TON CU HA V THAY I CHNH TR

Cao Huy Thun*

Tm tt nghin cu v tng quan gia ton cu ha v dn ch, bi vit ngh phn bit "dn ch hnh thc" v "dn ch kinh t x hi". Ton cu ha c khuynh hng lm lan rng dn ch hnh thc nhng ng thi cng c e da phn chia x hi ra lm hai thnh phn, mt thnh phn c ton cu ha bit i v do c kh nng hng th nhng khng gian t do va c m ra, v mt thnh phn b ton cu ha gt ra ngoi l, tr thnh cng dn hng nh, cung cp phiu cho cc lnh t, mi hoc c. Tuy nhin bi vit khng gt b dn ch hnh thc v n c kh nng p ng hai i hi ca thi i mi: m ca v cnh tranh. Hn na, lut chi ca ton cu ha l trong sut, mt s p dng thng minh v sng to dn ch hnh thc c th cn thit dp b t hi tham nhng m mt b my chnh tr m m dung dng. Trong chng mc , mt liu lng hp l v iu ca dn ch hnh thc c th gip cho vic thc hin nhu cu m thi i mi ngy nay gi l gouvernance.

Cc nc Ty phng tin rng qu trnh ton cu ha s lm thay

i ch chnh tr trong cc nc chuyn ch khin cc nc ny trc sau g ri cng phi xui theo tro lu dn ch. Trc sau g ton cu ha kinh t cng a n ton cu ha chnh tr, bi v dn ch v th trng c khuynh hng i kp i vi nhau nh mt cp bi trng. Lun c ngy th chng ? Vng chc chng ? Hy bit rng n ang lm sng li mt tranh lun l thuyt c in lm si ni giy mc trong nhng nm 60 v tng quan gia pht trin kinh t v tin b dn ch: ci ny phi a n ci kia. Kinh nghim trc mt cho thy ci ny v ci kia khng nht thit i i i cp vi nhau. Chuyn ton cu ha v dn ch ngy nay e cng s th chng ? Trong bi ny, ti khng c i vo tranh lun l thuyt vin vng, ch ni nhng chuyn thc t xy ra s s trc mt. Chuyn thc t THI I s 7

48

trc tin phi ni ngay, trc khi vo , l chnh hai ch dn ch. Ai cng ni dn ch, nhng chc g ngi ni v ngi nghe cng hiu ch dn ch nh nhau. trnh chuyn ng ni g b ni vt, ti ngh phn bit dn ch ra hai mt, mt hnh thc v mt ni dung. Ni dung, y l ch kh ng vi nhau nht, nhng t ra cng c th ng rng dn ch chnh tr no li chng c mt ni dung x hi, kinh t. Hnh thc, d ng hn, nht l ch ti thiu. Nc no mun ni rng mnh dn ch u phi nh cy n s c mt ca ci thng phiu. Tht gi ca ci thng phiu nh th no l chuyn khc, nhng khng c n th cng nh bnh dn hc v khng bt u vi hai ch i t. Vi s phn bit d chp nhn , ti s t ra ba cu hi : 1. Ton cu ha c nh hng g i vi dn ch xt v mt hnh thc ? 2. Ton cu ha c nh hng g i vi dn ch xt v mt ni dung ? 3. Khng hong m ton cu ha gy ra chu nm 1997 a n nhng ci t chnh tr g ? Ba cu hi t ra ct suy ngh nhiu hn l tr li.

I Ton cu ha v dn ch hnh thc

Khng phi bng nhin m ti phn bit dn ch hnh thc v dn ch ni dung. Marx phn bit nh vy khi ch trch dn ch Ty phng ch l hnh thc, thc cht vn l giai cp bc lt. Tranh lun ny vn cn gi tr ca n, nhng thi i mi c tranh lun mi. Vo cui nhng nm 70, u nhng nm 80, mt hin tng chnh tr xy ra ti chu M la tinh: l tht, hu ht nhng chnh th c ti qun phit ang honh c ti y bng nhin r nhau bin mt hoc t ra cng thay i: Equateur, Nicaragua, Prou, Argentine, Uruguay, Brsil, Rpublique Dominicaine, thm ch c Chili, Salvador, Paraguay, Guatemala. L thuyt gia, nht l M, hn h nh gp c m vng, ua nhau khai qut, phn tch, so snh, lp thuyt. Danh ting ca G. ODonnell vang di trong i hc vi tc phm gm 4 pho dy cm tp hp bi vit ca nhiu tc gi: Transitions from Authoritarian Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 49

Rule, xut bn nm 1986. Chuyn tip t cc chnh th chuyn chnh p lc nhn quyn, dn ch khi xng vi Carter, tip din vi Reagan, coi b thnh cng m mn. M u c phi ring g chu M la tinh! Thnh cng dn ch vang di nht, v vang thay, li n ra ti chu nm 1986, ti nc Phi Lut Tn ang nm trong bn tay st ca nh c ti Marcos v di 500 i giy ca b v hoa khi Imelda. Ln u tin mt i th ca c ti thng c, m ngi thng trn li l mt ph n: Cory Aquino, ga ph ca mt lnh t i lp b phe Marcos bn cht. Mi ba nm sau , bc tng B Linh sp , c khi ng u, k c Lin X, ng theo chiu gi dn ch tng chng thi khp a cu. Cho n c chu Phi chm tin nht cng tp np tn trang chnh tr, thch thc cc cao th c ti, t chc bu c, bu ln i lp! Nm 1990, ti hi ngh thng nh Php-Phi hp ti La Baule, tng thng Mitterrand ho hc c mt bi din vn lch s, tuyn b ch vin tr cho nc no c c gng dn ch. cng l khong thi gian m tc gi M Francis Fukuyama cho ra i quyn sch ni ting ca ng bo hiu lch s tn th: The End of History. Lch s chui xung m v cuc chin thc h chm dt, trn hon cu ch cn li mi mt gi tr duy nht c chp nhn m thi l gi tr dn ch, t do. Trong bi cnh ton thng ca gi tr Ty phng, v trong tin tng h hi rng ton thng l vnh vin, cc l thuyt gia v dn ch cho ra i mt lot kho cu v ci ti bng nhin thu ht hn nam chm: chuyn tip dn ch (transition dmocratique). Vn chuyn tip tr thnh mc u tin trong khoa hc chnh tr, thm ch cn ra mt ci tn mi cho mt ngnh mi: transitology. Di tn , mt tp ch khoa hc ra i, chng t lng tin st ca cc l thuyt gia vo vin tng bch chin bch thng ca n thn dn ch. n qu nhanh, lc quan cng khng li rt nhanh. Nc Nga c thay i, nhng khng p ng lng mong mi ca Ty phng. Nam T tan v, chin tranh chng tc bng ra d di. Nhiu nc ng u khng gii quyt c cng mt lc chuyn tip kinh t v chuyn tip chnh tr. Phi chu nhanh chng tr v li vi Phi chu trc din vn La Baule, cng thm trn vai, trn u, trn c chin tranh dit chng. Cha c li tin tri no b thi cuc ct tit nhanh nh sm truyn ca Fukuyama. Quyn sch ca Guy Hermet, mt tc gi tn tui ca Php v mc chuyn tip, mang mt nhan o no nh mt ting th di: Les dsenchantements de la libert. T do m THI I s 7

