SMU3053 AlJabar

MODUL
ALJABAR ASAS

AZHAR AHMAD
MOHD FAIZAL NIZAM LEE ABDULLAH
NOR'ASHIQIN MOHD IDRUS
SAZELLI AB. GHANI
SHAHRIZAL SHAMSUDDIN

MODUL

ALJABAR ASAS

Azhar Ahmad
Mohd Faizal Nizam Lee Abdullah
Nor'ashiqin Mohd Idrus
Sazelli Ab. Ghani
Shahrizal Shamsuddin

UNIVERSITI PENDIDIKAN SULTAN IDRIS
TANJONG MALIM, PERAK
2012
Cetakan Pertama/First Printing 2013
Universiti Pendidikan Sultan Idris 2013
Hak Cipta Terpelihara.
Tiada bahagian daripada terbitan ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk
pengeluaran atau ditukarkan ke dalam sebarang bentuk atau dengan sebarang alat
juga pun, sama ada dengan cara elektronik, gambar serta rakaman dan sebagainya
tanpa kebenaran bertulis daripada Penerbit Universiti Pendidikan Sultan Idris
terlebih dahulu.
All right reserved.
No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by any
means, electronic or mechanical including photocopy, recording, or any
information storage and retrieval system, without permission in writing from the
Penerbit Universiti Pendidikan Sultan Idris.
Diterbitkan di Malaysia/Published in Malaysia by
Universiti Pendidikan Sultan Idris 35900 Tanjong Malim, Perak Darul Ridzuan,
Malaysia Tel: 05-450 6000, Faks: 05-459 5169
Laman Sesawang: www.upsi.edu.my
E-mel: faizalee@fsmt.upsi.edu.my

P r a k a t a | i

PRAKATA

Modul ini telah ditulis dan disusun secara khusus bagi membantu para pelajar yang mengikuti kursus
Aljabar Asas di Universiti Pendidikan Sultan Idris (UPSI) agar dapat mengenali dan memahami konsep
asas aljabar. Seramai 5 orang pensyarah daripada Jabatan Matematik, Fakulti Sains dan Matematik,
UPSI telah terlibat dalam penghasilan modul ini. Kesemua mereka adalah terdiri daripada pensyarah yang
berpengalaman dan berketrampilan dalam pelbagai bidang Matematik. Perkongsian pengalaman dan
kepakaran mereka ini akhirnya telah menghasilkan Modul Aljabar Asas bagi kegunaan para pelajar dalam
bidang ini.
Modul ini mengandungi 10 unit yang terdiri daripada Polinomial I: Operasi ke atas polinomial dan
pemfaktoran, Polinomial II: Teorem baki, teorem faktor dan penyelesaian persamaan kuadratik, Matriks I:
Pengenalan dan operasi matriks, Matriks II: Sistem persamaan linear, Jujukan dan siri, Aruhan matematik
dan siri binomial, Pengenalan fungsi dan graf, Gabungan aritmetik bagi fungsi, Bulatan dan elips, dan
Parabola dan hiperbola. Setiap unit dalam modul ini disusun mengikut struktur format yang mudah diikuti
dan difahami. Unit-unit dimulakan dengan memberikan gambaran awal tentang hasil pembelajaran yang
akan diperoleh, diikuti dengan contoh-contoh yang sesuai, latihan formatif, kata kunci dan latihan sumatif
serta jawapan bagi setiap latihan formatif dan sumatif. Di samping itu, soalan-soalan perbincangan
berasaskan setiap unit juga disediakan supaya pelajar dapat membuat aplikasi dan penilaian terhadap
pemahaman konsep dan aplikasi asas pengurusan data di dalam seharian. Soalan-soalan juga
dibekalkan bertujuan untuk penilaian kendiri yang diberikan untuk menguji dan meningkatkan lagi
kefahaman pelajar pada setiap unit yang dipelajari. Di akhir setiap unit, jawapan disediakan sebagai
panduan dan semakan bagi setiap soalan yang dikemukakan. Penggunaan ayat dan laras bahasa yang
mudah telah memberikan kelebihan dalam penggunaan modul ini.
Justeru, penghasilan modul ini diharap dapat membantu pelajar UPSI khususnya dan pelajar-pelajar lain
di Institut Pengajian Tinggi secara amnya. Akhir sekali, kami ingin mengambil kesempatan ini untuk
mengucapkan ribuan terima kasih kepada semua pihak yang telah memberikan pendapat, kritikan,
sokongan dan apa juga dorongan secara langsung mahupun tidak sehingga terhasilnya modul ini.

Penulis
Dr. Azhar Ahmad
Dr. Mohd Faizal Nizam Lee Abdullah
Dr. Nor'ashiqin Mohd Idrus
Dr. Sazelli Ab. Ghani
Shahrizal Shamsuddin

B i o d a t a P e n u l i s | ii

BIODATA PENULIS

Azhar Ahmad merupakan seorang pensyarah kanan di Jabatan Matematik, Fakulti Sains Dan
Matematik, Universiti Pendidikan Sultan Idris (UPSI). Memperolehi Ijazah Sarjana dan Ijazah
Doktor Falsafah dalam bidang Matematik Gunaan dari Universiti Sains Malaysia (USM). Sebelum
itu, telah dianugerahkan Ijazah Sarjanamuda Sains dengan Pendidikan (Matematik) daripada
Universiti Malaya (UM). Beliau mempunyai pengalaman selama 13 tahun sebagai guru sekolah
menengah, pensyarah kolej matrikulasi serta pensyarah institut perguruan sebelum menyertai
UPSI pada tahun 2003.

Mohd Faizal Nizam Lee Abdullah merupakan seorang pensyarah kanan di Jabatan
Matematik, Fakulti Sains Dan Matematik, Universiti Pendidikan Sultan Idris (UPSI). Memiliki
Ijazah Doktor Falsafah dalam bidang Pendidikan Matematik dari University of East Anglia,
Norwich, England, Sarjana Pendidikan (Matematik) dan Sarjanamuda Pendidikan (Matematik)
dengan kepujian dari UPSI. Juga memiliki Sijil Asas Perguruan (TESL) dari Maktab Perguruan
Ipoh, Hulu Kinta. Beliau pernah mengajar di Sekolah Rendah hampir 9 tahun dalam mata
pelajaran Bahasa Inggeris dan Matematik. Beliau juga mempunyai pengalaman mengajar di
Sekolah Menengah hampir 5 tahun dalam bidang Matematik dan Matematik Tambahan.
Kepakaran beliau adalah dalam bidang komunikasi matematik.

Norashiqin Mohd Idrus merupakan seorang pensyarah kanan di Jabatan Matematik, Fakulti
Sains Dan Matematik, Universiti Pendidikan Sultan Idris (UPSI). Telah berkhidmat di UPSI
selama 15 tahun dari tahun 1997. Memiliki Ijazah Doktor Falsafah dalam bidang Teori Kumpulan,
Aljabar dari Universiti Teknologi Malaysia (UTM), Sarjana (Matematik Tulen) dari Villanova
University, Pennsylvania, USA dan Sarjanamuda (Matematik) dari State University of New Paltz,
New York, USA. Juga memiliki Diploma Lepasan Ijazah dari UTM. Beliau pernah mengajar di
Sekolah Menengah selama 5 tahun dan mengajar di Maktab Perguruan Persekutuan Pulau
Pinang (yang kini dikenali sebagai Institut Pendidikan Guru Cawangan Pulau Pinang) selama 3
tahun dalam bidang Matematik Dan Pendidikan Matematik sebelum berhijrah ke UPSI.
Kepakaran beliau adalah dalam bidang Aljabar (Teori Kumpulan) Dan Pendidikan Matematik.

Sazelli Ab. Ghani merupakan seorang pensyarah kanan di Jabatan Matematik, Fakulti Sains
Dan Matematik, Universiti Pendidikan Sultan Idris (UPSI). Memiliki Ijazah Doktor Falsafah di
dalam bidang Pendidikan Statistik dari University of Glasgow, Scotland, UK. Sarjana Pendidikan
Matematik dari University of Leeds, England,UK. Sarjana Muda Sains (Hons) Matematik dari
University of Newcastle Upon-Tyne, England, UK dan Diploma Pendidikan (Matematik) dari
Universiti Kebangsaan Malaysia. Pengalaman beliau yang luas dalam pengajaran dan
pembelajaran matematik membolehkan beliau menghasilkan banyak penulisan sama ada dalam
bentuk buku-buku teks, ilmiah dan jurnal-jurnal sama ada di dalam atau luar negara. Kepakaran
beliau dalam bidang pedagogi pembelajaran statistik dan domain afektif adalah bidang yang
sangat diminatinya.

Shahrizal Shamsuddin merupakan seorang pensyarah kanan di Jabatan Matematik, Fakulti
Sains Dan Matematik, Universiti Pendidikan Sultan Idris (UPSI). Telah berkhidmat di UPSI
selama 15 tahun dari tahun 1997. Memiliki Ijazah Sarjana (Matematik Tulen) dari Villanova
University, Pennsylvania, USA dan Sarjanamuda (Matematik) dari State University of New Paltz,
New York, USA. Juga memiliki Diploma Lepasan Ijazah dari UTM. Beliau pernah mengajar di
Sekolah Menengah selama 5 tahun dan mengajar di Maktab Perguruan Persekutuan Pulau
Pinang (yang kini dikenali sebagai Institut Pendidikan Guru Cawangan Pulau Pinang) selama 3
tahun dalam bidang Matematik Dan Pendidikan Matematik sebelum berhijrah ke UPSI.
Kepakaran beliau adalah dalam bidang Algebra dan Pendidikan Matematik.

!"#$%"# '%()%)"###
PANDUAN KURSUS

PENGENALAN

Panduan kursus disediakan bagi membantu anda memahami sepenuhnya keperluan dan
kandungan kursus. Pelajar dinasihatkan membaca bahagian ini dengan teliti dan
selepas itu berusaha untuk mengikuti segala perkara yang disarankan bagi membolehkan
anda melengkapkan kursus ini dengan cemerlang.

