..

Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri TRKYEDE SIK KARILAILAN PSKYATRK HASTALIKLAR Sempozyum Dizisi No:62 Mart 2008 S:1-24

TRK TARHNDE PSKYATRYE BAKI

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

Giri Trk tarihi, Dou Trkistandan Avrupaya kadar uzanan geni bir corafya ile 5000 yllk bir tarihe sahiptir. Yer ve zaman iinde Trk psikiyatrisinin geirdii deiiklikleri bir yazyla aktarmak sz konusu deildir. Bu almada Trk psikiyatri tarihinin balca gelimeleri, zellikle de akl hastasna yaklam ve tutumlarn seyri, tedavi yntemleri ve kurumlar yeri geldike rnekleriyle ksaca ele alnacaktr. slam Dnemi ncesinde Kam, Otac ve Efsuncu Orta Asyadaki Trk kavimlerinde tedavi sanat ile uraanlar kam ad verilen amanlard. Baz Trk boylarnda kamlara baks veya baksa ismi verilirdi. Kamlarn1, atalarn ruhlaryla temasa geebildiine ve olaanst yeteneklere sahip olduklarna inanlrd. Hasta tedavisi iin iyi ruhlarla iliki kuran ak kam ve kt ruhlarla temas kuran kara kam olmak zere iki tr kamdan sz edilir. Kamlar, ruhlar yardma armak veya onlarla savamak iin ate yakar, davul alar, byl trkler syler ve oynard.2 Kam, sadece bir khin deildi, ayn zamanda tabip yetkisini stlenen kiiydi.3 Szle ve davranla tedavi tp tarihinin en eski yntemidir. Telkin ve inan tedavisinin plasebo etkisinden yararlanlrd. Tarihte kamlarn beden ve ruh hastalklarn ayrdklarna dair yazl bilgi bulunmuyor. Dolaysyla kamlarn tm hastalklar telkinle tedavi ettiini varsayabiliriz.
1 2 3

kam katun, oyun (ak kam/ ay oyun, kara kam/abas oyun) N. Sar: Trk Tp Tarihinde Salk Mensuplarna Ksa Bir Bak. Tp Tarihi Aratrmalar 3. 1989.s.11-33. Uygurlarda ve aatay Trklerinde kam bu ekilde deerlendirilmitir.

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

Kadn aman4

Yakut aman

XI. yzylda Yusuf Has Hacipin Kutadgu Bilig5 adl eserinin muhtelif ksmlarnda kam dan sz edilir. rnei, gnmz Trkesiyle : Her hastaln bir ilac ve aresi vardr;bu hastal tedavi eden kam da bulunur.6 Bu beyit, kam tedavi eden kii olarak tantr, ama tedavi yntemini aklamaz. slam ncesi ve sonras kaynaklarda otac ad verilen ve bitkilerle tedavi edenlere de rastlyoruz. Kutadgu Biligde ota, odac, otc gibi farkl isimlerle anlan otac adndan da anlalaca zere bitkilerle tedavi eden, yani maddi tedavi uygulayan kiiydi: Etrafna (hastann) otaclar topland, nabzna baktlar; bu hastalk ve rahatszla dair kirlerini sylediler. 7 nsan hastalanrsa bunun ilacn otac verir; otac hastalanrsa onu kim tedavi eder?8 Bunlardan sonra birka zmre daha vardr; dikkat edersen birinin bilgisi dierinden farkldr. Bunlardan biri otaclardr; btn hastalklar ve arlar bunlar tedavi eder. Bu kiiler de senin iin gereklidir; hayat ii onlarsz salanamaz. nsan hayattayken hastalanabilir; otacya gider ve otac o hastal ilala tedavi eder. nsan iin hastalk lmn arkadadr; yaayan her insan iin lm vardr. Bunlara kar iyi davran, onlar kendine yakn tut; bunlar gerekli kiilerdir, haklarn gzet. 9 Mizac bilen, kir ve bilgisi geni olan otac da; bu konuda bunu dorulayan bir sz sylemitir. 10 Otacnn hastann nabzn yokladn, otaclarn biri birlerine dantklarn, doast glere bavurmadklarn anlyoruz. Otaclar gnmz hekiminin bak asn, tutum ve davranlarn anmsatr.
4 5

http://donsmaps.com/reindeerpeople.html Yusuf Has Hacip: Kutadgu Bilig. ev: R.R. Arat. Yay.Haz.:.an-S.Yurteser. Kabalc Yaynevi. stanbul, 2006. 1285s (Sonraki dipnotlarda Kutadgu Bilig olarak geecektir.). 6 Kutadgu Bilig, 3873. beyit. 7 Kutadgu Bilig, 1057. beyit. 8 Kutadgu Bilig, 2109. beyit. 9 Kutadgu Bilig, 4355-4360. beyitler. 10 Kutadgu Bilig, 4673. beyit.

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

Yusuf Has Hacipin efsuncu (muazzim) nvanyla tantt kii ise otacnn karsnda yer alr ve grevi onunkiyle atr. Muazzimin cinleri uzaklatrarak tedavi yapan kii olarak tantlmasndan anlyoruz ki cinler hastalk sebebi olarak grlyordu ve cin arpanlar tedavi eden ayr bir meslek grubu olumutu. Cinlerin neden olduu dnlen hastalklar byk olaslkla garip sz ve davranlarn sergilendii psikiyatri ve nroloji rahatszlklaryd. Otac ve muazzimin tedavi yollar arasndaki fark ve rekabet Kutadgu Biligde aka ifade edilmitir: Bunlardan sonra efsuncular gelir; cin ve periden gelen hastalklar tedavi ederler. Bunlarla da grmek tanmak gerekir; cin ve peri arpmasndan gelen hastalklar okutmak gerekir. Eer sana faydalar dokunmasn istersen;ey mert yiit, onlara kar iyi davran. Otac efsuncunun szn beenmez; efsuncu da otacya deer vermez Birinin szne gre, ila alnrsa hastala iyi gelir; dierinin szne gre, muska tarsan cinler senden uzaklar. 11 Dou Trkistanda, Turfanda bulunan Uygur el yazmalarnda ba ars, uykusuzluk, yz felci (souk havaya bal), ajitasyon, cinnet ataklar, araptan kaynaklanan hastalklar iin eitli ila tedavileri nerilir12. Bu reeteler, sinir ve ruh hastalklarnn maddi yoldan tedavi edildiini gsterir. rnei, ajitasyon hallerinde kullanlmak zere aadaki terkip nerilir: Skerslek 13 ve kakulenin (Elettaria cardamomum) her birinden 3 Bkr uzun biber (Piper longum) 1 Bkr 14 kimyon (Cuminum cyminum) yerbademi (Cyperus esculentus, ufa, topalak) VIII. ve IX. yzyllarda Dou Trkistanda, Uygur kaanlklarnn topraklarnda yaayan Budist Trklerde hekimler, otac baks ad verilen yksek rtbeli Budist rahiplerdi. Rahip hekimin de kam gibi doast glerden yardm almas beklenirdi. Ruhu ve bedeni iyiletirmenin Budala giden yolu rahibe atna inanlrd. Trke igli yatgu ev ad verilen Cyperus esculentus hastaneler de ilk olarak Budist mabetlerinde ortaya kmtr. 15 slam Dnemi VIII. yzyldan itibaren slam diniyle tanan Trkler in ou eski inanlarn brakarak slam dncesini ve bilimini benimsediler. slam dneminde Hipokrat, Galen gibi antik dnem hekimlerinin Arapaya evirilen tp kitaplar Trk tbbn etkiledi. bn Sina ve
11

Kutadgu Bilig, 4361-4365. Beyitler. Bu yazmalarn tp ile ilgili ksmlarnn tercmelerini gzden geiren ve tp dnyasna tantan A.Sheyl nverdir. A.S.nver: Uygurlarda Tababet. Yeni Laboratuvar Yaymlarndan. st.1936. s.58-61. 13 Uygurca olan bu kelimenin karl bilinmemektedir. Bkz. A.S.nver: Uygurlarda Tababet. s 42. 14 1 Bakr = 1/10 Ons =3,1gram 15 N. Sar: Trk Tp Tarihinde Salk Mensuplarna Ksa Bir Bak. Tp Tarihi Aratrmalar 3. 1989. s.21.
12

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

Raz gibi byk Trk hekimleri de tm slam hekimleri gibi hastal bedendeki unsurlarn dengesizliine balard. Hekim, hastalk belirtilerini inceler, nabz ve idrar muayenesi yapard. Akl hastalklarnn nedeni de vcutta var olduu dnlen unsurlarn (kan, balgam, sar safra ve sevda) dengesizlii ile aklanr ve buna gre tedavi edilirdi. rnei ml-i hlya hastal kara sevda, yani kara safrann fazlalamas ile aklanrd. Her hastaln bir aresi olduu ve ilacnn aranmas gerektii dncesi hakimdi. Hz. Muhammedin salk ile ilgili tlerini ieren ve Tbb- Nebevi bal altnda toplanan hadisleri de tp anlayn etkilemiti. Hz. Peygamberin, hastala are aramayp tevekkl etmeye kalkanlara kar ktn anlatan rivayetler vardr. rnei, Hak Tel yaratt her trl derdin mutlaka ifasn da yaratmtr. Kim o ifay bilir ve tedavi olursa kurtulur; kim de onu bilmezse hastalk onda kalr. Ancak lmn aresi yoktur. hadisi tbbi tedavinin nemini ortaya koyuyordu.16 Tp yazmalarnda sklkla vurgulanan, insann yaratlmlarn en ereisi olduu anlamndaki ayet-i kerime17de insan sal ile uraan tp meslei mensubunun eref ve itibar grmesinde etkiliydi. Ancak hekim hibir zaman bir din adam hviyetinde olmad ve ondan mucize tedaviler beklenmedi. Hekim, asl ifa verici olan Allahn vekili olarak deerlendirilir; ayet Allahn yardm olmazsa hekim ne kadar bilgili ve gayretli olsa da hastann ifa bulamayacana inanlrd. Bir takm tp yazmalarnda, rnei Zahire-i Harzemahide ve XII. yyda yaam olan Semerkantl Nizam-i Aruznin ehar Makale 18 isimli eserinde akl hastalar ve tedavileri anlatlr. Mehur hekimlere atfedilen tedavilerden bir ksm ok tedavisi niteliindedir. Hastay kzdrma, utandrma, korkutma yoluyla tedavi gelenei baz blgelerde gnmze dek sregelemitir. Aruzinin naklettii hikayelerden biri nl hekim Razye aittir: Sman devletinin Emiri mafsallarnda bir hastala tutulur, gelen tabipler aresini bulamaz ve hastalk kronikleir. Emir Mansur, Mehmed Zekeriya-i Razye adam gnderir, davet eder. Raz Buharaya getirilir ve Emiri grr ancak tm abasna ramen bir rahatlama salayamaz. Bunun zerine Emire son bir tedavi denemek iin onu hamama gtrr ve devaml lk su dkerek Emirin mafsallarndaki ahlatta erime peyda oluncaya kadar kaldktan sonra kendisi giyinip Emirin karsna geer ve onu kzdracak szler syler, hakaret eder. ok hiddetlenen Emir ayaklanr, ban ekip Raznin peine der. Raz, hamamn kapsnda eerli bir atla kendisini bekleyen kleyle beraber kaar yurduna dner. Bylece yine ilac- nefsani yardmyla hasta ifa bulur.19 Bir dier hikayede ise tedavisi g olduundan halk arasnda bel-y etibb (tabiblerin bels) ve ayb- etibb (tabiblerin ayb) 20 gibi szlerle nitelenen ml-i hlya hastalnn telkinle nasl tedavi edildii anlatlr: Ml-i hlya hastalna tutulan biri kendisinin kz olduunu zannederek btn gn barp nne gelene beni kesin, etimden iyi kekek olur, diye dolarm. Hastalk ilerler ve artk gnlerce yemek yemez hale gelir. Hekimler bir trl devasn bulamaynca dnemin hkmdar Aluddevle, veziri olan Ebu Aliyi (bn-i
16 17

