Metinde oluan boluktan sonra birden Osmanl tarihine geiliyor. Kitap, andarl Halilin vefatyla devam ediyor. Geen ilk tarih H. 796 senesidir. Bu tarihte Yldrm, Edirne ve Uzunkprde imaret yaptrr. Yldrm Bayezid dnemindeki ahlak kntden bahsedilirken, padiahn rvet aldklarn duyduu krk kady hapsedip yakmak istemesi zerine, Ali Paann padiahn habe maskarasn devreye sokarak kadlar kurtarmas ayrntl olarak anlatlyor (s. 85-89). Metindeki bir baka kesintiden sonra, Karamanolunun Bursay yakp yk14
mas ve Musa elebinin ldrlmesi nedeniyle Mehmed elebinin Karamanolu zerine yrmesi, Konyay cenk etmeden almas ve Karamanolunu yenmesi ve daha sonra gerekletirilen baz fetihleri anlatlmaktadr. Sonra yine kesinti vardr. eyh Bedreddin, Brklce Mustafa ve Torlak Kemal hikayelerine geiliyor. Brklcenin yanndakiler Lut-perest ve dv-suret binden ziyadedir. Bedreddin Aadenizinde yannda toplanan insanlarla etrafa padiahlk benimdir, tmar ve dahi sancak ve subalk isteyen ber gelsin diye haber salsa da, bir mddet sonra nezdinde kimse kalmaz ve ldrlr (s. 97-105). elebi Mehmedin vefat zerine II. Murad tahta getiinde, alem kar muru olup birbirine girmeye balad. Bakaldran beylerin Anadolu vilayetini velveleye brakmalar yetmezmi gibi, Selanikten kan Dzme Mustafa Sirozu almtr. Muradn tepelemek zere gnderdii Bayezid Paa bile ona vezir olmutur. Fakat II. Murad, Mustafann iini Edirnede bitirdii gibi, Anadoluda isyan eden kardei Mustafay da tepeler. II. Muradn dier savalar uzun uzun anlatlr. Varna Savandan sonra II. Mehmed ikinci defa tahta geirildii srada Edirnede meydana gelen byk bir yangn ve cenkler anlatlyor. stanbulun fethi eksik. Uzun Mehmede gnderdii mektubun metni var (s. 185-187). Vefatyla ilgili nazm var (s. 207). Defnedildikten sonra yeni padiah gelinceye kadar yenieriler Yahudilerin evlerini ve ldrdkleri Mollazade Mehmed Paann hanesini yamaladlar. Cem Sultan olay, gne tutulmas, H. 893/M. 1488de stanbulda azim zelzele ve Bursada yangn olmas (s. 223), Arnavutlukla ilgili ok renkli bilgiler (s. 235-241), dervi klkl birinin padiah ldrme teebbs zerine Rumilindeki tm aklarn Anadoluya srlmesi ve taun salgn gibi olaylar anlatlyor. Taun salgnnda sadece Msrda 605 bin kii lm, kyamet yakn olmaya alametdir, tevbe ve istifardan gaflet edilmeye. H. 898/M. 1493te Bosna Beyi Yakup Paann Macar Kralnn gnderdii Derencil Bann ordusunu az kuvvetle yenmesi (ol marekede dokuzbin kafirin ban bir bir getirip bir kule yaptlar), Yakup Paann olaanst ahvali (adr zerinde nur grlmesi, kzl kana gark olmu iken namaz vakti geldikde kazaya komayup eda edip yine cenge dnmesi) ayrntl anlatlan olaylardandr (s. 249-257). Nazm da var.
15
Eser, 1516da Msrn fethiyle bitiyor. Yavuzu sevmedii, Sultan Selim Han stanbula gelip, ol vakitde alem feterat zere olmakla, cebren tahta clus edip babas Bayezid Han Edirneye gnderip gitmek zre iken yolda vefat etdi dediler demesinden belli. (Abdlhamit Krmz)
Gazavt- Sultan Murad b. Mehemmed Han,

Halil nalck ve Mevld Ouz (haz.), Ankara: TTK, 1978, 379 s. Sultanlarn ya da nemli vezir ve paalarn savalarnn anlatld eserler olan gazavtnmeler; dnemlerindeki savalara ve savan etrafnda kmelenen olaylar yumana ayrntl biimde deinerek, kroniklerin ve dneme ait baka tarihlerin boluklarn doldurma zelliklerini haizdirler. Bu ana balk altnda toplanan eserler, zellikleri gz nnde bulundurularak snfta gruplandrlmaktadr. Bu eserler arasnda Selimnme, Sleymannme gibi padiahlardan birinin hayatn kendisine konu alarak, o padiahn dnemindeki savalar ve seferleri anlatan manzum ve mensur eserler ilk snf oluturmaktadr. kinci snf, vezirlerin veya baarlaryla n kazanm kumandanlarn gazalarn konu edinen eserlerdir: Barbaros Hayreddin Paann seferlerini anlatan Gazavt- Hayreddin Paa, Cezzar Ahmed Paann gazalarn anlatan Gaznme-i Cezzar Gz Ahmed Paa gibi. ncs ise belli bir seferi yahut bir kalenin alnmasn tasvir eden gaznme, fetihnme veya zafernmelerdir. lk rneklerine XV. yzyldan itibaren rastladmz gazavtnmeler zerine yaplm en kapsaml alma, 1956 ylnda Agh Srr Levend tarafndan hazrlanan Gazavt-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavt-nmesi balkl eserdir. Bu almada yazar, sadece zerinde durduu gazavtnmeyi ele almam, Osmanl tarihinde ve edebiyatnda bu trn nemine de deinip ulaabildii gazavt-nmelerin bibliyografyasn vermi ve bunlarn her birinin ieriini, hangi dneme ait olduunu ve trnn hangi zelliklerini bnyesinde barndrdn anlatmtr. Yazar; krk manzum olmak zere, 250 kadar gazavtnmeyi incelemi ve bunlarn en son rneklerinin
16
XIX. yzylda Krm Seferi ile Yunan Harbine dair eserler olduunu ortaya karmtr. Tarihileri ve dil tarihilerini nemli derecede ilgilendiren bu eserlerden yazar belli olmayan bir tanesi Sultan II. Murad dnemine ait olup, ortaya k gayet yenidir. Gazavt- Sultan Murad ismiyle bilinen bu eser, zladi ve Varna savalarn ayrntl ekilde ele almakta ve o dnemdeki Osmanl-Macar ilikilerine dair klliyetli bilgi vermektedir. Eserin mellifi belli olmamakla birlikte, yazld tarihin 1451den sonra olduu ve yazarnn bu savalarda bulunmu bir ahsiyet olduu tahmin edilmektedir. Eserdeki bilgiler dneme ait dier tarih kaynaklarla hem mutabakat halinde, hem de onlar tamamlar niteliktedir. Ayrca, dier kaynaklarda ismi bile gemeyen ikinci derecede ahsiyetler hakknda nemli bilgiler mevcuttur. Eser; metni koleksiyonunda bulunduran bir ahsn, bu bilgileri Halil nalck ve Mevlt Ouz ile paylamas ve bu iki deerli tarihinin de alma zerinde incelemeler yapp, bu almann daha nceki eserlerden farkl bir gazavtnme olduunu kefetmeleriyle gn yzne kmtr. lk kez 1949 ylnda Ankara niversitesi DTCF Dergisinde bir makaleyle tantlm, daha sonralar, 1978 ylnda Halil nalck ve Mevlt Ouz tarafndan hem transkripsiyonu, hem de faksimile hali ile kitap halinde baslmtr. Dilin rahat kullanm sebebiyle o dnemin gndelik konumasndan, deyimlerinden ve argosundan rneklerin ska rastland metinde, hem Osmanl, hem de Macar komutanlarn eletirisine rastlanmaktadr. Ayrca, Osmanllarn sava ve bar grmelerinde kendi ilerinde yaanan problemler ve darya kar olan tavrlarndaki farkllklar, ynetim kadrosuna yakn bir gz tarafndan dikkatimize sunuluyor. Tarihilere dnem hakknda detayl bilgi veren bu gazavtnme; hem trnn ilk rneklerinden birisi olmas, hem de dilinin olduka rahat olmas bakmndan ehemmiyeti haiz olup, sadece o dnem zerine alan aratrmaclar iin deil, genel olarak Osmanllarn politik ve diplomatik hayat zerine bilgi edinmek isteyenler iin de ciddi bir kaynak mesabesindedir. (Haim Ko)
17
Ltfi Paa ve Tevrih-i l-i Osman,

Kayhan Atik (haz.), Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar, 2001, 538 s. Ltfi Paann Tevrih-i l-i Osman adl eseri XVI. yzylda kaleme alnm Osmanl tarihlerinden biridir. Eser, Kayhan Atik tarafndan latinize edilerek yayna hazrlanmtr. Kann dneminde iki yl sadrazamlk yapm olan Ltfi Paann doum tarihi tam olarak bilinmemektedir. Ancak 1508 yl civarnda en az yirmi yanda olmasn gerektiren saray memuriyetinden hareketle 1488 civarnda domu olabilecei tahmin edilmektedir. Doum yeri hususunda da farkl kaynaklarda farkl bilgiler yer almaktadr. Kendi zamanna yakn ve daha ge tarihli kaynaklarda Arnavut asll olduu belirtilen Ltfi Paann kodral, Avlonyal ve Hersekli olduuna ilikin farkl grler de bulunmaktadr. ocukluu II. Bayezidin saraynda gemi olan Ltfi Paa, Harem-i Hssda uzun sre eitim grmtr. uhadarlk, mteferrikalk, anigir-balk, kapucu-balk, mir-alemlik, Kastamonu, Aydn ve Yanya Sancak Belikleri, Karaman, Rumeli ve Anadolu Belerbeilikleri gibi eitli devlet hizmetlerinde bulunmu -ve yukarda da belirttiimiz gibi- Kann dneminde de vezirlikten sonra sadrazamla kadar ykselmitir. Tevrih-i l-i Osman adl eserinden baka, isimlerini kitabnda zikrettii zellikle kelm, fkh, krk hadis ve ehl-i snnet vel-cemaat itikadyla ilgili 13 Arapa ve 6s Trke olmak zere toplam 19 eseri bulunan ve ayn zamanda safnmenin de yazar olan Ltfi Paann lm tarihi de kesin olarak bilinmemektedir. Vefat tarihini, Mneccimba Ahmed Dede SahiflAhbr adl eserinde 1562 sonu olarak belirtmekte, bu eseri dikkate alan Mehmed Sreyya ise 1563 tarihini vermektedir. Tevrih-i l-i Osman XVI. yzylda telif edilmi olmasna ramen olduka sade bir dille yazlm ve olaylar ksa olarak anlatlmtr. Kitab blmde incelemek mmkndr. Birinci blm; Giri ksm olup burada mellifin hayat, eserleri, kitab telif nedenleri gibi bilgiler yer almaktadr. kinci blm; kurulutan 1508e kadar olan dnemi kapsamakta ve kendinden nceki eserlerden faydalanlarak yazlmtr. Bu blmdeki hadiseler, Ankara Sava hari, ksa olarak anlatlmtr. 1508-1553 tarihleri aras olaylar anlatan nc blm ise; Ltfi Paann bizzat tank olduu olaylarn anlat18
mndan olumakta ve olaylar -bir nceki blme nisbetle- daha detayl olarak ele alnmaktadr. Giri ksm ile nc blm, eserin orijinal ksmlardr. Eserde nesirle anlatlan baz olaylar, ayn zamanda nazmla da anlatlm veya olayn anlatmna nazmla devam edilmitir. Ayet ve hadislere de yer verilen eserde Arapa ve Farsa ataszleri de kullanlmtr. Kitapta ele alnan olaylar Sleyman ahn Anadoluya geliiyle balamakta ve 1553te son bulmaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi Ltfi Paa eserinin kurulutan ve bu hakr ibtid havdis-i rzgrn tebeddlin ve taayyrin u zamandan bersin anlayub bilir ki (...) diyerek sralad olaylarn naklinde, yani 1508e kadar olan ksmda Tevrih-i l-i Seluk, Taber, Tevrih-i Firdevs, Tevrih-i Gzide gibi, eserinde aka belirttii kaynaklardan yararlanmtr. Kitabn orijinal ksm olarak nitelendirebileceimiz blmde ise; aldran, Mercidabk, Ridaniye, Belgrad, Rodos, Moha, Macaristan, Korfu, Bodan ve Be, Alaman seferlerini bizzat kendi mahedelerinden hareketle yazmtr. te taraftan, yaad dnemin snnet dnleri, evlenme trenleri, yangn, sel, deprem gibi doal afetleri, veba salgn, ktlk, gne tutulmas gibi toplum ve doa olaylarna, Bundan byle kssa okdur; bu muhtasar ana mtehammil deildir, yazarsuz sz uzar diye ksaca yer veren Ltfi Paa, mhim bir mesele olarak grd ve sorunun zmnde etkin bir rol ald ulak zulm zerinde detayl olarak durmaktadr. Bununla birlikte ulema arasndaki ve brokrasideki yozlamay tenkit etmekte, azillerden ve atamalardan da bahsetmektedir. Kitapta ele alnan, dikkatimizi eken dier konular da zetle yle sralayabiliriz: Timurla yaplan Ankara Savanda bana buyruk davrand iin Yldrm Bayezidi eletirmesi, stanbulun ehir tarihi, ivizadenin fetva olay, Sultan Selimin ah smaile gnderdii mektuplardan biri, Rodostaki Saint John (Sencan veya Sencivan) Kilisesinin ele geirilmesine kafirlerin tepkisi. Kitapta anlatlan son olay ise Nahivan Seferidir. Kitab, ilk olarak, 1925 ylnda sr- Atka Mzesi Ktphanesi hafz- ktblerinden l Bey tashih ve tahkik ederek neretmitir. l Bey tarafndan neredilen eser, 1341 stanbul (Matbaa-i Amire) basksndan tpkbasm olarak 1990 ylnda Enderun Kitabevince yaymlanmtr. Fuat Kprl de Trkiyat Mecmuasndaki makalesinde, Ltfi Paann bu eserini ele almKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
19
tr. Gnmz aratrmaclar tarafndan da kaynak olarak kullanlan kitabn zellikle birinci ve nc blmleri; yazarn bizzat kendi dnceleri, gzlemleri ve yaadklar ile ilgili olduundan birincil kaynak nitelii arz etmektedir. (F. Samime nceolu)
Ltfi Paa, Asafnme

Ahmet Uur (haz.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1982, 36 s.
Gelibolulu Mustafa Ali Efendi, Nshats-Seltin