Kursus TRM3033 memberikan pendedahan dan pemahaman tentang Aljabar Asas yang
merangkumi pembelajaran Matematik di sekolah. Tidak ketinggalan juga, kursus ini
menyediakan modul yang akan membantu pelajar meningkatkan mutu dan kualiti
pembelajaran anda. Di samping itu, kursus ini memberi penekanan kepada penguasaan isi
kandungan aljabar. Modul yang ditulis khas ini menyediakan pelbagai contoh dan
penyelesaian yang akan dapat membantu anda untuk memahami dan sekaligus
menguasai setiap unit. Anda juga diberikan latihan formatif dan latihan sumatif untuk
menguji kefahaman anda bersesuaian dengan ilmu pengetahuan yang disampaikan. dan
berinovasi.

KUMPULAN SASARAN

Kursus ini ditawarkan kepada pelajar yang mengikuti Program Ijazah Sarjana Muda

!"#$%"# '%()%)"#$
Pendidikan Sekolah Rendah di UPSI, khusus kepada pelajar yang mengikuti Program Jarak
Jauh.

PERUNTUKAN MASA PENGAJARAN PEMBELAJARAN MOD PENDIDIKAN
JARAK JAUH (PJJ)

Waktu pembelajaran untuk kursus TRM3033 Aljabar Asas adalah disyorkan seperti Jadual
1.
Jadual 1 Anggaran agihan masa pembelajaran TRM3033

Mod Penyampaian Pemberatan
1. Tutorial 10 jam
2. Modul P&P (CD) 10 jam
3. E-Learning (MyGuru) 12 jam
4. Video P&P (MyGuru) 10 jam
Jumlah 42 jam

HURAIAN TRM3033 ALJABAR ASAS

HASIL PEMBELAJARAN KURSUS

Di akhir kursus TRM3033, anda diharap dapat:

1. Menganalisis penggunaan aljabar dalam penyelesaian masalah seharian. (C4, A3)
2. Mengenali sifat-sifat polinomial serta operasi aljabar terhadapnya. (C2)
3. Menggunakan janjang aritmetik dan janjang geometri dalam menyelesaikan masalah. (C3,
LL3)
4. Menggunakan kaedah matriks dalam penyelesaian bagi suatu persamaan linear. (C3)

!"#$%"# '%()%)"$
5. Menggunakan hubungan, fungsi dan operasinya dalam menyelesaikan masalah. (C3, CT5)
6. Mengenal pasti persamaan dan lakaran graf bagi keratan-keratan kon seperti bulatan,
parabola, elips dan hiperbola. (C3, P3)

SINOPSIS KURSUS

Kursus ini membincangkan tentang sejarah dan penyelesaian menggunakan aljabar dalam
menyelesaikan masalah seharian, konsep-konsep asas operasi polinomial, persamaan kuadratik,
sistem persamaan linear; matrik dan penggunaannya, jujukan dan siri, janjang aritmetik dan janjang
geometri, teorem Binomial; hubungan, fungsi dan graf, lanjutan Geometri Koordinat.

ISI KANDUNGAN KURSUS

Untuk membantu anda mencapai hasil pembelajaran kursus ini, isi kandungan kursus
dibahagikan kepada 10 unit semuanya yang terkandung dalam seperti berikut:

UNIT TAJUK
1 Polinomial I: Operasi ke atas polinomial dan Pemfaktoran
2 Polinomial II: Teorem Baki, Teorem Faktor dan Penyelesaian Persamaan Kuadratik
3 Matriks I: Pengenalan dan Operasi Matriks
4 Matriks II: Sistem Persamaan Linear
5 Jujukan dan Siri
6 Aruhan Matematik dan Siri Binomial
7 Pengenalan Fungsi dan Graf
8
8
Gabungan Aritmetik bagi Fungsi

9 Bulatan dan Elips
10 Parabola dan Hiperbola

!"#$%"# '%()%)"$#

Tugasan

Kerja Kursus 60%
Peperiksaan Akhir 40%
Jumlah 100

!"#$%"# '%()%)"%

RUJUKAN

Dugopolski, M. (2009). Algebra for College Students (5th. ed.). New York: McGraw-Hill.
Stewart, J., Redlin, L., & Watson, S. (2009). College Algebra (5th. ed.). Belmont, CA: Brooks/Cole,
Cengage Learning.
Larson, R., & Hostetler, R. P. (2004). College Algebra (6th.ed.). Boston: Houghton Mifflin.
Larson, R., & Hostetler, R. P. (2004). Algebra and Trigonometry (6th. ed.). Boston: Houghton Mifflin.
Swokowski, E.W. & Cole, J.A. (2003). Algebra and trigonometry with analytic geometry (I0th. ed.).
Brooks Cole: Pacific Grove.

HURAIAN IKON YANG DIGUNAKAN

Situasi yang memerlukan anda berfikir dan membuat refleksi mengenainya.

Aktiviti yang harus dilakukan untuk memahami konsep yang dibincangkan. Aktiviti
termasuklah menjawab soalan, membuat pengiraan, mengisi tempat kosong, melakar,
dan/atau mencari maklumat daripada Internet, buku, dan sumber lain-lain.