50

cng bit "khi tnh mng lc tn canh". Chuyn tip vn cn l ti hp dn, nhng chuyn tip n ci g th chng ai na dm ni l bit. C th chuyn tip n dn ch, m cng c th chuyn tip n hn lon ri li tr v vi c ti. Bi vy ch " dmocratique b ct ra khi ch "transition" : transition th trm phn trm l c ci g m chng bin i ? nhng dmocratique th cha bit nng ma th no. Chuyn tip, do , c nh ngha nh mt khong thi gian di ngn khng lng trc c, trong mi kh nng u c th xy ra, tai ha cng nh n sng. Dn ch l mt trong nhng kh nng v ch trong trng hp mi ni c transition dmocratique. Nhng th no l dn ch ? Hu ht cc l thuyt gia v chuyn tip gt phng mi tranh lun v ni dung x hi, kinh t ca khi nim dn ch, cho l khng c ch li g, ch lm ri rm thm ti chuyn tip. i vi h, vn phi kho st l nh th no mt quc gia i t chnh th ny qua chnh th kia, ai l din vin chnh, qu trnh chuyn bin nh th no, chin lc dn dng ra lm sao, phe mi v phe c bt tay hay chng i nhau n u, nhng b nhau n mc no, thng lng vi nhau lm sao Ni nh vy khng c ngha l cc tc gi khng c trong u mt khi nim v dn ch. Trong quan nim ca h, dn ch c xy dng trn nhng nh ch, ng u l tuyn c c cnh tranh thc s. H cng khi i t mt nguyn tc: bn cht ca dn ch l nhng hnh thc mang tnh cht nh ch, v bn cht khng th ln ln vi ni dung kinh t, x hi no . H gt b Marx, tt nhin, nhng h cng gt b Rousseau, ng t ca cch mng dn ch Php, v Rousseau nhn mnh ni dung. H khng nh: dn ch l mt cu trc hnh thc ch khng c ni dung g nht nh, mt cuc chi c th m ra cho bt c ni dung g. l nh ngha ca Adam Przeworski, tc gi c ngh vit bi ta cho cun sch Transitions From Authotarian Rule ni trn. Przeworski gi quan im l dn ch ti thiu, bi v ti thiu ca dn ch l kh nng chn la ngi cm quyn qua nhng tuyn c c cnh tranh thc s. Ni nh vy, Przeworski khng em li g mi l so vi nhng tc gi lng danh trc ng: Schumpeter, Popper Popper tng ni: dn ch l th ch duy nht c th gip cho mt x hi loi b nhng ngi cm quyn m khng cn mu. u v mm trong ngh trng hoc trn tivi trong mt cuc chi c lut l c nh ch ha v tn trng l biu hin ca mt x hi chnh tr cao hn, vn minh hn, so vi u v thit bng my chm, thin thn nhy d, hoc my Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 51

bay th bom trn Dinh c Lp. Ch c cch chp nhn mt nh ngha ti thiu v hnh thc nh th v dn ch th mi c th nghin cu khoa hc v so snh c li ch nhng kinh nghim chuyn tip trn ton th gii, t chu M n chu Phi, t chu u n chu , nhng kinh nghim mang ni dung v hon cnh lch s khc nhau mt tri mt vc, khng lm sao so snh c. l lp trng v lp ngn ca cc l thuyt gia chuyn tip, M cng nh Php. Ti c rt nhiu d dt v l thuyt ny, nhng ti nhn n nh mt phng php hu ch, ni v vn ti ang ni - vn tng quan gia ton cu ha v dn ch. Bi v, ng l xt v mt hnh thc, dn ch lan rng nh vt du vi tro lu ton cu ha. Trc ht, t khi bc tng B Linh sp , khng c mu mc dn ch no khc trn th gii u vi dn ch hnh thc vn l con ca Ty phng. Mt mnh n cn li trn v i, gi cao hai nm tay chin thng. N h ch th ging ht nh anh em sinh i ca n, kinh t th trng, h kinh t k hoch ho. Ngay ti cc nc hi gio trong cc khuynh hng cc oan chng i kch lit nhng gi tr ca Ty phng, mi lin h vi dn ch hnh thc khng phi l hon ton b dp b. Khng phi lc no cc khuynh hng cng h ho dng bo lc trit h cc chnh quyn ti chc. C khi h ch trng tuyn c v h thng ti Algrie. Di g m khng i tuyn c khi h thy h chim a s dn chng ! ng suy ngm hn na l tnh hnh chnh tr ti Iran. Quc gia ny t mnh di lut l ca Hi gio, nhng chnh quyn c dn bu ra v ng Khatami, i din ca phi ci m, c bu ln chc tng thng mt cch thc s dn ch. Th hai, cc tnh t i theo ch dn ch mt tnh chnh ng, ht gi hng, tn li sinh kh lch s. Trong nhng nm 60, cc ch trng "dn ch hng dn", "dn ch Rp", "tn dn ch" hy cn mang kh phch c lp ca nhng dn tc va p tan xing xch. Ngy nay, thm ch g sau ch dn ch ch lm l ra hnh nh ngi ct chn khp khing ang cu cu chic nng. Gn y, vi nc chu ging cao ngn c t ch vi khi nim "gi tr chu " bin minh cho nhng ch chnh tr cng rn. iu ng suy ngm l ti qu hng ca ch thuyt ny, ti Singapore, tuyn c cng ngy cng c thc cht, khng phi ch l dn dng. Ai dm ni hnh thc, vi thi gian, khng dn dn tr thnh ni dung ? Do , th ba, ta nh khu hiu "lm giu i !" di vang lc khi u thi i t bn, ton cu ha ngy nay h to: "dn ch i !". V THI I s 7

52

khp ni trn th gii, bu c tr thnh iu kin bt buc ngi cm quyn c xem l ngi cm quyn. Trc 1989, my khi tuyn c c cnh tranh din ra chu Phi ; sau hin tng ny lan ra cng khp. Tuyn c cn gip dn chng y ui c vi tay c ti. Sau , c tay tr li chnh quyn, nhng t chc bu c trong thi gian ti chc m b ht cng th chng l mi l sao ? Trong th gii Rp cng vy, tr thnh a Arabie Saoudite. y, tuyn c chng my khi a n thay i, nhng d sao, ngay ti Jordanie, Maroc, Koweit, tuyn c cnh tranh cng din ra. Tin b hn c l chu M la tinh. Chng nhng tuyn c tr thnh thi quen, m vi chnh quyn, tng nh cm chc thng li trong tay, nh Alberto Fujimori Prou, vn b o vn. V vang nht l tuyn c M-hi-c nm 2000. ng PRI cm quyn trong sut 70 nm (by mi nm !) trao quyn cho Vincent Fox, lnh t i lp thng c. Nhiu ngi ngh rng bin c lch s ny s a M-hi-c tin vng chc vo th gii nhng nc dn ch, khc vi tnh trng rng ca, khi ln khi xung, khi dn ch khi c ti, thng thy trong cc nc chung quanh. V vang tht. Nhng v th gi thuyt ny xy ra i na, ai mun tm hiu ch dn ch M-hi-c c th no ch cn c trn tuyn c, trn nh ch chnh tr m khng i su vo iu kin lch s, x hi, kinh t c th ca M-hi-c ? C th no khng i su vo ni dung, vo bn cht ca mi ch ? t vn nh th tc l bc qua im th hai ca bi ny.