N.Sar Akdeniz: Osmanllarda Hekim ve Deontolojisi. st.,1977. s.22-23. sr Suresi 70. Ayet. 18 Semerkandl Nizamii Aruz: Tb lmi ve Mehur Hekimlerin Mahareti. Yaynlayan: A.Sheyl nver. st., 1936. 94s. 19 Semerkandl Nizamii Aruz: A.g.e., s 19-21. 20 Nil Sar: Doentlik Tezi. s.56

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

Sinay) hastaya gnderir. Ebu Ali, kasap seni kesmeye geliyor diye mjde verin diyerek gence haber yollar ve yanna iki kii alp o gencin evine gider. Gen, koup gelir avluya yatar. Ebu Ali sanki gerek kasapm gibi baklarn birbirine srter ve aya balanan genci kesmek iin melince, Yazk, bu ne zayf kz. Bunu kesmek layk deil, yem verin de imanlasn diyerek ayaa kalkar. Bunu iiten gen kendisine gtrlen yiyecekleri ve semirtir diye verilen erbet ve ilalar yiyip ierek bir ayda iyileir. 21 bn-i Sinaya atfedilen bir dier vaka da ak hastalnn tansyla ilgilidir. Uygur, Seluklu ve Osmanl tbbnda tan amacyla sklkla bavurulan nabzla tehis yntemi psikiyatri hastalarnn tans iin de kullanlyordu. Hikyeye gre, Grgn hkmdar Kabus Veemkirin yeenine musallat olan ve gelen tabiplerin ifa bulamad bir hastal nasl tehis ettii ayrntlaryla anlatlr. Ebu Ali Sina, hasta genci grr, nabzn tutar, idrarna bakar. Sonra, eliyle hastann nabzn tutarken bir adama Grgnn mahallelerinin adn saydrr, bir mahallenin ad geince nabzda deiiklik fark eder. Bir bakasna da o mahalledeki sokaklar saydrr, yine bir sokak ad geince gencin nabznda farkllk olur. Nihayet o soka iyi bilen birine ev ev o sokakta oturanlar saydrrken bir eve gelince ve zellikle ev halkndan birinin ad geince hastann nabz yine deiir ve hekim tehisini koyar: bu gen, lan mahallede, lan sokakta, lan evde ve lan adl bir kza aktr, ilac da o kzla kavumasdr deyince gen utanp yorgan bana eker ve tehis dorulanr.
22

bn-i Sinann ak hastalna yakalanm genci muayenesi 23

21 22 23

Semerkandl Nizamii Aruz: A.g.e., s 26-27. Ayrca bkz. Nil Sar. Doentlik Tezi. s.45-46. Semerkandl Nizamii Aruz: A.g.e., s 21-25. Nizami Aruzi: ehar Makale (1431) Trk-slam Eserleri Mzesi. No.1954. vr.49b

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

Akl Hastasnn Toplumdaki Yeri Akl sal yerinde olmayanlar bunun geici veya kalc olmasna bal olarak slam dini nazarnda birtakm ykmllklerden muaf tutulmutur. Hz. Peygamberin Akl olmayann dini de yoktur hadisi bu bak asn etkilemitir. Ne var ki, akl hastasnn ehliyetli saylmamasnn, toplumdan dlanmas ya da hor grlmesi eklinde gelimedii, tersine bir veli gibi korunduu, bakld ve ho grldne iaret eden almalar vardr.24 rnei, Mevlndan hatralarn ve menkbelerin yer ald Sevkb- Menkb (Menkbelerin Yldzlar) adl eserde anlatlan menkbelerin birinde divanelik ile ermilik arasnda kurulan mecz iliki bulunur: Sultan Mahmud Sevktekin (Gazneli Mahmud) k mevsiminde kffar diyarndan bazsn fetih iin asker toplam idi. Ve Hakm Sen, Sultan Mahmudu medheden bir kaside yazm ve sultana sunmaa gider iken, bir klhan kapsnda teklifsiz bir meczubun arab imekte olduunu grd. Meczup kendisine arap doldurana (skiye) dedi ki: Sultan Mahmud Sevktekinin krlne bir kadeh doldur, ieyim. Sk de Sultan Mahmud, slama snanlarn padiah, mert bir gzdir. Niin rabetsizlik idersin deyince divane dedi ki: Allah- Tealann ihsanlarna kretmeyi bilmedii iin (imek) isterim. Tasarrufu altndaki memleketlere kanaat etmeyip, ele geirirken btn halkna adaletli davranmadan nankrlk eder, bir memleket daha ister. Daha sonra skiye dedi ki: Bir kadeh de Hakm Sennin krlne doldur. Ski tekrar sordu: Hakm Sen, yumuak tabiatl, alim, fazl, arif ve air bir kimsedir. Niin byle dersin? Divane dedi ki: Eer o merd bir arif olsayd, dnyada ve ahirette faydas olan bir ile urard. Menfaati iin ie yaramaz bo szlerle katlar doldurup mrn boa harcamazd. Belki ne iin yaratldn dnrd. deyince Hakm Sen, divanenin szlerini iitip hli deierek arap ien meczubun yol gstermesi ile gaet sarholuundan ayld. Tvbe edip Hak yoluna dnd ve ibadetle megul oldu. Klhanda iki imeye mptela olan divanenin byle szler sylemesi onun akll olduuna iaret eder. Lakin Allah sevgisi (konusunda) mertedir. 25 Hekimlerin dnda tekke ve derghlarda eyhler, hocalar da dua, muska ve benzeri usullerle tedavi yapard. Nitekim ilm-i ledun 26 ad verilen gizli ilimlerin ele alnd el yazmalarnda hasta tedavisi iin yazlan birok cifr 27 rnei vardr. Meczup: Meczup; belli bir etkiye kaplm, o tesirle kendinden gemi kimse demektir. Cezbeye tutulmu, demir tozlarnn mknatsa, pervanenin atee kapl gibi youn bir ekimle Hak Aknda varln yitirmi insan anlamna gelir. Meczup ve deli kelimelerine dair en
24 25

Michael W. Dols: Majnun: The Madman in Medieval Islamic Society. jis.oxfordjournals.org/cgi/reprint/7/1/73.pdf A.S.nver: Sevakb- Menakb Mevlanadan Hatralar. stanbul, 1973. s.50-52. Minyatr de ayn eserin 51. sayfasndadr. 26 Hakkn katndan gelen bilgi (Kehf suresi, 65). Mutasavvar btn ilimlerin Allah katndan geldiine inanrlar. Ancak eri ve zahiri ilimler melek ve resul araclyla gelir. lham ise aracsz olarak dorudan Haktan gelir. Onun iin ilhama ilm-i ledun denilmitir. Bu ilim kiiye zg, mahrem ve gizemli bir bilgidir. (Sleyman Uluda: Tasavvuf Terimleri Szl.Kabalc Yaynevi. st.,2001. s185.) 27 Harere verilen say deerleri ile gelecee veya mazideki olaylara tarih drmek yahut isme dair iaretler karmak ilmi. Ebced hesabna yakn bir ilmin addr. (http://www.sevde.de/islam_Ans/C/cifr_hesabi.htm)

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

anlaml tanm udur: Akl adam terk ederse, deli; adam, akl terk ederse, meczb olur. rnei iki iip akln bir kenara brakanlara meczup ya da divane denir. 28 Mecnun ve cinnet kelimeleri cin szcnden tretilmitir ve akl zail olan kiiyi tanmlar. Cin tutmas, cin arpmas, tutark gibi kelimeler sara hastal anlamna da gelir. Epilepsinin doast bir gce balanmasnn izleri antik dnemlere uzanr. 29

Ormanda ve dada yaayan mecnunu anlatan minyatrler 31

Mecaz anlamda mecnun kar cinse ak olan, ama sevdiine kavuamayann ilh sevgiye ynelmesini de ifade eder. Leyla ile Mecnun, Ferhad ile irin ve benzeri hikayelerdeki deli velidir (holy fool) anlay yaygn olmakla birlikte her akln yitiren kii vel mertebesinde grlmez.30 Akl rten ve salam idrake engel olan bir hastal olan kii temyiz gcne sahip deilse, mecnn hkmnde saylr ve akl hastas kendi iradesi ile karar veremeyeceinden, ehliyete arz olan hallere dahildir. Akl hastalarnn slam hukukunda cezai sorumluluktan muaf tutulmas (gayr- mmeyyiz), hekimlere bilirkii olarak nemli bir grev ykler.
28 29

http://www.kuranikerim.com/islam_ansiklopedisi/M/meczub.htm Genel tp tarihi kitaplarnda gemektedir. 30 Fevzi Samuk: Trkiyede Akl Hastanelerinin Dn ve Bugn. Cerrahpaa Tp Fakltesi Psikiyatri Klinii Vakf Yaynlar. st., 1980. 80s. 31 en.wikipedia.org/wiki/Layla_and_Majnun Rozat-ol-Anwar (Khajus Collection) Golestan Palace, 1507.