UNIT PELAJARAN 1
POLINOMIAL 1
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir unit ini, anda diharap dapat:
1. Mengenal apa itu polinomial dan sifat-sifatnya;
2. Melakukan operasi-operasi tambah, tolak dan darab ke atas polino-
mial;
3. Melakukan pemfaktoran ke atas polinomial.
PENGENALAN
P
olinomial adalah satu konsep yang sangat penting dalam aliabar.
Ia merupakan perkara yang perlu dikuasai sebelum seseorang itu
pergi lebih lanjut lagi dalam mempelajari aljabar. Dalam unit pela-
jaran yang pertama ini, anda akan mempelajari tentang sifat-sifat polinomial,
bagaimana melakukan operasi tambah, tolak dan darab ke atas polinomial.
Setreusnya, anda juga akan mempelajari bagaimana melekukan pemfak-
toran ke atas polinomial.
1
UNIT PELAJARAN 1. Polinomial 1 | 2
1.1 PERKARA-PERKARA ASAS DALAM POLINOMIAL
Sebelum kita melangkah lebih lanjut dalam membincangkan tentang polino-
mial dan operasi-operasinya, ada beberapa perkara asas yang perlu diberi
denisi terlebih dahulu.
Takrifan 1.1 Ungkapan aljabar adalah satu ungkapan yang boleh terdiri
daripada sebarang nombor atau huruf atau gabungan kedua-dua nombor
dan huruf yang mungkin melibatkan operasi-operasi tambah, tolak, darab
dan bahagi.
Contoh 1.1 12; x; 3y; 52y; 4y
2
+6xz;
5
x
dan sebagainya adalah ungkapan-
unkapan aljabar.
Takrifan 1.2 Sebutan adalah sebarang kuantiti dalam satu ungkapan al-
jabar yang dihubungkan dengan operasi penambahan.
Contoh 1.2 Ungkapan aljabar 5x
2
3xy + 6y 9 adalah terdiri daripada 4
sebutan iaitu 5x
2
; 3xy; 6y dan 9. Ungkapan itu juga boleh ditulis sebagai
5x
2
+ (3xy) + 6y + (9).
Cuba nyatakan sebutan-sebutan dalam
ungkapan 6n
5
- 10n
3
+ n +1
Takrifan 1.3 Faktor adalah sebarang kuantiti dalam satu ungkapan aljabar
yang dihubungkan dengan operasi pendaraban.
Contoh 1.3 Faktor-faktor dalamsebutan kedua di atas iaitu 3xy ialah 3; x
dan y. 3 juga boleh disebut sebagai pekali berangka bagi xy.
Jadi dalam sebutan 6y, faktor-faktornya adalah 6 dan y serta 6 adalah
pekali berangka bagi y.
Apabila pekali berangka dalam sesuatu sebutan atau ungkapan itu tidak
ditulis seperti xy, ini bermaksud pekali berangkanya adalah 1. Jika x, ini
bermakna pekali berangkanya adalah 1.
1.2 APA ITU POLINOMIAL?
Takrifan 1.4 Polinomial adalah satu ungkapan aljabar yang berbentuk:
a
n
x
n
+ a
n1
x
n1
+ : : : + a
1
x + a
0
di mana n ialah integer bukan negatif dan a
0
; a
1
; : : : ; a
n1
; a
n
, ialah nombor-
nombor nyata yang juga dipanggil pekali polinomial.
Perhatikan yang polinomial itu terdiri daripada satu pembolehubah sa-
haja iaitu x. Pembolehubah-pembolehubah yang lain seperti y dan t juga
biasa digunakan.
Contoh 1.4 Contoh-contoh polinomial:
(a) 8t
(b) 3x + 10
(c) 6y
2
+ 5y + 10
(d) 7 10y + 4y
3
1
2
y
5
(e)
1
4
x + 5x
2
+ 100x
3
Contoh 1.5 Contoh-contoh bukan polinomial:
(a) x
1=4
(b) 3y
2
(c)
2
x
+ 3x 4
(d)
p
(t
2
3t + 6
(e)
2 + x + x
2
3x 1
Dalam denisi di atas, polinomial hanya ada satu pembolehubah sahaja.
Walaubagaimana pun, pembolehubah dengan lebih daripada satu pem-
bolehubah boleh wujud. Misalnya, 6xy+3y4x6, 5p
3
10pqr+10q7r dan
sebagainya.. Polinomial polinomial ini disebut sebagai polinomial dalam
beberapa pembolehubah. Walaubagaimana pun, dalam unit pelajaran ini
tumpuan lebih diberi kepada polinomial dalam satu pembolehubah sahaja.
1.3 DARJAH SEBUTAN DALAM POLINOMIAL DAN DAR-
JAH POLINOMIAL
Takrifan 1.5
(a) Darjah bagi sebutan dalam polinomial bagi polinomial yang mem-
punyai satu pembolehubah sahaja ialah kuasa bagi pembolehubah
tersebut. Jika terdapat dua atau lebih pembolehubah dalam sesuatu
sebutan, maka darjah bagi sebutan itu ialah hasiltambah kuasa-kuasa
pembolehubah-pembolehubah itu.
(b) Darjah bagi polinomial adalah darjah bagi sebutan yang tertinggi wu-
jud dalam polinomial itu.
Contoh 1.6 Bagi polinomial 5x
3
+6x29x+8, darjah bagi sebutan 5x
3
ialah
3, darjah bagi sebutan 6x
2
ialah 2, darjah bagi sebutan 9x ialah 1 manakala
darjah bagi sebutan 8 ialah 0. Perlu ingat, 8 = 8x
0
di mana x
0
= 1. Oleh
itu darjah bagi sebarang sebutan yang terdiri daripada sebarang nombor
sahaja adalah 0:
Contoh 1.7 Bagi polinomial 6x
3
y
5
+ 2xy
4
+ x
6
y
2
z
3
+ 5, darjah bagi sebutan
6x
3
y
5
ialah 8, darjah bagi sebitan 2xy
4
ialah 5, darjah bagi sebutan x
6
y
2
z
3
ialah 11 manakala darjah bagi sebutan 5 ialah 0.
Contoh 1.8
Polinomial Darjah Polinomial
5 0
5x 2 1
7x
2
+ 10x 9 2
6x
5
+ 5y + 1 5
1
2
t
8
t
7
+ 6t
4
+ t
2
9t 8
6x
3
y
5
+ x
6
y
2
z
3
+ 5 11
Cuba ini !
Darjah bagi polinomial 10s
10
100s
5
+ 1000 ialah . . . . . . . . . . . .
1.4 MENCARI NILAI BAGI SESUATU POLINOMIAL
Polinomial dengan hanya satu pembolehubah boleh diwakili oleh satu sim-
bol seperti P(x). Dengan simbol ini memudahkan kita untuk menentukan
nilai bagi suatu polinomial itu dengan nilai-nilai x yang berbeza. Misalnya,
P(4)mewakili nilai polinomial P(x) apabila x = 4:
Contoh 1.9 Jika diberi P(x) = 3x
2
+10x 12, maka P(4) = 3(4)2 +10(4)
12 = 48 + 40 12 = 76
Contoh 1.10 JIka P(x) = x
5
+3x
3
6x+9; cari (i)P(0); (ii)P(1); (iii)P(2)
dan (iv)P(3)
Selesaian
(i) P(0) = (0)5 + 3(0)3 6(0) + 9
= 0 + 0 0 + 9
= 9
(ii) P(1) = (1)5 + 3(1)3 6(1) + 9
= 1 + 3 6 + 9
= 7
(iii) P(2) = (2)5 + 3(2)3 6(2) + 9
= 32 + (24) + 12 + 9
= 35
(iv) P(3) = (3)5 + 3(3)3 6(3) + 9
= 315
1.4.1 Latihan Formatif 1.1
1. Tentukan sama ada ungkapan aljabar berikut adalah polinomial de-
ngan satu pembolehubah atau bukan.
(a) 7x 1
(b) 5x
(c) 2x + 8
(d) 7=x + 1=7
(e) 5t
2
1
2
(f) 2y
3
11y 8
(g) 4x
1=4
+ 2x + 5
(h) 5p
4
+ p
p
4 9
(i)
1
2
t
6
+ 3t
(j)
x 10 + x
4
3x 12
2. Nyatakan darjah dan pekali berangka bagi setiap sebutan bagi polinomial-
polinomial ini:
(a) p + 12
(b) a
4
4a
3
+ 6a
2
4a + 4
(c) 3x
6
5x
4
+ x
2
10
(d) 20x
50
+ 10x
30
2x
3. Nyatakan darjah bagi polinomial-polinomial berikut:
(a) y 1
(b) x
7
6x
3
+ x
2
9
(c)
1
2
p
10
+ 3p
2
11
(d) 6x
4
50x
2
+ 14x + 6
(e) 7x
6
y
3
4x
4
y
2
+ x
2
y 3x
4. Diberi P(x) = 4x
5
x
3
+ 3x
2
5x; cari:
(a) P(0)
(b) P(1)
(c) P(1)
(d) P(2)
(e) P(2)
1.5 OPERASI PENAMBAHANDANPENOLAKANBAGI POLI-
NOMIAL
Polinomial-polinomial boleh ditambahkan atau ditolakkan dengan mengga-
bungkan sebutan-sebutan yang serupa. Sebutan-sebutan serupa adalah
sebutan-sebutan yang mempunyai pembolehubah yang sama dan darjah
yang sama juga. Sebutan-sebutan serupa boleh digabungkan dengan me-
nambahkan pekali-pekali berangkanya.
Contoh 1.11 5x
3
+ 3x + 2x
3
+ 5x + 4 = 7x
3
+ 8x + 4
Perhatikan yang 5x
3
dan 2x
3
digabungkan menjadi 7x
3
kerana mereka
adalah sebutan serupa dan 3x digabungkan dengan 5x mejadi 8x dan 4
tidak digabungkan dengan mana-mana sebutan oleh kerana bukan sebutan
serupa dengan yang lain.
Contoh 1.12 Permudahkan ungkapan berikut: (6x
2
3x+4) +(4x
3
5x
2
+
5x + 8)
Selesaian
6x
2
3x + 4 + 4x
3
5x
2
+ 5x + 8 (Hapuskan tanda kurungan)
= 6x
2
5x
2
3x + 5x + 4 + 8 + 4x
3
(Susun semula sebutan)
= x
2
+ 2x + 12 + 4x
3
(Gabungkan sebutan serupa)
= 4x
3
+ x
2
+ 2x + 12
Contoh 1.13 Permudahkan ungkapan berikut: (x
5
6x
3
+ 3x 1) (x
5
2x
3
4)
Selesaian
x
5
6x
3
+ 3x 1 x
5
+ 2x
3
+ 4