II Ton cu ha v dn ch ni dung
trn, ton cu ha c cp di kha cnh t tng chnh tr, thc h. Nu xt n nh hng ca ton cu ha trn ni dung x hi, kinh t ca mt ch chnh tr no , tt nhin ton cu ha v kinh t tr nn kha cnh chnh yu. Ti lc qua di y quan im t nng kha cnh ny gii thch nhng chuyn tip chnh tr, nht l chu M la tinh. Cu hi c tnh phng php c t ra l th ny: ti sao cc nc y thay i ch chnh tr vo thi im nhng nm 80 ch khng phi trc hoc sau ? Cu tr li th v nht l
Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 53

th ny: bi v vo lc chu M la tinh b khng hong kinh t trm trng nht t thu 1930 v khng hong bt buc Nh nc phi thay i su xa vai tr ca mnh. M-hi-c v n vo nm 1982, khng c cch no khc hn l cu vin nhng t chc ti chnh quc t, ng u l Qu Tin T Quc T v Ngn Hng Th Gii. ng li ca cc c quan ny buc thc hin nhng bin php kht khe: k lut v ngn sch, t hu ha, t do ha thng mi, chm dt thm quyn quy nh ca Nh nc, ni chung l phi l thuc nhng c ch ca th trng. Nhng tri buc hn ch t do chn la chnh sch ca c Nam M v buc cc nc t b nhng mu mc pht trin ly Nh nc lm trng tm, y mnh sn xut thay th nhp khu. Bt buc phi tun th chnh sch khc kh, ct t nhng khon chi tiu v an ninh x hi, cc chnh quyn Nam M bit rng h phi i ph vi nhng hu qu chnh tr v kinh t au n ; v vy chnh quyn no cng phi bt u vch ra nhng hp ng chnh tr mi, nhng lin kt, tha thun mi gia cc phe phi chnh tr ngn nga nhng him nguy v to ra nhng khng gian chnh tr mi cn thit cho vic p dng nhng bin php kinh t khc kh. l nhng nhng b m cc chnh quyn ti chc bt buc phi nhn trn lnh vc nh ch trnh nhng va chm x hi do chnh sch ci m kinh t gy ra. Bi vy, khng phi bng dng m s xung cp v mc sng ca dn chng xy ra ng thi vi qu trnh dn ch ha v nhng ha hn ci t x hi. ng trc nhng e da x hi v s b buc phi ci t tn gc cu trc kinh t, cc nh cm quyn Nam M phi tm cch ti to tnh chnh ng ca mnh. H mun ni th ny: by gi y, chng ti va m ca kinh t cho th trng th gii v hy b khu vc cng, v vy chng ti khng th bo m an ninh kinh t cho qu v nh trc na, nhng b li, chng ti cho php qu v tuyn c nh qu v i hi. Trong khi ch i nhng kt qu kh quan ca vic m ca kinh t, tt nhin qu v phi chu kh phn u hn na t c an ninh cho qu v, nhng xin qu v ng t chc toan tnh g vi nhau thc hin iu ngoi l nhng t chc tuyn c.

54

THI I s 7

Qu v y l ai? L c tng lp thng lu ln tng lp h lu, bi v ton cu ha to thm nh hng na l phn i th trng chnh tr. Nhng khu vc x hi c li tc cao, vn ha cao, trnh o to cao th hi nhp cao vo qu trnh ton cu ha. Nhng khu vc ny c kh nng khai thc v hng th nhiu hn trc nhng t do va mi m ra trong i sng chnh tr trong khi nhng khu vc km hi nhp tn vn ra khi cng ng, chn nn, th , mt phng hng, ri vo hn tp, t o thi ra khi nhng khng gian t do, dn ch mi, sng vt vng trong nhng khu vc ngoi vi, ngoi bin gii ca kinh t ton cu. Tt c cc nc chu M la tinh u tri qua giai on x hi phn i ny. Dn ch nh vy l dn ch g, cng dn nh vy th bnh ng u, cai tr vi mt tng lp thng lu hn ch nh vy th u l s tham gia ca qun chng m hai ch dn ch mi gi t trong ct ty ? Cc cu hi a n mt lp lun c tnh l thuyt: cc ch dn ch mi chu M la tinh l nhng "ch dn ch khng c tnh cng dn" (dmocratie sans citoyennet). Guillermo ODonnell phng theo t tn: l cc "ch dn ch u nhim" (dmocraties dlgues) khc vi dn ch i din nh ngi Php hc vi Montesquieu t th k 19. ODonnell tm tt lp thuyt ca ng nh sau: phn ng cc nc chu M la tinh theo chnh th tng thng, quyn hnh ca cc c quan lp php chng c bao nhiu, ng phi yu t, chng c chng trnh, sng nh cc ng dy thuc h (clientlistes) ; cc phong tro, khuynh hng x hi th nhiu nhng v t chc, c bng m khng c hnh, mun tm ngi i din cho mnh, ni ting ni ca mnh, nhng tm khng ra trong cc ng phi, bi vy h y nhim mt cch tiu cc quyn ca h cho nhng ngi khc. Ngi no ? Thiu g ! Thiu g k v ngc "trm nghn hy c trng vo mt ta" ! Chnh tr truyn thng chu M la tinh chng bao gi thiu caudillos. Mt lot caudillos mi nhy ln sn khu: Collor di Mello Brsil, Alberto Fujimori Prou, Carlos Menem Argentine... Gia hnh thc ca cc ch ny vi ni dung chnh sch m h p dng c tng quan vi nhau nh th ny: h khng th p dng nhng chng trnh kinh t khc kh v ci t cu trc kinh t nh mun ca cc t chc ti chnh quc t
Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 55