Andreas Tietze (haz.), c. I: 1979; c. II: 1982. Osmanlda nasihatnme tarznda kronik yazarl olduka nemli bir yer igal etmektedir. Bu yazda nasihatnme literatrnn en nemli rneklerinden olan Asafnme ve Nshats-Seltin deerlendirilecektir. Her iki eser de, nasihatnme trnde kaleme alnd iin brokrasi ve brokratik problemler n plana karlmakta, bu sahadaki problemler deerlendirilmekte ve buradan hareketle nasihatlarda bulunulmaktadr. Bu eserler iktisad problemlere ve gerileme literatrnde yer alan problemlere ya ok az yer vermekte ya da hi deinmemektedirler. Asafnme ve Nushats-Seltinin en dikkat ekici zellii birinin yazarnn brokrat dierinin ise hem lmiyye, hem de brokrat snfna mensup olmasdr. Asafnme 1563te vefat eden Ltfi Paann Arnavut asll bir devirme olduu biliniyor. 1539da Kann Sultan Sleymann kz kardei ah Sultan ile evlenen Ltfi Paa, 1541de de vezaretten azledilmitir. ok mlayim bir mizaca sahip olan Paa, ilerine zen gsteren biridir. Entrikalara karmaz. Korfu Savanda grev alr, ancak baarl olamaynca gzden der. Mimar Sinan himaye edip ba mimarla getiren kii de Ltfi Paadr. uhadarlk, anigirlik, kapcbalk ve mirlemlik grevlerinde de bulunmutur. Asafnme, Nizamlmlkten beri sre gelen siyasetnme geleneinin zgn rneklerinden biridir. Ksa ve z olarak rapor gibi yazlm Asafnme
20
ayn zamanda bizlere nasihatnme trnn de gzel bir nmunesini sunmaktadr. Eserin dili Nshats-Seltine gre ok daha basittir. Asafnme bir giri ve drt blmden olumaktadr. lk blmde veziriazamn grevlerine yer veren Ltfi Paa, ok kk yalarda devlet grevlerinin en alt kademelerinden itibaren devlet brokrasisine girdii, veziriazamla kadar ykseldii ve veziriazam iken azledildii iin bu ilikilerin ierisinde olan birisi olarak veziriazamn grevleri ve sorumluluklar zerinde daha fazla durmaktadr. kinci blmde, sava ve savala ilgili tedbirler; nc blmde, hazine; drdnc blmde ise reaya halk ile ilikiler hakknda deerlendirmelerde bulunmaktadr. Veziriazamn grevleri, padiahla geinmeleri, sr tutmalar ve benzeri konular eserinde arlkl olarak zerinde durduu konulardandr. Ltfi Paaya gre, veziriazam ak szl olmal, padiaha gerei sylemelidir. ou zaman bizatihi sorumluluk padiaha ait olmakla birlikte, sadrazam, zerine den her grevi yaptktan sonra ykmll padiaha devretmelidir. Azledilmekten korkmamaldr. Doru grd bir ii yapmaldr. Osmanoullarnn devam iin vezirler, veziriazamlar kendi oullarna makam oluturmaldr. Veziriazam; atasndan ve dedesinden sipahi olmayan, halktan birini sipahi yapmaya almamaldr. Bu kap bir alrsa herkes raiyet olmaktan kp sipahi olmak ister. Raiyet kalmaynca da padiahn, devletin gelirinde azalma olur. Yani raiyet ve askerin snr korunmaldr. Fakirlere yardm etmelidir. Bu kitab herkesin okumas iin deil, veziriazam olacak kimselerin okumas iin yazmtr. Vezirlik zamannda gereksiz harcamalar ksan Ltfi Paann, bununla alakal ciddi nlemler ald grlmektedir. Gelir ve gideri dengelemek Mustafa lide olduu gibi Ltfi Paada da vurgulanmaktadr. Bunun iin mesela; ehzdelerin iki ay devam eden snnet trenleri 15 gnde bitirilmitir. Ltfi Paada brokrat kimlii olduka st dzeydedir. ok ksa olan kitapta en fazla blm, protokole ayrlmtr. Yani kimin, nerede ve nasl durmas gerektiini detayl olarak veriyor. Ltfi Paa; sava yerinde padiahn nerede duraca, padiah savatayken adrnn nerede kurulaca ve bir ikayet olursa adrna saraydaki gibi bir protokolle girilebilecei gibi brokratik uygulama ve dzenlemeleri de vurgulamaktadr.
21
Ltfi Paann zerinde durduu bir dier konu, ulak meselesidir. Tevrih-i li Osman adl eserinde de yer verdii ulak meselesi halk iin bir zulm haline gelmi olduu iin, meselenin zmne nem vermitir. Kendi dneminde olmu ve kendisinin bir zme ulatrd bu ve buna benzer meseleler de yer almaktadr kitabnn iinde. te taraftan, baka lkelerden gelen yabanclara kar dikkatli olunmasn, bu kiilerin saraya geldiklerinde sarayn ilerini renmemeleri iin ieriye fazla sokulmamalarn tlemektedir. Eser ve mellifi zerine yaplan almalar arasnda Ahmet Ugurun, Trk Kltr Aratrmalar dergisinde yaynlanan Ltfi Paa ve Asafnmesi ile M. Tayip Gkbilginin slm limleri Enstits Dergisinde yaynlanan Asafnme-i Vezr Ltfi Paa adl makaleleri ve Rudolf Tschudinin, Das Asafnme des Lutfi Paa isimli almas saylabilir. Ayrca, Mbahat Ktkolu da, II. Milli Trkoloji Kongresinde Ltfi Paa Asafnmesinin Farkl Bir Nshasna Dair balkl bir tebli sunmutur. Nshats-Seltin Nasihats-Seltin ya da Nshats-Seltin olarak bilinen kroniin mellifi Mustafa li, XVI. yzyln ok renkli bir ahsiyetidir. 1541de doan Mustafa li 1641de vefat etmitir. Halep defterdarl, Trabzon murahhasl gibi grevlerde bulunmutur. Aslnda ok yetenekli bir brokrat olmasna ramen eitli engellerden dolay bir trl brokraside st kademelere kadar ykselememitir. Dneminin en nemli Osmanl aydn ve brokrat olan linin NshatsSeltin adl eseri dnda pek ok nemli eserleri vardr. Edebi yn kuvvetli bir yazar olan li, nasihatnme trnde eserler de yazmtr. MehasnlAdab, Msrdaki ahalinin ahvalini anlatan Halatl-Kahire min adatl zakire gibi adap kitaplar olan mellifin eserleri arasnda en mehuru KnhlAhbardr. Nshats-Seltinden daha sonra yazd Knhl-Ahbarda tarihi yn daha ok ortaya kmaktadr. Nshats-Seltin nceden beri sregelen nasihatnme geleneine ok yakn bir eserdir. Olaylara kuramsal bir yaklam ile deil de, daha pratik olarak yaklaan li bu ynyle ada olan Ltfi Paadan ve Knalzadeden farkllamaktadr. Nshats-Seltin ok ak ve net bir ekilde, direk re22
form isteyen bir eser zellii tamaktadr. Gndelik problemlerle ilgilenmekte ve sorunlar ayrntl olarak ele almaktadr. Bu adan Ltfi Paaya nazaran, ok daha detayldr. Hem brokraside grev alm, hem de ilmiyeden biri olarak Mustafa li; bu eserini, 1581de yazyor. Bu dnem Kannden sonra III. Murat devrine tekabl ediyor. Halep defterdarlnn son zamanlarna doru bitirdii kitabnda Halepteki problemleri edeb bir ekilde anlatr. Eserini nesir deil, nazm eklinde yazmtr. Problemlerin nereden kaynaklandna dair ahlak gndermeler yaparak Osmanlda grlen rvet, adam kayrma vs. gibi yozlamalara tarihte nceden yaanm bir ey olarak deil de gncel sosyolojik bir vaka gibi yaklamaktadr. Kitap; bir nsz, mukaddime diye isimlendirdii ikinci bir blm ile sonraki drt blmden oluuyor. Bu drt blmn birincisinde, Allahn Osmanl slalesine verdii eyleri hediye olarak deerlendiriyor ve be alt tane mevhibeden bahsediyor. kinci blmde, Osmanl sultannda olmas gereken zelliklere yer veriyor. Ltfi Paann sadrazamda olmas gereken zellikler blmnde zikrettii zelliklerin bir ksm, burada da bulunmaktadr. nc ve drdnc blmde, yaplan baz hatalarn dkm yaplyor. Birinci ve ikinci blmde sultann zellikleri, yapmas gereken eyler, Allahn kendilerine verdii hediyeler snflandrlm olarak srayla saylyor. nc blmde ise byle bir sra yoktur. Bir ok paragraftan oluan, dank bir bilgi yn vardr. Yani u hata yaplmtr, bunun sonucu yle olmutur gibi daha ok tarih deerlendirmesi yaplmaktadr. Drdnc blmde de, kendi zerinde younlar. Bu blm; hem kendi hayatn, hem de problemlerini anlatan otobiyografik bir blmdr. Sonunda da, hatime yer almaktadr. nszde, zellikle kitap boyunca referansta bulunaca adalet, liyakat, padiah ve veziriazamn konumu, brokrasi gibi kavram ve terimlerin bir tanm vardr. Osmanl hanedannn eceresine dair bir bilgi yer almamakla beraber, sultanda olmas gereken vasflar nereden kaynaklandna dair teorik bir zemin oluturuluyor nszde. Adalet, yani her eyin yerli yerine konulmas ise zellikle yet ve hadis verilerek vurgulanmaktadr. Brokraside liyakati son derece nemseyen mellif, bu konu zerinde de durmaktadr. lgin olan ey; padiahn masumiyetinin sz konusu edilmesidir. Btn problemin, veziriazamn ya gerei sylememesinden ya da liyakatsiz
23
oluundan kaynakland eklinde bir yaklam mevcuttur. Yani btn hatalar ve adaletin uygulanmasnda meydana kan problemler, brokrasiden kaynaklanmaktadr Mustafa liye gre. Bir baka ilgin nokta, Byk skenderden, Hz. Sleymandan gelen bir gelenee atf yapmasdr. Yine nszde veziriazamn padiaha kar sorumluluklarna deinen Mustafa liye gre, veziriazam padiahn gren gz, yryen aya olmaldr. Btn ileri, gerekte olduu gibi padiaha aktarmaldr. Fukaray gzetmelidir. linin grleri, bu noktada, Ltfi Paa ile rtmektedir. Veziriazamn nasl bir ahlaka sahip olmas gerektii, vezirlerin ocuklarnn gzetilmesi konusunda benzer grler ileri srmektedirler. Burada son olarak III. Muratn ran seferinden bahseden mellif, zellikle ran seferindeki problemleri liyakat problemi ile zdeletirmekte ve baarszl brokrasinin baarszl olarak deerlendirmektedir. ran seferinde grd aksaklklardan sonra Nshats-Seltini yazmaya karar verdiini ifade etmektedir. Mustafa li, -Osman Paa ve Lala Mustafa Paa hari- kendi dnemindeki btn brokrasiyi sulamaktadr. Mukaddime blmnde; btn tarih boyunca Osmanlnn konumuna ilikin bir genelleme yapyor. Osmanlnn tarihte nasl bir yere oturduuyla ilgili ilgin bir tanmlama yapan mellif, dnyaya ve corafyaya sahip olmu gten bahsetmektedir. Bir tanesi, kendi gcyle byk bir corafyaya hakim olan Byk skenderdir. kincisi Hz. Sleymandr. O, peygamberlik art zelliiyle insanlardan teki aleme sultanlk yaparak byk bir corafyaya hakim olmutur. ncs de, Timur. Timur da tamamen asker gcyle hakim oluyor. Osmanl, bu nn zelliklerini tayan drdnc bir g ve dierlerinden daha stn olarak ortaya konuluyor. Yani Osmanl; skenderin politik dehasn, Hz. Sleymann manevi yn ile cihat/gaza anlayn, Timurun da cesaret ve sava taktiini almtr. Bu zellii kendinde meczederek btn cihana hakim olmutur. Osmanlnn bu gcn birleimi olarak ortaya konmas orijinal bir yaklamdr. Mukaddime ksmnda ikinci olarak maddeler halinde Allahn Osmanl hanedanna verdii hediyeleri/mevhibeleri saymaktadr. Bir tanesi tek sarayda oturmalardr. Yani btn hanedann tek bir yerde, merkez olarak yerlemi olmasn mevhibe olarak deerlendiriyor. Akideleri hak, yani Osmanl hanedanndan gelip de Ehli snnet vel cemaatden olmayan tek bir sultan ya da hanedan olmamtr. Bir dier mevhibe ok byk corafyadan vergileri toplayabilmesidir. Yani o kadar geni corafyadan vergileri toplayabilecek organizasyon ve gce sahip olmasdr. Ordu organizasyonu, gelir
24
gider dengesinin olmas yani mal hibir problemi olmamas Allahn zel ltfu olarak anlatlmaktadr. Daha sonra drt babtan birincisinde sultanda olmas gereken 16 zellie yer verir. Bunlar; halka kendisini sevdirmesi, nadirul akran ve fatihul lisan bir edip, musahib edinmesi, gelmi gemi kendine hizmet edenleri gzetmesi, sarayn casuslar mfettiler tutmas, sancaklardaki ynetimin tefti edilmesi, divan katibinin seimine nem verilmesi, ukela ve hukema gibi devlette grev yapacak bilir kiilerin seimle gelmesi, kariyere nem vermesi, yani baarlar dllendirmesi, savalarda elde edilen gelir ile hayr u hasenat yaplmamas, insan yetitirmesi, vaizlerin Kuran, snnet ve eitli gzel szler dnda eyler anlatmasnn yasaklanmas, gmenlerden vergi alnmamas, hazinenin dikkatli kullanlmas, hazinenin israfnn nlenmesi, brokratlarn basit sebeplerle grevden alnmamas gibi bir ou Ltfi Paada da bulunan zelliklerdir. kinci bab, kadimden farkllamalar denilen bir blmdr. Mustafa li iin Kanun-i kadim, kadimi Kanun olarak kabul eden Koi Beyin aksine Fatih Sultan Mehmet dnemidir. Burada eskiden uygulana gelen eylerin deimesine deinen mellif, kadime nisbetle kendi dneminde ortaya kan sekiz farkllktan bahsetmektedir. Birincisi, insanlarn isteklerinin ok fazla artmas, mesela okuma yazma dahi bilmeyen bir adamn kadlk istemesi gibi. kincisi, iltizam ile mansp verilmesi; ncs, bir beylerbeyiliin ve bir sancan iki beylerbeyilii ve iki sancak olarak blnmesidir. dar olarak fazla blnmenin hem beylerbeyinin otoritesini sarstna, hem de reaya azald iin reayann vergi yknn arttna dikkat ekiyor. Ulemann iltizamnn yani meratibin bozulmas da baka bir farkllamadr. Beinci olarak kadimden farkllaan unsur vezir ocuklarnn beylerbeyiliine atanmamasyla ilgilidir. Altncs paradr. Para srf sultann otoritesinin meruiyetinin bir gstergesiyken, bu dnemde sahtesi yapldndan dolay sz konusu otoritenin sarsldn sylyor. Kadimden farkllaan yedinci unsur; vezir, mera ve beylerbeyinin hizmetlilerine daha beylerbeyi lmeden tmar verilmesi, beylerbeyinin malnn o hizmetlilere paylatrlmasdr. Ltfi Paada da, tmar verilsin ama zeamet verilmesin eklinde bir aklama vardr. Sekizincisi de, sipahi ve zaimlerin durumudur. nc blmde yaplan yanllardan ve bunlar dzeltmenin yollarndan bahseden yazar, drdnc blmde kendine dair bilgiler vermektedir. Eser hatime ile son bulmaktadr.
25
Nshats-Seltin, Andreas Tietze tarafndan Mustafa lis Counsel for Sultans of 1581 balyla Viyanada yaynlanmtr. Ayrca, mellifle ilgili olarak, li Bibliyografyasn hazrlayan Nihal Atszdan baka C. H. Fleischern Tarihi Mustafa li: Bir Osmanl Aydn ve Brokrat (ev. Ayla Orta) balkl almas ve R. Murpheynin Mustafa Ali and the Politics of Cultural Despair adl makalesi de zikredilebilir. Her iki eserde dikkat eken husus, gerek Mustafa linin ve gerekse Ltfi Paann problemleri adalet miyar erevesinde ele almalardr. Ayrca her iki eser de, emanetleri ehline vermenin nemine dikkat ekmektedir. (F. Samime nceolu)
Hoca Sadeddin Efendi, Tct-Tevrih,

smet Parmakszoglu (haz.), Ankara: Kltr Bakanl Yay. , 1999, 5 cilt. Tct-Tevrih Osmanl Devletinin kurulu devrinin temel kaynaklarndan biridir. XVI. yzyl sonlarnda kaleme alnan, be ciltlik Tct-Tevrihin mellifi 943 (1536-1537) ylnda stanbulda doan Hoca Sadeddin Efendidir. Mellif, babas Hasan Can elebinin Yavuz Sultan Selimin sevdii bir dostu olmas dolaysyla kk yalardan itibaren saray evresi iinde yer alm ve iyi bir eitim grmtr. Karamn Mehmet Efendi ve devrinin byk alimlerinden ders alan Hoca Sadeddin Efendi iin, 1556 ylnda mderrislik greviyle balayan resm hayatnda ehzade Muratn hocalna tayin edilmesi, yeni bir dnemin balangcdr. Bundan byle kendisi Hocazde olarak anlacaktr. III. Muratn clusuyla kazand Hce-i Sultn nvann III. Mehmetin saltanat dneminde de muhafaza eden Hoca Sadedin Efendi; padiah ve saray evresi tarafndan ilgi grm, dneminin nemli siyas olaylarnn iinde yer almtr. Safiye Sultann desteini alan, Haova Seferinin kazanlmasnda ve d siyasette, zellikle ngiltere ile diplomatik ilikilerin kurulmasnda etkin bir role sahip olan Hoca Sadeddin Efendi, saray ii azil ve tayinlerde de sz sahibi bir kii olarak karmza kmaktadr. lmiye meslei yannda siyas ve idar ilerde bu derece etkin olmas, ksa bir sre iin ban artsa
26
da; 1598de padiah hocal bak kalmak zere, ayn anda eyhlislamla da tayin edilmitir. Bundan dolay da Cmiur-riyseteyn unvanyla anlmaya balanan Hoca Sadeddin Efendi, 2 Ekim 1599da vefat etmitir. Kaynaklarda, zellikle oullarn ve yaknlarn nemli mevkilere getirmesi, ilmiyedeki bozulmann sebebi olarak gsterilmektedir. Fakat, ayn zamanda, byk ulema ailelerinin de bu dnemde ortaya kt iddia edilmektedir. Daha nce de ifade edildii gibi eser, Osmanl Devletinin kurulu dneminin nemli kaynaklarndan biridir. Naim Tarihi ve Tarih-i Selnik bu eseri tamamlar niteliktedir. Kendisini bu kitab kaleme almaya sevk eden amilleri, eserinin giriinde belirten Hoca Sadeddin; kendi dnemine kadar olan eserlerdeki eksikliklere ve yanllklara dikkat ekmekte ve bu eserlerin ounun, II. Beyazid dnemine kadar olan dnemi kapsadna, sonrasna ise yer vermediine dikkat ekmektedir. Tct-Tevrihi II. Selim dneminde yazmaya balayan mellif; I. Muratn lmne kadar olan ksm bu dnemde tamamlam, daha sonra eitli nedenlerden dolay yazmaya ara verdii eserini, hocas olduu III. Muratn istei zerine tamamlayarak padiaha sunmutur. Tarihinde, ok deer verdii Yavuz Sultan Selim ve Kanun dnemlerini de kaleme almak isteyen Hocazde maalesef- eserini, Kann dnemini tamamlayamadan Selimnme ile noktalamak zorunda kalmtr. Her olay ve konuyu dris-i Bitlis, Ner, Ak Paazde, Ahmed, Hadid, bn-i hne, bn-i Kemal, shak elebi, Haydar elebi, Takprlzde gibi bir ok kaynaktan tespit etmeye alan Hocazdenin eseri; dil ve slup asndan, Arapa ve Farsa tamlamalar, ayet ve hadisler, ataszleri ve zdeyiler ile dolu olup sekin bir kesime hitap etmekte ve XVI. yzyl Osmanl Trkesinin en parlak rneklerinden biri olarak deerlendirilmektedir. Eserde tebih ve tasvirler olduka fazla kullanlmtr. rnein; sava gnleri yrtc arslan, kara elbiselerini karanlk geceler gibi yayp zaferleri glge edinen, nalolu adndaki aman bilmez srtlann imanlar zayf yirmi bin kadar Trkmene ba olup ininden km, tututurulacak fitne ve kargaa yangnn, yaam giysisi paraland, toyum elemek hrs damaklarna gam yemei gibi ac gelip, dileklerinin ipi kesildi gibi. Kitabnda kendisine ait iirleri bulunan Hocazde, baka airlerin iirlerine de yer vermi ve anlatmda nesir ve nazm birlikte kullanmtr. Halka dnk sade ve basit bir Trke ile yazlm tarih kitaplarn ise eletirmitir. Bu anlamda eser, dil ve edebiyat tarihi asndan nemli bir metin olarak kabul edilebilir.
27
XVII. yzyldan itibaren talyanca, Franszca, Almanca, ngilizce, Macarca ve Rusaya evrilmi olan eser, Maarif Nazr Nevres Paann ynetiminde, 1596 ve 1608 yllarndaki nshalar esas alnarak ve Hoca Sadeddinin mecmuada bulunan msveddeleri de gz nnde tutularak 1863 (1279/1280)te iki cilt olarak yaynlanmtr. Babas Hasan Candan duyduklarna dayanarak kaleme ald Selimnme ise, Yavuz Sultan Selime ait menkb tr baz kssalardan ibaret olarak ikinci cildin sonuna eklenmitir. 12 hikayeden oluan Selimnmenin metnini Ahmet Uur da neretmitir. smet Parmakszolu tarafndan sadeletirilen ve nc basks 1992 ylnda Kltr Bakanl tarafndan yaynlanan Tct-Tevrihin birinci cildi Osmanl Devletinin kuruluundan Yldrm Bayezidin lmne kadar olan olaylar; ikinci cildi, Fetret Devrinden stanbulun fethine kadar olan sosyal ve siyasal gelimeleri iermektedir. Bu cilt, stanbul ehrinin tarihinin anlatmyla bitmektedir. Sras gelmiken unu da ifade edelim: Kitapta ehir ve iskan tarihi asndan olduka nemli bilgiler yer almaktadr. rnein, Ulu Cami, Ergene Kprs ve Rumeli Hisarnn inas, Edirne ehrinde payitahtn kurulmas gibi. nc cilt; Fatih Sultan Mehmet dneminin olaylaryla devam etmekte ve II. Bayezid devrinin olaylaryla son bulmaktadr. Drdnc cilt ise, ehzade Korkutun Msra gidii ile balamakta, Selimnme ile bitmektedir. Osmanl bilim ve kltr tarihi asndan gayet nemli olan ve Hatime baln tayan beinci cildin muhtevas ise, Yavuz Sultan Selime kadar olan dnem iinde yaam ulema ve meayih hakkndadr. Hoca Sadeddin Efendi; bu blmde, dier tarih yazarlarndan farkl olarak ulema ve meyihin yalnzca vefatlarna yer vermekle yetinmemi ve biyografilerini de bizlere sunmutur. te taraftan eserde; sosyal, siyas ve asker tarih asndan nemli olan dnler, byk yangnlar, zelzele vb. doal afetler, asker kyafetleri, yasalarn konulmas, isyanlar, cluslar, azil ve tayinler, fetihnme ve ferman rnekleri ve diplomasi tarihi asndan nem arz edecek mektup rnekleri bulunmaktadr. (F. Samime nceolu)
28
Selanik Mustafa Efendi, Tarih-i Selanik 1009/1600;