Berhati-hati bila
menolakkan
ungkapan kedua!
= x
5
x
5
6x
3
+ 2x
3
+ 3x 1 + 4
= 4x
3
+ 3x + 3
Latihan 1.1 Permudahkan ungkapan berikut: (4t t
2
t
3
) (3t
2
2t +2t
3
):
(Jawapan: 3t
3
4t
2
+ 6t )
Latihan 1.2 Permudahkan ungkapan berikut: (z
3
2z
2
) + (z
2
7z + 1)
(4z
3
+ 3z
2
3z + 2); (Jawapan: 3z
3
4z
2
4z 1 )
Latihan 1.3 Permudahkan (5xy 3x + 2y 10) + (2xy + 10x 9y + 10):
(Jawapan: 7xy + 7x 7y )
1.6 OPERASI PENDARABAN BAGI POLINOMIAL
Sesuatu polinomial itu boleh didarabkan dengan polinomial yang lain. Dalam
proses pendaraban ini, setiap sebutan dalam polinomial pertama mesti di-
darabkan dengan setiap sebutan dalam polinomial kedua. Beberapa contoh
adalah diberi berikut:
Contoh 1.14 Darabkan
(a) 3x(5x)
(b) 3a(a)
(c) 7y
4
(3y
3
)
Selesaian
(a) 3x(5x) = 3 x 5 x = 3 5 x x = 15x
2
(b) 3a(a) = 3a(1a) = 3 a (1) a = 3 (1) a a = 3a
2
(c) 7y
4
(3y
3
) = (7) 3 y
4
y
3
= 21y
7
Contoh 1.15 Darabkan:
(a) x(2x + 3)
(b) 4p(3p
2
+ 2p 6)
(c) 2s
2
(s
3
6s
2
+ 11s 4)
Selesaian
(a) x(2x+3) = x(2x) +x(3) (boleh juga tulis sebagai x 2x+x 3
) = 2x
2
+ 3x
(b) 4p(3p
2
+ 2p 6) = 4p(3p
2
) + 4p(2p) + 4p(6)
= 12p
3
+ 8p
2
24p
(c) 2s
2
(s
3
6s
2
+ 11s 4) = 2s
2
(s
3
) + 2s
2
(6s
2
) + 2s
2
(11s) + 2s
2
(4)
= 2s
5
12s
4
+ 22s
3
8s
2
(a) (4x 3)(x 2)
(b) (t
2
+ 2t 3)(t + 4)
Selesaian
(a) (4x 3)(x 2) = 4x(x) + 4x(2) 3(x) 3(2)
= 4x
2
8x 3x + 6
= 4x
2
11x + 6
(b) (t
2
+ 2t 3)(t + 4) = t
2
(t) + t
2
(4) + 2t(t) + 2t(4) 3(t) 3(4)
= t
3
+ 4t
2
+ 2t
2
+ 8t 3t 12
= t
3
+ 6t
2
+ 5t 12
(a) (p + 5q)(2p 3q)
(b) (3x2y + 5x 2y)(xy + 4)
Selesaian
(a) (p + 5q)(2p 3q) = p(2p) + p(3q) + 5q(2p) + 5q(3q)
= 2p
2
3pq + 10pq 15q
2
= 2p
2
+ 7pq 15q
2
(b) (3x
2
y + 5x 2y)(xy + 4) = 3x
2
y(xy) + 3x
2
y(4) + 5x(xy) + 5x(4)
2y(xy) 2y(4)
= 3x
3
y
2
+ 12x
2
y + 5x
2
y + 20x 2xy
2
8y
= 3x
3
y
2
+ 17x
2
y + 20x 2xy
2
8y
Contoh 1.18 Cari penyelesaian bagi berikut:
(a) (3x + 4)
2
(b) (3x 4)(3x + 4)
Selesaian
(a) (3x + 4)
2
= (3x + 4)(3x + 4)
= 3x(3x) + 3x(4) + 4(3x) + 4(4)
= 9x
2
+ 12x + 12x + 16
= 9x
2
+ 24x + 16
(b) (3x 4)(3x + 4) = 3x(3x) + 3x(4) 4(3x) 4(4)
= 9x
2
+ 12x 12x 16
= 9x
2
16
Perhatikan yang 5 (a) adalah dalam bentuk:
(A + B)
2
= A
2
+ 2AB + B
2
iaitu (3x + 4)
2
= (3x)
2
+ 2(3x)(4) + 42 = 9x
2
+ 24x + 16
Perhatikan juga yang 5 (b) adalah dalam bentuk:
(A B)(A + B) = A
2
B
2
iaitu (3x 4)(3x + 4) = (3x)
2
(4)
2
= 9x
2
16
Cuba ini
dalam minda
anda!
Cari (a) (y+2)
2
(b) (x5)
2
(c) (x5)(x+5) (d) (y+
2)(y 2)
1. Permudahkan ungkapan-ungkapan berikut:
(a) (6x + 2) + (x
2
+ x 3)
(b) (3x
2
5x + 10) (2x
2
+ 8x 40)
(c) 7y
3
(3y
2
2y + 1)
(d) (0:5p
4
0:6p
2
+ 0:7) + (2:3p
4
+ 1:8p 3:9)
(e) (9x
8
7x
4
+ 2x
2
5) + (8x
7
+ 4x
4
2x)
(f) (1=4x
4
+ 2x
3
5=8x
2
+ 7) (3=4x
4
+ 3=8x
2
+ 7)
(g) (5a
2
8a) + (7a
2
9a 13) (7a 5)
(h) (4 + x
2
+ 2x
3
) (6 x + 3x
3
) (x
2
5x
3
)
(i) (5ab
2
4a
2
b + 5a
3
+ 2) + (3ab
2
2a
2
b + 3a
3
b 5)
(j) (2x
2
3xy + y
2
) + (4x
2
6xy y
2
) + (x
2
+ xy y
2
)
2. Cari hasildarab bagi ungkapan-ungkapan berikut:
(a) 3x(4x
2
)
(b) (7x + 2)
2
(c) (x + 6)(x + 3)
(d) (m + 7)(m7)
(e) (3t 2)(4t
2
5t + 1)
(f) (x
4
2x + 3)(x
3
+ x 1)
(g) (8 s)(8 + s)
(h) (5y
2
+ 2)(5y
2
2)
(i) (p + q)(p
2
+ pq q
2
)
(j) (3a
4
1
2
b
3
)
2
1.7 PEMFAKTORAN POLINOMIAL
Kita tahu bahawa 15 boleh difaktorkan sebagai 3 5 atau (3)(5). Begitu juga
dengan polinomial seperti x
2
+7x boleh difaktorkan sebagai x(x+7). Dalam
kedua-dua kes, kita bertanya sendiri, Apakah yang telah didarabkan bagi
mendapat hasil itu?
Ada beberapa kaedah bagi pemfaktoran polinomial-polinomial.
(a) Kaedah pemfaktoran apabila setiap sebutan dalam polino-
mial mempunyai faktor sepunya
Untuk melakukan pemfaktoran bagi polinomial yang mempunyai dua atau
lebih sebutan, terlebih dahulu cari faktor sepunya terbesar bagi semua sebu-
tan.
Contoh 1.19
(a) Faktorkan 3x
3
+ 6x
2
12x.
Selesaian Bagi ungkapan di atas, 3x adalah faktor sepunya terbesar bagi
semua sebutan. Oleh itu 3x
3
+6x
2
12x = 3x(x
2
+2x4): Jadi faktor-
faktor bagi 3x
3
+ 6x
2
12x. adalah 3x dan x
2
+ 2x 4.
Semak: Darabkan 3x dengan x
2
+ 2x 4 iaitu (3x)(x
2
+ 2x 4) =
3x
3
+ 6x
2
12x.
(b) Faktorkan 5x
2
+ 15
Selesaian 5x
2
+ 15 = 5(x
2
+ 3)
(c) Faktorkan 8m
3
16m
Selesaian 8m
3
16m = 8m(m
2
2)
(d) Faktorkan 14p
2
y
3
8py
2
+ 2py
Selesaian 14p
2
y
3
8py
2
+ 2py = 2py(7py
2
4y + 1)
(b) Kaedah pemfaktoran apabila ungkapan dalam bentuk A
2
B
2
:
Jika polinomial adalah dalam bentuk A
2
B
2
, maka faktor-faktornya
adalah A B dan A + B.
Contoh 1.20
(a) Faktorkan x
2
36
Selesaian x
2
36 = x
2
62 = (x 6)(x + 6): [Perhatikan di sini,
A = x dan B = 6]
(b) Faktorkan 1 9y
2
Selesaian 1 9y
2
= 12 (3y)
2
= (1 3y)(1 + 3y)
(c) Faktorkan 4x
2
25y
2
Selesaian 4x
2
25y
2
= (2x)
2
(5y)
2
= (2x 5y)(2x + 5y)
(d) Faktorkan 147x
3
27xy
2
Selesaian 147x
3
27xy
2
= 3x(49x
2
9y
2
) = 3x[(7x)
2
(3y)
2
] = 3x(7x
3y)(7x + 3y)
(c) Kaedah pemfaktoran bagi polinomial dengan ungkapan berben-
tuk ax
2
+bx+c, di mana a,b dan c adalah pemalar-pemalar dengan a 6= 0
Polinomial yang mempunyai ungkapan berbentuk ax
2
+ bx + c dipanggil
ungkapan kuadratik.
Contoh 1.21 Dalam pendaraban (x + 2) dengan (x + 4), kita perolehi
(x + 2)(x + 4) = x x + x 4 + 2 x + 2 4
= x
2
+ 4x + 2x + 8
= x
2
+ 6x + 8
Jadi, x
2
+ 6x + 8 = (x + 2)(x + 4): x + 2dan x + 4 adalah faktor-faktor bagi
x
2
+ 6x + 8.
Contoh 1.22 Dalam pendaraban (2x 1) dengan (3x + 2) kita perolehi
(2x 1)(3x + 2) = 2x 3x + 2x 2 + (1) 3x + (1) 2
= 6x
2
+ 4x 3x 2
= 6x
2
+ x 2
Jadi, 6x
2
+ x 2 = (2x 1)(3x + 2): 2x 1 dan 3x + 2 adalah faktor-faktor
bagi 6x
2
+ x 2
Daripada kedua-dua contoh di atas, kita dapati pemfaktoran bagi ungka-
pan kuadratik ax
2
+ bx + c adalah satu proses mencari dua faktor dalam
bentuk px + q dan rx + s yakni
ax
2
+ bx + c = (px + q)(rx + s)
Proses pemfaktoran ini sebenarnya adalah lawan kepada pendaraban dua
polinomial.
Contoh 1.23
(a) Faktorkan x
2
+ 5x + 6
Selesaian Pastikan yang ungkapan tidak mempunyai sebutan sepunya. Per-
hatikan sebutan x
2
= x x. dan sebutan pemalar ialah 6 dan sebutan
ditengah-tengah ialah 5x. Kita mesti mencari pasangan nombor yang
apabila didarabkan mendapat 6 dan apabila ditambahkan mendapat
5. Satu pasangan yang sesuai ialah 2 dan 3 oleh kerana 2 3 = 6 dan
2 + 3 = 5. Juga boleh digambarkan seperti berikut:
x +2
& %
% &
x +3
x
2
+ 3x + 2x + 6
= x
2
+ 5x + 6
Oleh itu faktor-faktornya adalah x + 2 dan x + 3: Jadi, x
2
+ 5x + 6 =
(x + 2)(x + 3):
(b) Faktorkan x
2
5x + 6
Selesaian
x 2
& %
% &
x 3
(perhatikan (2)(3) = 6) dan 3x + (2x) = 5x)
x
2
3x 2x + 6
= x
2
5x + 6
Jadi, x
2
5x + 6 = (x 2)(x 3)
(c) Faktorkan y
2
8y 20
Selesaian Bagi pemalar 20, mesti diungkapkan sebagai satu hasildarab
satu nombor positif dan satu nombor negatif.. Pasangan nombor yang
mungkin adalah nombor-nombor 4 dan 5; 4 dan 5; 2 dan 10; 2
dan 10; 1 dan 20 serta 1 dan 20. Tetapi pasangan yang sesuai ialah
2 dan 10 sebab apabila ditambahkan mesti menghasilkan 8. Jadi,
y +2
& %
% &
y 10
(perhatikan (2)(10) = 20) dan 10y + 2y = 8y)
y
2
10y + 2y 20
= y
2
8y 20
Oleh itu, y
2
8y 20 = (y + 2)(y 10)
(d) Faktorkan t
2
24 + 5t