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

nsann kendi elinde olmadan delirmesi ya da akln yitirmesinin (bunama vs.) yan sra kiinin kendisinin edindii kt alkanlklar, rnei sarholuk (suciye mbtela olmak), tiryakilik (afyona ve bere mbtela olmak) de kiiyi ehliyetsiz klar. 32 Cnun, geri dn olan (cnun- mutabk), ve olmayan (cnun- gayr mutabk) olarak ayrlmtr. 33 Osmanl Dnemi: Darifalarda Bakm ve Tedavi Gerek Seluklu gerekse Osmanl zamannda yaplan darifalar birer akl hastanesi olarak kurulmam, her trl hastaya hizmet vermek zere vakfedilmitir. Akl hastanesi anlamnda kullanlan Bimrhne, Bimaristan ve Tmarhane kelimeleri de aslnda hasta evi/ yeri ve tedavi evi anlamlarna gelir. XIX.yyda tp ilerleyip, asepsi-antisepsi, anestezi, tbbi ve cerrahi giriimler iin daha uygun mekanlara ihtiya duyulduunda darifa yaplar ve alanlar ihtiyac karlamaya uygun olmadndan akl hastanelerine dntrlmt. Darifa vakyeleri 34 incelendiinde salk alan ve hasta arasndaki iyi iletiime ve etie ok nem verildii grlr. rnei, Haseki (1550) ve Atik Valide (1582) Darifalarnn vakyelerinde hastalarla ilikide tabibin nazik, gleryzl, efkatli, merhametli, bir baba gibi koruyucu olmas bir n koul olarak belirtilmitir. Sadece Edirnede kurulan II. Bayezid (1484-88) ve Sleymaniye Darifasnn (1553-59) vakyelerinde akl hastalarndan ve onlarla ilgili koullardan da ayrca sz edilir. rnei, Edirne Darifsnn vakyesinde (1484-88) bevvbn kapclk ve bekilik dnda akl hastalarn zaptetmekle de grevli olduu,i adabn gzeterek tam bir himaye ile zamannda gzetip zaptederek saldrgan gen delilere sebat edip, her bakmdan onlar dikkatli kollayp, sorumluluunda olan hizmeti en yarar ekilde yappdiye belirtilir. Bu ifadeden, II. Bayezid darifasnn daha kuruluunda akl hastalarnn yatrlmasnn ama edinildii anlalr. Burada, akl hastalarn himaye, onlara sebat etme ve en yarar hizmetin verilmesi koullar ok dikkat ekicidir. II. Bayezid Darifasn gezmi olan Evliya elebinin anlattklar vakyenin metniyle tutarldr: Byle dikkat ve zenle yaplm ifa yurdunun anlatlan odalarnda eitli hastalklara tutulmu zengin ve fakir, ihtiyar ve gen doludur Baz odalarda
32 33

N.Sar (Akdeniz): Osmanl Tp Yazmalarnda Akl Hastalklarnn Snandrmas. s.105-112. H. F. Kumanlolu: amil slam Ansiklopedisi. amil Yaynlar. Cinnet bahsi. 34 Nil Sar: Osmanl Darifalarna Tayin Edilecek Grevlilerde Aranan Nitelikler. Yeni Tp Tarihi Aratrmalar 1. st., 1995. S.11-54. Osmanllar hasta ve cizlerin bakmn salamak iin eitli kurumlar oluturmu ve destekleyici yasalar karmlard. Padiahlar kanunnmeler ile vergilerin bir ksmn hastanelere, hasta ve cizlerin bakmna ayrlmasn salamt. Bu ilginin belki de en dikkat ekici gstergelerinden biri darifa vakyeleridir. Osmanl darifalarnn vakyeleri dikkatlice incelendiinde bu vakyelerde klasik Osmanl hastanelerinin ynetiminin yan sra hekim ve dier salk mensuplar ile ilgili deerli bilgiler bulunduu grlr. Vakyelerde darifalardaki grev dalm, grevlilerde aranan nitelikler, sorumluluklar ve beklenen bilgi ve beceri seviyesi ile ilgili olarak btn hizmetliler iin ayr ayr teferruatl artlar koulmasnn, zellikle 15 ve 16nc yzyllarda, bir Osmanl gelenei olduu anlalmaktadr. Darifa grevlileri tabib, kehhl, cerrah ve yardmc salk mensuplar, ab, edviye-kb, tabbah, kayym, kse-ke, ferra, b-rzi, came-y, dellk gibi temizlik hizmetlileri ve nazr, vekilhar, ktip gibi idari yetkililer ile mahzenci, bevvb, gassal ve imamdan oluurdu. Her grevli verdii hizmete uygun bir isimle anlrd. lk Osmanl darifas olan Bursadaki I.Bayezid Maristannn vakyesinde hizmetlilerde aranan nitelikler ve grevleriyle ilgili aklamalara rastlanmazken, Fatih Darifas ile balayan gelenek giderek gelimi ve zellikle Mimar Sinann yaps olan darifalarda byk bir zenginlik kazanmt.

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

ilkbaharda delilik mevsiminde Edirnenin ak denizi derinliine dm sevdal klar oalp, hekimin emriyle bu tmarhaneye getirilerek altun ve gm yaldzl zincirlerle kerevetlerine taklp, her biri aslan yatanda yatar gibi kkreyip yatarlar Kimisi havuz ve adrvanlara bakp kalender hlyas kabilinden sz eder, nicesi dahi o kemerli kubbenin etrafnda olan glistan ve ba ve bostan iindeki binlerce kularn cvltlarn dinleyip, delilerin perdesiz ve lsz sesleriyle feryada balarlar. Evliya elebi, hastanedeki mzik ile tedavi konusunda unlar yazmtr:Merhum ve mafur Bayezid Veli Hazretleri vakyesinde, hastalara deva, dertlere ifa, divanelerin ruhuna gda ve def-i sevda olmak zere on adet hanende ve sazende gulam tayin etmi ki, hanende, biri neyzen, biri kemanc, biri musikarc, biri santurcu, biri engi, biri enk santurcu, biri udcu olup, haftada kez gelerek hastalara ve delilere musiki fasl ederler. Allahn emriyle, nicesi saz sesinden holanr ve rahat ederler. Dorusu musiki ilminde neva, rast, dgah, segah, argah, suzinak makamlar onlara mahsustur. Ama zengule makam ile buselik makamnda rast karar klsa insana hayat verir. Btn saz ve makamlarda ruha gda vardr. 35 Vakyelerden anlald zere, darifalarda nbetlee alarak gece gndz hastalara hizmet eden kayymlarn alkan, ahlakl, gleryzl, szleriyle hastay rahatlatan kiiler olmas art koulmutu. Vakyesinde belirtildii zere Sleymaniye Darifasnda grevli kayyumlarn dier darifalardakilerden farkl bir baka hizmeti daha vard: Gl-kuvvetli, edebli ve namuslu, iyi ve drst drt yiit delikanl darifada kayyum

Nil Sarnn frasndan II. Beyazid Darifasnda mzikle tedavi.

35

Bugn imaret kprs yannda Deliler Mezarl denen kabristandan talar yok edildiinden bir eser bile kalmamtr. Balkan harbinde mahidlerin sylediklerine gre Edirneyi muvakkaten telsim alan dman bile delileri burada saklayanlara para verirken, Yunanllarn muvakkat igallerinde bu tahsisat vermeyerek delileri ehre salvermilerdir. ( Edirnenin Tp Tarihimiz Noktasndan Ehemmiyeti .A.Sheyl nver. stanbul ni. Yaynlarndan niversite haftasndan ayr bask. Becid Basmevi 1958. s.12-13.

10

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

olup hastalara hizmet edecek ve akl hastalarn zaptedecek art Sleymaniye Darifas daha kurulurken akl hastalarnn da bakm ve tedavisinin kararlatrlm olduunu gsterir. Nitekim yine vakyede kayyumlar iin geen, baz ho olmayan olaylar ve tuhaf halleri ayplamayp, ho gryle karlayp ilerini yapmalar ifadeleriyle de akl hastalarnn davranlar kastediliyor olmaldr. 36 Akl Hastalklarnn Tanmlanmas ve Snanmas XV. ve XVII. yzyllara ait Trke tp yazmalarnda akl ve sinir hastalklar ayrm yaplmadan ba hastalklar tasni iinde yer alr. Tp yazmalarnda hastalklar esbb (sebepler), almat (belirtiler) ve ilc (tedavi) ad altnda blmde incelenir. Sebep ksm nisbeten ksa tutulur, tedavi ksmna ise uzun uzun yer verilir. Hastalklarn etiyolojisi ve tedavisi hltlar nazariyesine yani maddi sebeplere balanr. rnei ml-i hlyann sebebi, dnemin hltlar nazariyesi dorultusunda ele alndndan, dimada veya btn bedende kara sevdnn artmas olarak deerlendirildi. Sevd ruh- nefsanyi bozduundan organik bozukluklarn psiik belirtilere sebep olduu var sayld. Dier akl hastalklar da ayn ekilde hltlar teorisi esas alnarak incelenir. 37 Belirtileri benzeyen hastalklar ayn balk iinde ele alnr. Ancak, histeri (ihtinak- rahm), anksiyete (yrek oynamas), obezite (ok itahl olma) ve anoreksiya nevroza (itah kayb) gibi baz psikosomatik hastalklar ile madde bamllklarndan alkolikler (scye mptel olanlar), opium bamllar (afyonkeler ve bere mptel olanlar) ve ttn bamllar (tiryakiler) farkl bahisler iinde anlatlr. 38 rnei, ba hastalklar ad altnda verilen akl hastalklarndan ser-sm (menenjit) uur bulankl, sama konuma, ate, titreme belirtileriyle ayrt edilir. 39 Enva- divanelikler40 bal altnda verilen eitli hastalklarn yan sra eitli hastalk belirtileri de birer hastalk olarak ele alnr. rnei, uyku bozukluklar, ar uyku hali (nevm-i mfrit, hipersomnia) ve uykusuzluk (seher, insomnia); birden bire donakalmak eklinde kendini gsteren ahze (katalepsi veya katatoni); unutkanlk (unutsauluk, amnezi); eblehlik ya da gaet ad verilen zeka gerilii (kiinin ok kk bir ocuk veya