Mehmet pirli (haz.), stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1989, 2 cilt. Osmanl tarihini anlamada ariv kadar, vekayinme gelenei de gz ard edilemeyecek bir neme sahiptir. Ariv belgelerinde, fotorafn karelerinin tamamn bulmak mmkn deildir. Eksik kareleri tamamlamada vekayinmeler ok nemli bir kaynaktr. Prof. Dr. Mehmet pirlinin Mustafa Selniks History of the Ottomans adl doktora almasnda edisyon kritik ettii Tarih-i Selanik adl eser bu trn kendi ahsna mnhasr bir rneidir. pirlinin, Tarih Enstits Dergisinde yaynlanan Mustafa Selnik and his History adl makalesi de mevcuttur. pirli tarafndan transkribe edilerek 1989 ylnda yaynlanan eser ve mellifi hakknda brahim Rfat Hilmizde de Mverrihn-i Osmaniyye: Selnik balkl Malumat mecmuasnda yaynlanan bir makale kaleme almtr. XVIII. yzyla kadar dikkatleri celbetmemi olan -XVI. yzyln son dnemlerine (1563-1600) ait- Selanik Mustafa Efendinin Tarih-i Selanik adl eseri, Osmanl Devletinde sosyal ve iktisad bozulmalarn ba gsterdii dnemi birinci azdan anlatyor olmas bakmndan deerli bir eserdir. Haremeyn mukataacl, silahdrlar katiplii, Anadolu muhasebecilii, evkaf muhasebecilii gibi devlet grevlerinde yer alm ve dnemindeki baz savalara bizzat katlm biri olan Selanik Mustafa Efendinin hayat hakknda eserinin satr aralarndan elde edilebilen az bir bilgi dnda bir malumata sahip deiliz. Doum ve vefat tarihleri gibi, nerede medfun olduu da bilinmemektedir. Mellifin bizzat kendi mahadelerine ve dneminin vesikalarna dayanarak kaleme ald eser; gnlk gibi yazld iin olsa gerek, byk lde gizli kalm ve allmamtr. Selanik Mustafa Efendinin, eserini kimseye gstermemesinin nedenleri arasnda; eletirilerini yaparken -dier kroniklerden farkl olarak- ayet, hadis, kelam- kibarn yan sra ak bir dille muhatabn dorudan iddetli bir ekilde eletirmesi gsterilebilir. Eser; Kanunnin son yln, II. Selim ve III. Muratn saltanatlarnn tamamn, III. Mehmedin saltanatnn ise bir ksmn iermekte olup olay bazl bir tarih yazmna sahiptir. Vekayinme tarihiliinin artlarn ve eksilerini iinde barndran Tarih-i Selanik; Osmanl Devletinin iktisad ve kurum tarihi iin olduu kadar, Osmanl gndelik hayat iin de ok nemli bir kaynak niteliiKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
29
ni haizdir. Bununla birlikte eser, XVI. yzyl Osmanl aydnnn hadiselere bakn yanstyor olmas bakmndan da dikkat ekicidir. Osmanl tarih yazclnn yeni bir gelimeye mazhar olduu bir dnemde yazlan bu eser, yalnzca kendi dnemini ihtiva etmektedir. Dolaysyla kendinden nceki herhangi bir kaynaktan yararlanmamtr. Mellifin kaynaklar kendi dneminde grp konutuu devlet ricali ve mektuplar, arzlar gibi resm yazmalardr. Yurtii ve yurtdnda bir ok nshas mevcuttur. Dil ve slup asndan dneminin gzide rneklerinden biri olan eser, mevcut tarih yazclnn dnda yeni bir tarih yazcl trnn gzel bir rneini tekil etmektedir. Dnemindeki baz yazmalar ieriyor olmas dolaysyla, brokrasi ve diplomasi tarihi asndan da nemli bir eserdir. (Ebubekir Ceylan)
Kitab- Mstetab,
Yaar Ycel (yay. haz.), Ankara: TTK, 1988, 141 s. +Tpk bs.
Koi Bey, Koi Bey Risalesi,

Zuhuri Danman (yay. haz.), Ankara: MEB, 1985, 180 s.
Katib elebi, Dsturul-Amel,

Ali Can (yay. haz.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1982, 40 s. dar ve sosyal bozukluklara iaret eden ve zm nerileri sunan siysetnme, slahatnme ve nasihatnme tarznda yazm trleri Osmanl Devletinde de kendinden nceki gelenekten devirilerek gelitirilmitir. Bu yazda, sz konusu eserlerden Anonim Kitab- Mstetab, Koi Bey Risalesi ve Katip elebinin Dsturul-Ameli, XVII. yzyla ait olmalar (srasyla 1620, 1631 ve 1653) ve iledikleri konularn benzerlii nedeniyle birarada deerlendirilecektir. Anonim Kitab- Mstetab Yaar Ycel tarafndan yayna hazrlanan ve Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi yaynlarndan 1974te kan Kitab- Mstetabn mellifi
30
bilinmemektedir. XVII. yzyl balarnda Osmanl Devletindeki idar, siyas, iktisd ve asker yozlamay kritik eden bir slahat lyihas olan Kitab- Mstetab, Osmanl devlet dzeninin bozulmas ile ilgili olarak padiahn otoritesinin zayflamasna, rvete, sadrazamn ve dier brokratlarn ehil kiiler olmamasna, orduda asker saysnn fazlalna ve masraflarn artmasna vurgu yapmaktadr. Bu risalenin en dikkat ekici zellii, yazarn meselelerle ilgili tespitlerini yaparken devaml olarak nceki tarihlerden alntlar yapmasdr. Mellif, sylemek istedii eyleri, direkt olarak sylemektense nceki sultanlarn davranlarndan rnekler gstermek suretiyle dolayl olarak anlatmaktadr. Bir giri ve 12 blmden oluan eserin sonunda, vzer ve mernn din ve devlet ilerine dair dnce ve tedbirlerini renmek iin, padiaha sormasn teklif ettii sorularn yer ald bir zeyl bulunmaktadr. Mellif, eserin birinci faslnda Osman Gaziden III. Murata kadar olan sreci deerlendirmekte, daha sonraki fasllarda yukarda dikkat ektiimiz hususlar ele almakta, son iki faslda ise sz konusu bozukluklarn dzeltilmesi ve bunun iin alnmas gereken tedbirleri dile getirmektedir. Sleymaniye Ktphanesinde iki, Trk Tarih Kurumu Ktphanesinde bir adet olmak zere nshas bulunmaktadr. Koi Bey Rislesi IV. Muratn yapt savalarda mushibi olarak yannda bulunan ve Enderunda hasodal olarak bilinen Koi Bey; devlet nizam ile ilgili gr ve tenkitlerini, Telhsat der ahvl-i lem-i Sultan Murad Han (Koi Bey Rislesi) adl IV. Murata sunduu layiha ile dile getirmektedir. Bir baka ifadeyle, risale, devlet tekilatndaki yozlama ve bunlarn dzeltilmesi iin alnmas gereken tedbirleri iermektedir. Koi Bey Risalesinin en nemli zellii ise Kitab- Mstetab ve Mustafa li gibi ncllerinin tespitlerini ok sistematik bir ekilde ifade etmi olmasdr. Baz satrlarnn Kitab- Mstetabn satrlar ile neredeyse ayn olmas, bu etkileimi gstermektedir. Harem-i Hmyn tekiltn, Yenieri tekilatn ve lmiye tekiltn zellikle deerlendiren eser, Osmanl tekilt tarihi asndan nemli bir kaynaktr.
31
Dsturul-Amel Burada deerlendirilecek son risale Katip elebinin Dsturul-Amel adl eseridir. Bir mukaddime, 3 fasl ve bir neticeden oluan eserin girii, etvr devleti; 1. fasl, reyay; 2. fasl, askeri ve 3. fasl da hazineyi konu edinmektedir. Netice blmnde mellif, zm nerileri sunmaktadr. Tam ad Dsturul-Amel li-Islhil-Halel olan risale; tespitlerini, insan vcudu zerinden (organik) rneklerle yapmas ile dier risalelerden ayrlyor. Bu noktada, bn Haldunun anlatm zellikleri ile ciddi bir benzerlie sahip oluu, belirtilmesi gereken baka bir husustur. Buradan hareketle risalenin, bir ihya ve dirilmeden deil; devletin varln uzatma arelerinden bahsettii sylenebilir. Katip elebide grlen nemli bir dier husus da; ilk defa bir risalede, padiahn stats ile hak olan eyin ayrtrlmasdr. nceki risalelerde padiahtan ok brokratlar eletiri oklarnn hedefi olurlarken, bu sefer, bizzat padiaha kar bir tutum sz konusudur. Sz konusu bu eserin ortak zelliklerini yle sralayabiliriz: (1) Risalelerde Daire-i Adalet fikrinin dolayl olarak hep var olmas; (2) ok ksa aralklarla yazlm olan bu risalelerin dneme dair hep ayn olumsuz tabloyu iziyor olmas; (3) zmle ilgili olarak ciddi teklifler sunamamalar; ve (4) Hep i faktrlere younlap d faktrleri gzard etmeleri. (Yunus Uur)
Abdlkadir Efendi, Topular Katibi Abdulkadir Efendi Tarihi,

Ziya Ylmazer (haz.), Ankara: TTK, 2003, 2 cilt. XVI. yzyln sonu ile XVII. yzyln ilk yarsn kapsayan Topular Katibi Abdlkadir Efendi Tarihinin mellifi Abdlkadir Efendi, 1595te topular katibidir; daha sonra topular blkbal, cebeciler ktiplii, sol ulufeciler ktiplii (1608) ve arpa ktiplii (1614) grevleri ile Tophne nazrl ve birinci ve ikinci divittrlk grevlerinde bulunmutur. Mellifle ilgili olarak Markus Khbach, M. Kemal zergin ve Ziya Ylmazerin almalar mevcuttur. Aytl Baklav da Abdlkadir Efendi ve eserini mezuniyet tezi olarak almtr. Telif tarihi bilinmeyen ve zel bir ad bulunmayan bu eserin, S32
leymaniye Ktphanesi Esat Efendi nshas ile Viyana nshas olmak zere iki nshas mevcuttur. 1644 ylnda vefat ettii tahmin edilen Topular Katibi Abdlkadir Efendi; ikinci hicri binyln bandan itibaren hicri 54 yl (H. 1000-1054/M. 15921644) kapsayan kroniinde, kitab kaynak kullanmam, sadece grd ve duyduu olaylar yazmtr. Mtevazi yazarmz, kitabnn bu zgn durumunu yle ifade etmektedir: Tahrir noksanmz fevkalhaddir. Bir alay hikaydr. Baz menzillerde Ordu-y Humayunda her ne vaki olursa tahrir ederdik ve fetholan kaleler ve meterisler mahade olunurdu. Ve ekser Ungrste vaki olan kalalar ftuhatnda fakir u biarenin emei sebkat edip her bir gazada mevcud olduumuz iyan olunmutur (s. 100). Abdlkadir Efendi H. 1001-1047/M. 1593-1638 tarihleri arasndaki Avusturya, Eflak, Macaristan, Egri, Estergon, Celali, ark, Leh, Badat ve Revan seferlerine katlmtr. Eserinde konuma diline yakn, kuru ve tafsilatl anlatm kullanan yazar, devlet adabna riayeten kt rnek olabilecek olaylar (mesela, II. Osmann ehid edilmesini) anlatmamaya zen gstermitir. Eserde her seferde kendini tekrarlayan, ritmik bir anlatm teknii kullanlmtr: Sava sebebi olaylar, seferberlik ferman, sefer tedariki, grev tayinleri, sefer ncesi enlikler, stanbuldan hareket, menziller [ki Garp seferlerinde genellikle yledir: Davudpaa, Halkal, atalca, Silivri, orlu, Krkkilise, Edirne, Filibe, Tatarck, Sofya, ehirky, Ni, Semendire, Belgrad], menzillerde enlikler, imar faaliyetleri, tedarikler, sava mahalline var, sava, fetih/hezimet, tamirat, tebeddlat/tayinat, Kasm ayndan sonra klak, tedark sreci. Tunaya karan nehirlerin okluunu gren Abdlkadir Efendi, Alaman dalarndan ve Prka ve Beten ve nehr-i Meymoryadan cemolan sular binihayedir. Kdir Allahtan gayri bir ferd bilmez, akllar eriir deildir (s. 100), diyerek aknln dile getirmektedir. Sadece nehirler deil, tm corafya, yazar mestetmitir: Tuna karusu adalarda kral baeleri (...) elma aalar b-nihaye (s. 196) Kitapta bulunan farkl bir devirme emri dikkat ekmektedir: Ve sene 1004 tarihinin rebilevvelinde Rumeli caniblerine ve Bosna ve Anadolu eyaletlerine acemi olan cem olunmak ferman olunman, Zaarcba ve Samsoncuba ve baz ocak aalarndan kanun zere azimet ettiler. Ve hem ziKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
33
yade tekid olunup min-bad ecneb olanlarndan srlere katmayalar, aslzade taleb oluna. Badehu kapuda terbiye ile kamil ve slah ola (s. 111). Mellif, sefer tedariki srasnda yenierilerin skdarda bulduklar atlar cebren almalar ve bunlarn bahalar verilirken zulmler yaplmas dolaysyla III. Murad devrini yermekte (s. 29), bu durumun III. Mehmed devrinde dzelmesinden honutluk duymakta ve padiahn fukaradan ve bir ferdden cebr bargrlerin almasnlar, ol adet olunsun; imden sonra hazineden verilmek ferman olunman eklindeki fermann anmaktadr (s. 111). III. Mehmedin bizzat gaza-y ekber deyu kl kuanp ve akar atna svar olmas ve sonunda Kannnin bile alamad Eri Kalesini fethetmesi heyecanla anlatlmaktadr. Bu fetih sonrasnda zinhar keferenin avrat u olanlarna demeyip yama olunmamas askere tekid olunur, kiliseler cedid cami edilir, ieru kalasna bir mstakim dindar dizdar ve hisar erleri tahrir edilir (s. 146-154). Ancak fetih sonras ahval, her zaman byle olmamakta, savata yaanan srece gre ekillenmektedir. Mesela, Uyvar Kalesi zaptedildiinde karyeleri ihrak ederler, dahi esirler avrat u olan srp orduda fruht olurdu (s. 266-267). Haova Meydan Muharebesi de ilgin ayrntlarla anlatlmaktadr (s. 155-174). nce ordu perian olur, beylerbeyiler bile geceyi at stnde geirir. Destlerinde yaln kl adrlar ire giren kffar tasvirini, niyazda ol kdilhcttan zrlikler birle gzyalar dken padiah grnts tamamlamaktadr. lahi bir yardmla savan aknn dnmesi yle anlatlmaktadr: Hakk Teala canibinden ervah- mukaddes irsal oldukta, bir saat arasnda bir nesm-i bd- sab eriip otak u bargahtan bir mikdar hddam zahir olup kefere inhizam oldu deyu bir sada peyda olur (...) kefereyi her ne yerde rast gelrse mrd ederler birin esir etmeyip; tekid olunmu idi saadetl padiahtan, benim gazabm emirine layk olmulardr, keferenin bulunduu yerde mallar asker-i Tatarn, lakin balarn tenlerinden cda eylen deyu sipari olunup (...) gn gece kafiristan vilayetleri emirden geip (...) kefere-i mrikinlerden bir ferd halas olmad (...) enhardan gn gece kan-revan nehir car olup akard ve keferenin la u cifeleri sahralarda ktelerden pteler olup ve bu gaza-i ibretnma bir tarihte olmu deildir, meer Sultan Sleyman zaman- eriflerinde Moha ve aldranda vaki olup, bu gaza-i ekber maa ziyade olduu mukarrerdir (...) Kffar- haksar mecruhlarndan rivayet olunurdu: Bizi ktal eden askerler yeil kanadlu kular idi, derlerdi. Sava tasvirlerinde ounlukla Kerbela ve maher benzetmeleri kullanlmaktadr: ruz u eb
34
muharebe ile Kerbela cengin ederlerdi (s. 81), ol gn ruz- hairden bir nian idi (s. 85), bir muharebe olmutur ki ancak Kerbelada ola (s. 86), yoksa ruz-i kyametten nian m; Kerbelada heda ettikleri savalar ettiler (s. 234), kffar ile Hz. Ali savalarn etmein (s. 316). Hava artlarndan kaynaklanan lojistik sorunlar, orduyu sefer zamannda zor duruma drmektedir. Mesela Varad Kalesi muhasara edilir, ama alnamaz, zira ziyade baran kesretinden bir adrdan dahi bir adra gllerden usret ekilirdi (...) asker sular zdrabndan ve tuyanndan ol kadar meakkat zere olup (...) beksemadlar slanup (...) ekser asker buday piirp, nemek ile kartrp kifaf ederlerdi (s. 217-221). Dman ordular da ayn koullardan muzdarip olabilmektedir. Avusturyann 44 gn sren baarsz Budun muhasarasnda 31 gn ebr u baran olup kefere metrislerinde sular tuyan olup, kmldanmaa ve hareketlere mecalleri olmazd. Ve inayet-i Hakk olup her gah kefere amurda kalmtr (s. 222-225). Nemenin Kanije muhasaras da ayn ekilde sonulanmtr: iddet zere berf nazil olur, buzlar donar, rzgar muhalif, savrundulu boranl karlar yaup, Kanijede olan kffar taifesi bir mertebe iddetten helak, bazs mrd olur (...) firar ederler (s. 318-319). Ordunun banda bulunan sadrazam; seferberlik iin sadece yksek komutanlarna danmamakta, nceki seferlere katlan tecrbeli rtbesiz askerlerle de istiarede bulunmaktadr. Budunda yaplan istiare toplantsnda serdar sadrazam cemi mirimiranlar ile ve ihtiyar umur-dde kapukullar tarafndan maverede sual ettiler. Ve serhadli aalardan ve ngrs seferlerin grp seleften yadigar kalan rzgar germ prlerden haber alurlard (s. 263). Mohataki istiarede de otakta mirimiran ve serhad gazilerinin umur-dde aalarndan ve orduda olan yenierinin ihtiyarlar ile grlmtr (s. 277-278). Seferlere meayih ve ulema katlm (s. 40, 77, 111), ibadetlerin ve dualarn muntazaman ifas, menzillerde ordunun namazlar cemaatla topluca edas (s. 15, 19), sanca- erif etrafnda feth-i erif kraat (s. 19, 36) gibi rneklerle dindar bir ordu tasvir edilmektedir: Meterislerde aziz u muttakiler evkat- hamsede hayr dualardan sonra tevhiler olurdu (...) orduda gaflet geirmeyip her adrlarda niyaz u zikrullah megul oldular (...) meterislerde vakt-i iadan vakt-i fecr tulu edince ibadat u taat ve afv- taksirat ve salavat- erif (s. 44), padiahmzn atlar ayana nisar edip ve meayihleri dervianlar ile zikrullah ederek istikbal eylediler (s.
35
128), ftuhatlar nasib ol deyu Feth-i erif tilavet olunduktan sonra sanca erifin altnda hayr dualar, glbang (s. 149, 151, 161). Fethedilen kalelerde kiliseler camiye evrilerek Cuma namaz eda edilmektedir (s. 25, 45, 153, 335). Papa kalesinde bulunan ve dinda komularyla geinemeyen 700 Fransz askerinin kaleyi teslim ederek Osmanl ordusuna katlmas (s. 271272), bunlarn Kanije seferine (s. 288-289), stoni-Belgrad muhafazasna (s. 312) ve Grez-lyasdaki muharebeye katlmas (s. 367) dikkate deer vakalardandr. Mellif, mesleinden dolay, madenler ve top dkm ile ilgili nemli bilgiler vermektedir. Bah, Banaluka, Ki ve Bilecik madenlerinden bahseden Topular Katibi, imdiki mahzenlerde mevcud bulunmad, madenler battal olmutur ve yuvalaklar yoktur(...) mahzenler hldir (...) [ngrs seferlerinde kullanlanlar] Tophanede kadmden olan zahiredir. imdiki halde Banaluka madeni kalup, Bah madeni battal ve Bilecik madeni battal kalmtr (s. 185) eklinde ikayetlerde bulunmaktadr. Askerler sefere kmamaya bahane olarak sk sk Kasm aynn yaklamasn kullanmaktadrlar. Kasm ay yaklanca, yenierilerin klaklara dnmek istemeleri komutanlarn zor durumda brakmaktadr: imden sonra ruz-i kasm karibdir, seferden avdet olundu deyu herkes kprye can atp ve arabalar ile bir alay esirleri olup, heman kprden mukaddemce ubur etmek sevdasnda idiler. Veziriazam ziyade gazab birle asakire aalar kapusunda yoklama ferman olunup gn vade ederler. Sefere memur olunup badehu orduda mevcud bulunmayanlarn dirlikleri katolunur deyu tekidler olunur (s. 48, 81). Asakir-i slm gayri karar etmeyip, ruz-i kasm karibtir deyu Ostorgon vakti deildr deyp ordu-y humayun ile Tata kalasndan avdet edip (...) (s. 199). Yenieri oca ittifak zere cevab verdiler: Vakit dar oldu, ruz-i kasm eyyam karb, inaallah badehu Ostorgondur (s. 63). Ordu Kasmdan sonra balayan klak vaktinde de bo durmamakta ve mesela ekya takibiyle uramaktadr. Belgradda iki yz adamyla haramilik yapan Damyan eedd-i siyasetle bazar yerinde ihrak ettiler ve tevabilerin kzaa gerip ehirde gezdirip ate ile siyaset olunmutur (s. 207). Topular Katibi Tarihini Osmanl mverrihlerinden sadece Katip elebi Fezlekede kullanm, Naima ise eserden Fezleke vastasyla istifade etmitir. (Abdlhamit Krmz)
36
brahim Peevi [Peuylu brahim], Peev Tarihi,