Selesaian t
2
24 +5t disusun ikut tertib meneurun terlebih dahulu menjadi
t
2
+5t 24. Bagi pemalar 24, mesti diungkapkan sebagai satu hasil-
darab satu nombor positif dan satu nombor negatif. Pasangan nombor
yang mungkin adalah 1 dan 24, 1 dan 24; 2 dan 12; 2 dan 12; 3
dan 8; 3 dan 8; 4 dan 6 serta 4 dan 6. Walaubagaimana pun,
pasangan yang sesuai ada lah 3 dan 8 sebab apabila ditambahkan
mesti menghasilkan 5. Jadi,
t 3
& %
% &
t +8
(perhatikan (3)(8) = 24) dan8t + (3t) = 5t)
t
2
+ 8t + (3t) 24
= t
2
+ 5t 24
Oleh itu, t
2
24 + 5t = t
2
+ 5t 24 = (t 3)(t + 8):
(e) Faktorkan a
2
+ 4ab 21b
2
Selesaian Di sini kita anggap 21b
2
sebagai pemalar dan mesti diungkap
sebagai satu hasildarab nombor positif dan nombor negatif. Pasangan
nombor yang mungkin adalah 3b dan 7b; 3b dan 7b; b dan 21b serta
b dan 21b. Pasangan yang sesuai adalah 3b dan 7b oleh kerana
apabila ditambahkan mesti menghasilkan 4b. Jadi,
a 3b
& %
% &
a +7b
(perhatikan (3b)(7b) = 21b
2
dan 7ab + (3ab) = 4ab )
a
2
+ 7b + (3b) 21b
2
= a
2
+ 4ab 21b
2
Oleh itu a
2
+ 4ab 21b
2
= (a 3b)(a + 7b):
(f) Faktorkan x
2
x + 5
Selesaian Pemalar 5 boleh diungkapkan sebagai hasildarab 1 dan 5 serta
1 dan 5. Tiada pasangan yang sesuai sebab apabila ditambahkan
menghasilkan 5 dan 6 masing-masing. Yang kita mahu ialah 1
(pekali bagi x). Oleh itu x
2
x + 5 tidak boleh difaktorkan.
(g) Faktorkan 2x
3
20x
2
+ 50x
Selesaian Perhatikan 2x
3
20x
2
+50x mempunyai faktor sepunya bagi se-
tiap sebutan iaitu 2x yakni
2x
3
20x
2
+ 50x = 2x(x
2
10x + 25)
manakala x
2
10x +25 boleh difaktorkan menjadi (x 5)(x 5) Jadi,
2x
3
20x
2
+ 50x = 2x(x
2
10x + 25)
= 2x(x 5)(x 5) atau 2x(x 5)
2
(h) Faktorkan 3x
2
10x 8
Selesaian 3x
2
boleh diungkapkan sebagai 3x x . Bagi pemalar 8, boleh
diungkapkan sebagi hasildarab 1 dan 8; 1 dan 8; 2 dan 4 serta
2 dan 4. Jadi kita mesti cuba semua kombinasi bagi menghasilkan
10x.
3x 1
& %
% &
x +8
Dengan mendarab silang menghasilkan 3x(8)+x(1) = 24xx = 23x
(Bukan!)
3x +1
& %
% &
x 8
Dengan mendarab silang menghasilkan 3x(8) + x(1) = 24x + x =
23x (Bukan!)
3x 2
& %
% &
x +4
Dengan mendarab silang menghasilkan 3x(4) + x(2) = 12x 2x =
10x (Bukan!)
3x +2
& %
% &
x 4
Dengan mendarab silang menghasilkan 3x(4) +x(2) = 12x +2x =
10x (Ya!). Jadi, 3x
2
10x 8 = (3x + 2)(x 4)
Semak! (3x+2)(x4) = 3x(x)+3x(4)+2(x)+2(4) = 3x
2
12x+2x8 =
3x
2
10x 8:
(i) Faktorkan 10x
2
+ 37x + 7
Selesaian 10x
2
boleh diungkapkan sebagi hasildarab 10x x atau 2x 5x
manakala pemalar 7 boleh diungkapkan sebagi hasildarab 1 dan 7
sahaja. Kita gunakan kaedah cuba jaya untuk dapatkan 37x:
10x +1
& %
% &
x +7
Dengan mendarab silang menghasilkan 10x(7) + x(1) = 71x (Bukan!)
x +7
& %
% &
5x +1
Dengan mendarab silang menghasilkan 5x(7)+2x(1) = 35x+2x = 37x
(Ya!). Jadi 10x
2
+ 37x + 7 = (5x + 1)(2x + 7):
(j) Faktorkan 24y
2
76y + 40
Selesaian Polinomial ini ada faktor sepunya iaitu 4. Jadi 24y
2
76y + 40 =
4(6y
2
19y +10). Seterusnya cari faktor-faktor bagi 6y
2
19y +10. 6y
2
boleh diungkapkan sebagai 6y y atau 3y 2y manakala 10 boleh di-
ungkapkan sebagai hasildarab 1 dan 10; 1 dan 10; 2 dan 5 serta
2 dan 5.Kita gunakan kaedah cuba jaya untuk menghasilkan 19y.
6y 10
& %
% &
y 1
Dengan mendarab silang menghasilkan 6y(1)+y(10) = 16y (Bukan!)
3y 5
& %
% &
2y 2
Dengan mendarab silang menghasilkan 3y(2)+2y(5) = 16y (Bukan!)
3y 2
& %
% &
2y 5
Dengan mendarab silang menghasilkan 3y(5)+2y(2) = 19y (Ya!).
Jadi, 6y
2
19y + 10 = (3y 2)(2y 5). Oleh itu, 24y
2
76y + 40 =
4(3y 2)(2y 5)
(k) Faktorkan 6p
2
13pq 28q
2
Selesaian 6p
2
boleh diungkapkan sebagai 6p p atau 3p 2p manakala sebu-
tan terakhir 28q
2
boleh diungkapkan sebagai 7q:4q; 7q: 4q; 14q:
2q; 14q:2q dan lain-lain. Kita gunakan kaedah cuba jaya dan katakana
kita ambil pasangan 3p dan 2p serta 4q dan 7q. Kita perlukan men-
dapat hasil 13pq:
3p 4q
& %
% &
2p +7q
Dengan mendarab silang menghasilkan 3p(7q)+2p(4q) = 13pq (Bukan!).
3p +4q
& %
% &
2p 7q
Dengan mendarab silang menghasilkan 3p(7q) + 2p(4q) = 13pq
(Ya!). Oleh itu, 6p
2
13pq 28q
2
= (3p + 4q)(2p 7q):
1. Faktorkan selengkapnya:
(a) 3x
2
6x
(b) 2p
3
+ 8p
2
10p
(c) 10y
5
25
(d) 24x
4
+ 30x
2
(e) 15y
5
12y
4
+ 27y
3
3y
2
(f) 12 + 24x
(g) 7a
4
b
3
+ a
3
b
2
5a
2
b
(h) y(y + 3) + 7(y + 3)
2. Faktorkan selengkapnya
(a) x
2
100
(b) 4t
2
1
(c) 4 25k
2
(d) 81 36m
2
(e) 49m
2
16n
2
(f) 100p
2
169q
2
(g) 4p
3
4p
(h) 162x
2
y 32y
3
3. Faktorkan selengkapnya
(a) x
2
+ 6x + 8
(b) p
2
5p + 4
(c) x
2
7x 60
(d) 5b
2
+ 25b 120
(e) 3x
2
+ x 4
(f) 6t
2
23t + 7
(g) 2m
2
m1
(h) 15x
2
+ 19x + 6
(i) 12m
2
+ mn 20n
2
(j) 47 56y + 9y
2
(k) 18x
2
6xy 24y
2
(l) 14g
4
19g
3
3g
2
1.8 Latihan Sumatif
1. Kenal pastikan sebutan-sebutan dalam setiap polinomial berikut:
(a) 3x
2
+ 6x 5
(b) 4y
5
+ 7y
2
3y + 2
2. Bagi setiap polinomial berikut, nyatakan (i) darjah dan pekali bagi se-
tiap sebutan dan (ii) darjah bagi polonomial
(a) 15t
5
+ 4t
2
+ 6
(b) 2x
5
+ x
4
3x
2
+ x
(c) x
5
y 7xy + 9x
2
8
3. Jika P(x) = 2x
5
+ x
4
3x
2
+ x + 1, cari nilai berikut:
(a) P(0)
(b) P(1)
(c) P(1)
(d) P(2)
(e) P(
1
2
)
4. Tambahkan atau tolakkan bagi polinomial-polinomial berikut;
(a) (3x
4
x
3
+ x 4) + (x
5
+ 7x
3
3x 5)
(b) (3x
4
5x
3
+ 3x
2
) + (4x
5
+ 4x
3
) + (5x
5
5x
2
)
(c) (5x
2
4x + 1) (3x
2
+ 7)
(d) (3x
5
4x
4
+ 2x
2
+ 3) (2x
5
4x
4
+ 3x
3
+ 4x
2
5)
5. Panjang bagi satu segi empat tepat adalah berukuran 3 m lebih dari-
pada lebarnya yang berukuran w m.
(a) Cari satu polinomial bagi perimeter segi empat tepat itu
(b) Cari satu polinomial bagi luas segiempat tepat itu.
6. Cari hasildarab bagi berikut:
(a) 3x(4x
2
)
(b) (7x + 1)
2
(c) (m + 5)(m5)
(d) (x + 4)(x 7)
(e) (4x
2
5x + 1)(3x 2)
(f) (x
4
2x + 3)(x
3
+ x + 1)
(g) (2 x)(2 + x)
(h) (13x 3)(x 13)
(i) (3x
2
+ 4)(3x
2
4)
(j) (p q)(p
2
+ pq + q
2
)
7. Faktorkan selengkapnya:
(a) 2x
4
+ 6x
3
(b) 9x
2
4
(c) x
2
+ 4x 12
(d) y
2
+ 14y + 49
(e) 6x
2
5x + 1
(f) 25m
2
20m + 4
(g) x
4
81
(h) 9x
3
+ 12x
2
45x
(i) 3x
2
27
(j) 12a
2
+ 84ab + 147b
2
1.9 JAWAPAN
1. (i) Bukan (ii) Ya (iii) Ya (iv) Bukan (v) Ya (vi) Ya (vii) Ya (viii) Bukan
(ix) Ya (x) Bukan
2. (i)p; 1; 1 12 : 0; 12 (ii)a
4
: 4; 1 4a
3
: 3; 4 6a
2
: 2; 6 4a : 1; 4
4 : 0; 4 (ii)3x
6
: 6; 3 5x
4
: 4; 5 x
2
: 2; 1 10 : 0; 10 (iv)
20x
50
: 50; 20 10x
30
: 30; 10 2x : 1; 2
3. (i)1 (ii)7 (iii)10 (iv)4 (v)9
4. (i)0 (ii) 5 (iii)5 (iv)122 (v) 98
1. (a)x
2
5x1 (b)x
2
13x+50 (c)7y
3
+3y
2
+2y1 (d) 2:8p
4
0:6p
2
+ 1:8p 3:2
(e) 9x
8
+ 8x
7
3x
4
+ 2x
2
2x 5 (f)x
4
+ 2x
3
x
2
(g)12a
2
24a 8 (h)4x
3
+ x + 2
(i)8ab
2
6a
2
b + 5a
2
+ 3a
3
b 3 (j) x
2
8xy y
2
2. (a)12x
3
(b)49x
2
+28x+4 (c)x
2
+9x+18 (d)m
2
49 (e)12t
3
23t
2
+ 13t 2
(f)x
7
+ x
5
3x
4
+ 3x
3
2x
2
+ 5x 3 (g)64 s
2
(h)25y
4
4 (i)p
3
+ 2p
2
q q
3
(j)9a
8
3a
4
b
3
+
1
4
b
6
1. (a)3x(x 2) (b)2p(p 1)(p + 5) (c)5(2y
5
5) (d)6x
2
(4x
2
+
5) (e)3y
2
(5y
3
4y
2
+ 9y 1)
(f)12(1 + 2x) (g)a
2
b(7a
2
b
2
+ ab 5) (h)(y + 7)(y + 3)
2. (a)(x10)(x+10) (b)(2t1)(2t+1) (c)(25k)(2+5k) (d)9(3
2m)(3 + 2m)
(e)(7m4n)(7m+4n) (f)(10p13q)(10p+13q) (g)4p(p1)(p+
1) (h)2y(9x 4y)(9x + 4y)
3. (a)(x+2)(x+4) (b)(p 1)(p 4) (c)(x+5)(x12) (d)5(b