36

Hastabakclk grevinden te bugnk anlamda hemirelik yapan kayymlar; tabibin gsterdii dorultuda hareket eden bkmadan usanmadan hastaya hizmete hazr durumda olan kiiler olarak tantlmaktadr. Nil Sar: Osmanl Darifalarna Tayin Edilecek Grevlilerde Aranan Nitelikler. Yeni Tp Tarihi Aratrmalar 1. st., 1995. S.42-44. 37 Sevdaya dier hltlarn karmasyla ml-i hlyann belirtileri de deiir. Mizalarn ml-i hlya zerine farkl tesirleri vardr. Ml-i hlya sevdann dimada veya bedende topland yere gre de farkl belirtilerle ortaya kar. Ml-i hlyann ana belirtileri korku, insandan kama, yalnzl sevme, daima kederli olma, sknt, sabit kirler, hezeyanlar, bozuk dnceler ve hayallerdir. rnek olarak verilen vakalar ele alndnda ml-i hlyay bugnk psikiyatrik hastalklardan birine tpatp uydurmak gtr. nk melankolinin nemli belirtilerinin yan sra paranoid ve izofrenik reaksiyonlar da dikkati eker. Fobik reaksiyonlar, eitli hezeyanlar, idrak bozukluklar ve baz absrd vakalar ile bir arada incelendiinde ml-i hlya iin bugnk anlamda sadece melankoli karln vermek glemektedir. Nil Sar: Cerrahiyetl-haniyede Dalama Yoluyla Ml-i hlya Tedavisi ve Akupunktur Yntemi ile Karlatrlmas. Tp Tarihi Aratrmalar 2, stanbul 1988. S. 86-88. 38 N.Sar (Akdeniz): Osmanl Tp Yazmalarnda Akl Hastalklarnn Snandrmas.Tp Tarihi Aratrmalar 1. stanbul, 1986. s.105-112. 39 Sersmn farkl ekilleri vardr: feranitis (sersm- safrav = Menenjit), egmoni (demev verem = ensefalit), subr (sersam- sevdav) ve souk sersam veya sersam- balgam denilen atein olmad tiptir ve unutkanlk esas belirtisidir. Bunlardan subar sersamn en kt eklidir ve divnelik ve aftelikle kendini gsterir. N.Sar (Akdeniz): Osmanl Tp Yazmalarnda Akl Hastalklarnn Snandrmas.s.106. 40 Enva- divanelikler iinde mania, dal-kelb, subara ve kutrub yer almaktadr. Bunlarn ortak zellii saldrganlklardr. N.Sar (Akdeniz): Osmanl Tp Yazmalarnda Akl Hastalklarnn Snandrmas s.108.

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

11

ok yal bir insan gibi davranmas; akl bulankl (ihtilt- zihn; ilzyon ve halsinasyonlar grme) ayr ayr hastalklar olarak tanmlanr. Ak da bir hastalktr. Sevgilisine kavuamayan insan yataa der ve nihayetinde onda ml-i hlya gibi bir hastaln bile geliebilecei belirtilir. 41 Tedavi Yntemleri XIX. yzyl ncesinde Osmanl hekiminin akl hastalarn hangi ilalarla ve yntemlerle tedavi ettiklerini tp yazmalarndan ve Osmanl arivi belgelerinden reniyoruz. Besin maddeleri ilk basamak ila tedavisi sayldndan hastalarn perhizle tedavisine byk nem verilirdi. rnei, sevdavi miza kuru olduundan byle bir hastann kuruyan diman rutubetlendirecek nemlendirici yiyecekler tavsiye edilirdi. Hastala sebep olduu var saylan unsurun/hltn vcuttan atlmas tedavinin esasn tekil ederdi. rnei, eer hastaln sebebi fazla sevda ise nce sevda hltn olgunlatrc, dolaysyla atlmn kolaylatrc terkipler ile tedaviye balanrd. 42 Bu arada gerekirse kan alnrd. 43 Sevday olgunlatrc ve mundic ad verilen bir ila terkibi rnei aadadr: 44 Eftimun (Cuscuta epithymun, baboan) Misket elmas suyu (Malus communis ) Altun otu (Scolopendrium vulgare, geyikdili) 10 dirhem (1 dirhem= 3,32 gram) 300 dirhem 5 dirhem

Eftimun (Kskt) 45

Altun otu (Geyikdili) 46

41 42

N.Sar (Akdeniz): Osmanl Tp Yazmalarnda Akl Hastalklarnn Snandrmas.s.108. Sadece Sabuncuolunun Cerrahiyetl haniyesinde ml-i hlyann dalama ile tedavisine rastlyoruz. lalar fayda etmedii takdirde flic (fel)de uygulanan dalamann tatbik edilmesi sylenir ki buna da urmak denir. Nil Sar: Cerrahiyetl-haniyede Dalama Yoluyla Ml-i hlya Tedavisi ve Akupunktur Yntemi ile Karlatrlmas. Tp Tarihi Aratrmalar 2, stanbul 1988. S. 86-88. 43 Hltn vcuttan atlmasna istifra yani boaltma denir. Bu da kusturma, lavman yapma, kan alma ile gerekletirilir. Boaltmada kullanlan eitli hap, macun, erbet, sff vs. eklinde terkipler vardr. Bunlarn genellikle esasn ila olarak kullanlan bitkiler tekil eder. Nil Sar: Cerrahiyetl-haniyede Dalama Yoluyla Ml-i hlya Tedavisi ve Akupunktur Yntemi ile Karlatrlmas.s.87. 44 Nil Sar: Osmanlca Tp Yazmalarnda Ml-i hlya ve Tedavisi (XV.,XVIII. Y.Y.) . Cerrahpaa Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Deontoloji Bilim Dal Doentlik Tezi. st.,1982. s.62-63. 45 http://tr.wikipedia.org 46 http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:William_Curtis,_Scolopendrium_vulgare.jpg

12

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

Hltn vcuttan atlmasna istifra, yani boaltma denirdi. stifra; kusturma, lavman (ihtikan), kan alma, hacamat ve terleme gibi yntemler ile gerekletirilirdi. Boaltmada kullanlan eitli hap, macun, erbet, sff (toz) vs. eklinde terkipler kullanlrd. Bunlarn genellikle esasn ila olarak kullanlan bitkiler tekil ederdi. Hastala sebep olan sevda hltnn atlmas iin tavsiye edilen ve hastann bnyesi kaldrrsa her hafta verilmesi ngrlen bir ila terkibi aadadr: 47 Ayarec-i faykara Itrl-i sagir (trifolium,ufak yonca) Eftimun (Cuscuta epithymun, baboan) ahm- hanzal (Citrillus colocynthis 48) 1 dirhem 2-3 dirhem dirhem 1 dank (1/4 dirhem)

Hastay sakinletiren, uyutan ya da uyuturan ilalar da kullanlrd. rnei, afyon ve lffah (adamotu, Mandragora ofcinalis) koklatlr; marul ve nilfer suyu kaynatlp natul yaplarak iirilirdi. Ml-i hlya hastasnn erken tedavi edilmezse iyi olmayaca ileri srlrd. 49 Hastann beslenmesi kadar evresi ve temizlii de tedavide nemliydi. Mukbilzde Mmin bunu yle belirtir: Tedavi edenler maraz sahibinin keyii, latif, temiz evlerde oturmalarna almallar ki hastann gnl alp ferah olsun. Evin iini de sslemeleri gerekir. 50 Tekke ve Ocak Tedavileri Anadolunun bir ok yerinde bulunan ve halka dini ve sosyal hizmetler sunan tekkeler, ruh ve sinir hastalklarnn tedavisinde de nemli bir grev stlenmiti. Bunlardan en ok bilineni XIV.yyda yaam Karacaahmet Sultann adna kurulmu olan tekke ve ocaklardr. Halk arasnda Karaca Ahmed ulu veli/ Akllanr gelen deli ilahisiyle anlan tekkeye hastalar elleri ve ayaklar bal ekilde getirilirmi. Karacaahmedin soyundan gelenler hastay karlar ve evlerine alrlar; burada bir eit muayeneye tabi tutulan hasta eer saral veya bunam ise bu bizim hastamz deil, Allah ifasn versin diyerek kabul edilmez; hasta lgnca baryor ve stn ban yrtyorsa kabul edilirmi. Karacaahmed olu Erefin ve otuzbir yaknnn yatt trbe iindeki bir hcrede bulunan tomrua hastann ayaklar geirilir ve balanrm. Bu ekilde trbede yalnz bana bir gece yatan hasta ertesi gn tekrar eve alnr; dzelme belirtisi varsa gn daha devam edilir ve hastaya perhiz verilirmi.51 Ispartada ise Pir Efendi Sultann (l.1545), Senirkentte Camil-atik (imdiki stikll)
47 48

49 50 51

Ayarec-i faykara: ila olarak kullanlan ve bal vs. ile yorulmu bir eit macun. Nil Sar: Doentlik tezi s.66. Gastrointestinal sistem zerine gl bir prgatif olarak uyarc etkisi vardr ve ok su kaybettiren diyare yapar. http://www.fao.org/docrep/ x5402e/x5402e16.htm) Nil Sar: Doentlik tezi s.110. Nil Sar: Doentlik tezi s.57. M. Bayar: Ariv Vesikalarna Gre nl Halk Hekimi Karaca Ahmet Sultan ve Halk Tababeti. Kebike,12/2001. S.113-125. Osmanl arivlerindeki kaytlara gre bu tekke ve ocaklarda verilen hizmetlerden bedel alnmazd; buna karlk devlet de bu kyde yaayanlar vergiden ve askerlikten muaf tutard. Yine baz vakyelerde bu tekkelerin giderlerini karlamak iin aRaz gelirleri balanmt (Bkz. M. Bayar: A.g.m. sayfa 114-115).

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

13

mahallesinde bulunan tekkesinde, iinde yeil bir direk olan odada akl hastalar tedavi edilirmi. Pir Efendi Sultan, saldrgan akl hastalarn bu yeil diree zincirle balar, sknete gelinceye kadar ba zmez ve hasta sknete geldikten sonra verdii il (mshil erbeti) ile takatini bsbtn azalttktan sonra, okuma suretiyle telkinle hastay tedavi edermi.52 Hastay tomrua balama ve gece trbede yatrma, bylece korkutarak ok tedavisi yapma geleneinin kabul gren bir yntem olduunu syleyebiliriz. Topkap saray Ktphanesinde bulunan bir minyatrde tomrua ve zincire bal hastalara hekimlerin sabrl durular dikkat ekicidir.