Bekir Stk Baykal (haz.), Ankara: Kltr Bakanl, 1992, 2 cilt. Bir XVII. yzyl kronii olan iki ciltlik Peev Tarihi, 1520-1640 arasndaki (I. brahim devrine kadar olan) olaylar iermektedir. Moha ve Zigetvar arasndaki Pete doduu iin, Peev (Peuylu) lakab ile tannan Peev brahim Efendi (1574-1649?) tarafndan yazlan eserde, 8 padiaha (Kann, II. Selim, III. Murat, III. Mehmet, I. Ahmet, I. Mustafa, Gen Osman ve IV. Murata) kronolojik olarak yer veriliyor. Hakknda ok fazla bilgiye sahip olamadmz Peev brahim Efendi, Lala Mehmed Paann serdarl srasnda savalara katlm, ona intisap etmitir. Macarca bildii iin bar grmelerinde grev alm, maliye konusunda gsterdii baardan dolay da defterdar olmu biridir. Ayrca mukabelecilik, tahrir, beylerbeyilik, valilik gibi muhtelif grevlerde de bulunmutur. Kannnin clusundan balayan, arlkl olarak Kann dnemini anlatan Peev brahim Efendi; kitabn, Kannnin gazalar eklinde bir balkla 1641de Budin Beylerbeyi Vezir Mustafa Paaya takdim etmitir. Mustafa Paann, bu tarihlerde yalnz savalarn deil anlamalarn da ok olduuna dikkat ekmesi zerine, bu anlamalar da ekleyerek kitabn geniletmitir. Peev Tarihi, eletirel bir slba sahip. Ulemdan, brokrasiden, ynetimden baz kiileri eletiriyor. 1649da yaymlanan Peev Tarihi yeri geldike kaynaklarn belirtiyor. Dier kroniklerde olduundan ok daha fazla kaynak kullanlmtr. Mellif, kitabn giriinde bu kaynaklar dile getiriyor. Yabanc kaynaklardan pasajlar veriyor. Dolaysyla Peev Tarihi yabanc kaynaklar da kullanan bir eserdir. Ana kaynaklar arasnda Celalzade Nianc Mustafa Bey, kardei Celalzade Salih Efendi, Ramazanzade Mehmet, usta air Ali Efendi, Hasanbeyzade Efendi, Hadidi ve Katip Mehmet Efendi tarihlerini zikrediyor. Bu kroniklerde anlatlanlarla tamamyla uygun dmek artyla kaleme aldn belirttii eserinde, gnn Trkesiyle yabanc terim ve deyimlere de yer veriyor. Bir olay anlatrken onu hangi kaynaktan aldn sylyor. Yani olaylar tamamen kaynak kullanarak beyan ediyor. Neyi nereden aldn, yeri geldiinde eser ad ve yazar ad vermek suretiyle belirtiyor. Kendisinin ilmiyeden bir ilim adam olamadna dikkat ekerek dilinin sade olduunu vurguluyor. Bununla birlikte mellifin ilgin bir zellii de, kitaplara olan merak. Houna giden kitaplar ktphanesine aldn reniyoruz eserinden.
37
Peev Tarihi; akc, gzel bir anlatma sahiptir. Fetihleri anlatrken skc, kuru bir anlatm yok. Gerektiinde ksa kesiyor. Dierlerine gre, en ilgin taraflarndan biri de, zellikle Kannnin Balkanlardaki fetihlerini (savalarn) anlatrken yabanc kaynaklardan pasajlar evirmesidir. Mesela, Moha Sava iin bu acaba yabanc kaynaklarda nasl ele alnmtr? diye soruyor ve kaynan da verip tercme yapyor. Kitapta uzun bir blm var bu ekilde. Balkan kaynaklarndan Moha Seferini naklediyor. Macar tarihinden eviriler de yapyor. Ksacas, yabanc kaynaklar kullanan ve onlara geni yer veren bir eser olarak da Peev Tarihi ahsna mnhasr bir nitelik tayor. Kendi tarihinin dnda kar tarafn tarihinden olaylarn nasl aktarldn dikkate almak tarih yazcl asndan nemli bir gelimedir. Ana hatlaryla eser; padiahlarn fetihlerini, brokrat biyografilerini, yenilikler (mesela matbaann kuruluu, kahve ve ttn vb.), acayip ve garaip eyler bal altnda enteresan baz olaylar, Seydi Ali Reise dair bilgileri ieriyor. Tasavvuf ve gelenee dair bilgiler de sunuyor. Bu nedenle brokrasi tarihi, sosyal tarih, kltr tarihi, sava tarihi asndan nemli bir kaynaktr. Resm bir kronik deildir. Genel olarak anlatmnda, mesela Kannden bahsederken, onunla ilgili kanaatlerini aktarrken baz iyi grd eyleri satrlarna dkyor. Kanun dneminin tara tekilatn anlatrken; Kannnin zellikle tara yneticilerini uzun sre grevlerinde braktn ve ksa srede sebepsiz olarak grevden almadn, bu grevlerin, mazul olduklar dnemde dahi geinecek kadar gelire sahip olduklarn vurguluyor. Mstakil bir balk altnda, onun adil ynetimiyle ilgili rnekler veriyor. Bu noktada dikkat eken ey Peevde k paradigmas syleminin olmaydr. Kann dnemine vurgu yaparak kendi zamanndaki ksa grevlendirmeleri veya sebepsiz grevden almalar, dolayl olarak eletirmektedir. Yaad devirde bir kimsenin sadece grevinden alnmakla kalmayp bir de mallarna el konulmasna, yani hibir yaama imkan braklmadna iaret eden mellif, ayn zamanda, Kann dndaki dier alt padiahn saf olduklarna, kimisinin ikiye dkn olduuna, kimisinin hamam sefalarna, mzik sefalarna, av merasimlerine de dikkat ekiyor. Fakat btn bunlar anlatrken eletirel bir slup kullanmyor. Bir eletiri cmlesi yer almyor metinde. Dier biyografilerde; sadrazamlar, vezirleri, ulema ve eyhleri anlatrken de, birka istisna ha38
ri, ok fazla eletirdii bir kimse yok. emsi Paa gibi baz kiilerle zellikle urayor. emsi Paann karaktersiz, hilebaz, az iyi laf yapan, biraz kat bir tip olduunu sylyor. Dnemin padiahna ilk rveti aldrann da o olduunu belirtiyor. Padiah ve devlet adamlarnn biyografilerinden sonra, sultanlarn fetihlerini anlatyor. Bu fetihlerde, zellikle kara savalar youn olarak yer alyor. Donanma ve deniz savalarna ok az yer verilmi. Sadece Kann dneminde Hindistana giden Seydi Ali Reis ile ilgili bilgiler veriyor ama, donanma tarihi alanlar iin fazla bir veri yok bu kitapta. Fetihleri anlatrken, Kann dnemindeki kaynaklar kullanyor. zellikle IV. Mehmetten sonraki sava anlatmlar daha da renkleniyor. Bu dnemde kendisi savaa katld iin daha da ayrntl bir anlatm var. Estergon kalesinin d, yeniden aln gibi olaylar daha ayrntl anlatyor. Estergon kalesi dtnde, onu teslim eden ve kale daha sonra tekrar fethedildiinde anlama yapanlarn arasnda kendisi de bulunuyor. Bu nedenle, III. Mehmetten ncekiler, yani Kann ve II. Selim dnemi nisbeten baka kaynaklardan daha fazla yararlanarak aktarlmaktadr. III. Mehmetin tahta kndan itibaren, bilfiil olaylarn iinde yer ald iin, baka kaynaklardan da yararlanmakla birlikte kendi mahedelerine yer veriyor. Peev Tarihinde zerinde durulan bir baka konu tasavvuf ve mitolojidir. Mesela bir yerde kazaskerlik ve kadlk yapm Arapzadeden bahsediyor ve onun eyhlere olan hrmetsizliini ar vurgulayarak anlatyor. Tasavvufa meyilli biri olarak, tasavvuf kart insanlar eletiriyor. Kannnin ehzdelerine dzenledii snnet leninin birincisinin krk gn krk gece srmesine ramen dierinin on gn srmesi nedeniyle, bu tr eylere nem vermeyip gevek davrandn ileri srerek Ltfi Paay eletiriyor. lgi ekici dier bir vurgu, kitaptan fal bakmakla alakaldr. Astrolojiyi ve kitaptan fal bakmay nemsiyor. Astrolojinin gayb bilmek anlamna gelmediini, yani bir adamn gne battktan sonra karanlk olacak demesi nasl kiiyi kfre sokmuyorsa, insanlarn yldza bakarak akl yrtmesinin de normal olduunu iddia ediyor. Dolaysyla Peev brahim Efendi; astroloji, fal, tasavvuf gibi biraz daha soyut eylere nem veren, meyli olan birisi. Bununla birlikte mellif, kitapta zaman zaman yenilikler, acayip, garaib gibi balklar altnda ilgin olaylar anlatyor. Yenilikler ierisinde zellikle matbaa, kahve ve ttn anlatm. Eserini yazd tarihler MteferriKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
39
kadan yz yl nce olmasna ramen matbaa ile ilgili gavur icad gibi bir retorik kullanmyor. Aksine matbaa ve kullanlmasyla ilgili olumlu bir bak var. Ayn zamanda kahveyle ilgili bir blm var. Peev brahim Efendi; kahvenin 1554den nce kesinlikle ne Anadoluda, ne de stanbulda bulunmadndan, kahvenin Halepten Hakim, amdan ems adndaki kiiler tarafndan getirildiinden, bunlarn Tahtakaleye kahvehane atklarndan, ondan sonra buralarda kmelenmelerin baladndan bahsetmektedir. Ulemadan tasavvuf ehline, brokraside yer alan devlet adamlarna kadar birok insann belirli mevzular buralarda tarttklarn ifade ediyor. Kahvenin caizlii ile ilgili tartmalara da yer veren mellif, hemen sonra ttn deerlendiriyor. Ttnn 1600 ylnda ngilizler tarafndan Osmanllara getirildiini, getirilirken de bu rutubeti kaldrr; grip, souk algnl gibi eyleri de iyiletirir diyerek yaygnlatrldn dile getiriyor. Gerekten de rutubetin kaldrlmasyla ilgili bir faydas vardr, ama ka tane yangna sebep oldu bu sigara, zevkten baka hibir faydas da yok diyerek eletiriyor. Yine, ilgin olaylar ierisinde sosyal olaylar kategorisinde deerlendirilebilecek bir olay anlatlyor. Olay stanbulda yaayan halkn gvenlii ve asayii ile ilgilidir. Eserde gelenekle ilgili ipular da mevcut. Mesela I. Ahmetin; snnet leni dzenlerken, Kanunnin yapt snnet lenlerinin defterlerine bakarak masraflar, kimlerin davet edildiini incelediini ve o dorultuda hazrlklar yaptn belirtiyor. Byle bir brokratik gelenekle, arivin grd fonksiyonla ilgili ilgin bir nokta bu. Defterdar olduu iin bu bilgiyi vermesi doaldr. Peev Tarihinde gelenek ve gelenein nemi ile ilgili bir dier anekdot da udur: Padiah; kendisini yanl bilgilendirip bir adamn lmne neden olduu iin, ceza olarak, kendisini yanl ynlendiren sadrazamnn gzlerinin dalanmasn emreder. Bunun zerine, dierleri bu cezann ilk defa uygulanacana, bu karar bir kez verilirse bundan sonra gelenek haline gelebileceine dikkat ekerler ve padiah verdii verdii bu emirden vazgeirirler. Sadrazama, eskiden olduu gibi srgn cezas verilir. Kitapta snnet lenleri detayl olarak ele alnmtr. nk bir snnet leninin hem toplumsal, hem siyas boyutlar vardr. O dnemdeki btn Avrupa devletlerinin krallar ve elileri stanbula davet ediliyor. Onlarla grmeler yaplyor. Bu ynyle snnet, uluslararas ilikiler asndan nemli bir merasim haline gelmiti. Bununla birlikte ierdeki gruplarla
40
(ulema, brokrat ve eyhlerle) iliki kurma asndan da bir ilev grmekteydi. Bu gruplarla ayr ayr toplantlar tertip ediliyor. Toplantlarn ilki Osmanl Devletinin gerek tarada, gerek stanbulda grev yapan brokratlaryla; ikincisi, ulema ile; ncs de eyhlerle yaplyor. Bir de, trenin toplumsal boyutu var: stanbul halk datlan eitli yiyecek ve dllerle taltif ediliyor. Eserde son olarak dikkat eken bir husus da, Osmanllarla ah Tahmasb arasndaki yazmalarn metinlerinin tamamn veriyor olmasdr. Bu mektuplarda iilerin kendilerini savunmalar ile Osmanllarn Snnileri savunmalarna dair ak bir tartma var. Peev Tarihi, Bekir Stk Baykal tarafndan transkribe edilerek Kltr Bakanl Yaynlarnn 1000 Temel Eser serisi iinde iki cilt olarak -birinci cilt 1981, ikinci cilt 1982 tarihlerinde- yaynlanmtr. (F. Samime nceolu)
Mustafa Naima Efendi, Naima Tarihi,