3)(b + 8) (e)(3x + 4)(x 1)
(f)(3t1)(2t7) (g)(2m+1)(m1) (h)(3x+2)(5x+3) (i)(3m+
4n)(4m5n)
(k)6(3x 4y)(x + y) (l)g
2
(7g + 1)(2g 3)
1.9.4 Latihan Sumatif
1. (a)3x
2
; 6x; 8 (b) 4y
5
; 7y
2
; 3y; 2
2. (a)15t
5
: 5; 15 4t
2
: 2; 4 6; 0; 6 (b) 2x
5
: 5; 2 x
4
: 4; 1 3x
2
:
2; 3 x : 1; 1
(c)x
5
y : 6; 1 7xy : 2; 7 9x
2
: 2; 9 8 : 0; 8
3. (a)1 (b)2 (c) 4 (d)71 (e)7=8
4. (a)x
5
+3x
4
+6x
3
2x9 (b) x
5
+3x
4
x
3
2x
2
(c)2x
2
4x
6 (d)x
5
3x
3
2x
2
+ 8
5. (a)4w + 6 (b)w
2
+ 3w
6. (a)12x
3
(b)49x
2
+14x+1 (c)m
2
25 (d)x
2
3x28 (e)12x
3
23x
2
+ 13x 2
(f)x
7
+x
5
2x
4
+x
3
+x+3 (g)4x
2
(h)13x
2
172x+39 (i)9x
4
16 (j)p
3
pq
2
q
3
7. (a)2x
3
(x + 3) (b)(3x 2)(3x + 2) (c)(x + 6)(x 2) (d)(y +
7)
2
(e)(3x 1)(2x 1)
(f)(5m2)
2
(g)(x
2
+9)(x3)(x+3) (h)3x(3x5)(x+3) (i)3(x
3)(x + 3) (j)3(2a + 7b)
2
UNIT PELAJARAN 2
POLINOMIAL 2
HASIL PEMBELAJARAN
1. Mengenal apa itu Teorem Baki dan Teorem Faktor;
2. Menyelesaikan masalah polinomial menggunakan Teorem Baki dan
Teorem Faktor;
3. Mengenal apa itu persamaan kuadratik dan cara penyelesaiannya;
4. Mengenal apa itu ketaksamaan kuadratik dan cara penyelesaiannya;
PENGENALAN
D
alam unit pelajaran yang lepas, kita telah mempelajari tentang
apa itu polinomial, operasi-operasi asas terhadap polinomial serta
pemfaktoran polinomial, Dalam unit pelajaran ini, beberapa kon-
sep berkaitan dengan polinomial akan dibincangkan seperti Teorem Baki,
Teorem Faktor, penyelesaian persamaan kuadratik dan ketaksamaan kuad-
ratik.
30
2.1 TEOREM BAKI
Apabila 57 dibahagikan dengan 9, hasil bahaginya adalah 6 dengan bakinya
2 iaitu seperti berikut:
6
9 57
54
3 Baki
Pernyataan di atas boleh ditulis sebagai 57 = (6 9) + 3
Begitu juga apabila satu polinomial x
2
+3x8 dibahagikan dengan poli-
nomial x 2 di mana hasil bahaginya adalah x + 5 dengan bakinya 2:
x + 5
x 2 x
2
+ 3x 8
x
2
2x
5x 8
5x 10
2
Pernyataan di atas boleh ditulis sebagai x
2
+ 3x 8 = (x 2)(x + 5) + 2
iaitu
Polinomial = (Pembahagi)(Hasilbahagi) + Baki
Secara umumnya, katakan polinomial diwakili oleh P(x), pembahagi di-
wakili oleh x a, hasil bahagi diwakili oleh Q(x) dan baki diwakili oleh R.
Maka,
P(x) = (x a)Q(x) + R
Teorem 2.1 (Teorem Baki) Diberi P(x) = (xa)Q(x)+R: Jika x = a, maka
P(a) = R:
Contoh 2.1 Cari baki apabila polinomial x
2
5x + 12 dibahagikan dengan
x 4:
Selesaian Katakan P(x) = x
2
5x + 12: Gantikan dengan x = 4 ke dalam
P(x); kita perolehi
P(4) = 42 5(4) + 12
= 16 20 + 12
= 8
Jadi, bakinya adalah 8:
Contoh 2.2 Cari baki apabila polinomial 3x
3
+ 2x 7 dibahagikan dengan
x + 1:
Selesaian Katakan P(x) = 3x
3
+2x 7: Gantikan dengan x = 1 ( a = 1
sebab x + 1 = x (1) atau anggap x + 1 = 0, oleh itu x = 1)
P(1) = 3(1)3 + 2(1) 7
= 3 2 7
= 12
Jadi, bakinya adalah 12:
Contoh 2.3 Cari baki apabila polinomial 8x
4
6x
2
+ 2x + 5 dibahagikan
dengan 2x 1:
4
6x
2
+ 2x + 5: Gantikan dengan x =
1
2
(anggap 2x 1 = 0, oleh itu x =
1
2
)
P(
1
2
) = 8(
1
2
)4 6(
1
2
)2 + 2(
1
2
) + 5
= 8(1=16) 6(1=4) + 1 + 5
= 5
Jadi bakinya adalah 5.
Contoh 2.4 Cari baki apabila polinomial 5 + x 4x
3
dibahagikan dengan
2x + 3.
Selesaian Katakan P(x) = 5+x4x
3
. Gantikan dengan x = 3=2 (anggap
2x + 3 = 0, oleh itu x = 3=2)
P(3=2) = 5 + (3=2) 4(3=2)3
= 5 3=2 + 27=2
= 17
Jadi bakinya adalah 17:
Cuba ini!! Berapa baki apabila x
2
+ x 12
dibahagikan dengan x 3?
Contoh 2.5 Polinomial 2x
3
+ ax
2
24x + 9 memberi baki 9 apabila diba-
hagikan dengan x + 4. Carikan nilai a.
3
+ ax
2
24x + 9. Diberi x = 4 (anggap
x + 4 = 0, oleh itu x = 4), dan diberi P(4) = 9, maka,
P(4) = 2(4)3 + a(4)2 24(4) + 9 = 9
128 + 16a + 96 + 9 = 9
16a = 9 + 128 96 9
16a = 32
a = 2
Cuba ini!! Apa nilai a jika baki bagi soalan 5 di
atas adalah 25 bila dibahagikan dengan x + 4?
1. Cari baki apabila:
(a) x
3
+ 2x 5 dibahagikan dengan x + 3:
(b) 4x
3
2x
2
5x + 6 dibahagikan dengan 2x + 3:
(c) 4x
4
6x
2
+ 2x + 5 dibahagikan dengan 2x 1:
2. Gunakan Teorem Baki untuk mencari baki apabila:
(a) x
5
+ x
3
dibahagikan dengan x 1:
(b) x
3
+ 2ax
2
a
2
x + 3a
3
dibahagikan dengan x + a:
(c) 9x
3
3x
2
5x + 4 dibahagikan dengan 3x + 2:
3. Cari nilai k dalam setiap kes berikut:
(a) Apabila polinomial x
2
+kx+5 dibahagikan dengan x1, bakinya
adalah 10.
(b) Apabila polinomial x
3
3x
2
+ 8kx + 5 dibahagikan dengan x 3,
bakinya adalah 17.
(c) Apabila polinomial 5x
4
+ (k 2)x
2
+ 7kx 4 dibahagikan dengan
x 1, bakinya adalah 23:
4. Polinomial 2x
3
+ ax
2
6x b memberi baki 19 apabila dibahagikan
dengan x+2 dan memberi baki 5
1
4
apabila dibahagikan dengan 2x1.
Cari nilai a dan nilai b.
2.2 TEOREM FAKTOR
Apabila satu polinomial P(x) boleh dibahagikan tepat oleh xa tanpa meng-
hasilkan baki (baki = 0), maka x a dinamakan faktor bagi P(x).
P(x) = (x a)Q(x) + R seperti yang terdapat dalam Teorem Baki boleh
digunakan untuk mencari faktor bagi P(x):
Katakan x a adalah satu faktor bagi P(x); maka R = 0 (sebab tidak
ada baki). Oleh itu,
P(a) = (a a)Q(a) + 0
= 0
Teorem 2.2 (Teorem Faktor) x a adalah satu faktor bagi polinomial P(x)
jika dan hanya jika P(a) = 0:
Ini bermaksud, jika x a adalah satu faktor bagi P(x), maka P(a) = 0.
Sebaliknya, jika P(a) = 0, maka x a adalah satu faktor bagi P(x):
Contoh 2.6 Tunjukkan bahawa x3 adalah satu faktor bagi polinomial x
3
2x
2
4x + 3:
3
2x
2
4x+3: Oleh kerana x3 adalah satu
faktor, ganti x = 3, maka diperolehi
P(3) = 33 2(3)2 4(3) + 3
= 27 18 12 + 3
= 0
Oleh itu, x 3 adalah satu faktor bagi x
3
2x
2
4x + 3.
Contoh 2.7 Tunjukkan bahawa x + 1 adalah satu faktor bagi 3x
2
+ 8x + 5:
2
+ 8x + 5: Oleh kerana x + 1 adalah satu
faktor, ganti x = 1, maka diperolehi
P(1) = 3(1)2 + 8(1) + 5
= 3 8 + 5
= 0
Oleh itu, x + 1 adalah satu faktor bagi 3x
2
+ 8x + 5:
Bolehkah anda
mencari satu lagi
faktor bagi 3x
2
+ 8x +
5
Contoh 2.8 Buktikan bahawa 2x1 adalah satu faktor bagi polinomial 2x
3
+
x
2
13x + 6:
3
+ x
2
13x + 6: Oleh kerana 2x 1 adalah
satu faktor, gantikan x =
1
2
; maka diperolehi,
P(
1
2
) = 2(
1
2
)3 + (
1
2
)2 13(
1
2
) + 6
= 2=8 +
1
4
13=2 + 6
= 0
Oleh itu, 2x 1 adalah satu faktor bagi 2x
3
+ x
2
13x + 6.
Contoh 2.9 Cari nilai k jika x + 2 adalah satu faktor bagi x
3
+ 2x
2
+ kx 2
3
+2x
2
+kx2 .Oleh kerana x+2 adalah satu
faktor, gantikan x = 2, maka diperolehi:
P(2) = (2)3 + 2(2)2 + k(2) 2 = 0
8 + 8 2k 2 = 0
2k = 2
k = 1
Contoh 2.10 Cari faktor-faktor bagi polinomial x
3
4x
2
+ x + 6
3
4x
2
+x+6. Oleh kerana P(x) berkuasa tiga
dalam x, maka ia mempunyai maksimum tiga faktor iaitu dlam bentuk
x + a; x + b dan x + c. Jadi, P(x) = (x + a)(x + b)(x + c). Hasildarab
bagi sebutan akhir setiap faktor adalah abc dan ini mesti bersamaan
dengan abc = 6. Jadi, nilai-nilai a, b dan c mungkin 1; 2; 3 dan 6
dan faktor-faktor yang mungkin adalah x 1; x 2; x 3 dan x 6.
Dengan menggunakan kaedah cuba jaya, diperolehi;
P(1) = 13 4(1)2 + 1 + 6
= 1 4 + 1 + 6
= 4 ,= 0
Jadi, x 1 bukan faktor bagi P(x).
P(1) = (1)3 4(1)2 + (1) + 6
= 1 4 1 + 6 = 0
Jadi, x + 1 adalah faktor bagi P(x). Oleh itu, dengan melakukan pem-
bahagian dengan x + 1 sebagai pembahagi, diperolehi:
x
2
5x + 6
x + 1 x
3
4x