nu khng c mt quyn hnh chnh tr rt cng rn. Cng dn h lu, cng nh cng dn thng lu, c tham gia tuyn c, v tuyn c c t chc t do, a ra hnh nh dn ch ng knh trng. Nhng ng thi tng mng ln lnh th trong nhng nc sng ngoi vng php lut, tng mng ln cng dn b loi ra khi cng bng ti thiu: y l cc cng dn b mt gi, cng dn hng nh, cng dn thuc h, m c tc gi v vi cc nng dn min nam nc , i tng nghin cu ca Gramsci trong cc bi vit danh ting ca ng trc y v Mezzagiorno. Tng t khi nim "dn ch y nhim" ca ODonnell, nhiu tc gi khc cng vn dng nhng tc gi tr danh trc y (Weber, Schumpeter) a ra khi nim "dn ch thng lu" (dmocratie litiste) hoc gn y hn (Dahl) bnh vc khi nim "ch thiu s cnh tranh" (rgimes doligarchies comptitives): Oligarchie, thiu s cai tr, l phn li dn ch, nhng khc vi thi xa u chu, by gi c nhiu thiu s v nhng thiu s "thng lu" ny cnh tranh vi nhau, a n hin tng a nguyn, cn bn ca dn ch. Brsil l m hnh kiu mu. Nhiu nhm lm: nhm tng t, nhm chnh tr gia dn s, nhm t bn kinh doanh... Nhm qun i vn ng vai tr then cht, kim sot qu trnh "chuyn tip". Tng thng Tancredo Neves, dn s, c bu ln mt cch dn ch, nhng ng ta thot thai t ch qun s. Cn mt nhm na, khng th thiu vng trong bi cnh Nam M: a ch. c bu ln nm 1985, Tancredo Neves gi cao nm tay ha hn ci cch rung t, nhng cng bit tht tay li rt nhanh khi nhm a ch phn i kch lit. Rung t l vn c bn vng ny, l i hi mu tht ca mt trong nhng nhm b o thi bc bo nht ra ngoi l x hi: nng dn t in. Ta m c mt ch dn ch nh vy chng ? V phn ti, ti tr li dt khot: khng. Th th ti sao chu M la tinh, tng lp tr thc nh ti, ngha l tim nm pha t hn hoi trong ngc, li chuyn hng theo ln gi dn ch hnh thc thi t phng Ty ? Cu tr li kh n gin: sau nhiu nm p chn vi c ti, qu l chn c rn... T m ny sinh ra phn ng ngc li: "dn ch khng c tnh t" phn bc dn ch "x hi", dn ch "qun chng" m phe t cch mng h ho. Trong
THI I s 7

56

bi cnh ton cu ha, i a s tr thc chu M la tinh bng trng phng tao ng vi cc chuyn gia khoa hc chnh tr Bc M. Yu nhau l cng nhn v mt pha: pha ci thng phiu. Transitions From Authoritarian Rule l a con l thuyt ca tao ng ny. Vi dn ch hnh thc, tng t bn hu s ct, qun chng bn t s lm bnh phong. Ti t khc hnh thc chng ? Cng khng! Khng c ci v, lm sao ci rut ny mm ? Ni dung quyt nh hnh thc, tt nhin. Nhng hnh thc cng nh hng trn ni dung. Ton cu ha buc ta phi suy ngh v ni dung ln hnh thc, bi v tt c u mi v ta cn phi lm ch ci mi. y l vn ca ngi lnh o ; tr thc nh chng ti ch bit nhn nhng kinh nghim chung quanh v trnh by mt cch trung thc. trnh ni nhng chuyn l thuyt vin vng, ti ngh ly bi cnh c th ca khng hong kinh t Chu nm 1997 xem chung quanh chng ta, ni cc nc b khng hong nng nht, mt hin tng ca ton cu ha a n nhng thay i g v chnh tr.

III Khng hong chu v ci t chnh tr

Khng hong tn ph cc nc chu nm 1997 l khng hong kinh t, ti chnh. N trn n rt nhanh, khng d bo, v sc cng ph ca n cc k mnh lit. M u l t tn cng u c vo ng bt ca Thi Lan vo thng nm. Trong vi gi, trong vi ngy, nc ny tr thnh t im ca cn lc. T , bo t thi rc qua cc nc ln bang, khng phn bit rng hay rn. Hng Kng, i Loan, v nht l Hn Quc, cha kp tr tay thnh nn nhn. Hu ht cc nh quan st u ng : khng hong gy ra do nhng th lc u c quc t. Sch v vit nhiu v im ny, ti ch ni y kha cnh chnh tr m thi, t ngi ng. Trn phng din ny, ng L Quang Diu c ni mt cu ng suy ngh: Trong hu ht khng hong kinh t, nguyn nhn di gc

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr

57

l chnh tr, khng phi kinh t [1]. Vy th u l trch nhim ca nhng ngi lm chnh tr trong khng hong chu ? C tc gi tr li: ch m ca kinh t m cha nm vng lut chi. Lut chi g ? Tc gi Php F. Godement cho kin: Khng hong chu khng phi bt ngun t tht bi ca m hnh pht trin chu , cng khng phi bt ngun t u c tin t quc t. Khng hong cho thy cc nc chu tht bi trong vic a nn kinh t t mt h thng khp [...] qua cuc chi ca mt h thng m mi l bao gm nhng quy tc trong sut. Ty phng y chu vo t do kinh t. Nhng khi n phin chu th bn tay vo ngn la th trng th tay b phng [2]. Nc no m nhiu th b phng nhiu ; nc no m t th phng s ngoi da nh Trung Quc, Vit Nam, Min in. kin ca Godement khng c g c o. Ch c mt ch ng ni thi: trong sut (transparence). Trch nhim chnh tr nm ch thiu chun b nghim tc chi lut chi trong sut. ch m ca toang hoang cho th trng quc t m khng thit lp nhng c cu kim sot, iu chnh nhng lu lng u t v t bn ngoi quc. Khuyt tt chnh tr c cu no a n tnh trng ? Xin k y ba m thi. Ba khuyt tt m ai cng bit, ba trn ln vi nhau nh mt, ci ny dung dng ci kia, to ra mt np sng chnh tr, mt vn ha chnh tr dai nh nm v: tham nhng, phe cnh ch ngha, h hng ch ngha. Corruption, clientlisme, npotisme. Ba khuyt tt m dn chng Indonesia phn n gi ch danh nm vo mt ng Suharto trong nhng cuc biu tnh chng i: Korupsi, Kolusi, Nepotism. Nh nc ca ng Suharto c mnh danh l "Nh nc mc bnh n trm" (Etat kleptomane): cu tng thng chia chc vi 6 ngi con ca ng phn ln ti sn quc gia. Qun i nhng tay n tn nch vo nhng hot ng n cp ca cng, bun lu, thng ng vi cc cng ty ngoi quc. K sao cho ht i s ny, xin k mt chuyn nh tiu biu chng ? Nm 1996, chnh quyn bng khm ph ra c Kalimantan mt m vng v tn v bin. Va ngi thy vng, lp tc 6 ngi con ca tng thng tranh nhau lin kt vi cc cng ty m, cc cng ty ny tranh nhau chim c quyn khai thc. Rt cuc, tt nhin phi c mt cng ty thng, nhng y l cng ty
THI I s 7