Zuhuri Danman (haz.), stanbul: Zuhuri Danman Yaynevi, 1969, 6 cilt. Naima Tarihinin, yazar Naima Mustafa Efendinin ilk resm tarih yazcs (vakanvis) olmas dolaysyla Osmanl tarihiliinde ayr bir yeri vardr. Bu nedenle Naima ve eserini deerlendirmeden nce, Osmanl tarih yazclnn kaynaklar ve geliimi zerinde durulacaktr. Bilindii gibi, Osmanl aratrmalarnn iki nemli kayna vardr. Bunlardan birincisi vesikalardr. Bunlar, ok zengin ariv vesikalardr. Dnyada ne Batda, ne de herhangi bir Mslman devlette bu kadar ok vesikaya, ariv malzemesine rastlamak mmkn deildir. kinci ana kaynak ise, vekayinmelerdir. Bunlar da ariv vesikalar gibi dnyaca bilinen, btn dnyada deer verilen, Batllarn kronik dedikleri kaynaklardr. Yazarnn kendi gzlemlerine, mahedelerine dayanarak olaylarn vuku bulduu dnemlerde yazlan vekayinmeler olduu gibi, daha nceki dnemlerin olaylarn anlatan vekayinmeler de vardr. Btn bu vekayinmelerin kaynak deeri vardr ve bunlara itibar edilir.
41
Vekayinmelere bakldnda, zmrenin vekayinme yazmnda n plana ktn grmekteyiz. Bunlarn banda ulema snf gelmektedir. Ulema snfnn, medrese eitimi grdkleri iin salam bir tahsilleri vardr, keskin bir gzlem sahibidirler ve bu snf, toplumu ok iyi tanyan bir zmredir. Gerek medrese eitiminin geleneksel bir eitim olmas, gerekse toplumla eitli vesilelerle btnlemi olmalar dolaysyla toplumu tanmaktadrlar. Devlet hizmetinde birebir bulunduklar iin tekilat yapsn da bilmektedirler. Bu nedenlerden dolay ulemann telif etmi olduu vekayinmeler, kymetli vekayinmelerdir. Genellikle de kendi dnemlerine aittir. kinci nemli zmre, katip zmresi denilen, ou kere brokraside, brokrasinin ynlendirilmesinde hizmet gren zmredir. ncs, devlet adamlarnn kaleme alm olduklar vekayinmelerdir. Bu zmrenin yani seyfiyye dediimiz, ynetici zmresinin yazm olduklar vekayinmelerin says ok azdr. Ana omurgay, ulema ve ketebenin yani ilmiyenin ve kalemiyyenin telif etmi olduklar vekayinmeler tekil etmektedir. Bu nokta-i nazardan Naimaya baklacak olursa, Naima kalemiyyeden bir aydndr. Kendisi Mustafa Naima Efendi veya Naima Mustafa Efendi olarak bilinmektedir. Asl ad Mustafadr. Naima ise mahlasdr, lakap olarak verilmitir. Bir Osmanl gelenei olarak kaleme intisap edenlere mahlaslar verilmektedir. Kendisine de Naim ismi verilmitir. Bu isim, daha sonra Naimaya dnmtr. Baz kaynaklarda Naim Mustafa Efendi eklinde de gemektedir. Ailesi Haleplidir. Dedesi Halepte yenieri aas; babas yenieri serdardr. Dolaysyla Naima askeriyye zmresinden bir aileye mensuptur. Ailesi Halepin itibarl ve varlkl bir ailesidir. Eserin baz ksmlarnda babas hakknda yer yer bilgiler veren Naima, Halepte iyi bir eitim grdkten sonra stanbula gelmitir. Doum tarihi olarak baz kaynaklar 1655 tarihini gstermektedirler. Vefat tarihi ise 1716dr. Edebiyata, tarihe, ilm-i ncuma, bir lde de felsefe ve sosyolojiye aina olmas dolaysyla Naima, kendisinden nceki vekayinme melliflerinden daha farkl bir yere sahiptir. zellikle ilm-i ncuma olan ilgisi nemlidir. bn Halduna kar byk bir hayranl vardr ki eserinin mukaddime ksmna bakldnda bu hayranlk grlmektedir. Elli sayfalk mukaddime ksmnda bn Haldunun fikirlerine ball, o fikirlerden hareketle baz tahliller yapt mahede edilmektedir. stanbula geldiinde Enderuna alnan Naima, ayn zamanda Bayezid Camiindeki ders halkasna da dahil oluyor. Yine Osmanlda olduka yaygn
42
olan birine intisap etme gelenei erevesinde Amcazade Hseyin Paa tarafndan himaye edilir. Bu himaye vesilesiyle eitli muhitlerden kimselerle tanr ve bylece ksa zamanda kendini o ilim ve edebiyat muhitlerinde tantr. Tahminen XVII. yzyln sonlarna doru vakanvislik grevine getirilen Naima, bylece Osmanlnn ilk resm vakanvisi olmutur. Malum olduu zere vakanvislik resmi tarih yazcldr. Osmanllarda bu, birka safhadan gemitir. lk dnemlerde, mesela Fatih Sultan Mehmet dneminde, Karaman Mehmet Paa, krullah gibi tarih yazarlar karmza kyor. Yine bu dnemde Tursun Bey Tarih-i Ebul Fethi yazyor. Bunlar resmi tarihiliin ilk yar resm rneklerini tekil ederler. Arkasndan II. Bayezid zamannda Kemal Paazade ile dris-i Bitlisye tarih yazma grevi veriliyor ki bunlar da resm bir grev ile deil, padiahn talebi zerine yazlan eserledir. Bu eserler, bir nevi, daha sonraki resm tarihiliin balangcdrlar. Ondan sonra Kann devrinin balarnda 1535te ehnamecilik balyor. ehnamecilik, gerekten bir resm tarihiliktir. Bu eserlerde, padiahlarn faaliyetleri, saray muhitindeki olaylar, seferler, zaferler vs. kaleme alnyor. Daha sonra inktaa urayan ehnamecilik literatrne bakldnda Fethullah Arif elebi, Seyyid Lokman, brahim Mlhemi gibi isimler dikkati ekiyor. Nihayet ondan sonra yeni bir grev olarak vakanvislik resmi tarih yazcl olarak ortaya kmaktadr. Naima, vakanvislik grevine ilk tayin edilen kiidir. Naima bu greve tayin edilince Kprl ailesinden olan Amcazade Hseyin Paa daha nce kendisine tevdi edilmi olan arihl Menarzade Ahmet Efendinin yazm olduu tarihin msveddelerini Naimaya verir. Kendisinden arihl Menarzadenin msveddelerinden balayarak, onun bitirdii yerden devam edip, 1710lu yllara kadar, yani kendi dnemine kadar olan vekayii zabdetmesi istenir. Naima, elindeki msveddeleri ok iyi deerlendirerek devrald eseri kuvvetli kalemiyle telif eder. Mellif, ou zaman kaynak zikretmemekle birlikte, baz olaylar aktarrken, Katip elebi u ekilde sylemekle birlikte Hasan Beyzadenin bu konudaki gr daha uygundur gibi birka kaynan birden ismini veriyor. Kaynaklar karlatrrken gsterdii bu maharet, Naimaya ok gl bir tarihi olma vasf kazandryor. Eser, H. 1000 tarihinden H. 1070 tarihine kadar geliyor, yani hicri olarak yetmi yllk vakay ihtiva ediyor. Miladi olarak ise 1591in sonlarndan balayarak 1660 ylna kadarki sreci kapsamaktadr. Dier taraftan, Naima TariKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
43
hinin baz nshalar, zellikle Topkap Sarayndaki Revan Ktphanesinde, Nuruosmaniye ve Bayezid Devlet Ktphanesinde bulunan nshalarndan birer tanesi 1000 tarihinden deil, 982 ylndan balamaktadr. Mellif, sz konusu nshalarda, aradaki bu 18 yllk olaylara ok ksa olarak yer vermitir. Fakat daha sonraki almalarda eserin 1000 tarihinden balayan nshalar esas alnmtr. slm Ansiklopedisine Naima maddesini yazan Cavit Baysunun rencilerinden Mnir Aktepe, Naima Tarihinin nshalaryla ilgili Naima Tarihinin Nshalarna Dair balkl bir makale kaleme almtr. Naima Tarihine kaynak deeri asndan bakldnda, iki kaynaa dayand mahede edilmektedir: Birisi yazl kaynaklar -ana kaynaklar olarak-, bir de czi nitelikte ifahi kaynaklar. Yazl kaynaklar arasnda bilhassa on, onbir tane eser n plana kmaktadr. Bunlarn banda Katip elebinin Fezlekesi gelmektedir. Dierleri ise Hasan Beyzadenin Tarihi, Vecihi Tarihi, Kara elebizde Abdlaziz Efendinin Zeyl-i Ravzatl Ebrar, Topular Katibi Abdlkadir Efendinin eseri, Peevi Tarihi, Abdi Paann Vekayinmesi, sazde Tarihi ve Mehmet bin Mehmetin Nuhbett-Tevarih vel Ahbardr. Hem eserinin kendi dnemini ihtiva etmiyor olmas, hem de arlkl olarak baka kaynaklardan aynen yaplan iktibaslarla olaylarn anlatlyor olmasna ramen Naima Tarihini nemli klan ey, bu kaynaklar deerlendirerek nakletmesidir. Ayrca, tarihilik ile ilgili grlerini de beyan etmektedir. Osmanl Dneminde vekayinmelerin birou baslmam, bazlar da ksmen ve/veya bir defaya mahsus baslm olmasna ramen Naima Tarihinin, Osmanllar zamannda 1147 (1734 tarihli Mteferrika basks), 1252 (1836) ve 1281 (1864), 1283 (1866) yllar arasnda drt kere baslmas eserin ok hretli, kabul grm bir eser olduunu gstermektedir. Cevdet Paa dahi kendi hretine ramen ancak kere baslabilmitir. Mteferrika basks, iki kaln cilt halindedir. 1252 basks tam bir bask deildir. Ama daha sonraki alt ciltlik iki basks, Mteferrikadan nemli lde istifade edilerek yaynlanmtr. Feyzullah Efendi Vakas ayr bir eserdir. Ancak Naima Tarihinin sonuna eklenmitir. Bir dier ekleme de, eserin ba tarafna Mteferrikann yazd nszdr. ifah kaynaklarn banda ise Maanolu Hseyin gelmektedir. Maanolu Hseyinden nemli baz nakiller de bulunmaktadr. Ama tm bu yazl ve szl kaynaklara ramen esas itibariyle eserin kayna arihl Menarzadenin msveddeleridir.
44
Buraya kadar kaynaklar asndan deerlendirilen Naima Tarihinin tesirlerine bakldnda, Naima Tarihi hakikaten hibir esere nasip olamayan bir yaygnlk kazanmtr. ngilizceye tercme edilmitir. Devlet-i Osmaniye Tarihinde Hammer, esere ok nem vermektedir. Daha sonra XIX. yzylda eitli toplantlarda, sohbetlerde adeta hikaye gibi okutulan kitap, -yine mehur hukuku Ebul Ulann eserlerinden rendiimiz kadaryla- Msrda ders kitab olarak okutuluyor. Naima Tarihi ile ilgili biri yurt dnda, biri ise yurt iinde olmak zere iki tane doktora tezi almas mevcuttur. Ahmet Vefik de Alimler ve Sanatkarlar adl eserinde Naimaya yer vermitir. Eserde 1400 civarnda balk bulunmaktadr Dier Osmanl tarihleri ile mukayese edildiinde slubu ve anlatm tarz olduka standarttr. Eserde baz konular arlkl olarak ilenmektedir. Ksem Sultan, saray entrikalar, pir Paa Olay, Gen Osman Vakas, Girit Vakas, Aalarn yenieri aas, silahtarlar, sipahiler aas, yani o devrin askerlerinin- olaylara mdahalesi ile ilgili ok canl anlatmlar vardr. Ulema, asker ve siyasetiler arasndaki tartmalar gerekten canl bir ekilde anlatmaktadr. Bir dier orijinal olmayan ama Naimaya boyut kazandran yn de, kendisinin felsefeye ve sosyolojiye olan merakdr ve o merak dolaysyla eserinin bana elli sayfalk bir giri yazmtr. Giri ksmnda anasr- erbaa denilen kainatn oluumundaki su, ate, toprak, hava gibi maddeleri deerlendiren mellif; etvar hamse olarak tanmlanan -cemiyet ve devletlerin aynen insanlar gibi doum, ocukluk dnemi, genlik dnemi, olgunluk/ihtiyarlk ve lm dnemini ifade eden- nazariyeden bahseder. Malum olduu zere bu, bn Haldunun tavrlar nazariyesidir. Olaylar, bu nazariyelere dayanarak anlatmaktadr. Bu ksmn orijinal taraf yoktur, bir zetlemeden ibarettir. Sadece Naimann felsefeye ve sosyolojiye olan meraknn bir tezahrdr. Tarihide bulunmas gereken zelliklere dair naklettii ksmlar vardr. Bunlar da, yine daha nceki tarihilerden iktibas edilmi ksmlardr. Eserde yer yer, Arapa, Farsa ve Trke ksa ve uzun iirlere, ktalara, beyitlere, msralara rastlyoruz. Bunlar da yine daha nceki gelenee uygun olarak verilmi olan hususlardr. Sonu olarak u sylenebilir: Naima Tarihi, gerek kaynaklar ve bu kaynaklar kullan itibariyle, gerekse de tesirleri itibariyle daha nceki tarihlerden farkl bir izgi gstermektedir. Eserde, elkap ve unvan sfatlarnn kullanm ile ilgili ortaya kan arpc olaylardan bahseden Naima, Osmanl brokrasisinden gelen mektupta
45
Avusturya mparatoruna Neme Kral diye hitap edilmesinin neden olduu diplomatik krize yer veriyor. Avusturyaya gnderilen elinin eline verilen name-i hmayunda, Avusturya mparatoruna sen ki Neme Kralsn diye hitap edilir. Avusturya kendini imparator olarak grd iin bunu kltc bir hitap olarak telakki eder ve itiraz ederler. Bunun zerine Divan- Hmayun toplanr ve Devir artk mudaraa devridir. Biz, bunlara tavr koyacak, ltimatom verebilecek deiliz. Dedikleri gibi deitirelim denir. Bu olay, XVII. yzyln sonlarnda Osmanlnn bulunduu gc ve halet-i ruhiyeyi tasvir eden dikkat ekici bir olaydr. Yine bir baka olay, randaki Snni-ii ihtilafdr. Eser, zellikle tekilat tarihi asndan ok kymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Emannameler, ahitnameler, fetvalar, meveret, enderun, divanda baklan meseleler, ikindi divan, kap kulu, tebdil-i kyafet gezme, bera, hatt hmayun, arzuhaller, ulemann durumu, beyatlar, hayat art ve vezaret, mansp tevcihleri, Osmanl brokrasisinde kullanlan defterler gibi hem diplomasi, hem brokrasi, hem de tekilat tarihi ile ilgili ok deerli bilgiler sunmaktadr. Son olarak, eserin dili ile ilgili olarak unlar sylenebilir: XIX. yzylda Trkenin Cevdet Paada ulat merhale bir kenarda tutulmak kayd ile, Naimann dili gerekten rahat anlalan bir dildir. Her ne kadar yer yer gnmzde kullanlmayan z Trke kelimelere rastlanyor ise de, olduka oturmu bir dile sahiptir. (F. Samime nceolu)
Mehmed Halife, Tarih-i Glman,

Kamil Su (haz.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1986, xii+ 207 s. Tarih-i Glman, Mehmet Halife tarafndan kaleme alnan bir eserdir. XVII. yzyla ait bu eser, IV. Murat, Sultan brahim ve IV. Mehmet olmak zere padiah dnemini, yani 1623-1665 dnemlerini kapsamaktadr. Aslen Bosnal olan Mehmet Halife; sadece tarihi deil, ayn zamanda iirleriyle de bilinen bir yazardr. lfet mahlasyla yazd iirleri vardr.
46
1620-1631 arasnda Bosnadan stanbula gelen mellif, burada padiahn saraynda i olan olarak grev almtr. olan olduktan sonra Kenan Paann hizmetine girmitir. Kenan Paa azledilinceye kadar onunla birlikte seferlere katlan Mehmet Halife, paa azledilince 1637de tekrar stanbula dnmtr. 1637 ylndan vefat ettii tarihe kadar, zaman zaman eitli grevleri dolaysyla stanbul dnda bulunsa da, stanbulda sarayn ierisinde yaamtr. Dolaysyla eserinde yer verdii olaylara ok yakndan ahit olmutur. Kenan Paann dnda Tarhuncu Ahmet Paa ve Zurnazen Arnavut Mustafa Paann hizmetlerinde de bulunmutur. Enderunda halifelik mertebesine kadar ykselmitir. tane redaksiyonu olan kitap bab, on be blm ve bir hatimeden oluuyor. stanbul niversitesi Tarih Dergisinde, Tarih-i Glmannin ilk redaksiyonuna dair 1973 ylnda yaynlanm Bekir Ktkolunun bir yazs mevcuttur. Ktkolu, bu makalesinde, Ahmet Refikin kendi ahs ktphanesinde olan matbu nshay, Viyana yazmasn, Trk Tarih Kurumu Ktphanesinde bulunan yazmay ve Revan Kk Ktphanesindeki nshay karlatrmakta, nshalar arasndaki farklardan bahsetmektedir. Bu, kitabn serencam asndan bize ilgin fikirler veriyor. Mellif; 1659da yazmaya balad eserinin, ilk el yazmasnda kronolojik bir sra takip etmedii halde, sonraki dzenlemelerinde buna dikkat ediyor. Saray iinde geen politik olaylara dair birinci azdan bilgiler ieren kitap; 1623ten, yani IV. Murat dneminden balyor. lk olarak ksaca kendi biyografisine yer veren Mehmet Halife, her babda bir padiah ve dnemini anlatmaktadr. lk bab, IV. Murat zamann; ikinci bab Sultan brahim zamann ve son bab da IV. Mehmet zamann ieriyor. Eserin en temel zellii; Mehmet Halifenin saray evresinden birisi olmas, yani orada i olan olarak yaad iin olaylara ok hakim olarak gzkmesidir. Mellif, baka kaynaklara atf yapmam ve tamamen kendi yaadklarn yazmtr. Harem-i Hmayunda iken yazd iin eserine Glman ismini verdiini sylyor. Saray ierisinde geen ve politik meselelere dair bilgileri sunan kitaptan; hem mellifin maiyetinde bulunduu kimselerin bana gelenler, hem de genel olarak Osmanl mparatorluunun geirdii vakalara dair bir bilgi elde etmek mmkndr. Metinde; bilhassa Sultan brahim ve IV. MehKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
47
met zamannda -Kprl baa gelinceye kadarki srete- halin hep ktye gitmesine ve bu ktye gidiin nne bir trl geilememesine dair serzeniler mevcut. Kprl baa getikten sonra ortaya kan dzelmeler cokuyla anlatlyor. Belgrad ve Neme zerine yaplan seferlerdeki anlatm olduka canldr. Kprl Mehmet Paann Boaz Seferi ile ilgili bilgiler de aktarlmaktadr. te taraftan, Ahmet Paann yaplan fazla harcamalara ynelik sylemi, ilk gelir gider dengesini hazrlamas ve buna gsterilen tepkiler eserde yer alan dier konulardandr. Ayrca, IV. Mehmetle alkal olarak oradaki entrikalarn ve Valide Sultann etkisi, liyakatl vezirlerin baa getirilmeyip eitli koalisyonlarla ve entrikalarla alaa edilmesine dair olaylar anlatlmaktadr. Bununla birlikte dier kroniklerden farkl olarak nar Vakasn, Fazl Ahmet Paann Uyvar Seferini ayrntl olarak anlatmaktadr. Burada ehir tarihi asndan dikkat eken bir dier husus fetihten 1660 (1070) tarihine kadar stanbulun ne byk bir ehir haline geldiini, fakat byk bir yangnla nasl harabolduunu aktarmasdr. Birinci blmde, IV. Murat dnemi olaylarna ksaca yer veren mellif; ikinci blmde, Sultan brahim dnemindeki isyanlara ve nedenlerine deinmekte ve Padiaha yakan o idi ki, kyafet deitirerek memleketin durumunu sorutursun, ta ki vezirin ve yaknlarnn ona nasl grndklerini bilmesi, kendisi hakknda halkn neler sylediini, ektiklerini, aclarn ve zulmlerini, kimden geldiini sorup renmesi gerekti. Bylece halk ondan uzaklamaz, canna kast etmezdi. nk halk yz evirince durum gleir. Merhum Sultan Murat her zaman kyafet deitirip gezer memleket durumunda ziyadesiyle bilgi edinirdi diyerek Sultan brahimi eletirmektedir. Burada dikkat ekici bir dier husus ise, Cinci hoca ve ekerpare Kadn adnda iki kiiden ve bunlarn ortaya kardklar fesatlardan bahsetmesidir. IV. Mehmet dnemindeki olaylar ieren nc blmde Mehmet Halife, IV. Mehmetin ne zaman doduu, ne zaman tahta kt ile ilgili ksa bir giriin ardndan Melek Ahmet Paa, Siyavu Paa, Ahmet Paa, pir Paa, Sleyman Paa, Kprl Mehmet Paann sadrazam olarak grev yaptklar dnemlerin olaylarna deinir. Eserde son olarak, hkm sahibi olan kimselere nasihat yollu birka sz, IV. Mehmetin ahlak ve sarayda yrrlkte olan tre ve kurallara yer vermektedir.
48
Osmanlnn dzenden kaosa srklendii bir dnemin saray evresinden biri tarafndan kayda alnm bu eser, brokrasi tarihi, maliye tarihi, Osmanlnn XVII. yzyldaki reformlar (bilhassa, Tarhuncu Ahmet Paa ve Kprlnn reformlar), tekilat tarihi (zellikle Enderun tekilat) asndan nemli kaynaklar arasnda yer almaktadr. (F. Samime nceolu)
Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-beyan f Kavanin-i li Osman,

Sevim lgrel (yay. haz.), Ankara: TTK, 1988, xxix+338 s. Telhisl-Beyan f Kavanin-i l-i Osman adn tayan XVII. yzyl kanunnmesi, Sevim lgrel tarafndan yayna hazrlanm ve Trk Tarih Kurumu tarafndan yaymlanmtr. Hezarfen Hseyin Efendinin telif ettii bu esere ilikin tartma noktalarndan ilki, eserin yazl tarihi ile ilgilidir: lgrel yayna hazrlad bu eserin H. 1086 / M. 1675te yazlm olduunu belirtse de (s. 4 ve 13), metin iinde iki yerde Hezarfen, daha sonraki tarihleri zikretmitir (192. sayfada mhri vezaret 1094 senesinin 26. eharenbih gn Kara brahim Paaya verildi ve 195. sayfada, eyhlislam eyhzade Ali Efendinin 1097 Zilkadesinin 9. gn azl Bursaya nefy olundu). lgrel; mellifin lm tarihi olarak 1089 tarihini, Bursal Mehmed Tahire dayanarak tercih ederken, Flgelde yer alan 1103 tarihinin hangi kaynaa dayand bilinmemektedir diyor. Halbuki metinde 1094 ve 1097 kaytlarnn yer almas, Hezarfenin 1089da lmediini ve Flgelden baka Anhegger, Babinger ve Rossinin de verdii 1103 tarihinin geree daha yakn olduunu gstermektedir. IV. Mehmedin tarih hocaln stlenmi, 1669 Kandiye Gazasnda bulunmu ve muhtemelen Defter Eminliine kadar ykselmi olan Hezarfen, eserlerinde, Batl kaynaklardan istifade eden ilk kiidir. stanbula gelen Antoine Galland, Kont Ferdinand Marsigli, Dimitri Kantemir, Petis de la Croix gibi Avrupal bilginlerle grmelerde bulunmu ve devlet, tarih ve corafya uuru gelimi bir alimdi. Katl-i vzera, veziriazamn ilerine karma, onun arzlarn geri dndrme, masraflarn artmas, gelirlerin azalmas, vergi muafiyetlerinin yaygnlamaKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
49
s, vukuf ehli olmayanlara beylerbeyilik verilmesi, serhad ahvaline mukayyed olunmamas, idamn uygulanmamas, reayann kolayca kapkulu olabilmesi, tmarlarn ehil olmayanlara datlmas, kaptanlarn ve tersane ehlinin imtihan edilmemesi, narha itibarn kalkmas gibi konularda bizzat padiah ve dier idarecileri eletiren Hezarfen, gelirlerin artmas iin sene tashihi, yani ems-kamer takvim kullanmnda farklln kaldrlmasn nermektedir. Daha nce dorudan padiahn nasb ve azledebildii Yenieri aalarn deitirmesi ve Yank Seferinde, eskiden bizzat padiahn ikram ederek dier mluka takdim kld Krm Hann arlamas gibi gerekelerle, Sabk Veziriazam Sinan Paay da devletin trelerini sarsmakla eletiren Hezarfen; Fatih Sultan Mehmed, Selim ve Sleyman zamanlarn vse de, kuru bir altn a zlemi ierisinde deildir. Meseleleri derin bir tarih uuruyla soukkanl bir ekilde analiz edebilmekte, mesela asker saysnn artmasndan ikayet edenlere katlmayarak, nefer ziyadeliinde beis yoktur diyebilmektedir. Ona gre, illa her husus yazld zere yerl yerinde olmak her asrda myesser deildr. Nihayet bir devletin asrlarna gre biribirinden fark olur. Daima nesk- vahid zere olagelmemidir. Zira mukteza-y etvar tabiat- temeddn ve ictima byle olmakdr. Hilaf reca olunmaz (s. 142). Pes, bu asrlar ol zamana kyas olunmaz. Zira amal-i dvelde etvar- ihtilaf zere olmak mukteza-y tabiat- devlet ve mucib-i emr-i temeddn ve cemiyyetdir. Her asrn bir rf ve her rfn bir muktezas vardr (s. 198). Metin inasnda yanllara ve oka rastlanan okuma hatalarna rastlanmaktadr. mam Serahsinin mam ser-Haebi (s. 174) eklinde okunmas, ayn tamlamann ayn sayfada ayr ekilde okunmas (bi-hasbil-meratib, be-hasbel-meratib, bi-hasebil-meratib [s. 80-81]) ya da bir ayetin anlalamayacak hale getirilmesi (nni, dedi, hafizun alim yerine an didi, Hafzun alm, [s. 196]) gze batan okuma yanllar olarak zikredilebilir. (Abdlhamit Krmz)
sazde Efendi, sazde Tarihi,