(Topkap Saray Ktphanesi Sultan Ahmed I Albm No:408 Varak 18a)

Batllama Dnemi XVIII.yydan itibaren savalar, depremler ve salgnlar Osmanl Devletini ve kurumlarn giderek daha zayf drd. Darifalar da binalar ve hizmetleriyle giderek ihmale uramaya balad. rnei, John Howard 1788 senesinde nerettii Etat des Prisons, des hpitaux et des maisons de force adl eserinde; Trklerin mecnunlar iin yapt messeseler cidden fevkalade takdire ayan surette bina edilmi, lakin durumu gnden gne ihmal edilmi diyor. Gazeteci Delasiauve ise; Bu kadar hametin inhisafa (kme) uramasna teessf etmemek elden gelmez. Bu gzel binalar tutum ve paraszlktan harabeye dnm ya bsbtn metruk bir halde kalm, yahut maksattan gayr ie hasredilmi53 diye belirtmiti. Darifalar yalnzca bakmsz kalmad, darifa

52

Pir Efendi Sultann lmnden sonra bu tekke ve tmarhane yanm, yerine olu tarafndan tekke yaptrlmayp odal bir darifa yaptrlp bu ifa hanenin sa ve sol cephelerine birer kap konmutur. Bu iki kapdan maksat: Haf akl hastalarn bu kapnn birinden girip dierinden karmak suretiyle, bu ekilde de baka bir telkin tedavisi tabik edilirmi. Oullar da babalar gibi bu tedaviyi cretsiz olarak uzun yllar ifa etmilerdir. Bu messese babadan oula intikl ederek 1542 den 1890 ylna kadar devam etmitir. Akl hastalarnn skdar - Topta Bimarhanesinde tedavisi umumi bir emirle tamim edildikten sonra Ispartadaki bu tmarhane kapatlmtr. Nuri Katrcolu: Btn Isparta1958. http://www.ispartaya.com/kutuphane/butun_isparta_1958.pdf

14

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

mimarisi ve salk alanlar, XIX.yyda hzla ilerleyen tbbn ihtiyalarn karlayamaz oldu ve darifalar akl hastanelerine dntler. Akl hastanesi olarak en ok n yapan Sleymaniye, Manisa ve Atik Valide darifalaryd. Resmi akl hastalklar hastanesi olan Sleymaniye Bimrhnesinde 1873 yl sonunda salgn bir hastalk knca kapatlm ve hastalar Toptana Atik Valide Klliyesine tanmt.54 1873 -1927 yllar arasnda akl hastanesi olan Atik Valide Darifas, Topta Bimrhnesi olarak anld. XIX.yy Trk psikiyatri tarihindeki deiime damgasn vuran, Dr. L. Mongeri55dir ve 1857 -1882 yllar aras Dr. Mongeri dnemi olarak tannr. Gazeteci Ritti, akl hastalarnn zincirlerini ve daya kaldrd iin Mongerinin Pinel de la Turquie (Trklerin Pineli) lakab ile anldn yazmtr. Mongeri, Bimrhnelerin ynetimini ve akl hastalarnn hastanelere yatrln dzenlemek zere faaliyete girimitir. Sleymaniyeden Toptana tanmay ngren Mongeri yle demektedir:Sleymaniye bimrhnesi ancak 100130 kadar hasta alabilecek kapasitedeydi (lgi ekicidir ki Sleymaniye Klliyesi Atik Valide Klliyesinden ok daha byktr). Bu tarihte 198i erkek olmak zere 375 deli barnyordu. Besin taze sebze ve etten mrekkepti. Geceleri ak havada yatmay itiyat edinmilerdi. Souk havalarda odalarda izdiham had safhada idi. Su kullanmak iin deil imek iin bile k deildi. Hastann says her geen gn artyordu, bimrhnenin havas teneffs edilemez hale geliyordu. ki hastann ani lm haberini aldm. Ayn 27sinde 3 vaka, 29unda 10 vaka grld. 8 gn iinde 29u lmle neticelenen 39 vaka grlmt. Hastalarn daha iyi bir yere tanmas gerekleti, uzun zamandr istediim yeri bana tahsis ettiler, btn delileri ykatp temizlettikten sonra Toptana tadk.56 Atik Valide Klliyesinin imareti hari nemli blmleri tamir edilerek klliyenin darifa olan ksm kadn hastalara, darlhadis ksm ve onun yaknndaki medrese blm ise erkek hastalara ayrlmt. Bu dnemde hi bir ayrm yapmadan her millet ve her dinden kadn ve erkek hastalar Topta Bimrhnesine kabul ediliyordu. 57 Mazhar Osman, Luigi Monceri Sleymaniye ve Topta bimrhnelerinin organizatr ve Sultann ltuf didesi idi demektedir.58 Gerekten de Mongeri, akl hastalarna

53

Mazhar Osman Uzman: Tababeti Ruhiye. stanbul niversitesi Yaynlarndan say 140, Kader Matbaas stanbul 1941.Sayfa 45. Fransz Psikiyatrist Moreau de Tours 1842de stanbula geldiinde ziyaret ettii bimrhne hakknda geni bilgi vermi, burada bulunan btn hastalarn, herhangi bir snf veya servet ayrm yaplmakszn kabul edildiini belirtmiti. ahap Erko: Osmanldan Gnmze stanbulda Psikiyatri Kurumlar. stanbul . Say:48 Ocak 2004. Sayfa 76-79). 54 Osman Nuri Ergin. Mecelle-i Umr- Beleddiyye. Cilt 6. stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar No.21. stanbul 1995. Mazhar Osman Uzman, Tababeti Ruhiye.s.45: Osman Nuri (Ergin) Messest- Hayriye-i Shhye Mdriyeti, stanbul 1327. 55 Toptana tanan bimrhnenin sertabibi olan talyan Dr. Louis Mongeri (1818-1882) aslen Lombardiyal olup Avusturyallara kar giriilen bir isyann baarsz olmas sonucu 1848de Osmanl Devletine snmt. nce Giritte bulunduktan sonra stanbulda kolera salgn knca buraya gelmi ve almtr. Kendisi 1857 ylnda Sleymaniye bimrhnesine tabip olarak tayin edilmi ve 1860 Salnamesinde bimrhnenin sertabibi olarak grlmektedir (Nimet Takran. Trkiye Hizmetinde Byk Bir Hekim. Sleymaniye Bimrhnesinin son Toptann ilk Bahekimi Louis Mongeri. Haseki Tp Blteni. Cilt XI, say 1 1973. ) 56 Nimet Takran: A.g.m. Mongeri, Sleymeniye Bimarhanesinde kan bu hastal kolera gibi gstermi ve hastalar 8 Kasm 1873 gn Topta Bimarhanesine tanarak Sleymaniye kapatlmt. 57 Osman Nuri (Ergin) Messest- Hayriye-i Shhye Mdriyeti, s.44; Mazhar Osman Uzman: Trklerde Deliler in Neler Yaplmtr. Dr. Faruk Baylkem. Trkiyede Psikiyatri-Nroloji ve Nroirurjinin Tarihi Geliimi. stanbul 2000.Sayfa 45. 58 Mahzar Osman Uzman, Tababeti Ruhiye. s.76.

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

15

L.Mongeri (stanbul Tp Fak. Tp Tarihi Arivi)

kar Trkslam geleneindeki tutum ve davranlar deitiren kiidir. 15 Mart 1876 tarihinde yrrle giren Bmrhnelere Dir Nizamnme akl hastalarnn bimrhneye yatrlmalaryla ilgili olarak allmam bir polis disiplini getirmitir. Bu nizamnameden ok nce de mahalle sakinlerinin bavurusuyla akl hastalar darifalara yatrlmaktayd. Ancak, hastann yaknlar ona gerei gibi baklacan kad huzurunda beyan ettikleri taktirde hasta evde tutulabiliyordu. rnei, XVII. yyda Konya eri siciline ait 20 ubat 1673 tarihli belgeden rendiimize gre, Kemal Garib mahallesi sakinlerinden bir grup kadya bavurarak mer adl bir kiinin annesi Fatmann aklna hiffet (haik, azalma) olmakla bimrhneye yatrlarak erbet verilip tmar edilmesini istediklerinde; merin de orada hazr bulunup annesini evde tutup lazm gelen bakm yapacaklarn beyan etmesi zerine Fatmann oluna teslim edildiine dair bir hkm verilmiti. 59 II. Mahmud devrine gelinceye kadar bimrhnelerin idaresi hekimbalara ve sonrada Mektebi Tbbiyeye balyd. Mongerinin hazrlad 1876 tarihli nizamname ile bimrhneler Umr- Tbbye60 ve Zaptiye Nezaretlerine tevdi olunmutu.61 Bylece polis dorudan devreye sokulmutu. Yeni dzenlemenin asl sebebi gayrimslim tebaann hastanelerinde eskiden beri ruhan reisleri tarafndan verilen ruhsat zerine akl hastalarnn kabul edilmesi ve bunun da pek ok istismara neden olmasyd.62 Trk ve Mslman toplumun byle bir sknts hi olmamt. Zaten tarih boyunca salk konularndaki ikilemleri hekimbalar zm, 1850de hekimbaln kaldrlmasndan sonra da Mekteb-i Tbbiye devreye girmiti.
59 60

Sar, Nil: Osmanl Salk Hayatnda Kadnn Yeri (Tamamlayc Belgeler). Yeni Tp Tarihi Aratrmalar 4. st. 1998. s.254. Meclis-i Umur-u Tbbiye 1840 ylnda padiah Abdlmecidin emri ile kurulmu olan yelerini Mekteb-i Tbbiye hocalar ile aznlklara mensup hekimlerin oluturduu balca grevleri arasnda mparatorluk snrlar dahilinde tp alannda alan tm meslek erbabnn denetimi, alma belgelerinin dzelenmesi ile halka satlan ilalarn denetlenmesi idi. Bu meclisin banda Hekimba bulunuyordu. 1849da ise yeni bir dzenlemeyle ikinci kez kurulmutur. Bu meclise yabanc hekimler ile Hristiyan tebaann hekimleri dahil edilmemitir. (A.Altnta-H.Hatemi: Trk Tp Eitiminin nemli Admlar. st., 2006. s.114 61 Osman Nuri Ergin. Mecelle-i Umr- Beleddiyye. Cilt 6. S.3372.
62

23 Mart 1876 tarihli Zabtiye ve Tbbiye Nezret-i Behiyyesine (gzel nazrlklara) Tastr Buyurulan (yazlan) Tezkire-i Sm (yce) Sretidir balkl tezkire ile Tbbiye ve Zaptiye Nezaretlerine bildirildiine gre Dersaadette Topta darifasndan baka yerlerde gayr Mslim milletlerin hastanelerinde eskiden beri reis-i ruhaniyyeleri tarafndan verilen ruhsat zerine mecnin kabul edilmekte ise de bu usul pek ok suiistimallere sebep olmu; bundan byle Dersaadette (stanbulda) ve taralarda bulunan veya ina edilecek olan bilcmle ifahane ve hastanelerin dzeni iin bu nizamname Sertabib Msy Mongeri tarafndan kaleme alnm, tashih ve tadil olunarak bu nizamname karlmt. Osman Nuri Ergin. Mecelle-i Umr- Beleddiyye. Cilt 6. S.3377.