58

lin kt vi cha, do b to ca cha l Bob Hasan v hai t chc nhn o, lm bnh phong cho cha, kim sot. Giao ko k: phn ca cng ty l 30%, phn ca Nh nc l ... 10%. Chuyn tng tht m ha ra a ! Chng phi m vng m l mt m la o. Cng v tn v bin. Nhiu tc gi mn khi nim patrimonialisme ca Weber xng danh cho nhng Nh nc n trm kiu Suharto hoc kiu Estrada ca Phi Lut tn: y l nhng tn gia sn ch ngha. Phi, ti sn v quyn hnh chui vo chp bu ca cu trc x hi: 5,5% nhng gia nh giu nht chim 44% tng s din tch t ai canh tc ; 15% nhng gia nh giu nht chim 52,5% ti sn quc gia. Khong trm phe cnh chnh tr kim sot ton b nhng chc v dn c trong ton quc. Trong s 200 dn biu c bu ln nm 1992 H Vin, 145 v c dy m r m vi nhng phe cnh chnh tr hoc vi nhm gia nh thng tr nc ny hng chc nm. Nguyn tc dn ch l mt ngi mt phiu ; Phi, mt ngi trm phiu [3]. Vi gia sn ch ngha, ngi cm quyn xem ti sn ca Nh nc nh ti sn ca mnh, cai tr v v vt khng c g mu thun nhau. Cng bng m ni, Thi Lan c nhiu tin b v dn ch, c hai mt hnh thc v ni dung, nhng "phe cnh ch ngha" vn l c trng ca nc ny v c trng u c xa l g vi tham nhng. Thi, khuyt tt c din ra di dng chia chc ni cc m tnh trng a ng hn tp dung dng. Cho n 1973, chnh quyn thng do qun i nm, thnh thong c tuyn c, nhng cch thay i chnh tr ph thng l o chnh. Thng 10 nm 1973, na triu dn chng biu tnh Bng Cc p chnh quyn qun i t chc. Dn s ln ngi, nhng v khng c ng no chim a s, chnh trng l c k mc c lin min gia qu nhiu chnh ng. Quyn hnh lung lay, li ri nh tri chn vo tay qun i nm 1991. o chnh xong, qun i toan cng c quyn hnh nm 1992. Dn chng chn ngn chnh ph dn s, khng biu tnh nm 1991, nhng s qun i a dai, li biu tnh na triu ngi th , buc tng Suchinda phi nhng b. Ngoc n qun i khp li t y, nhng tr chi lin kt vn c l mn th thao chnh tr quc hn quc ty c kh nng mang li
Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 59

huy chng vng cho vng quc nu c t chc trong SEA Games. Thng 7 nm 1997, ni cc Chaovalit b qu qut chn tay v nhng tr gi chia chc mp m gia 6 ng tp hp nhau trong mt th lin kt gi to. Ngy 3 thng 11 nm y, Chaovalit t chc vi mt thnh tch c bit: ba ci t chnh ph trong vng mt nm, ba b trng ti chnh t chc, hai thng c ngn hng quc gia b hon chuyn. Mt chnh ph nh vy lm sao i u vi khng hong ? Lm sao cng li tn cng t bn ngoi ? Gia vng ng Nam gn gi ca chng ta, nm tay tht cht gia tin bc, quyn hnh v thuc h ch ngha l di sn truyn tha. "Cc ch" Ch Ln ngy xa, cukongs Indonesia, Kapitan Cina M Lai thuc lng iu t trong trng. Cc nh cai tr trc y trao vo tay h nhng c quyn kch s m chng h s h e da g bi v h u c nhm chnh tr, h ch nhm kinh t. Truyn thng thc dn truyn li cho n nay, to thm mt vn chng tc trm trng Indonesia trong cc v tr th m mu m ngi Hoa l nn nhn. Tham nhng, phe cnh ch ngha, h hng ch ngha: ba ci lng nhng n quy ta... C ngi s b ti: nu ba ci khuyt tt nhim vo mu t xa th lm sao chng minh c nh hng tai hi ca chng n trong bin c 1997 ? C g u ! Ai cng thy gi m chng ai on bo. Ai cng thy gi nhng ai cng thn phc con diu ang bay trn cao. Kinh t ln, mc sng ln trong tt c cc nc chu n ni ng tng thng Clinton phi tuyn b rng thi i ny l thi i ca chu. n lm n y, khch u t no cng phi hc nhy mt, ci n, thng cuc trong cc hp ng, nhng ai cng ngh nhp gia ty tc v tc y khng cn tr nh ny nh n pht ln. Trong h hi ca con diu l lt trn cao, ch thuyt "gi tr chu " ra i, ln u tin tn cng vo chnh nhng so huyt gi tr Ty phng, xc quyt php l chu l c cn bn khoa hc vng chc, to nim tin ca dn chng vo nhng chnh th cng rn. Mahathir ca M Lai ve vut t ho dn tc ca ng vi mt h thng xa l ti tn v hai thp cao ngt, vt c hai thp ch em sinh i New York. "Bapak Pembangunan", "cha gi ca pht trin", Suharto thng c lin tip
THI I s 7

60

khng phi ch da trn sc mnh n thun m thi. Lin tip, Indonesia vt qua nhiu khng hong, t nhng kh khn gy ra do gi du ha tt xung trn th gii n n lt u ca cng ty du ha Pertemina gia nhng nm 70. Mi ln nh th, nc ny ly li tn nhim ni khch u t. Tnh trng Thi Lan cng vy. Thiu g quan st vin nghi ng tng lai dn ch y trc h thng chnh ng hn lon. Thiu g ngi xn mt trc s bng n ca money politics : mua phiu thng c dn biu ri nhng lm, v vt hon tin ph tn. Nhng y mi l php l chu: u cng vt m u cng pht ! Ty phng, vi u c duy l c hu, ht hiu ni. Nhng thng u tin sau khi khng hong 1997 xy ra, h vn cn tin rng kinh t Indonesia li s bung ln c v nhng bin php cu g u tin ca Suharto li thc y h lc quan. n thng 10, con diu Indonesia bt u tri gi. Ngy 8, chnh quyn Jakarta cu cu Qu Tin T Quc T. Sau , tin tng tan r, ng ru-pi tut dc. Khng phi ch v nhng nguyn nhn kinh t, tin t m thi u. Ti v bt lc chnh tr tr nn l liu. Thng 12, tin n truyn i rt nhanh v tnh trng sc khe ca Suharto. iu m khng ai c th ngh n trc thng 7 nm y pht chc v n nh mi tn c: Suharto sp nho. Khng hong kinh t thi bay mt ch tng vng nh ni. Trong thi gian gi thi diu ln, n ci, nhy mt thay th cho lut php, nh ch. Th cng vy, trong phong ba bo tp chnh tr, in thoi di ng thay th cho bn giy, cng s. Cng chc cao cp gi nhau, chnh tr gia gi nhau, b trng gi b trng, p phe gi p phe, gi t nh, t xe, t trn xa l, hn h nhau ti bn n, ti khch sn, khi vo c quan. in thoi di ng l dng c ca tin n, thit v tht thit, dng c ca p lc, mc c, ca quyt nh tc tc, chng cn thi gian tnh ton thit hn. Khi ng ru-pi tut dc, khi thnh th ca tng thng bt an, in thoi di ng thi phng si lng con kh thnh hng ngn Tn Hnh Gi ma gy trong khng, tng thng cha ho nghe ni eo bnh c xy trc mi. Tai hi thay, in thoi di ng li cn c tng cng vi internet. Sinh vin chng tng thng cng chng cn tr s, nh in,
Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 61