Ziya Ylmazer (haz.), stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti, 1996, 273 s. 1654-1693 arasndaki olaylar ve vefayatlar ieren sazde Tarihi, Ziya Ylmazer tarafndan yayna hazrlanmtr. Eser, Sultan Sleymann
50
Kamanie fethinden balayarak olaylar sene sene anlatr. Her senenin sonunda vefayatlara yer verir. Kendisi hakknda kesin bir bilgiye sahip olmadmz sazde Efendi, Mostarda domu, stanbul kadl, Anadolu ve Rumeli Kazaskerlii payesi almtr. 1682 ylnda gerekleen vefatndan sonra eserine ocuklarnn devam ettii dnlmektedir. Tebeddlt bal altnda siys ve ilm vazifelendirmelerdeki deiiklikleri, yani azil ve atamalar ele alan mellif, vefayt bal altnda da o yl ierisinde vefat eden ahslarn tercme-i hallerini vermektedir. Eserinde kaynaklarna dair herhangi bir bilgi vermeyen sazde Efendi, girite kitabn iindekileri gsteren bir fihrist sunmaktadr. Burada ayrca deniz tarihi asndan nemli Girit, Sakz, Rodos ve Msr gibi Ege ve Akdeniz kylarnda yaanan olaylar detayl olarak anlatlmaktadr. Tarih-i Glmande olduu gibi pir Paaya mhr-i vezaretin gnderilmesi ve sonrasnda gelien olaylar havidir. pir Paa vakasna uzun bir blm ayrmtr. Vezir-i azam Sleyman Paa zamannda vuku bulan hadiseleri, Kprl Mehmet Paann Boaz Seferi, Bozcaada ve Limninin fethi, Erdel zerine yrmesi, Eflak, Bodan ve Erdelde ortaya kan fitnenin (gailenin) bastrlmas, Sadrazam Ahmet Paann Uyvar fethi, Kanije Muhasaras, Kamanienin fethi, Kandiye Muhasaras, Serdar Hseyin Paann inhizam ve Hotin Seferini ayrntl olarak deerlendirmektedir. Zaman zaman donanm-y hmyunun, stanbulun, Msr ve Morann, serdarlarn, asker-i slmn ahvaline dair bilgiler veren sazde, havads-i mteferrika bal altnda, birer ikier cmle ile, gelien olaylardan bahsetmektedir. zellikle tersane ve donanma tarihi alanlar iin nemli bir kaynak olan sazde Tarihinde, sr-i hmayun (ehzade Sultan Mustafa ve Sultan Ahmetin snnet merasimleri), ehrin kalesinin evsaf, 1660 stanbul yangn, 1599daki deprem, Meyih-i slm, Vezr-i azam, Sadr- Rum, Sadr- Anadolu ve stanbul kads olanlarn isimleri de bulunmaktadr. (F. Samime nceolu)
Abdi Efendi, Abdi Tarihi,

Faik Reit Unat (yay. haz.), 2. Bask, Ankara: TTK, 1999, 78 s. Abdi Tarihinin -onu dier kroniklerden ayran- en belirgin zellii, konu olarak sadece 1730 Patrona Halil syann birinci azdan teferruatl
51
olarak gn gn anlatmasdr. Bu ynyle dier vekayinmelerden farkllaan Abdi Tarihi, Faik Reit Unat tarafndan yayna hazrlanm, Trk Tarih Kurumu tarafndan da yaynlanmtr. lki 1943, ikincisi 1999 yllarnda olmak zere iki basks mevcuttur. Kitabn nsznde Sayn Unatn da ifade ettii zere, kim olduu hakknda kesin bir bilgiye (s. ix) sahip olamadmz Abdi Tarihi yazar; kendini, () bu Abdi-i bare ve azurde-dil-i avre, erbab- maarifin hakiri ve esnaf- tarihin pr taksiri sahib-i nazmn uak, nesr u mensurun mtak (s. 5) olarak nitelemektedir. Yazar, eserinin banda, baz muhibb-i sadk ahibbamzn ibram ve ilhah ile i bu 1143 senesinin mah- rebilevvelinin onbeinci yevmi hams saat drtte iken zuhr eden gavga ve tecemm eden ehasn ahvalini iptida-i zuhrundan il ahirihi tahrir olunmasn niyazmend olmalariyle, () hatrlar iin cesaret olunduunu (s. 5) syleyerek kitab kaleme almasnn nedenini belirtmektedir. Burada dikkat ektii dier bir husus ise, eserinin esas konusuna gemeden nce zuhr eden baz lim-i arziye ve semaviyeden bir mktarn kaleme (s. 5) alaca ve daha sonra bu fitnenin zuhruna sebeb ve bis ne olduunu beyan eyleyeceidir (s. 5). Abdi, 1141 (1728) senesinde stanbulda yaan misli grlmemi dehetli bir yamur (s. 5-6), 1142 (1729) ylnda Diyarbakrda grlen bir gkyz hadisesi (s. 6) ve gne tutulmas (s. 6) olayndan bahsettikten sonra; Tahmasbn Eref Han sfahandan karmas, Hemedan halknn Osmanllara yz evirmesi (s. 11) ve Tahmasb aha yardm etmeleri (s. 12), ah Tahmasb ile Hemedan Sava (s. 15-23), Sinenin yamalanmas (s. 22), Tahmasb Kulu Hann Kirmanaha hcumu (s. 23), Tebrizin kaybedilmesi (s. 27) gibi 1728-1730 dnemlerinde Osmanl-ran arasnda yaanan nemli baz hadiselere de yer vermektedir. Btn bu olaylarla birlikte, Hemedann ah Tahmasbn eline gemesi zerine padiahn sefere hazrland bir zamanda Sadrzam brahim Paa hazretlerinin Tebrizi gizlice Kzlbaa verdii haberinin halk arasnda yaylmasnn halkn Damat brahim Paadan nefret etmelerine neden olduunu ve i bu 1143 senesinde sefer-i hmayun takarrbiyle Padiah- lempenah Hazretleri skdarda olmala valideleri merhum ve mafur cennetmekn Glnu Valde Sultan Hazretlerinin mceddeden bina ve ihya buyurduklar cami-i eriflerinde mah- rebilevvelin 12 nci yevm-i isneyn mevld-i okunduu (s. 26) sra52
da bu gavga zuhra gelsn iin ehas meveret eylemiler. Amma azm cemiyet ve cmle bir yerdedir. ayet bir ferd-i vahit bizlere uymaya da cmlemizi tumei imr edeler dey havfe dp ertelediklerini (s. 26) beyan eden Abdi, Nevehirli Damat brahim Paa ve etrafndakilerin zevk sefa iinde olmalarnn da bu isyann balamasnda etkili olduunu dile getirir. htilal ncesi stanbulun ve devlet erkannn hal-i pr-melline deinen yazar; ehl-i mansp olanlarn gece ve gndz zevk safada olduklarndan, reaya fukarasnn kendilerine yaplan zulmlerden dolay perian olduklarndan, mal sahibi vilayet aalarndan haksz yere tekrar tekrar para cezalar alndndan bahsetmekte (s. 26-28) ve Sadrazam- Asaf-perver brahim Paa Hazretleri ehl-i zevk bir devletl idi. Hemen kendi safasnda olup asla zabitana bir trl guimal vermeyp anlar dahi kend zevk u safasnda olduundan nai, hal-i lem byle oldu. Bu ahvl-i fitne zuhrunda ehl-i rz olan kendyi pinhan edp hal-i lem grelim ne sret ile karar-dde olur dey herkes evlerine girp kaplarn sedd eylediler (s. 28) demektedir. syann balad tarihlerde yaanan olaylar ve iinde bulunulan durumu bylece resmeden Abdi, daha sonra ihtilalin balamasn, sonrasnda gelien olaylar ve isyann bastrlmasn gn gn, saat saat anlatmaktadr. Burada, ihtilalin elebalar, asilerin tekilatlanmas, stanbulun yamalanmas, isyan bayrann Et Meydanna dikilmesi, Sarayn ihtilal karsndaki tutumu, Damat brahim Paa ve arkadalarnn ihtilalcilerin istei zerine ldrlmesi, ihtilalcilerin kendi adamlarn istedikleri mevkilere getirmeleri, III. Ahmetin tahtan indirilmesi, I. Mahmutun clsu, Sadabat kklerinin yktrlmas, Patrona Halilin ve dier asilerin saraya davet edilerek ldrlmesi gibi konulara yer veren Abdi, eserini 1731 ylnda ba gsteren ve ksa srede bastrlan, Patrona ihtilalinden geri kalan baz kiilerin kard isyana deinerek bitirmektedir. Kitabn sonunda Abdiye ait, I. Mahmut ile ilgili Tarih balkl bir iir de bulunmaktadr. Sleymaniye ktphanesinde Esad Efendi ve Ali Emiri Efendi yazmalar arasnda iki nshas mevcut olan Abdi Tarihi olduka sade bir dil ile yazlmtr. Unatn da iaret ettii gibi, Patrona Halil syan hakknda kaleme alnm nadir birka eserden biri olmas dolaysyla nemli bir eserdir. (F. Samime nceolu)
53
brahim Mteferrika ve Usll-Hikem f Nizmilmem,

Adil en (haz.), Ankara: TDV, 1995, 192 s. brahim Mteferrikann Usll-Hikem f Nizmil-mem adl eseri XVIII. yzyl siyasetnme trnn rneklerindendir. Osmanl Devletinde izinli ilk Trk matbaasn kuran Mteferrika brahim Efendi, 1674 doumlu ve Macar aslldr. Gemii ve ailesi hakknda gerek bilgilere tam manasyla ulalamamakla birlikte Mteferrikann, Mslman olmadan nce Uniterian mezhebine bal olduu ve bu ynde eitim ald; Osmanl Devletine bir ekilde iltica veya iltihak etmesinden sonra devlet kademelerinde ok eitli grevler stlendii, bu sebeple onun iin mteferrika sfatnn kullanld bilinmektedir. Mteferrika, o dnemde matbaacln gereklilii zerine bir risale yazarak Damat brahim Paaya takdim edip, padiah III. Ahmetten bu konuda ferman isteyen, devrin ok ynl simalarndandr. Adil enin yayna hazrlad, brahim Mteferrika ve Usll Hikem f Nizmil-mem adl kitapta, Mteferrikann yaad dnem olan Lale Devrinin idar, mal, asker ve ilm durumuna dair ksa bir giri ile Mteferrikann siyas ve sosyal dncelerini de ieren biyografisi mevcuttur. Kitabn ikinci blmnde ise, Mteferrikann Usll-Hikem f Nizmil-mem adl eserinin birebir transkripsiyonu yer alyor. Mteferrikann, dnemin padiah I. Mahmuta sunduu siyasetnme tarzndaki bu almas, Osmanlda vuku bulan fitnenin sebeplerini aratrmak maksadyla kaleme alnmtr. Osmanlda zuhur eden aksaklklarn ok boyutlu olduuna dikkat eken eser, varolan aksaklklarla ilgili tespit, tehis ve teklifleri ieriyor. Mteferrikann kendi matbaasnda Usll-Hikem f Nizmil-mem adyla 1732 ylnda baslan bu eserde, dnemin en nemli konularndan biri olmas sebebiyle daha ok asker mevzular ilenmekle birlikte, XVIII. yzyl iin Osmanlda devletin bnyesindeki bozukluklarn sebebi ve bunlarn giderilmesi noktasndaki neriler de sralanyor. Yine bu eserde, dneminde yazlan dier siyasetnmelerden farkl olarak, grevi gerei bulunduu Osmanl corafyas dndaki ilerlemeyi bizatihi grp, ona gre teknik ve pratik zmler sunan Mteferrika, Baty kr krne taklit deil de, devletin iinde barndrd dinamiklerin yeniden gn yzne karlmas ynnde tavsiyelerde bulunuyor. (Nee Vona)
54
Ebu Sehl Numan Efendi, Tedbirat- Pesendide,

Ali brahim Sava (yay. haz.), Ankara: TTK, 1999, xii, 262 s. Hammere gre XVIII. yzyln en byk alimi olan Numan Efendinin 1735-1750 arasnda yazlm Shhatname, Destyar-i tahdidl-hudud, Tebyin amalil-mesaha, Nazir, sbathukuk min mezahibil-eimmeti zevil-vusuk ve Mevarid cemiil-mezahib li beyani menbail-metalib gibi, geometriden slm akaidine pek ok alanda eitli eserleri vardr. 1700 ylnda Einde doan mellif, Divrii ve Diyarbekirde tahsil grdkten sonra 1726da stanbula gelmitir. Tebrizde mft, Kefede ordu kads, Tuna hududunda snr mollas olarak grev yapan Numan Efendi; feraset ve becerisinden dolay eitli ihtilaflar zmek zere Tokat, zmir, Andros ve Kbrsa gnderilmitir. Lefkoe ve Birgi naibliklerinin ardndan ran elisinin maiyyetinde ordu kads olarak hizmet verdikten sonra Karahisar- Sahib, Konya, Diyarbekir ve Ktahya niyabetlerinde bulunmu olan Numan Efendi 1755te Manisa kads iken vefat etmitir. Tedbirat- Pesendide (Beenilmi Tedbirler) kitabnda olaylar, izledii denge politikasyla 1739 Belgrad Antlamasn Avusturya ve Rusyaya, 1746 Kerden Antlamasn rana imzalatmay baaran I. Mahmud devrinde gemektedir. Eser, Krmdaki ordu kadl (1737-1739), Tunadaki snr mollal (1739-1741) ve Badaddaki ordu kadl (1746) srasndaki mahedeleri anlatan ayr makaleden olumaktadr. Kendini es-sayihu fil-buldan lasiyyema fi cezireti Krm vel-Macaristan ve mururen fil-ran olarak vasflandran Numan Efendi, deiik memleketlerdeki grevleri srasnda ald beenilen tedbirler zayia olmayub, sayia olmak ve umur-i mhimmei Devlet-i Aliyyede istihdam olunan kimesnelere hediye ve destyar u vedia klnmak in nasihat ve teselli olsun diye bu makaleleri kaleme almtr. Kafir devletlerin musalahalarda arz ettikleri dostluklar suridir, grntedir. Ehl-i slmn onlara gsterdikleri de kesbidir. Ancak onlarn eytanet ve hyanetleri ziyade olmakla riyalar da Ehl-i slmdan ziyadedir anlayyla alan Numan Efendi, mutad- kadimeleri zere muhaddidlere ikram etmek niyetiyle kendisine bin altn vermek isteyen Avusturyal Generale Bizler padiah devletinde bir eye muhtaclar deiliz; bize bunu teklif etmesin diyebilmitir. Yirmibe yl nce ngilterede icad edilen ve Avusturyallarn Fransa zerinden glkle elde ettii snr tahdidinde kullanlan l aletinin benzerini onbe gn iinde onlar gizlice izleyerek imal eden Numan
55
Efendi, Avusturyal generalin kendi mhendislerini Divan- Harbe vermesine neden olmutur. Numan Efendi, Generale mimar ve mhendislerinin susuz olduklarn syledikten sonra medeniyet ve tarih bilincini u szlerle dile getirir: Sizler bunu nice bildiniz derseniz, biz bunu ilm-i hendese ve kavanin-i mberhene ile biliriz. Bizde ilm-i hendesenin mdevvin kitablar ve mberhene ekali vardr. Devlet-i Aliyyede resm-i haritaya amel itibar olunmamakla bizlerde metruk kalmdr, yoksa bizlerde bunun asl yok deildir. ngiltere devletinde bunu icad ettim diyen rahib ve hakim, Kurtuba istilasnda milel-i mesihiyye yedlerine geen ktb-i hendesiyyede musarrah u musavver olan kavaid-i hendesiyyeden ve havass- hutut- mstakime-i mtevasladan ve ahval-i msellesatdan ahz edip, bunu ben icad eyledm diye hilaf irtikab ve kralndan altun isticlab etmi. Bizler bu ameli usul ve berahini ile biliriz. Mimar ve mhendisbanz olan Kayser kapudan gelsin, ilm-i hendese ve kavaid-i mesahaya dair onunla mbahase ve mkaleme edelim. Ol nk bu ameli bilir, bileni de bilir. Mesaha ilmi konusunda kitap da telif eden Numan Efendi, okurlarna, bu misillu hizmetler mukabilinde zerre miktar iltifat ve itibar olunmadndan ikayet eder. Ba ve bahelerini, snrn Avusturya tarafnda brakmak istemeyen ve Bu mrtedler bizim klcmzla aldmz yerleri Nemeliye satmaa gelmiler, bunlar uralm, bundan iyi gazilik olmaz; ve eger sonra bizi devlet ldrrse bundan iyi ehidlik olmaz eklinde aikare syleen yenieriler hakknda, bunlar ayu misalidir, karsnda metin durann stne varmazlar ve kaann ensesine dp selamet vermezler demesi de kayda deer bir devlet adaml rneidir. Bu eser kesinlikle linguistlerin ilgisini beklemektedir: Kapuze, patente, regimend soldat, anz gibi Almanca, hunka ve bane gibi Srpa ve hatta ayka gibi Rusa kelimelere rastlanmaktadr. O devirde Nemelilerin basmahanede kazeteler basdurub diyar u diyar dattklarndan bahsetmesi de kayda deer. Mellif, yaptnda bugn tedavlden kalkm olan ilgin deyimler kullanmaktadr: Ben adamn diine ta virmem, ide kullanup bimemi kimse, ben bu dolabn bargiri (beygiri) deilim, Msr tavuu gibi imi kzarm, kurun yemi donuz gibi homurdanarak, emine yemin tesbihdir gibi. Ben slmbolda Galatada terbiye olmuum ve Osmanlunun ekmeini Nemelnn somunundan ok ziyade yemiim diyen Mennas adnda bir Ermeni papaz, Avusturyallarn Trke tercman olarak grdmz bu
56
kitapta; Kayser IV. Karln lm, Avusturyann I. ilezya Savanda Prusyaya yenilmesi (1741) gibi Avrupa Tarihi konular yannda, bugn Romanyada bulunan Sibin ehri (Hermannstadt) hakknda alt-yedi sayfa ayrntl tasvirler bulmak da mmkndr. ehirdeki manastr, kiliseyi, anlar ve saat kulesini betimleyen Numan Efendi, Hz. sa konusunda bir papazla olan tartmasn ve 1683teki Viyana Muhasarasn yaam yal bir askerle yapt sohbeti de aktarmtr. (Abdlhamit Krmz)
Berber Ahmet Bedir, Berber Bedirnin Gnl (1741-1762):

Osmanl Tara Hayatna likin Olaylar, Hasan Yksel (haz.), Ankara: Aka Yay., 1995, 179 s. 1993 ylnda Hasan Yksel tarafndan Berber Bedirnin Gnl (1741-1762): Osmanl Tara Hayatna likin Olaylar adyla Arapadan Trkeye tercme edilen, Dmkl (Suriyeli) Berber Ahmet Bedir adnda bir kii tarafndan kaleme alnan gnlk/hatrat, 1741-1762 yllar arasnda Osmanl Devletinin bir paras olan am ve havalisini kapsayan olaylar iermektedir. Bedirnin kaleme ald bu gnlk; eyh Mehmet Said el-Kasm tarafndan istinsah edilmi ve burada, Bedirnin tam knyesi ihabuddin Ahmed b. Bedir el-Bedir e-ehr bil-Hallk olarak verilmitir. stinsah edilirken eser, adeta yeniden kaleme alnmtr. Ahmet zzet Abdulkerim, el-Kasm ailesinin elinde bulunan nshay Zahiriye ve Timuriyye nshalaryla karlatrp tenkitli metin nerini hazrlayarak 1959 ylnda Kahirede yaynlamtr. Eseri istinsah eden eyh Mehmet Said el-Kasm Bundan sonra, ounluu, Byk Azm Ailesi vezirlerinin ileri gelenlerinden Sleyman Paa ve Esad Paalar dnemlerinde meydana gelmi olan Dmk- amn bu gndelik olaylarn 1741-1762 ylna dein, Berber diye mehur olan faziletli Bedirli Bedir olu ihabddin Ahmet derlemitir. Bu acayip ve enteresan olaylar, mellif medeni seviyesince halk lisanyla yazmtr. Sonra dinleyiciyi kendine balayan ve okuyucuyu susturan secili dualar ve kelimeler ekleyerek sslemitir. Ben de, bu olaylarn kabuunu kaldrp zn braktm. Mmkn mertebe dzelttim. Dn Allahadr. ifadesiyle gnlk zerindeki tasarrufunu aka belirtmitir.
57
am valisinin en nemli grevi hac emiri olarak, haclar Bedevi Arap kabilelerinin saldrlarndan korumak ve gvenliklerini salamakt. Eserde, hac yolculuu srasnda yaanan olaylar ayrntl olarak ele alnmtr ki mellifin mescit ve trbelerle dolu olan ve hac yolu zerinde bulunan Kubeybat Mahallesinde domu ve yaam biri olarak bu konuyu ele almas olduka dikkat ekici bir husustur. Bununla beraber yaanlan olaylara neredeyse gn be gn deinen eserde, kapkullar ile yenieriler arasndaki ekimelere, pahallktan duyulan rahatszlklara, intihar, soygun, cinayet gibi ad olaylara da ska yer verilmitir. Ayrca msadere usulnn uygulanma biimi Sleyman Paa rnei ile eletirilmitir. Veba gibi salgn hastalklar, kuyruklu yldz vb. birtakm gkyz olaylarna da eserde yer verilmitir. Bu olaylar baz ktlklerin neticesi veya msebbibi olarak gsterilmitir. Burada dikkate ayan bir dier konu, blgedeki tekke ve eyhlere ilikin detayl bilgilerin bulunmasdr. Sonu olarak, blgede meydana gelen toplumsal ve siyasal olaylarn; bunlar bizzat gren, duyan, mahede eden biri tarafndan basit ifadelerle kaleme alnmas gnln nemini artrmaktadr. (evket Kamil Akar)
em-zde Mustafa Reid, em-zde Tarihi,