16

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

Nizamnmenin Trk tarihi bakmndan en yararl taraf Mekteb-i Tbbiye Nezaretinden ruhsat almadan bimrhnelerin alamayacak ve alamayacak olmas (madde 1); bimr-hne yaplacak yerin mevkisinin, byklnn sala uygun olarak yaplmas (madde 3); ve hasta kaytlarnn cetvellerle dzenlenmesi (madde 19) koullarnn getirilmesidir. Nizamnamenin, herhangi bir evde mecnn grlnce ve bunun balanmaya mecbur olduu durumda balanacak ve hkmete haber verilecek; mecnn, biri zabta tarafndan ve biri de ailesi tarafndan iki tabip tayiniyle muayene olunacak maddesi (madde 2) ikayet olmadan akl hastasnn zorla bimrhneye getirilebilecek olmasnn ifadesidir. Hastalarn bimrhnelere kabul (madde 4) ve cinnete mptela olanlarn ne ekilde hapsedilecekleri (madde 7) ile taburcu olmalaryla ilgili kurallar (madde 15, 16 ve 17), bu nizamname ile akl hastalarna sulu muamelesinin ngrldn gsterir.63 Sz konusu nizamnamenin yrrle girmesiyle zellikle taradan Toptana gnderilen akl hastalarnn says hzla artm, Mongerinin ikayet konusu ettii izdihamn daha da artmasna sebep olmutu. Fransz Dbat gazetesi muhabiri Ritti, Moncerinin mdr olduu Topta dneminden ikayet eder ve Toptandaki hastalarn pek fakirne ve selne yatrlp beslendiini; ne temizliin ne de tedavinin yaplabildiini yazar: Bimrhnede 620 kii olduu halde (450 erkek, 170 kadn) hepsi 150 yatakta koyun koyuna yatmaktadr. Bu hastalarn 70i Hristiyandr. Hastanede bir bahekim, iki tabip ve 50 hastabakc vardr.64 Mongerinin 1882de lmnden sonra yardmcs Castro batabip olarak grevlendirildi. Mazhar Osmann Tababeti Ruhiye kitabndan reniyoruz ki, Castroya gre Toptandaki izdihamn sebebi gayrimslim hastanelerinin akl hastalarn kabul etmemesiymi. Castro, 600 hastann 114nn stanbullu olduunu, taralarn hastalar hep stanbula gnderdiklerini, Ortodoks Rum ve Ermeni millet hastaneleri son zamanlarda (hasta) almadndan Toptana dolduklarn, hatta mzmin sarallar ve mecnunlarn

63 64

Osman Nuri Ergin. Mecelle-i Umr- Beleddiyye. Cilt 6.s.3373. Mahzar Osman Uzman, Tababeti Ruhiye. s.78.

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

17

da buraya konduunu yazmt.65 1893 ylnda stanbulda grlen kolera salgnnda Toptanda 84 hastann lmesi 66 zerine taradan hasta kabul edilmesi hkmete yasakland67. Mongerinin hazrlad nizamname ilemez duruma gelmiti Topta Bimrhnesi (1893-1908 yllarnda) adeta bir hapishaneye dnmt. Zaptiye Nezareti sokakta babo dolaan delileri topluyor ve onlar Hapishane-i Umumideki (Sultanahmette1831de alan ve meydana bakan hapishane) ayr bir yerde mahade altnda tutuyor, cinnet getirdii kesinleenler Toptana gnderiliyordu 68. Mazhar Osman o dnemi yer boalncaya kadar aylarca hapishanede kaldklar oktu. Zamanla hapishaneye de smaz oldular. Polis karakollarnda deliler, sabkallarla beraber gnlerce yatarlard diye anlatr 69. 1908de II. Merutiyetin ilanndan sonra bimrhnede hapsedilen hastalarn durumu gndeme geldi. Mazhar Osman nkilp senesinde Topta ok tenkit edildi. 35 senedir herkese ve hatta hekimlere, mtehassslara bile kapal duran kaps, esrarengiz bir muamma tarznda yaay, hastalarn tedavisi ve bakm hakknda dedikodular, bilhassa halkn cinnet hakknda bir kri olmayndan kapananlar bir deliden ziyade siyasi madur vesaire zannedileri, nihayet Sultan Hamidin, zaptiye nazrnn emriyle duhul ve huru oluu halk, gazeteleri coturdu. Kastro tekadln isteyerek ekildi 70 diye yazmaktadr. Bu durum bir bakma Bmrhne Nizamnmesinin zaptiyeye tand yetkinin bir sonucuydu. 1900 ylnda devletin resmi akl hastanesi olan Topta Bimrhnesi dnda stanbulda be akl hastanesi daha vard. Bunlar gayr- mslim hastaneleriydi. 1834te kurulan Ortodoks Ermenilere mahsus Surp Prgi hastanesi (190 hasta); 1837de ina edilen Balkl Rum Hastanesi (300 hasta); Ermeni Katolik Millet Hastanesi (Surp Agog Hastanesi, 51 hasta); ilide Fransz Hastanesi (125 hasta) ve talya Hkmeti Kraliyet Hastanesi. Tp mektebinin kliniklerinin bulunduu Glhane Seririyatnda da 15 yatakl bir akliye ve asabiye kouu vard. 71 Messesat- Hayriye-i Shhyye Dnemi (1909-1912) Kurumlarn vakyeleri dorultusunda idare edilmeleri oktan unutulmutu. 25 Temmuz 1908de II. Merutiyetin ilan edilmesiyle ehremanetine bal hastanelerin tek elden ynetilmesi amacyla 19 Ekim 1909 tarihinde Messesat- Hayriye-i Shhyye daresi kuruldu. Topta bimrhnesi de bu idareye devredildi. Bu messese, lavedildii 5 Ekim
65 66

Mahzar Osman Uzman, Tababeti Ruhiye. s.78-79. Osman Nuri (Ergin) Messest- Hayriye-i Shhye Mdriyeti, stanbul 1327, sayfa 47. 67 Toptana 450 den fazla hasta alnmamas karar alnd (150 inas, 300 zkur). 1894te bimrhnenin kadnlar ksm geniletildi. (Bkz. Osman Nuri (Ergin) Messest- Hayriye-i Shhye Mdriyeti, stanbul 1327, s.48. Ve B.O.A. rade ehremaneti no. 1312 hicri 1894 tamirat (1893 salgnndan sonra) Toptanda kain bimrhnenin nisaya mahsus daireye ilaveten yaptrlan kou. 68 Nuran Yldrm: Meclis-i Vkelann Akl Hastas Musevi Bir Kadn iin Ald Karar. Yeni Tp Tarihi Aratrmalar 2-3 .st.1997. s.258-59 69 Mahzar Osman Uzman, Tababeti Ruhiye. s.66 70 Mahzar Osman Uzman. Trklerde Deliler in Neler Yaplmtr. Dr. Faruk Baylkem. Trkiyede Psikiyatri-Nroloji ve Nroirurjinin Tarihi Geliimi. stanbul 2000. sayfa 45. Dr. Castronun yerine muavini Dr. Avni Bey tayin edildi. 71 1909dan sonra Haydarpaa Tbbiyesine nakledilmi ve 50 yatakl hale getirilmitir.

18

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

1912 (22 Eyll 1328) tarihine kadar salk kurumlarn gelitirdi ve dzenledi. Artk akl hastalar hemen hastaneye ya da hapishaneye kapatlmayacakt. Dr. Avni Mahmut Bey, Hasekide bir mahadehane kurdu; artk mecnunlar nce mahedehaneye alnyor, yatak aldka Toptana gnderiliyordu.

(Shhat Almanak 1933den)

Dr. A. Mahmud Bey Hasekide tamir almalarna nezaret ederken (Messesat- Hayriyye-i Shhiyeden)

Messesat- Hayriyye-i Shhiye Dneminde Topta Bimrhnesinden iki grnm

Bu dnemde Toptann kaps hekimlere ve halka da ald; hastalara yiyecek ve giyecekler baland. dare binay tamir ve tefri etti72. Bir laboratuar kuruldu, zik tedavi aletleri getirtildi. Hastalarn mzikle tedavisi iin gramafon ve plaklar alnmt; bunun nemi yle anlatlmt: Muski ile tedavinin elyevm mhim bir faide temin ettii ve hatta ibu tarz- mudvtn (tedavi eklinin) eslf- zm (daha nceki byk kiiler) tarafndan tesis olunan bimrhnelerde bile tatbik olunduu nazr- dikkate alnarak mkemmel bir gramofon ve mtedil plaklar mubayaas (satn alnmas) ile istiml edilmekte bulunmutur. Gramofon aldrlmas zavall meccanin arasnda o derece mem73

1910 ylnda yatak says 480e karld. Yine ayn yl yeni alnanlarla beraber Toptandaki hasta says 685e ulat. Bu dnemde Toptana senelik 1 milyon 440 bin kuru bte ayrlmt (Dr. Ercmet Baktr. Prof. Dr. Mahzar Osmanla Konutum Dr. Faruk Baylkem. Trkiyede Psikiyatri-Nroloji ve Nroirurjinin Tarihi Geliimi. stanbul 2000.s.78-81). 73 Osman Nuri (Ergin) Messest- Hayriye-i Shhye Mdriyeti. s.46.