tng hi g ro. Cng chng cn ch tch, tng th k, tn tui lnh o cnh st tm cho d. C mng ny ni mng kia, v ch ny bi ch khc, nhanh, gn, ty ni, ty lc. C diu khng khi ni rng l hnh nh trung thc ca i sng chnh tr, hnh chnh ca nc Indonesia u th k 21, trong lc kinh t tr nn rng cp ? Khng hong kinh t 1997 c nhiu nguyn nhn t bn ngoi: ng ! Thm ch c tc gi vit rng Qu Tin T Quc T thi hnh mnh lnh ca Kho Bc M buc mi th trng phi m ca d gi chnh tr phi tr cao n u [4]. Cng ng ! Nhng ng ni rng nguyn nhn khng nm bn trong. Nguyn nhn ging nhau nm bn trong nh nhau ni nhiu nc ; c iu l cng bng n Indonesia cao hn c v quyn hnh tp trung thi qu vo tay mt lnh t c on v mt gia nh ra Nh nc nh qu ra thy. S tp trung quyn hnh c th cn thit n nh kinh t v Nh nc vo nhng nm 70. Cng s tp trung tr thnh tha thi, t st khi kinh t m ra m khng c b my chnh tr trng kin, lnh mnh iu tit, kim sot. Th no l b my chnh tr trng kin, lnh mnh ? Ti khng dm bn vn rng ln y, ch xin nhc n mt khi nim n r gn y trong sch v, k c sch v Php vn khng a g nhng t lai M: gouvernance. Khi kinh t m ca, ngi Php ni: coi chng, cc nc no khng c bonne gouvernance s b ton cu ha xi ti. Bonne gouvernance khng phi l bon gouvernement. Ci ny c th a n ci kia, nhng ch gouvernance rng hn, khi qut hn, do m h hn, kh nh ngha hn. Khi nim ny c ngh p dng trong mi khng gian chnh tr - x hi hnh chnh t rng n hp - quc t, quc gia, n v hnh chnh - v khng phn bit khu vc cng hay t, Nh nc hay x nghip. Nu bt buc phi thu gn vo mt cu, ti tm dng ngh ca mt tc gi xem gouvernance nh l nhng k thut cn phi sng to ra trong mi cp bc x hi p ng vi nhng vn cng ngy cng phc tp v vi nhng tc nhn mi lc mt khc nhau, nhm thay th nhng bin php ch huy c, li thi, bng nhng phng cch phi hp v hi nhp mm do hn, v nh th ct t cho c mt hiu qu ln hn v, hn th na,
THI I s 7

62

mt s ng h nhit thnh hn ca i tng qun chng nhm n [5]. trn ti c ni: nc no nm trong t im ca ton cu ha tin t th b sng mt nhiu hn c. Nh vy ng l Singapore b n nng lm. Sao khng thy thng tch g trm trng ? Ging nh cc nc chung quanh, th trng chng khon v bt ng sn y b st gim nhanh chng v nghim trng. Nhng ch trong mt thi gian rt ngn, t cui 1997 n u tam c nguyt 1999, sinh hot trong hai th trng li tng ln nhanh chng. T s tht nghip cng vy, tng nhanh ri gim nhanh. Dn chng tin lun c ca nh cm quyn: hai nm kh khn kinh t l hu qu truyn nhim t cc nc chung quanh ch khng phi pht ra t trong gan rut. Ai cng bit chnh quyn Singapore thuc loi "cng rn" tiu biu. Nhng khng phi chnh quyn cng rn no cng lm c chuyn m Singapore lm: chim c lng dn chng, to ra c lng tin vo tnh cch chnh ng ca chnh quyn hin hu. Khng phi chnh quyn cng rn no cng a li tc ca mi u ngi ln 30.000 -la, cao hn con s ni rt nhiu cc nc u chu giu c hin nay. Trn ht, v y l iu ti mun ni, Singapore l nc duy nht chu khng c tham nhng. K lut y l k lut st, nhng st thp p dng cho c chnh quyn ch khng phi dnh ring cho dn. Singapore khng dn ch theo tiu chun ca Ty phng, nhng chng ming Ty phng no dm ni Singapore khng c bonne gouvernance. Ti khng ni Singapore l mu mc. Nhng ti cao Singapore y nh mt nc khng c bn ly ca tham nhng thi nt. Ton cu ha l mt mng nhn trao i mnh mng di trm ngn hnh thc. Nu nhng trao i c thc hin di nc c, chng ai thy, chng ai bit, chng ai kim sot, chng ai cnh gic, my con c bo tha h rc ra ch quyn quc gia. Trong sut l iu kin khng th khng c c m ca cho khch hng vo ra m khng s k trm rinh lun c l hng trn bn th. Nghim cho cng, dn ch hnh thc cng l mt phng php thc hin trong sut. Trong chng mc , n tng cng s hiu nghim ca chnh quyn. S hiu nghim ca chnh quyn,
Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 63