Bekir Ktkolu (haz.), stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1959, xxiv+125 s. Mustafa Reid Efendinin em-zade Tarihi adl eseri; mellifin, medrese kkenli vakanvislerden olmas dolaysyla orijinal bir nitelie sahiptir. em-zde Mustafa Reid Efendi, 3 Aralk 1766da Seyyid Mehmet Hakimin yerine bu greve atanm ve 13 Haziran 1768e kadar grevde kalmtr. Babas Mehmed Said Efendi, byk dedesi ise em Mehmed Efendidir. 20 Kasm 1770de vefat eden Mustafa Reid Efendinin, genellikle devrinin vzera ve ulemas iin kaleme alnm kaside ve tarihleri ile gazel, tahmis ve tazminlerini ihtiva eden bir de divan vardr; fakat asl n tarihinden gelir. em-zde Tarihi, Mustafa Reid Efendinin vakanvislik yapt bir buuk yllk dnemi kapsar. ok hacimli olmayan eseri, Bekir Ktkolu hazrlamtr. Eserin dikkate deer yanlarndan birisi dilidir. Mustafa Reid Efen58
dinin adalarndan olan Hseyin Ramiz; eserin dilinin iirde Veysiyi kskandracak, inada ise Nergisiyi hayrete drecek mertebede olduunu syler. Eser, Grcistan seferi ile balar ve Hatice Sultann doumu ile sona erer. Eserin deindii konular arasnda; mevacib ve surre ihrac, donanmann Akdenize kp dnmesi, padiahn klk ve yazlk saraylara nakli, doum ve dn merasimleri, tevcihat, vefayat, yangnlar, ina hareketleri gibi konular yer almaktadr. Eser, bir buuk yllk sre iinde (Recep 1180-Muharrem 1182) ortaya kan -dnemin Defterdar brahim Sarm Efendinin evinin iki defa yanmas, Halite bir gemide balayan yangn ve ihmal edilmesi zerine ortaya kan byk hasar gibi- yangnlar kayt altna almas dolaysyla yangn tarihi alanlara nemli bilgiler sunmaktadr. 1179 zelzele-i azmesi; enliklerde kullanlan ss eyalar, hediyeler; ulema snfndan vefat edenlerin kaytlarn daha bir zenle tutmu olmas; baz olaylarla ilgili fermanlar olduu gibi aktarmas; su temini iin bent yaplmas ve Akdenizdeki korsanlk faaliyetleri em-zde Tarihinin dikkati celbeden konular arasndadr. Kitapta balklar genelde Farsadr. Eserin dili konuya uygun iirlerle sslenmitir. iirlerinden bazlar Farsa ve Arapadr. Burada zerinde durulmas gereken dier bir husus; Mustafa Reid Efendinin, bu kaytlar, zellikle ilk bir yldan sonra birbirini tekrar eden kaytlar eklinde tutmaya balam olmasdr. Sonu olarak eser; zellikle, yangn ve benzeri doal afetler tarihi, korsanlk tarihi ve diplomasi tarihi alanlar ile filologlar iin kayda deer bir kaynaktr. (Fatih Ermi)
emdnzde Fndkll Sleyman Efendi, emdnzde Fndkll Sleyman Efendi Tarihi: Mritt-Tevrih,
Mnir Aktepe (haz.), stanbul: .. Edebiyat Fak. Yay., c. I 1976; c. II. A 1978; c. II. B 1980; c. III 1981. emdnzde Fndkll Sleyman Efendi Tarihi: Mrit-Tevrih, XVIII. yzyl dnemi eserlerinden olup Abdi Tarihi gibi Patrona Halil isyanna yer veren nadir kroniklerden biridir.
59
Mnir Aktepe, eserin 1730 ile 1777 yllarna dair blmn, drt cilt halinde yayna hazrlamtr. Mellif de iki defa dzenledii kitabnn ilk tertibinde bu tarihten balam grnyor. Aktepe, kendisinden nceki tarihilerden istifade etmi olmasna ramen, Sleyman Efendinin XVIII. yzyl olaylarn; kendine has bir tarzda, ksmen kendisinin yaad, ksmen de babasnn tank olduu bir dnemi anlatmas sebebiyle, eserin bu ksmn yaynlamay tercih ettiini belirtiyor. Resmen vakanvislik yapmam olan Sleyman Efendi, eserinde olaylar daha ziyade sosyal ynden incelemitir. Tokat tccarlarndan emdanc Hac Mehmed Aann olu olan Sleyman Efendi, babasnn stanbula yerlemesi ve devlet ricali arasnda mhim mevki sahibi olmas ile, baz vakalara dair daha detayl bilgi sahibi olma imkan elde etmitir. Kendi eserinde anlattklar, ayrca Mehmet Sreyya Beyin Sicill-i Osmani ve M. Tahir Beyin Osmanl Melliflerinde deindikleri kadaryla hakknda malumat sahibi olunan Sleyman Efendinin, doum tarihi ve nasl bir eitim ald bilinmemektedir. stanbul Balkapan naiblii ve smail kasabas, Ankara ve Pravi kazalar gibi farkl blgelerde kadlk yapt; Tokat, Rumeli, Msr (Feyyum)da eitli memuriyetler ald; bir sre beytulmal katiblii yapt, daha sonra Akdeniz kylarna srgn edildii biliniyor. Sleyman Efendinin yazm iin on yl altn belirttii kitab MritTevrih, Hac Halife -Katip elebi namyla mehur- Abdullah olu Mustafaya ait Takvmt-Tevrih kitab geniletilerek ve H. 1191/M. 1777 ylna kadar tezyl olunarak yazlmtr. Sleyman Efendi, kitab daha nceki zeyller de dahil drt yz kadar kitap zerinde alarak, ayn sistem iinde ay ve sene srasna gre yeniden ilemi, geniletmi ve zeylini oluturmutur. 1730 sonras olaylar iin, geni lde vakanvis Mehmed Suph ve Sleyman zz efendilerden istifade ettiini belirtir. Bu kaynaklar dnda stanbul olaylar iin vakanvis Musazde Efendi ve Osmanl-Rus Seferi iin bilhassa Enver Efendiden byk lde istifade etmitir. Kendisi bu esnada Tuna boylarnda kadlklarda bulunmak suretiyle, bizzat yaad ictima olaylarn tarihini; Tuna zerinde Ruslarla savaan Trk kumandanlarnn zelliklerini, bunlarn arasndaki trl mnasebetlerini, hatta baz olaylara bizzat mdahalesini, dier kaynaklarda rastlayamadmz tarzda ayrntl anlatmtr. Mnir Aktepe, eserin yurt ii ve yurt dndaki nshalarna dair bilgileri ve bunlar zerindeki incelemelerini, eserin tantmna ayrd giri blmnde anlatyor.
60
Drt kitapta cilt olarak yayma hazrlanan eserin birinci cildi 1143-1168 yllar arasn ve I. Mahmud dnemini; 1169-1182 ve 1183-1187 yllarn iki kitapta ayr ayr anlatan ikinci cildi III. Osman ile III. Mustafa dnemlerini muhtev iken; son cilt 1188-1191 yllarn anlatarak I. Abdlhamidin clsu ile hitama erdirilmi ve 1191 ylnn sonlarnda I. Abdlhamide sunulmutur. Kitabn tertibinde iki tr balk kullanlmtr. lki, metin iinde senelik olaylarn anlatlmasndan nce genel bir olaylar listesi; ikincisi ise sayfa kenarlarnda krmz mrekkep ile yazlm ve genellikle yanna yazld blmn muhtevasn, mezkur kii ve olaylar ya da nasihat ieren cmleler eklinde dzenlenmitir. Eserde, ayet, hadis, deyiler ve zl szlerle nakledilen olaylar arasnda irtibatlar kurulmu, birka yerde iir ile olaylara tarih dlmtr. Kitabn banda brahim Paa, etvar, dneminde yaylan fsk ve ran savalarndaki baarszlklar anlatlarak Patrona syan ncesi durum tasvir ediliyor. syan sonrasna ilikin olaraksa; padiahn tahttan indirilii, isyanclarn etkin olular ve isyann tamamen bastrlmasna kadar yaananlar daha detayl biimde zikrediliyor. Bylece Lale Devrine hakim ve Patrona syanna msebbip sosyal ve siyas psikolojiyi anlamak iin nemli bir arka plan sunuluyor. Eserini yazarken yalnz olaylarn nakilleriyle yetinmeyen Sleyman Efendi, yer yer ahlk, asker hatta siyas nitelikli yorumlarn, eletirilerini, nasihatlerini zikrederek gr beyan ediyor. Ahlk hassasiyetlere vurgu yapmas, zulmn karlksz kalmayacana her uygun olay sonras atfta bulunmas, mneccimlii reddetmesi ve fakat kaytsz kalp yok sayamamas, yaanan baarszlklara kii merkezli aklamalar sunmas, 28 Mehmet elebinin gnderilii ve dnne dair yorumsuz nakilleri; henz yenilgi psikolojisine dmemi, kll k fikrine uzak ve yz Batya dnk olmayan bir tarihi tablosuna ulatryor bizi. Mezkur yllarda hkmdarlk yapm padiahlarn cls, lm ve tahttan inileri, Osmanlnn dier devletlerle ilikileri, detayl eli gidi-gelileri ve terifat bilgileri, azil ve nasblar, halka ak veya saray iinde (doum, lm, dn vb.) yaplan trenler, sene-be-sene verilmitir. Detaylandrlmakszn da olsa, satr aralarnda ve mhim grldkleri zaman iktisatla ilgili bilgiler, Osmanl topraklarndaki gndelik hayat, kltrel eitlilik, Kzlbalk ve beinci mezhep tartmalar eserde yer verilen dier konular arasnda yer almaktadr.
61
Mrit-Tevrihte, ilgin olaylar, gne-ay tutulmas gibi gk olaylar, iddetli yamur/k, denizin donmas gibi tabi olaylar; stanbulda hayatn paras haline gelen ve byk etkileri olan yangnlar, hem bu olaylarn tarihiyle, hem de ehircilik tarihiyle ilgili veri toplama imkan veriyor. Sonu itibariyle eser, 1730-1777 yllarna dair siyas-sosyal pek ok konuda kronolojik ve stanbul merkezli bilgi vererek dnemin Osmanls ile ilgili kll bir tasvir sunuyor ve o yllar alan aratrmaclar iin gzard edilmemeyi gerekli klan bir deer kazanyor. (Smeyye Parldar)
Ahmet Vasf Efendi, Vasf Tarihi [Mehsinl-Asr ve Hakikl-Ahbr],

Mcteba lgrel (haz.), stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, 1978, liv+444 s. Osmanl Devletinin resm vakanvislerinden olan Ahmet Vasf Efendi tarafndan kaleme alnan ve Mehsinl-Asr ve Hakikl-ahbr olarak da bilinen Vasf Tarihi adl eser, 1166 (1752) tarihinden 1217 (1803) tarihine kadar olan elli bir yllk dnemin siyas, asker ve sosyal tarihini kapsamaktadr. Vasf Tarihinin, Ahmet Vasf Efendinin vakanvisliinin ilk dnemi olan 1783-1787 tarihleri arasndaki drt yllk ksmn Mcteba lgrel yayna hazrlamtr. Ahmet Vasf 1730larda Badatta douyor. 1806da vefat ediyor. Badatta iyi bir eitim alan mellif; ktphanecilik, ruznamecilik, sefirlik, katiplik, reislkttaplk yapmtr. Matbaa-i Amire nazrl da yapan Vasf Efendi; sz konusu eserini kaleme alrken Hkim Tarihi, Enver, emizde Tarihi, Musazde gibi kaynaklar kullanyor ve bu kaynaklar, olaylar, sebep sonu ilikisini kurmadan ele aldklar iin eletiriyor. spanya elilii grevi dolaysyla vakanvislik grevine on ay kadar bir sre iin ara verilen Ahmet Vasf Efendi, daha sonra III. Selimin arzusu zerine ikinci kez vakanvislie (1789-1794) getirilmitir. 1799-1805 tarihleri arasnda nc kez vakanvis olmutur. ki cilt olan Vasf Tarihinde mellif, siyas tarih ve diplomasi tarihi asndan nem arz eden, bizzat ahit olduu, iinde yer ald anlamalara ve katld savalara yer vermektedir. Bilhassa Osmanl-Rus-Avustur62
ya savalarnda cephede bulunan Vasf Efendi, Osmanl Devletinin bu kritik dnemlerini bizzat yaayarak kaleme almtr. Bu nedenle yaad dnemin orijinal kaynaklar arasnda yer almaktadr. Eser; Ya ve Zitovi anlamalar, Osmanl-Rus ilikileri ve Osmanl-Fransz ilikileri asndan birincil kaynak niteliini haizdir. Brokratlarn tercme-i hallerinin de bulunduu kitap, kariyer tarihi asndan nemli bir eserdir. En nemli zellii ise, istiarelere yer vermesidir. Ariv vesikalarn da kaynak olarak kullanmas bir dier zelliini oluturmaktadr. (F. Samime nceolu)
Taylesanizde Hafz Abdullah Efendi, stanbulun Uzun Drt Yl (1785-1789),

Feridun Emecen (haz.), stanbul: TATAV, 2003, 2 cilt. Feridun Emecen tarafndan stanbulun Uzun Drt Yl (1785/1789) ismiyle yayna hazrlanan Taylesanizde Hafz Abdullah Efendi Tarihi, I. Abdlhamidin son yllar ile III. Selimin ilk sekiz ayna rastlayan 1785-1789 yllar arasndaki olaylar ihtiva etmektedir. Tasavvuf ehli bir aileden gelen Hafz Abdullah Efendi, mderrislik ve kadlk yapmtr. Mellifin bu eseri yazmaktaki amac, eserde herhangi bir mukaddime olmamas ve metin iinde de buna dair bir ipucu bulunmamas sebebiyle anlalamamaktadr. ki cilt olarak hazrlanan eserin birinci cildinde Emecen, eser ve mellif hakknda yazd giriin ardndan, genel okuyucuya hitap etmesi amacyla, eserin muhtevasn gnmz diline aktararak zetlemitir. Bu blmden sonra eserin transkribe edilmi metnine yer verilmektedir. kinci ciltte ise, dizin ve metnin tpkbasm bulunmaktadr. Hfz Abdullah Efendinin -gnlk tarzndaki- bu eseri; arlkl olarak siyas olaylarn anlatld ve genel olarak yavan bir dille yazlm bir tarih kronii olmaktan ziyade gnlk olaylar, stanbulda meydana gelen hadiseleri magazin yan ar basan ynleriyle aktaran bir tr hatrat niteliine sahiptir. Mellifin olaylar renklendirerek anlatma temayl, zellikle, magazin haberi nitelii tayan olaylar szkonusu olduunda kendisini gstermektedir. zelikle cinayet, kavga, yangn, idam, baskn gibi hadiselerin ele aln ekKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
63
li bu hususa rnek olarak verilebilir. Ele ald zaman dilimi gz nnde bulundurulduunda olduka hacimli saylabilecek olan eser, dnemin resm vakanvislerinin bilgi aktarmn tamamlamakta ve onlarn ele almadklar konular nakletmektedir. Olaylarn ay ay blmlere ayrlarak anlatld esere, Hz. Peygambere ait olduu iddia edilen ayak izinin stanbula getirilmesinin ayrntl bir ekilde anlatlmasyla balanmaktadr. Abdullah Efendi, ilmiye mensubu olmasnn da etkisiyle olsa gerek, mutad evval tevcihlerini ayrntl bir ekilde vermektedir. Bunun yansra mlzemet imtihanlar ile ilgili ayrntl bilgilere de (imtihan yapan hocalar, sorular, imtihan sonular) yer verildii gzlemlenmektedir. stanbuldaki asayi meseleleri yazarn ilgi alanna giren konulardan bir dieridir. Askerlerin yol atklar karklklar, kavgalar, esnafa ve halka ynelik saldrlar, kadnlara yaplan tacizler gibi olaylar canl bir dille anlatlmaktadr. Yine tabi olaylar, yangnlar, hava durumu da yazarn ilgisini eken baka bir konudur. Yangnlar zel olarak izleyip, yangnn nereden ktn, nerelere yayldn anlatan yazar; kar, sel, frtna, yldrm dmesi, gne tutulmas gibi tabi olaylardan da ska bahsetmektedir. Abdullah Efendinin, eserinde geni bir ekilde yer verdii konular arasnda, eitli vesilelerle yaplan merasimler, padiahn Cuma selamlklar ve gezintileri, dzenlenen enlikler mhim bir yer tutmakta ve ayrntl olarak anlatlmaktadr. 1787 seferine (Avusturya-Rusya Sava) giden alaylar, dzenlenen resm geitler, yryen askerlerin kyafetleri, donanmann tersaneden k ve tersaneye girii, btn ayrntlaryla anlatlmaktadr. Abdullah Efendi; kadlar, paalar, eyhler ve dier zevtla ilgili azil, nefiy ve vefat bilgilerini de vermektedir. Burada dikkat eken husus zaman zaman cenaze ile ilgili yer ve zaman bilgisinin de verilmesidir. Eserin dier tarih kroniklerine gre eksik saylabilecek yn, siyas olaylarn meydana geli sebeplerine yer vermemi olmas veya bunlar belirtmekten zellikle kanm bulunmasdr. Saray evresinden kaynaklara sahip olmakla birlikte, nemli olaylar dolaysyla devletin merkezinde yaplan grmeler ve burada alnan kararlar, byk devlet ricalinin azil ya da katillerinin gerek sebepleri, Abdullah Efendinin ulaamad konular tekil etmektedir. (Osman Sacid Ar)
64
Srktibi Ahmet Efendi, III. Selimin Srktibi Ahmet Efendinin Ruznmesi,