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

19

nuniyeti mucip olmutur ki tari gayri kabildir73. Yeni banyo ve du yerleri yaptrlmt. amarhane ve mutfan yeniden tesisi, yeni bir ameliyathane kurulmas, klk teneffshane oluturulmas; etv makinalar alm, poliklinik binas ve konferans salonu inas, hastabakclk gece dersleri, kadn hastalara haf el ileri kurslarnn almas gibi almalar da planlanmt. Ancak araya giren savalar ve salgn hastalklar yznden gerekletirilemediler. Messesat- Hayriye-i Shhiye idaresinin gayretleri netice vermi ve 1910 ylnda stanbulda kan ve be ay devam eden kolera salgnnda Toptandaki hastalarda lm oran dmt. 74 Ama Sleymaniye Bimrhnesi binas daha nce nasl ki yetersiz bulunmu ise; 1911de de Topta bimrhnesinin yetersiz olduu ve hastalarn bir baka yere nakli gndeme geldi. O tarihlerde yapnn ehrin iinde olmasnn sakncal olduu ileri srlmt75. Akl hastalarnn yine tek bir hastanede toplanmalar ve ehrin dna karlmalar ngrlm; hastalarn meguliyetle tedavileri iin hastanenin geni bir arazi iinde bulunmas gerei ne srlmt76. 14 Aralk 1913 de yrrle giren Bmrhne ve Mhedehne Talimtnmesi ile bimrhnelerin yatak says, salk alanlarnn ve dier alanlarn grevleri tanmland. Bu ynerge nemli bir gelimeydi. Ancak 1911 ylndan itibaren ard ardna gelen savalar (Trablusgarp, Balkan, I. Dnya ve stiklal) tm devlet kurumlarnda koullarn ktlemesine sebep olmutu. 1918deki mtareke ve daha sonra stanbulun igali yllarnda hkmetin el uzatamad akl hastalarnn yardmna yine halk kotu. Tarih boyunca olduu gibi, halk hastalarnn beslenme, giyinme, bakm ve tedavilerine yardmc oldu77. 1920 ylnda Mazhar Osman Topta Bimrhnesi batabipliine getirildi. Batabip Avni Mahmut Bey de Zeynep-Kmil Asabiye ve Akliye hastanesine78 tayin edildi. Bu tarihlerde Toptanda kaplar akt, isteyen rahatlkla hastalar ziyaret edebiliyordu. Gen
74 75

Osman Nuri (Ergin) Messest- Hayriye-i Shhye Mdriyeti. s.47-48. Buras ehrin ortasndayd. Bir medrese bahesi kadar ortada gkten baka manzaras olmayan bir hava yeri vard. Hastalarn barmasndan komu halk her zaman bizard. Fen erbabna bile kaplar kapal bu messese semtin yaramaz ocuklaryla temastan geri kalmyor. Deliler ellerine ne geerse sabun, kak, yatak araf aklllara atyor. Aklllar da delilere duvar stnden ta, yap ivisi, bak yadryordu. Memleketin son 30 senesinde hkmet iktisadi buhran iinde bocalarken o semti istimlak ederek bu binay park ortasnda brakamazd. Zaten messese 300 hastadan fazla alamazd. nklab mteakip bu binay aciz, fakir ve meulara yani mzmin sinir hastalklarna tahsis etmek ve asr bir bimrhne yapmak zarureti kendini gstermiti (Mahzar Osman Uzman, Tababeti Ruhiye. s 62.). 76 Hakayk- fenniyedendir ki meccnin, illetlerinin envna ve derece-i liyketlerine gre ufak mikyasta ziraat, doramaclk, el hnerleri gibi hidemat- hafe ile uratrldklar halde bir haylisi ifyp olmaktadr. Bu hakikat Avrupa bimrhnelerindeki rnekle msbettir. te bundan dolaydr ki memlik-i mtemeddinede son zamanlarda bimrhneler ehirler haricinde arazi-i vasa zerine ina edilerek bir ksm meccanine bimrhnede bulunduklar mddet zarfnda istidat ve derece- shhatlar nisbetinde baz harf ve snyi retilmekte ve meccnin bu arazi zerinde ziraatle itigal ve fazla olarak gneten ve saf havadan istifde ettirilerek bir an evvel idei ayet yerine gayret olunmaktadr. (Osman Nuri (Ergin) Messest- Hayriye-i Shhye Mdriyeti, stanbul 1327, sayfa 49.) 77 Hkmetin yardm edemedii bu messeseye stanbul halk tevecch gsterdi. Yer yatanda, iersindeki ynleri pislikle karm yrtk yataa kadit vcutlarn sokmu, ocanda odun bile olmad iin i kaba sra sra yiyen ve yalnz ekmek diye haykran delilerin imdadna koan erbab hamiyet bir ay iinde o sefalet ocan enlendirdi, karyolalar yataklar, amarlar elbiseler temin edildi. Pellagradan tberkloza kadar bin muhlik hastalk iinde mukadderatn bekleyen hastalara bol yemek yetitirildi, senelerden beri kanmaktan kaarlanm ciltleri bir hafta iinde asrlk uyuzdan, bitten kurtuldu. Gllabiciler hastabakc kyafetine sokuldu. Hastalara gzel bakmalar iin dersler verildi. Poliklinikler dispanserler tesis edildi. Topta bimrhnesinde anatomi, biyoloji, psikoloji laboratuarlar ald.Byk bir hzla ilerlemee balad. Birka hafta iinde eskiden maktel olan o bir asr hastane haline girdi (Mahzar Osman Uzman, Tababeti Ruhiye. s.62). 78 skdar Nuhkuyusundaki bu hastane 1862 ylnda Yusuf Kamil Paa ile Zeynep Hanm tarafndan dahili ve harici hastalklar iin yaptrlmt. I.Dnya Sava srasnda cretli sinir ve akl hastalarnn bakld bir hastaneye dntrlmt. Bkz. (Mahzar Osman Uzman, Tababeti Ruhiye. s.65).

20

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

psikiyatristler Mahzar Osmann evresinde toplanm ve Topta bir eitim messesesine dnmt79. Fahrettin Kerim Gkay, Mazhar Osmann getirdii yeni dzenlemeyle, Nbette artk doktoru da memuru da ieride hastalarn yanndaki odalarda yatacakt. Bu suretle doktor hasta ilgisi sk bir disipline sokuluyordu diye hocasn takdir ile anar80. Mazhar Osman, Toptan Darlacezeye nakletme talebi geri evrildikten sonra 1922 ylnda batabiplik grevinden istifa etti. Kendisi ile beraber bulunan gen hekimler de ayrld ve Mazhar Osmann gayret ve teebbs ile ihtisaslarn tamamlamak zere Almanyaya eitli klinik ve enstitlere gnderildiler81.

1922de Mnih Kongresi srasnda M. Osman ve rencileri (Soldan saa: Ahmet kr, Fahreddin Kerim, hsan kr ve Necati Kemal.) M.Osman: Shhat Almana 1933,s.230.

Trkiyede Psikiyatri Eitiminin Balamas: 1893te Mekteb-i Tbbiye-i ahaneden mezun olduktan sonra Almanyaya gnderilen ve burada akliye (psikiyatri) ve asabiye (nroloji) ihtisasn alarak 1896da Trkiyeye dnen Rait Tahsin (1870-1936), ayn sene sonunda Askeri Tbbiyede Emraz ve Seririyat- Akliye ve Asabiye muavinliine atanmtr. 1896 ylnda Emraz- Akliye ve Asabiye, Emraz- Dahiliyeden bamsz bir ders haline getirilmi ve Rait Tahsin bu dersi 1898e kadar haftada iki saat teorik, 1900e kadar da iki saat teorik, iki saat de poliklinik uygulamas eklinde devam ettirmitir82. Mlkiye Tp Mektebinde de akliye ve asabiye dersleri balaynca fahri muallimlie Rait Tahsin getirilmi; daha sonra iki tp mektebi79

Ord. Prof. Dr. Fahrettin Kerim Gkay. Trk Tababet-i Ruhiye Tarihi Dr. Faruk Baylkem. Trkiyede Psikiyatri-Nroloji ve Nroirurjinin Tarihi Geliimi. stanbul 2000. sayfa 136. Ord. Prof. Dr. Fahrettin Kerim Gkay. Toptanda Hocam Mahzar Osman Dr. Faruk Baylkem. Trkiyede Psikiyatri-Nroloji ve Nroirurjinin Tarihi Geliimi. stanbul 2000. sayfa 68. 81 hsan kr (Aksel) Mnihte Spielmayerin yannda nropatoloji; Fahrettin Kerim (Gkay) Mnihte Kraepelinin yannda klinik ve deneysel psikiyatri; Ahmet kr (Emed) yine Mnihte seroloji; kr Hazm (Tiner) Hamburga Nonnenin yanna Nroloji alannda eitim yapmalar iin gnderilmiti. Bu hekimler memlekete dndkten sonra psikiyatrinin farkl disiplinlerinin Trkiyedeki kurucular olacakt. 82 Z. zaydn: Rait Tahsinin Berlinde Yaplan IV. Uluslar aras Akiye ve Asabiye Kongresinde Sunduu Bildiri. Yeni Symposium 37 (1-2):29-32, 1999.
80

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

21

Rait Tahsin (Tusavul) Bey (CTF Tp Tarihi Arivi)

nin birletirilerek tp fakltesi yapld yl olan 1909a kadar Mlki Tbbiyedeki dersleri Lofal Dervi Paa devam ettirmitir83. 1896-1933 arasnda nroloji ve psikiyatri eitimi iin yurtdna gnderilen hekimlerin ou Almanyaya ve zellikle Kraepelin Enstitsne84 gitmilerdir. Rait Tahsin de Kraepelinin yannda eitim grmtr. 1920de yaynlad Seririyat- Akliye Dersleri adl kitabnn bir ksmnda Kraepelinin son eserinden alntlara da yer vermitir. 1924 ylna gelinceye kadar akliye ve asabiye dersleri tek ders olarak verilmekte iken 1924-25 ders ylnda ayrlmlar ve Emraz- Asabiye Derslerini muallim olarak kadroya alnan Mustafa Hayrullah Bey (Diker) vermeye balamtr85. Rait Tahsin 1933 reformuna kadar tp fakltesi emraz- akliye mderrislii grevini srdrmtr. Cumhuriyet Dnemi Cumhuriyetin balangcnda nroloji ile psikiyatri hastalar ve doktorlar bir aradayd. Psikiyatride organik yaklamn kklemesi bu dnemde balad diyebiliriz. hsan kr Aksel, Trkiyedeki ilk nropatoloji laboratuarn kurdu ve laboratuara byk beyin mikrotomu dahil tm modern aletler temin edildi86. Rasim Adasal, Toptandaki yeni gelimeleri yle anlatmt: Ahmet kr (Emet) laboratuarnda akl hastalarnn bel suyu tahlillerini yapyor ve buna ait bir kitap yazyordu. hsan kr Aksel anatomopatoloji laboratuarnda durmadan alan beyinlerde akl hastalklar iin patolojik lokalizasyon aryordu. Cumhuriyet ynetimi, Bakrkyde bulunan ve bin dnm arazi zerinde kurulu olan, inaat yarm kalm Readiye klasn 1925 ylnda stanbul Emraz Akliye ve Asabiye

83 84

Mine ehiralt: 1896-1933 Dneminde Trk Psikiyatri Eitimi. Tarih ve Toplum. Say:184 Nisan 1999. s.226. Her akl hastal trnn birbirinden farkl ve ayr belirtileri olduunu, her bir hastaln nceden belirli ve tanmlanabilir bir seyir gsterdiini aklayarak ilk tanmlayc (deskriptif) blmlemeyi yapmtr. Psikiyatride Emil Kraepelin (1855-1926) ile balayan bu dnem tanmlayc dnem olarak bilinmektedir. Trkiyede 1950li yllara kadar bu ekol etkili olmutur (Mine ehiralt: 1896-1933 Dneminde Trk Psikiyatri Eitimi. Tarih ve Toplum. Say:184 Nisan 1999. S.223.). 85 Mine ehiralt: 1896-1933 Dneminde Trk Psikiyatri Eitimi. Tarih ve Toplum. Say:184 Nisan 1999. S.224. 86 Prof. Dr. Rasim Adasal. Toptandan Bakrkye Bakrkyde 40 yl kitabndan Ankara niv. Tp Fak. Psikiyatri klinii. Dr. Faruk Baylkem. Trkiyede Psikiyatri-Nroloji ve Nroirurjinin Tarihi Geliimi. stanbul 2000. sayfa 93