2
+ x + 6
x
3
+ x
2
5x
2
+ x
5x
2
5x
6x + 6
6x + 6
Jadi, x
3
4x
2
+ x + 6 = (x + 1)(x
2
5x + 6). Seterusnya, x
2
5x + 6
boleh difaktorkan menjadi (x 2)(x 3). Oleh itu, x
3
4x
2
+ x + 6 =
(x + 1)(x 2)(x 3):
1. Tunjukkan yang x 5 adalah satu faktor bagi x
3
5x
2
x + 5:
2. Tunjukkan yang x + 1 adalah satu faktor bagi 2x
6
x
4
+ 4x
2
5:
3. Jika x + 1 adalah satu faktor bagi 2x
3
+ 3x
2
kx + 3, cari nilai k.
4. Jika 2x + 3 adalah satu faktor bagi 2x
3
kx
2
x + 30, cari nilai k.
5. Ungkapan ax
2
+ bx 40 boleh dibahagikan dengan tepat oleh faktor-
faktor x 5 dan x + 2. Cari nilai a dan nilai b.
6. Dengan menggunakan Teorem Faktor, tentukan yang manakah di an-
tara ungkapan-ungkapan x + 1; x 1; x + 2; dan x 2 adalah faktor
atau faktor-faktor bagi polinomial berikut:
(a) x
3
x
2
4x + 4
(b) 2x
3
+ x
2
5x + 2
(c) 4x
3
+ x
2
27x + 18
7. Diberi x2 adalah satu faktor bagi 2x
3
+x
2
22x+24. Cari faktor-faktor
yang lain.
8. Polinomial 2x
3
3ax
2
bx + 2a boleh dibahagikan dengan tepat oleh
x
2
5x + 6. Cari nilai a dan nilai b.
2.3 PERSAMAAN KUADRATIK
Sebelum ini, kita telah berjumpa dengan ungkapan-ungkapan seperti x
2
+
3x + 2; 3x
2
+ 8x 3 dan 6x
2
7x 3 di mana ungkapan-ungkapan tersebut
berdarjah dua dengan satu pembolehubah sahaja. Ungkapan-ungkapan
ini dipanggil ungkapan kuadratik. Sekiranya ada persamaan-persamaan
seperti
x
2
+ 3x + 2 = 0; 3x
2
+ 8x 3 = 0 dan 6x
2
7x 3 = 0
persamaan-persamaan ini dipanggil persamaan kuadratik.
Takrifan 2.1 (Persamaan Kuadratik) Secara umumnya, persamaan kuad-
ratik adalah satu persamaan yang dalam bentuk
ax
2
+ bx + c = 0
dengan a ,= 0 serta a, b dan c adalah pemalar-pemalar.
Contoh 2.11 Tukarkan persamaan-persamaan berikut ke dalambentuk per-
samaan kuadratik ax
2
+ bx + c = 0.
(a) 2x
2
+ 5x 1 = x
2
+ 6x + 1
Selesaian
2x
2
+ 5x 1 = x
2
+ 6x + 1
2x
2
+ 5x 1 (x
2
+ 6x + 1) = x
2
+ 6x + 1 (x
2
+ 6x + 1)
2x
2
+ 5x 1 x
2
6x 1 = 0
x
2
x 2 = 0
(b) x
2
+ 10x 3 = 3x 15
Selesaian
x
2
+ 10x 3 (3x 15) = 3x 15 (3x 15)
x
2
+ 10x 3 3x + 15 = 0
x
2
+ 7x + 12 = 0
(c) x
2
4x 1 = 2(x 5)
Selesaian
x
2
4x 1 = 2x 10
x
2
4x 1 (2x 10) = 2x 10 (2x 10)
x
2
4x 1 2x + 10 = 0
x
2
6x + 9 = 0
2.3.1 Menyelesaikan Persamaan Kuadratik Dengan Kaedah Pemfak-
toran
Untuk mencari penyelesaian bagi persamaan kuadratik dengan menggu-
nakan kaedah pemfaktoran, kita perlu menggunakan satu petua yang baru
yang dipanggil Prinsip Hasildarab Sifar.
Takrifan 2.2 (Prinsip Hasildarab Sifar) Satu persamaan A B = 0 adalah
benar jika dan hanya jika A = 0 atau B = 0 atau kedua-duanya sifar.
Untuk mencari penyelesaian bagi persamaan kuadratik dengan meng-
gunakan Prinsip Hasildarab Sifar, persamaan kuadratik itu mesti difaktorkan
terlebih dahulu.
Sebagai contoh, selesaikan (x + 3)(x 2) = 0.
Mengikut Prinsip Hasildarab Sifar, ini bermakna x+3 = 0 atau x2 = 0:
Jadi, x + 3 = 0 atau x 2 = 0
x + 3 3 = 0 3x 2 + 2 = 0 + 2
x = 3; x = 2
Oleh itu, (x + 3)(x 2) = 0 ada dua penyelesaian iaitu 3 dan 2.
Contoh 2.12 Selesaikan 2x
2
9x = 0
Selesaian
2x
2
9x = 0
x(2x 9) = 0
x = 0 atau 2x 9 = 0
x = 0 atau x =
9
2
Oleh itu, penyelesaian-penyelesaiannya adalah 0 dan
9
2
.
Contoh 2.13 Selesaikan x
2
x 2 = 0
Selesaian
x
2
x 2 = 0
(x 2)(x + 1) = 0
x 2 = 0 atau x + 1 = 0
x = 2 atau x = 1
Cuba semak jawapan ini
dengan memasukkan semula
nilai-nilai ini ke dalam
persamaan asal
Oleh itu, penyelesaian-penyelesaiannya adalah 2 dan 1.
2
34x 7 = 0
Selesaian
5x
2
34x 7 = 0
(5x + 1)(x 7) = 0
5x + 1 = 0 atau x 7 = 0
x =
1
5
atau x = 7
Oleh itu, penyelesaian-penyelesaiannya adalah
1
5
dan 7.
2
= 25
Selesaian
4x
2
= 25
4x
2
25 = 0
(2x)
2
5
2
= 0
(2x 5)(2x + 5) = 0
2x 5 = 0 atau 2x + 5 = 0
x =
5
2
atau x =
5
2
5
2
dan
5
2
Contoh 2.16 Selesaikan x
2
= 8x 15
Selesaian
x
2
= 8x 15
x
2
8x + 15 = 0
(x 5)(x 3) = 0
x 5 = 0 atau x 3 = 0
x = 5 atau x = 3
Contoh 2.17 Selesaikan (2x 1)(x + 3) = 9
Selesaian Berhati-hati dengan persamaan seperti ini. Walau pun sebelah
kiri persamaan telah difaktorkan, tetapi sebelah kanan bukan 0. Oleh
itu, kita perlu kembangkan sebelah kiri terlebih dahulu.
(2x 1)(x + 3) = 9
2x
2
+ 6x x 3 = 9
2x
2
+ 6x x 3 9 = 0
2x
2
+ 5x 12 = 0
(2x 3)(x + 4) = 0
2x 3 = 0 atau x + 4 = 0
x =
3
2
atau x = 4
3
2
dan 4.
1. Selesaikan berikut dengan menggunakan Prinsip Hasildarab Sifar:
(a) (x + 9)(x 3) = 0
(b) t(t 8) = 0
(c) 7x(2x + 9) = 0
(d) (
1
9
3x)(
1
5
+ 2x) = 0
(e) (x + 3)(2x 5)(x 6) = 0
2. Selesaikan berikut dengan kaedah pemfaktoran dan menggunakan
Prinsip Hasildarab Sifar.
(a) x
2
+ 9x + 14 = 0
(b) x
2
4x 21 = 0
(c) 4x
2
9 = 0
(d) x
2
9x = 0
(e) 3x
2
7x = 20
(f) 12y
2
= 2 + 5y
(g) 1 + x
2
= 2x
(h) (x + 3)(3x + 5) = 7
(i) 36m
2
9 = 40
(j) (2a + 1)(4a 1) = 14.
3. Hasildarab bagi dua integer positif yang berturutan adalah 156. Cari
integer-integer itu.
2.3.3 Menyelesaikan Persamaan Kuadratik Dengan Menggunakan Ru-
mus Kuadratik
Kita telah mempelajari bagaimana mencari persamaan kuadratik dengan
kaedah pemfaktoran dan Prinsil Hasildarab Sifar. Namun demikian tidak
semua persamaan kuadratik boleh difaktorkan. Sebagai contoh:
x
2
5x + 2 = 0 tidak boleh diselesaikan dengan kaedah pemfaktoran.
Oleh itu, kita perlu menggunakan cara lain. Salah satu cara itu adalah
menggunakan rumus kuadratik seperti berikut;
Takrifan 2.3 (Rumus Kuadratik) Penyelesaian-penyelesaian bagi suatu per-
samaan kuadratik ax
2
+bx+c = 0 (di mana a ,= 0) adalah diberi oleh rumus
kuadratik
x =
b
_
b
2
4ac
2a
Contoh 2.18 Selesaikan berikut dengan menggunakan rumus kuadratik:
x
2
5x + 4 = 0
Selesaian Bagi x
2
5x + 4 = 0; a = 1; b = 5 dan c = 4: Oleh itu,
x =
(5)
q
(5)
2
4 (1) (4)
2 (1)
=
5
_
25 16
2
=
5
_
9
2
=
5 + 3
2
atau
5 3
2
= 4 atan 1
Oleh itu, penyelesaian-penyelesaiannya adalah 4 dan 1:
4x
2
+ 9x + 2 = 0
Selesaian a = 4; b = 9 dan c = 2: Oleh itu,
x =
9
p
9
2
4 (4) (2)
2 (4)
=
9
_
49
8
=
9 7
8
=
1
4
atau 2
1
4
dan 2.
x
2
3x + 1 = 0
Selesaian a = 1; b = 3 dan c = 1: Oleh itu,
x =
(3)
q
(3)
2
4 (1) (1)
2 (1)
=
3
_
9 4
2
=
3
_
5
2
=
3 +
_
5
2
atau
3
_
5
2
3 +
_
5
2
dan
3
_
5
2
:
x
2
2x + 3 = 0
Selesaian a = 1; b = 2dan c = 3: Oleh itu,
x =
(2)
q
(2)
2
4 (1) (3)
2 (1)
=
2
_
4 12
2
=
2
_
8
2
Tiada penyelesaian sebab
_
8 tidak wujud iaitu bukan nombor nyata.
2.3.4 Menyelesaikan Persamaan Kuadratik Dengan Melengkapkan Kua-
sa Dua
Bagi menulis persamaan kuadratik dalam bentuk melengkapkan kuasa dua,
langkah-langkan berikut perlu kita ikut;
Tentukan pekali bagi x
2
adalah positif dan bernilai 1
ax
2
+ bx + c = 0
a
x
2
+
b
a
x +
c
a
= 0
Seterusnya, a
"
x +
b
2a
b
2a
2
+
c
a
#
= 0
Contoh 2.22 Selesaikan berikut dengan menggunakan kaedah melengkap-
kan kuasa dua: x
2
+ 6x + 8 = 0
Selesaian a = 1; b = 6 dan c = 8: Sekarang x
2
+ 6x + 8 = 0
1[x
2
+ 6x + 8] = 0
x +
6
2
6
2
2
+ 8 = 0
(x + 3)
2
9 + 8 = 0
(x + 3)
2
1 = 0
(x + 3)
2
= 1
x + 3 = 1
x = 3 1
x = 2 atau 4
Contoh 2.23 Selesaikan berikut dengan menggunakan kaedah melengkap-
kan kuasa dua: x
2
x 12 = 0
Selesaian a = 1; b = 1 dan c = 12: Sekarang x
2
x 12 = 0
x
1
2
1
2
2
12 = 0
x
1
2
1
4
12 = 0
x
1
2
49
4
= 0
x
1
2
2
=
49
4
x
1
2
=
7
2
x =
1
2