Sema Arkan (yay. haz.), Ankara: TTK, 1993, 426 s.
Georg Oulukyann Ruznmesi,

Hrand D. Andreasyan (yay. haz.), stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fak. Yaynlar, 1971, 64 s. Menakbnmeler, vekayinmeler, siyasetnme ve nasihatnmelerin dnda olaylarn gn be gn kaydedildii ruznmeler de Osmanl tarihi kaynaklar arasnda yer almaktadr. Gerek resm, gerekse gayri resm olarak kaleme alnm ruznmeler mevcuttur. zellikle sefer srasndaki olaylarn kaydedildii gnlk tarzndaki bu eserlerden iki tanesi aada deerlendirilecektir. III. Selimin Srktibi Ahmet Efendinin Ruznmesi XVIII. yzyl sonu ve XIX. yzyl bana ait bu eser, dier ad Ahmet Faiz olan -III. Selimin srktibi- Ahmet Efendi tarafndan tutulan bir gnlktr. Srktibi Ahmet Efendi endern- hmyna alnm, bir sre mabeyncilik yaptktan sonra 1791de srktipliine getirilmitir. Sema Arkan tarafndan latinize edilen ruznme Trk Tarih Kurumu tarafndan yaynlanmtr. Srktibi Ahmet Efendi; Sema Arkann almasnda belirttii gibi 1807 ylna kadar bu grevde kalm, yenieri ordusunun ilga edilip yerine Nizam Cedidin kurulmas ynnde gayret sarf etmi, sonrasnda gelien Kabak syannda da hayatn kaybetmitir. Gnlk trndeki ruznme III. Selim dnemini anlatmaktadr. Ruznme zellikle bu dnemdeki sosyal hayat, III. Selimin gnlk yaantsnn resm ve gayri resm ayrntlarn ieriyor. III. Selimin clsundan iki sene sonra balayp (15 Mart 1791) Aralk 1802 tarihine kadar devam eden ruznmede 12 seneyi ieren siyas olaylar yer alyor. Mesire gezileri, eli kabulleri, opera gsterileri gibi dnemin siyas ve sosyal olaylarndan bahsedilmektedir. Sonu olarak eser, zellikle III. Selimin saltanat yllar asndan nem arz etmektedir. Bu dnemde gelien sosyal, siyasal ve diplomatik olaylarn padiaha ok yakn birinin azndan aktarlyor olmas dolaysyla III. Selim dnemi iin birincil kaynak niteliindedir.
65
Georg Oulukyann Ruznmesi 1806-1810 isyanlarn anlatan bu gnlk; III. Selim, IV. Mustafa ve II. Mahmut dnemlerindeki olaylar ile Alemdar Mustafa Paay anlatmaktadr. Osmanl Devletinin i ve d dmanlar ile urat son derece sancl bir dnemde ortaya kan Kabak syannn (1807) ve slahat teebbslerinin sonularn konu edinen orijinal bir kaynaktr. Aslen stanbullu olan Georg, darphnede Dzoullarnn yannda memur olarak alt iin kendi ifadesiyle resm evrelerdeki ve saray evresindeki olaylardan haberdar olabilmitir. Ermenice yazlm gnlk, alt blmden olumaktadr. Kitabn sonunda cepheden haber bal altnda Yerg Savan anlatan Georg Oulukyan 1807 ubatndan 1809 Austosuna kadar srlen ve idam edilen ekbirin listesini de vermektedir. ngiliz donanmasnn 1807de stanbula gelmesi zerine yaanan olaylarla balayan ruznmenin sunduu en nemli malumat Kabak syan hakkndadr. Kabak syan, eserde olduka teferruatl olarak anlatlmaktadr. syann balamas, sonrasnda gelien olaylar; isyana gsterilen tepkiler, isyan sonucu meydana kan siyas olaylar ve isyann bastrlmas zerinde durulmaktadr. te taraftan, III. Selim, IV. Mustafa, II. Mahmut ve Alemdar Mustafa Paa dnemlerinde yaanan siyas, asker ve sosyal gelimeleri canl bir dille aktaran ruznme; Anadolu ayanlarnn gelii, Yenieri isyan, Sekbn- Ceddin kurulmas gibi dnemin nemli olaylarna da deinmektedir. III. Selim dnemi iin, Goerg Oulukyann ruznmesi ile Srktibi Ahmet Efendinin ruznmesi karlatrldnda aralarndaki en bariz fark; birinin daha ieriden, bizzat sarayn iinden, dierinin ise daha dardan ve sivil bir bak as ile yazlm olmasdr. Bununla birlikte, her iki eser de, melliflerinin mahedelerine dayanmaktadr. (F. Samime nceolu)
Mustafa Nuri Paa, Netayicl Vukuat,

Neet aatay (haz.), Ankara: TTK, 1992, 4 cilt. Mustafa Nuri Paann Netayicl Vukuat adl eseri Trk Tarih Kurumu tarafndan, Neet aatayn sadeletirmesiyle iki cilt olarak neredil66
mitir (1. bask: 1979; 2. bask: 1992). Osmanlnn kuruluundan 1841e kadarki olaylar anlatan Netayicl Vukuatn en nemli zellii, Batl uslde yazlm olmasdr. Aktarmac ve ykc yolu brakp, olaylarn nedenlerini arayan, benzerleri ile karlatran sentezci bir yntem diye tanmlar Neet aatay, bu usul. Mellif; Naima, Rait, Peev, elebizade Asm, anizade, Sarelebizade, Selanik, Fndkll, emdanizade Hayrullah Efendi, Katip elebi gibi bilinen kroniklerden faydaland gibi, son ksmda zellikle Sultan Abdlaziz Han zamannda Mabeyn-i Hmayun Bakatipliinde bulunduu srada edindii intibalar, tand-grt devlet byklerinden duyduklarn da tarihine almtr. Mustafa Nuri Paann tarihi daha nce yaynlanan Ahmet Vefik Paann Fezlekesine benzetilir. kisi de yazdklar eserleri altar blme ayrmlar. Fezlekenin ilk basks 1869da yaplm, iki yl ierisinde be kez baslm ve ok ilgi grmtr. Netayicin 1877deki ilk basksnda ise, sadece cildi km ve ancak 1912deki ikinci basksnda drt cilt bir arada yaynlanabilmitir. Yabanc dil bilmeyen Mustafa Nuri Paa, Avrupa kaynaklarn kullanmamakla eletirilmitir. Fezleke sahibi Ahmet Vefik Paa ise Avrupa grm, Avusturyal tarihi Hammer ile tanmtr. 1824 doumlu Mustafa Nuri Paa zmir ayanndan Mansurizade Mehmed Emin Efendinin oludur. Mabeyn Bakatipliinden sonra Divan- Muhasebatn Temyiz Mahkemesinde reislik yapm ve 1876 Defter-i Hakani Nazrlna getirilmitir. II. Abdlhamit Dneminde be yl Defter-i Hakani Nazr, drt yl Maarif Nazr ve be yl da Evkaf Nazr olmutur. Netayicl Vukuat da Defter-i Hakani Nazr iken tamamlam olmaldr. 1877de, hepsini basamadndan kaynpederi Sait Paaya daha sonra basmasn vasiyet etmi, fakat ona da nasip olmam; Sait Paann olu Mehmet Galip Bey 1911 ylnda eserin drt cildini birden bastrarak bu vasiyeti ilk defa yerine getirmitir. Eserin ilk sayfasnda; bn Haldunun, devletlerin domas, bymesi, duraklamas ve gerilemesi hakkndaki tasnifi aklanmaktadr. Devletlerin mr, bn Haldun tarafndan 120 ylla snrlandrlmtr. bn Haldun, 1406 ylna dek yaad, dolaysyla da, Badat, Endls ve Msrda er beer yzyl saltanat sren Emevi, Abbasi ve Fatmi hilafetlerini bildii halde bunu nasl iddia edebilmektedir? Mustafa Nuri Paaya gre; bn Haldun, devletlerin idare usullerinin ve geleneklerinin her 300 ylda bir toparlanp baka bir biKendi Metinleriyle Osmanl Tarihi
67
ime girerek deitiini ifade etmek istemitir. Yani 120 yl, devletin mr anlamnda deildir; aa yukar nesilde bir devletler kendi tekilatlarn yeniler ve farkl ehrelere brnr demektir. Mustafa Nuri Paa bu yoruma dayanarak alt blme ayrmtr tarihini: I. Blm: Osmanllarn douundan Timur olayna dek 103 yl (1299-1402), II. Blm: elebi Mehmet - II. Bayezid dnemleri, 110 yl (1402-1512), III. Blm: Yavuz Selim - III. Murad dnemleri, 83 yl (1512-1595), IV. Blm: III. Mehmet - IV. Mehmet dnemleri, 92 yl (1595-1687), V. Blm: II. Sleymandan Kk Kaynarca Anlamasna kadar geen 97 yl, (1687-1774) VI. Blm: Kk Kaynarca Anlamasndan 1841e kadar 67 yl (1774-1841). lk ciltlerde, btn dier klasik kaynaklar kulland iin, kendisinin dorudan katklar yoktur. Son blm zerinde daha fazla durmak gerekmektedir. Burada Krm, Rus savalar ve ran savalar, Avusturya savalar anlatlmakta, zi Kalesinin dmesi, sve ve Prusya ile yaplan ittifak anlamalar, III. Selimin tahttan indirilmesi, Alemdar Mustafa Paa vakas, II. Mahmut ve ayanlar ile ilgili bilgiler verilmektedir. Ayanlarn nasl palazland ve sonra nasl tepelendii hikaye edildikten sonra kronik, Abdlmecidin tahta gemesi ve son Msr Sava ile bitmektedir. Blmlerin sonlarnda mal, asker ve idar durum ile ilgili bilgiler verilmekte, tekilattaki deimeler anlatlmaktadr. Kronolojik anlatm 1841 ylnda bitiyor gibi grnse de, eserde 1854 Krm Savayla, hatta t 1884deki bir olayn anlatmyla bile karlalmaktadr (c. II, s. 302). Tanzimat ve cizye konusu anlatlrken, kroniin zaman snrn atn grmekteyiz. Tanzimatn birinci ylnda kii bana cizye toplanmas ii kaldrlp patrikhaneler eliyle toplum bana alnmasna karar verilmitir. kinci ylnda Reit Paann yerine gelen zzet Paa, Maliye Bakan Saffeti Paa ile birlikte, cizye vergisini tekrar ba zerine mkellef klar. Buradaki deiim anlatlrken daha sonraki safhadan da bahsedilmekte, Mustafa Reit Paann yldz be-alt yl sonra yeniden parlaynca cizye vergisi yine toplum zerinden alnmaya baland hikaye edilmekte, yani Tanzimattan sekiz-dokuz yl sonras anlatlmaktadr. Dolaysyla kronik 1841de bitmiyor, tarihini yazarken yaad olaylarla da mukayese ediyor. 1877de
68
drt cildin sadece basld iin Nuri Paann muhtemelen 1890daki lmne dein son cilde ilaveler yapt sylenebilir. Szl kaynaklar, eserde nasl kullanlmtr? lk olarak, Kaptanderya Cezayirli Gazi Hasan Paann zenginliinden bahsederken o zamanlarda yaayanlarn anlattklarna gre eklinde bir cmle gemektedir (c. II, s. 180). Selanikte o zamanlarda yaam yal bir kiiden unu duydum, bilginlerden rahmetli Serezlizade Tahir Efendiden duyduuma gre, rahmetli Dedepaa unlar sylerdi gibi kullanmlara rastlanmaktadr. Mellif, kendisini de kaynak gsterebilmektedir; mesela, bizzat Kuyud-u Hakaanide ben gzlerimle grdm eklinde ibareler kullanmaktadr. Bu noktada, aslnda, mellifin resmi belgeleri tarihyazmnda nasl kullandna deinmek lazmdr. zellikle Defter-i Hakani Nazr iken vakf olduu defterleri kullanmtr: Mesela, devlet ileri gelenlerinin bu konu zerindeki mzakereleri ihtiva eden tutanak Devlet Arivinde Hazine-i Evrakta sakl bulunduundan bunlar, bu fakir tarafndan grlmtr demektedir. Msr konusunu anlatrken, Kavalal Mehmet Ali Paa ile ilgili blmde dorudan belgelere atf yapmaktadr. Mellif eski tarihileri eletirebilmektedir. Kaptan- Derya Seydi Ali Paann yiitliklerinden bahsederken, zamann tarihileri yani vakanvis Asm Efendi ve anizade, Kapdanderyann cann hie sayarcasna hizmetini dalkavukluk yoluna kurban etmilerdir. Baka konularda fenal olsa bile byle bir Gazi kiinin, din ve devlet urunda yapt fedakarl hie saymak, insaf llerine yakmaz demektedir. ngiliz gemilerinin stanbula geliini devlet ileri gelenlerinin onlar armasna balayan rivayeti, tarihine alan vakanvise kzmakta ve Asm Efendi gibi olgun ve erdemli bir kiinin, bunu gerek sanmas alacak eydir demektedir. Nuri Paaya gre gemiler Fransz elisi General Sebastiyaninin kkrtmasyla gelmitir. Nuri Paann eletirilerinde muhalif bir tavr yerine, snrlarn bilen eletirel bir slub vardr. zi Kalesinin d anlatlrken evre artlarnn tarih olaylar ne kadar etkilediini grmekteyiz. iddetli k yznden zi Nehrinin buz tutmas, Ruslarn ehri zaptetmesini kolaylatrmtr. Eserden; ilerin gidiini yakndan grp izlemek iin tebdil gezen padiahlardan III. Mustafann suyolcu klnda, I. Abdlhamitin softa grnnde, III. Selimin ise humbarac klnda dolatn renmekteyiz. Kimse sadrazam olmak istemediinden
69
o dnemdeki sadrazamlarn pepee kura ile seildiini okuyoruz: Kurada Rusuklu erif Hasan Paann sadrazamla getirilmesi kt. Talihsiz sadrazam daha makama oturmadan hemen asker kyafetleri giyip savaa gitmitir. Krm geri alalm derken Kk Kaynarcadan sonra zi Eyaleti elden kyor. Sonra ziyi geri alalm derken Bender, Hotin gibi baka kaleler kayboluyor. Krmn kayb, Osmanl zihninde belki bir dnm noktasdr. Mslman bir nfusun olduu bir corafya ilk defa kaybediliyor. Tek ama artk Krm geri almaktr. artlar o kadar kt olduu halde padiahlar, ordular srekli zorlamtr buna; fakat iler, hep daha ktye gitmitir. Belli bir zaman sonra sonra iltifatlarla, denge politikalar ile ilikiler yrtlmeye allyor. 1799da Rus yardmyla yedi ada geri alnyor. 1801de ngiliz yardmyla Msr geri alnyor. Fransa aleyhinde ngiltere ve Rusya ile ittifak yaplyor. Daha sonra kombinasyon deiir, Krm Savanda Fransz ve ngilizlerle Ruslara kar ittifak yaplr. Yani Osmanl; bu devleti srekli olarak birbirlerine kar kullanmaya almaktadr. 1806da Rusyaya kar Fransa ile ittifak yaplyor; halbuki bir ka yl nce de Fransaya kar Rusya ile ittifak yaplmt. Neet aatay kitab olduka Trkeletirdiinden, tarih bilimi ile ilgisi bulunmayanlara ve eski dile aina olmayanlara da tavsiye edilebilecek, hatta bugnk liselerde bile okutulabilecek bir Osmanl Tarihidir. (Abdlhamit Krmz)
Ferik Muhtar Ahmet Paa, Feth-i Cell-i Kostantiniyye,

M. evket Eygi (yay. haz.), stanbul: Bedir Yaynlar, 1994, 439 s. 1861-1926 yllar arasnda yaam olan Ferik Ahmet Muhtar Paa tarafndan kaleme alnan Fethi Cell-i Kostantiniyye, 1902 ylnda yaynlanmtr. Bu eser, M. evket Eygi tarafndan 1970lerde yayna hazrlanm, ancak 1994te yaynlanabilmitir. Hayatna ve eserlerine dair bilgileri Orhan Bayrakn Osmanl Tarihi Yazarlar adl kitab ile slm Ansiklopedisinin ilgili maddesinden edinebildiimiz Ferik Ahmet Muhtar Paa, asker mzecilik tarihi bakmndan nemli bir ahsiyettir. Bununla birlikte kitaplar; mzecilik, mehter tarihi ve musiki
70
tarihi (1927de vefatndan sonra yaynlanyor) asndan deerlidir. Asker tarihle ilgili yazlar ve Osmanl Savalar albm bulunan Ahmet Muhtar Paa ders kitaplar niteliine sahip tercmeler de yapmtr. Feth-i Cell-i Kostantiniyye, Malumat mecmuasnda Osmanl son dneminde (XIX. yzyl sonu-XX. yzyl ba) medenyet terakksi bilinciyle e zamanl olarak kutlanmaya balanan fethin 450. yldnm dolaysyla yazm olduu yazlarn bir araya getirilmesinden olumutur. Feth-i Cell-i Kostantiniyye; fethi hem Bizans, hem de Osmanl kaynaklarn kullanarak mukayeseli olarak anlatmakta ve stanbulun fetih ncesi durumu ile fetih dnemini detayl olarak ele almaktadr. Kostantiniyyenin fetih ncesi durumunu genelde mimar zelliklerini ele alarak anlatan eser, sanat tarihileri iin nemli bilgiler iermektedir. Kitapta Fatih Sultan Mehmetin karargahn anlatan uzun bir blm bulunmaktadr. Son hcum, ehre dair Bizans efsaneleri, andarl, ehre girildiinde yaplanlar, Galatada Cenevizlilerle anlamalar eserde yer alan dier nemli konulardr. Fatihten nceki kuatmalara da deinen yazar, Osmanl dneminde yaplan beinci kuatmada stanbulun alndn dile getiriyor. Ayasofyada Bizansllarn ortodoks ya da katolik olmak zerine yaptklar tartmalar sandalye kavgas tabiriyle tarif eden yazar, stanbulun yedi tepesinden de bahsediyor. Yazardan rendiimize gre, Sultanahmet (Topkap Saray), emberlita, Sleymaniye, Fatih, Yavuz Sultam Selim, Edirnekap ve Kariye stanbulun yedi tepesi. stanbuldaki surlar, kaplar ve sarnlar hakknda geni bilgiler ieren eser XX. yzyl stanbulunun topografyasn resmediyor. Eserde stanbul tarihine ilikin olarak Fransz kaynaklara da yer veren mellif, Ulubatl Hasan hikayesini de Rum kaynaklarndan yararlanarak anlatmakta ve fethin yanklar, fetihnme, yerli halka ve Avrupallara tesiri ve benzeri konular da deerlendirmektedir. Kaynak ve dipnot kullanm asndan ada bir metin olan Feth-i Cell-i Kostantiniyye, Avrupallarn fetih ncesi dnem ile zel olarak ilgilenmelerinin nedenleri zerinde durarak sz konusu yabanc kaynaklarn art niyetle yazldn ve bundan dolay da, temkinli yaklalmas gerektiini ileri srmektedir. (F. Samime nceolu)
71

Tarih Okumaları - Kendi Metinleriyle Osmanlı Tarihi - Mart 2002 Aralık 2004

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarih Okumaları - Kendi Metinleriyle Osmanlı Tarihi - Mart 2002 Aralık 2004

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TARH OKUMALARI: KEND METNLERYLE OSMANLI TARH

Mart 2002 - Aralk 2004

Seyyid Hseyin Nasrda Gelenek, Tasavvuf ve Din oulculuk

Trkiye Aratrmalar Merkezi

BSV Notlar | Trkiye Aratrmalar Merkezi

Nice BSV Notlarda bulumak midiyle...

Notlar 3 | Trkiye Aratrmalar Merkezi

Ahmed Akpaazde, Akpaaolu Tarihi 889/1484,

Edirneli Oru Be, Oru Be Tarihi,

Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Feth,

Notlar 3 | Trkiye Aratrmalar Merkezi

Gazavt- Sultan Murad b. Mehemmed Han,

Kendi Metinleriyle Osmanl Tarihi

Ltfi Paa ve Tevrih-i l-i Osman,

Ltfi Paa, Asafnme

Gelibolulu Mustafa Ali Efendi, Nshats-Seltin

Hoca Sadeddin Efendi, Tct-Tevrih,

Notlar 3 | Trkiye Aratrmalar Merkezi

Selanik Mustafa Efendi, Tarih-i Selanik 1009/1600;

Koi Bey, Koi Bey Risalesi,

Katib elebi, Dsturul-Amel,

Abdlkadir Efendi, Topular Katibi Abdulkadir Efendi Tarihi,

brahim Peevi [Peuylu brahim], Peev Tarihi,

Mustafa Naima Efendi, Naima Tarihi,

Mehmed Halife, Tarih-i Glman,

Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-beyan f Kavanin-i li Osman,

sazde Efendi, sazde Tarihi,

Abdi Efendi, Abdi Tarihi,

brahim Mteferrika ve Usll-Hikem f Nizmilmem,

Ebu Sehl Numan Efendi, Tedbirat- Pesendide,

Berber Ahmet Bedir, Berber Bedirnin Gnl (1741-1762):

em-zde Mustafa Reid, em-zde Tarihi,

Ahmet Vasf Efendi, Vasf Tarihi [Mehsinl-Asr ve Hakikl-Ahbr],

Taylesanizde Hafz Abdullah Efendi, stanbulun Uzun Drt Yl (1785-1789),

Notlar 3 | Trkiye Aratrmalar Merkezi

Srktibi Ahmet Efendi, III. Selimin Srktibi Ahmet Efendinin Ruznmesi,

Georg Oulukyann Ruznmesi,

Mustafa Nuri Paa, Netayicl Vukuat,

Ferik Muhtar Ahmet Paa, Feth-i Cell-i Kostantiniyye,

Kendi Metinleriyle Osmanl Tarihi

You might also like