n lt n, tng cng s tin tng ni dn chng. S tin tng ca dn, rt cuc, to nn tng cho tnh chnh ng ca chnh quyn. Bng cch ny hay cch khc, khng chnh quyn no khng to tnh chnh ng cho chnh mnh. Bi v, thiu tnh chnh ng, chnh quyn s ch l bo quyn. Cho nn khng phi bng dng m trong sut tr thnh khu hiu ca reformasi Indonesia sau khng hong 1997 : khng hong lm hin nguyn hnh chnh quyn Suharto l bo quyn. Cng khng phi bng dng m Thi Lan bu ln chnh ph u tin trong lch s khng phi l mt chnh ph lin kt: lin kt cho n nay l biu hin chnh tr ca m m. Xin ni chuyn Indonesia trc. Khng hong kinh t a n khng hong chnh tr, v bi v c hai khng hong u din ra di sc p cc k quyt lit ca i hi ci tri, mt ng l ca Qu Tin T Quc T, mt ng l t dn chng phn n, Indonesia khng c con ng no khc ra khi t l ngoi con ng dn ch hnh thc. M rng khng gian chnh tr, qut dn sch s Nh nc, hn ch vai tr ca qun i, chia s quyn hnh gia trung ng v a phng, m ca kinh t: nm vn du si la bng i hi gii php tc tc ni cc ngi k v Suharto. Kt qu l g ? Hai kh nng u c th xy ra: hoc khng hong kinh t l b m ca ci cch chnh tr, hoc khng hong kinh t l c dc vt cht hi nhi trong thai. Ngi lc quan th ni: Indonesia l thnh cng tiu biu ca ton cu ha trong vic m rng ca dn ch hnh thc. C cu chnh tr ca ch c ti c t t tho g. Hin php c tu chnh, th hin cnh tranh chnh tr. Ln u tin trong hn 40 nm, nc ny t chc c mt cuc bu c quc hi t do, trung thc vo thng 6 nm 1999. Bn mi tm ng ln nh, i din cho mi khuynh hng chnh tr, tn gio, k c mt ng do ngi gc Hoa thnh lp, tham gia tuyn c m khng gy bo lc. Lut c biu quyt ngn chn tnh trng a ng ba bi: ch cn 6 ng c iu kin tham gia tuyn c nm 2004. Vai tr chnh tr v hnh chnh ca qun i dn dn chm dt. Trn ht, lut chng tham nhng c ban hnh v y ban iu tra ti sn ca gia nh Suharto hot ng. Ngy 7-3-2002, ng ch tch quc hi Akbar Tandjung, ng
THI I s 7

64

thi l ch tch ng Golkar tr v trc y, b cnh st bt v ta n thm vn v vic cm nhm mt mn tin khng nh, hn 4 triu euro, ca mt c quan Nh nc m ng l gim c nm 1999. Bc u dn ch nh vy chng l ng khch l lm sao ? Vy m vn lm ngi i ngi. Trc ht, quyn li phe phi nhng nht nh a o sau lng cc ng phi mc ln nh nm, rt d git cht mt hi nhi dn ch va lt lng. Th hai, ng ph thu Gus Dur khng tr ni con ma m m v ng ng khng v th trong quc hi, v chnh quyn dn s vn phi e d uy th ca qun i, v chnh ng khng cng quyt. ng pha nhiu nc qu trong ly ru reformasi v lm vic: v s phn Suharto, v t tr a phng, v cng b nhng hc m ca ch c, v nhng d n ci t Nh nc... ng li khng sch s nh ngi ta tng, dnh lu vi nhiu x cng an, trong c mn qu vi t ru pi ca quc vng Brunei. Ngi dn c cm tng Nh nc vn cha thay i g my, thm ch d lun cn nghi rng Gus Dur c t thng vi tng lp lnh o ca ch c. Chnh trng Indonesia c im tt l ru ria qu khch cha mc trn m ca cc chnh ng hi gio trong quc hi, nhng s pht trin ca "dn qun t v" hi gio nhm thay th Nh nc thanh lc thun phong m tc trong x hi hoc tn cng cc tim bun ngi Hoa khng phi l du hiu ng khch l cho chnh quyn dn s trong qu trnh t hu ha quc gia hin ti. Thay i chnh tr Thi Lan c phn tt p hn. Rt kinh nghim t nhng nhc im c hu, ba mc tiu ci cch c nu ra r rng: dn ch, trong sut v gouvernance. Trn giy t, dn ch c ci thin v pht huy bng nhiu bin php. Mt hin php mi c ban hnh, thit lp mt y ban bu c c lp, hp l ha v trch nhim ha cc chnh ng, thanh trng cc dn biu quen thi thay ng nh thay o lt, t chc chnh sch phn quyn cho cc a phng, khuyn khch dn chng ra nhng d n lut v khi t cc b trng tham nhng, thnh lp mt y ban c lp theo di vic tn trng nhn quyn...

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr

65

Cc bin php cng ng thi nhm n thc hin trong sut. Nhng hn th na, trong sut l ci ch ca nhiu sng kin khc: cc b trng phi khai li tc trc v sau khi nhm chc ; thi gian xut hin trn truyn hnh v trn i pht thanh ca cc ng c mt y ban c lp phn phi ; mt y ban c lp chng tham nhng ra i ; t chc quyn c thng tin ca ngi dn, ngn nga vic mua bn phiu trong khi bu c... Cui cng, gouvernance tr thnh khu hiu. mc Nh nc cng nh trong cc c s kinh doanh, gouvernance c xem nh cha kha m ca hin i. Chnh ph vch ra 5 nguyn tc t gouvernance: php tr, trong sut, trch nhim, hiu qu, tham gia vic chung. Trn y ch l tm tt vi bin php c trng ca ci t chnh tr. Tt nhin, trn giy t, ni d hay. Lm mi kh. Lun v kt qu c th, c ngi nghim khc cho rng nhng t nn c truyn Thi in su vo tp tc, ty khng i. H ni thm: dn chng vn cha tin vt qua khng hong. Tt nhin chng ai ngy th c thnh tch trn cc vn bn lp php, lp quy, hoc trn cc bi din vn. D sao i na, t nht c hai chuyn ng ni Thi t sau khng hong 1997. Mt, l ng Thai Rak Thai, ln u tin trong lch s, nm a s trong quc hi, chm dt tnh trng lin kt bn ly, u mi ca mc ngoc, chia chc, tham nhng. Ln u tin, cc triu i chnh tr kht ting nng thn b tht c. Hai, l x hi dn s tr nn sng ng. Chnh dn chng to nn sc p trn quc hi sa i hin php. Vi 16 phiu chng m thi, cc chnh ng phi bi theo ngn triu i mi. Chnh c quan chng tham nhng - c lp - iu tra v khm ph mt v khai gian li tc lin quan n nhn vt s 2 ca chnh ph, Sanan Kachornparasart, ph th tng kim b trng quc phng. Khai gian mt mn tin kch s, nhn vt ny b cm gi bt k chc v chnh tr no trong vng 5 nm, chuyn kh xy ra trc y. y ban bu c - c lp - cng hot ng hu hiu di s ng h ca dn chng. 78 trn 200 thng ngh s c bu trong tuyn c thng 3 nm 2000 b trut gh v gian ln, phn ng thuc nhng gia nh ti phit trong c phu nhn ca nhn vt Sanan va ni. Qun chng cn tch cc tham gia vic chung hn na bng
THI I s 7