22

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

Manisa Emraz Akliye ve Asabiye Hastanesi

Elaz Emraz Akliye ve Asabiye Hastanesi (Mazhar Osman: Shhat Almanak 1933, s.536)

Hastanesine verdi ve batabiplie getirilen Mazhar Osman, yardmclaryla beraber 1927 ylnda akl hastalarn Toptandan Bakrkye tad. Yurtta grlen akl hastalarnn stanbula, Bakrky Akl ve Sinir Hastalklar Hastanesine kadar sevk edilmesi tehlikeli ve g bir i olduundan 1926 ylnda ellier yatakl Elaz ve Manisa Hastaneleri almtr87. 1933 niversite reformundan sonra Mderris Raid Tahsin emekli edilmi, stanbul Tp Fakltesi Psikiyatri Kliniine Mazhar Osman ordinarys profesr olarak atanmt. Mazhar Osman ayn zamanda Bakrkydeki hastanenin de bahekimi olduundan, hastanenin krk yata ve iki de laboratuar bulunan 30uncu kouu Tp Fakltesi Psikiyatri Klinii olarak kullanlmaktayd. 1952 ylnda Fransada klorpromazin kefedilene kadar gerek anlamda psikofarmakolojiden bahsedilemezdi. Bu tarihe kadar dnyada geer olan tedavi ekilleri lkemizde de uygulanmaktayd. Bunlardan ilki Ate Tedavisi denilen ve frengiye bal meningo ensefalit (paralizi jeneral) tedavisi iin stma mikrobunun kullanlmasyd. Hastaya stmal kan enjekte edilerek hastada stma hastal oluturulur; yksek atein frengi mikrobunu ldrc tesirinden istifade edilerek ensefalit tablosunun dzeltilmesine allrd88. kinci bir tedavi yntemi de nslin Koma Tedavisi idi. Bunda da hastaya nce inslin verilir, hastann hipoglisemik komaya girmesi temin edilir, bir sre sonra azdan glukoz 87

Cumhuriyetin ilk yllarnda salk kurulularnn yurt sathna daln gsteren ve Trkiye Cumhuriyeti Shhat ve Muazenet-i timaiyye Vekaletince (Salk Bakanl) hazrlanan haritada Manisa ve Elaz illerinde birer Emraz- Akliyye ve Asabiyye Hastanesi gsterilmitir ( Milli Ktphane HRT 1994- D-1607 SSYB Ankara.). 88 Bu yntemi bulan Wagner-Jauregg 1927de Nobel Tp dln kazanmtr. 89 Ali Babaolu: Psikiyatri Tarihi. Okuyanus Yaynlar. st., 2002. s.206-216.

Prof. Dr. Nil Sar Dr. Burhan Akgn

23

zeltisi verilerek komadan karlrd. Bazen lmle sonulanan riskli bir yntemdi. Daha sonra kardiazol kullanlarak epilepsi nbetleri oluturulmas yntemi kullanlmtr89. En tartmal tedavi yntemlerinden biri de lobotomi idi. lk kez 1936 ylnda Egaz Monis adl Portekizli beyin cerrahnn duyurduu bu yntem prefrontal korteksin beynin dier ksmlar ile olan balantsnn kalc olarak kesilmesi esasna dayanyordu90. ABDde 1939-1951 yllar arasnda 18,000 hastaya yapld bilinmektedir91. Bakrkyde de bir sre uygulanan bu ilem daha ok oligofrenik, ok saldrgan, ileri safhada epilepsili hastalara yaplmtr. Son olarak 1938de talyada bulunan elektrook tedavisi uygulanan tedavi yntemleri arasna girdi92. Bu dnemde ila tedavisi olarak en ok afyon preparatlar ile sakinletirici etkisi olan sodyum bromr ve potasyum bromr kullanlmaktayd93. kinci Dnya Sava yllarnda tm Trkiyede grlen yokluk ve sefalet Bakrkydeki hastalar da ok etkilemi, yaam koullar ok ktlemi, kh bakmszlktan kh eitli hastalklardan tr bir ok hasta lmt (lm oran %33-35)94. 1945 ylnda Trkiyenin ikinci niversitesi olan Ankara niversitesi ald ve Prof. Dr. Rasim Adasal, Ankara Tp Fakltesi Psikiyatri Kliniinin bana geti. 1954 ylna gelindiinde; Tp Fakltesi Dekan Ord. Prof. Dr. hsan kr Akselin psikiyatri klinii bakanl zamannda ina edilen apadaki binasna tanlm ve 80 yl sonra (1873-1954) akl hastalar stanbula dnebilmilerdir. 1963 ylnda ise stanbul Tp Fakltesinde yeni bir yaplanmaya gidilerek Psikiyatri ve Nroloji klinikleri Nropsikiyatri ad altnda birletirilmi ve Cerrahpaa Hastanesi iinde bir psikiyatri kliniinin almas kararlatrlmtr. Daha sonra Cerrahpaa Tp Fakltesinin Psikiyatri Klinii olacak olan yeni klinii Do. Dr. Ayhan Songar, Adnan Ziyalar ve Ouz Arkona beraber kurmulard95. 1960l yllardan itibaren koruyucu ruh sal hizmetleri de ele alnarak stanbulun eitli semtlerinde ruh sal dispanserleri almtr. 1962de Aksaray, 1963te Kocamustafapaa, Kasmpaa ve Eyp, 1964te skdar ve 1965te Samalclar dispanserleri hizmete girdi. 1970te Beiktata hizmete giren Ruh Sal Merkezi ayn zamanda Gndz

Egaz Monis bulduu yeni yntemle 1949da Nobel Tp dln kazanmtr. http://oak.cats.ohiou.edu/~aj226602/info-pub_jaszczuk.htm 92 A.Songar: Psikiyatri; Dnyada ve Trkiyede 1850 Ylndan Sonra Tp Dallarndaki lerlemenin Tarihi (Ed. Ekrem Kadri Unat). Cerrahpaa Tp Fakltesi Vakf Yaynlar. st.,1988. s.375. 93 Proje Tasarm ve Danmanln ahap Erkoun yapt Mavi adl belgesel lmde Rdvan Cebirolu ve Adil okun anlattklarndan alnmtr. 94 Mavi lminde Faruk Baylkemin anlattklarndan. 95 A.Songar: Psikiyatri; Dnyada ve Trkiyede 1850 Ylndan Sonra Tp Dallarndaki lerlemenin Tarihi (Ed. Ekrem Kadri Unat). s.381.
90 91

24

Trk Tarihinde Psikiyatri Hastasna Ksa Bak

Hastanesi olarak hizmet vermeye balamt. Bylece hastaneye yatrlmadan hastalarn hem tedavileri yaplm hem de rehabilitasyonuna ynelik faaliyetler gerekletirilmiti. stanbulda mevcut yedi dispanserden baka 1963te Ankara l zel daresince Yeniehir Ruh Sal ve Aratrma dispanseri almtr. 1967 ylnda ise ilk kez Salk Bakanl bnyesinde Ruh Sal Mdrl kurulmutur. 1970te Samsunda alan Ruh Hastalklar Hastanesini Ankara Glba, Gaziantep ve Adanada alan hastaneler takip etmitir96. Akl hastalar, Mongeri ile balayan dnemde toplumdan soyutlanmaya balanm ve lke koullar gz nnde tutulduunda uzun sre vey evlat muamelesi grmlerdi. Her ne kadar 1950lerde balayan ehre dn akl hastalarn toplumla i ie bir konuma getirmi gibi grnse de halk artk onlar uzak durulmas gereken tehlikeli kiiler olarak grmeye balamt. Ayn tablo akl hastanelerinde de izlenebilmektedir. 1967 ylna gelinceye kadar Salk Bakanl bnyesinde bir Ruh Sal Mdrl yoktu. Ruh sal konusuna da ilk kez 1968-72 yllarn kapsayan II. Be Yllk Kalknma Plannda yer verilmitir97. Yeni kurulan birok tp fakltesi psikiyatri kliniine yllar sonra sahip olabilmitir98. 1933 ylnda yeni kurulacak hastanelere numune olsun diye alan Haydarpaa Numune Hastanesinde bile kuruluundan ancak 68 yl sonra psikiyatri kliniinin alm olmas bu ihmalin bir rnei saylabilir. Ayn farkll, 1925-1965 yllarn kapsayan bir dnemde Salk Bakanlna ait yatakl tedavi kurumlarnn durumunu gsteren bir tabloda ok net grebilmekteyiz99:
Yllar 1925 1965 17 488 Genel Toplam Kurum Says Yatak Says 2755 39558 Ruh Sal ve Hastalklar Kurum Says 1 (%5,8) 3 (%0,61) Yatak Says 650 4550

Devlet yneticilerinin, doktorlarn ve hasta yaknlarnn ilgi ve destei ile akl hastalarnn bakm ve tedavi kurumlarnn gelitirileceini mit ediyoruz. nk akl hastalar ile bedensel engeli olanlarn tedavi ve rehabilitasyonuna ynelik almak; bu ile uraan kurumlar yurdun drt bir yannda oaltmak sosyal devlet olmann bir gerei olduu kadar insan olmann da bir kouludur.

96 97

Salk Hizmetlerinde 50 Yl. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Yaynlar: No:422. Ankara, 1973. S.173-174. Salk Hizmetlerinde 50 Yl. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Yaynlar: No:422. Ankara, 1973. S.173-174 98 1955te kurulan Ege niversitesi Tp Fakltesi 1970 ylnda; 1963 ylnda modern bir kurulu olarak tesis edilen Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi 1968 de psikiyatri kliniine kavuurken; 1965te kurulan Erzurum Atatrk niversitesi Tp Fakltesi ile 1967de kurulan Diyarbakr Tp Fakltesi ise 1980 ylna gelindiinde henz psikiyatri klinii kurulamamt (Fevzi Samuk: Trkiyede Akl Hastanelerinin Dn ve Bugn. st., 1980. s.73-76.). 99 Cumhuriyet Dnemi Yatakl Tedavi Hizmetleri 1923-1983 ve 1982 Yl almalar. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Tedavi Hizmetleri Genel Mdrl. Ankara,1983. s.56.