66

cch k thnh nguyn th. 50.000 ngi k mt thnh nguyn nh vy buc chnh ph thanh trng mt x cng an to tng n ra vo thng 3 nm 1998 lin can n vic gian ln mua bn thuc men ; b trng y t phi t chc. Mt v gian ln khc v vic bun bn g cng b khm ph. Trc e da ca mt thnh nguyn th khc, th trng b canh nng t chc. Qun chng cn s dng quyn c thng tin kim sot nhng bin bn chnh thc lin can n nhng vn rt t nh trong x hi nh vic tuyn nhn sinh vin vo nhng trng danh ting. Mt sinh vin thiu may mn i quyn c thng tin nh th v nh chnh ph mi ra ch th cm cc trng cng danh ting nhn con nh giu vi phong b rng rnh trong tay. Uy v nh qun i m cng phi nhng b trc sc p ca x hi cng dn: thng 6 nm 1999, qun i phi cng b tm tt bn bo co v v thm st nhng ngi biu tnh chng chnh quyn nm 1992. Mt bo co 600 trang c cng b vo thng 5 trc nhng qun chng cha bng lng v khng ni tn ca nhng s quan v chi tit iu ng lnh trng n p. Mt i k nim c dng ln t lng dn chng bit n nhng nn nhn ca v ni dy chng chnh quyn qun i nm 1973. Nhng nhn vt dn s tng tranh u cho dn ch (Puey Ungphakorn, Pridi Banomyong...) c dn chng t lng ngng m trong nhng dp l tang hoc tng nim. Cc nhn vt danh ting nh cu th tng Anand Panyarachun, cc nh khoa hc tn tui, cc chuyn gia kinh t ng gp ting ni v kh nng ca mnh trong nhng hi tho v gouvernance. Tnh nng ng ca x hi cng dn va chm n sau 1997 l sc thi c bit nht cho php ngi bn ngoi khng mt tin tng ni tng lai dn ch ca nc ny d cho tr lc vn cn dai dng lm. Nhng ai l "x hi cng dn" ? Cho n khng hong 1997, gii kinh doanh, thng nhn vn cn l nn tng x hi ca ch Suharto bi v "Tn Trt T" ca ng t tnh chnh ng trn khu hiu "pht trin quc gia". Cui 1997, c nguy ph sn ton din khin gii trung lu ni chung rt b, rt phao. Cng nh gii trung lu, dn chng ngho thnh th v nng dn thn qu bng thy mc sng tt dc, ton th x hi tr thnh nn nhn ca
Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 67

khng hong. Th nhng trong m ngi biu tnh trng k Jakarta, nng ct khng phi l dn ngho sng trong nhng chut m l sinh vin, con ci gii trung lu, v vin chc bn giy, t s, gii m ngi Php, ngi Anh M gi l "c o trng". Cng vy, Thi Lan, dn xung ng lc u khng hong chng chnh ph Chaovalit l gii trung lu, trong bc khng c sng lc nhng c in thoi di ng. Gii ny, lc u vn ng h Chaovalit. H khng chng cc chnh quyn lm c vic. Nhng khng hong lm h thy him nguy ca nhng chnh quyn khng lm c vic m li cn gt h ra khi chnh trng chia chc, v vt trong bng bt m m ca thi nt. Cng gii trung lu y nng ch , cng gii trung lu y h ch . Tng lai dn ch Thi Lan ty thuc nhiu lm tnh nng ng ca "x hi cng dn", "x hi cng dn" li ty thuc nhiu lm s chn la ng i ca gii trung lu. Ty bn cht ca gii trung lu trong mi nc, dn ch c th n m cng c th hng h i qua.

***
Bi ny ch c mc ch nu ln nhng vn mi ca thi i cng nhau suy ngh. Chng ta bt buc phi i vo ton cu ha v khng c cch no khc. Lut chi mi l m v cnh tranh. Trong sut l bi hc phi hc. Kinh nghim Indonesia cho thy: nc no khng chun b hc bi hc trong n nh phi hc di sc p v trong hn lon. Bonne gouvernance l ti mi hp vi mi chnh th, ngha l hp cho s tho lun c li ch trong mi chnh th. Nu kho p dng, v p dng st vi thc t lch s trong mi nc, khng bt chc ai, cng khng n l mt mu mc no, dn ch hnh thc c th gip ch cho gouvernance.

* Gio s i Hc Amiens, Gim c Centre de recherche universitaire sur la construction europenne (CRUCE), Php.

68

THI I s 7

Ch thch :
Ti liu chnh ca bi ny c ly t: Asie du Sud-Est : fractures conomiques et recomposition politique, s chuyn ca Revue Internationale de Politique Compare, vol.8, n3, Hiver 2001. S c bit ny l mt trong nhng c gng tng hp him hoi u tin cp n kha cnh chnh tr ca khng hong Chu 1997. Tp ch ny cng dnh mt s c bit cho : La dmocratisation en Asie (Revue Internationale de Politique Compare, vol. 2, n 2, Sept. 1995). Bi c tham kho trong s ny l ca James A. Cohen, Quelle dmocratie ? Perspectives critiques sur les transitions dmocratiques en Amrique latine. Cng ca tc gi ny, bi vit: La science politique face aux transitions la dmocratie en Amrique latine, trong cun sch : Amrique latine, dmocratie et exclusion, do J. Cohen, H. Hirata et L. Gomez xut bn, LHarmattan 1998. Tp ch Revue dEtudes Comparatives Est-Ouest ra mt s chuyn v: La transition politique en Asie orientale (vol. 28, n 3, 1997). S ny gm nhiu nghin cu c gi tr gip ch cho bi vit ca ti. Trong s c bit ca Revue Franaise dAdministration Publique dnh cho chu, n 98, Avril-Juin 2001, bi ca Franois Raillon c tham kho: LEtat indonsien face la crise: de la banqueroute la rforme. V ton cu ha v dn ch ni chung, bi ca Zaki Ladi: Mondialisation et dmocratie (Politique Etrangre, n 3, JuilletSeptembre 2001) gip ti mt gi khi phn bit la dmocratie comme procdure et la dmocratie comme culture, nhng t gi , ti xa tc gi v n gn hn vi J. Cohen va ni trn. Quyn sch ni nhiu trong bi l: P. Schmitter, G. ODonnell, L. Whitehead (eds): Transitions from authoritarian Rule, 4 vol. John Hopkins Press, 1986. Bi ca Adam Przeworski trong c nhan : Problems in the study of the transition to democracy. Nhan y ca cun sch ca Guy Hermet l: Les Dsenchantements de la libert. La sortie des dictatures des anne 90 (Fayard 1993). y l mt trong nhng quyn sch cn c ca tc gi ny v vn chuyn tip.

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr

69

im [1] ghi trong bi v cu ni ca ng L Quang Diu l ly t: Revue Internationale de Politique Compare, Hiver 2001, trang 372. im [2] v kin ca F. Godement l ly t : Franois Godement, Dragon de feu, Dragon de papier. LAsie a-t-elle un avenir ? (LHarmattan, 1998), trang 117. im [3] l ly t : Revue dEudes Comparatives Est-Ouest ni trn, trang 194. im [4] ly t bi ca F. Raillon ni trn. im [5] v gouvernance ly t: Jacques Chevallier trong cun sch tp th: La gouvernabilit, CURAPP, PUF, 1996, trang 10-11.

70

THI I s 7