7
2
x = 4 atau x = 3
Oleh itu, penyelesaian-penyelesaiannya adalah 4 dan 3:
1. Selesaikan berikut dengan menggunakan (1) keadah rumus kuadratik
(2) kaedah melengkapkan kuasa dua:
(a) x
2
+ 9x + 14 = 0
(b) x
2
4x 21 = 0
(c) 3x
2
7x = 20
(d) 12y
2
= 2 + 5y
(e) 1 = 2x x
2
(f) (3 + m)(3m + 5) = 7
(g) (4t 1)(2t + 1) = 14.
2.4 KETAKSAMAAN KUADRATIK
Sebelum ini, kita telah mempelajari mengenai persamaan kuadratik ax
2
+
bx+c = 0. Ketaksamaan kuadratik pula adalah ungkapan kuadratik bersama
dengan simbol ketaksamaan (<; >; _; _) yakni:
ax
2
+ bx + c < 0
ax
2
+ bx + c > 0
ax
2
+ bx + c _ 0
ax
2
+ bx + c _ 0
Untuk mencari penyelesaian-penyelesaian bagi ketaksamaan kuadratik,
biasanya kita gunakan kaedah pemfaktoran untuk mencari faktor-faktor dan
seterusnya menggunakan kaedah analisis tanda.
Dalam analisis tanda, mula-mula kita cari nilai x di mana sesuatu faktor
itu bernilai sifar. Nilai x ini dipanggil titik genting. Bagi ax
2
+bx +c > 0 dan
ax
2
+ bx + c _ 0, kita mahu kedua-dua faktor mempunyai tanda yang sama
(iaitu positif-positif atau negatif-negatif) manakala bagi ax
2
+ bx + c < 0 dan
ax
2
+bx +c _ 0, kita mahu faktor-faktor itu mempunyai tanda yang berbeza
atau berlawanan.
Boleh kah anda fikirkan
mengapa kita perlu
berbuat demikian?
Langkah seterusnya, akan diperincikan melalui contoh-contoh di bawah
Contoh 2.24 Cari penyelesaian bagi ketaksamaan berikut: x
2
+ x 6 > 0
Selesaian Mula-mula faktorkan: (x 2)(x + 3) > 0: Jadi titik-titik genting
adalah di x = 2 dan x = 3: Analisis tanda adalah sepert berikut:
Tanda untuk (x 2) + + +
Tanda untuk (x + 3) + + + + + +
< 3 2 >
Perhatikan jika x
2
+ x 6 > 0, penyelesaiannya
adalah x < -3 atau x > 2
Jadi, kita memerlukan kedua-dua faktor memberikan tanda-tanda yang
sama. Ini berlaku apabila x < 3 atau x > 2:
Contoh 2.25 Cari penyelesaian bagi ketaksamaan berikut: 3x
2
+16x12 _
0
Selesaian Melalui pemfaktoran diperolehi: (3x2)(x+6) _ 0: Jadi, titik-titik
genting adalah di x =
2
3
dan di x = 6: Analisis tanda adalah seperti
berikut:
Tanda untuk (3x 2) + + +
Tanda untuk (x + 6) + + + + + +
......... .........
6<>
2
3
Oleh kerana ketaksamaan melibatkan _, maka kita mahu faktor-faktor
(3x2) dan (x+6) mempunyai tanda yang berbeza. Ini berlaku di an-
tara nilai-nilai 6 dan
2
3
(termasuk). Oleh itu penyelesaiannya adalah
6 _ x _
2
3
:
Contoh 2.26 Selesaikan 5y
2
+ 8y _ 0
Selesaian Melalui pemfaktoran diperolehi: y(5y + 8) _ 0: Maka, titik-titik
genting adalah di y = 0 dan y =
8
5
: Analisis tanda adalah seperti
berikut:
Tanda untuk y + + +
Tanda untuk (5y + 8) + + + + + +
......... .........
<
8
5
0 >
Oleh kerana ketaksamaan melibatkan _, maka kita mahu faktor-faktor
kita mempunyai tanda yang sama. Jadi penyelesaian yang dikehen-
daki adalah y _
8
5
atau y _ 0.
Tentukan penyelesaian bagi setiap ketaksamaan kuadratik berikut:
1. x
2
+ 3x 10 < 0
2. 15y
2
y 2 _ 0
3. 4m
2
25 > 0
4. 6x
2
+ 5x 4 _ 0
5. (3 + m)(3m + 5) _ 7
2.5 Latihan Sumatif
1. Polinomial 2x
3
+ ax
2
24x + 9 memberi baki 9 apabila dibahagikan
dengan x + 4. Cari nilai a.
2. Apabila polinomial x
3
+ px
2
2p
2
x + 8p
3
dibahagikan dengan x 2p,
baki yang diperolehi adalah 128. Cari nilai-nilai yang mungkin bagi p.
3. Diberi bahawa polinomial ax
3
+x
2
27x+2b boleh dibahagikan dengan
tepat oleh x
2
x 12. Carikan nilai a dan nilai b.
4. Cari nilai bagi n jika x
n
12x
2
16 mempunyai x 2 sebagai salah
satu faktornya.
5. Selesaikan dengan menggunakan kaedah pemfaktoran;
(a) 4x
2
+ 5x 6 = 0
(b) 3x
2
+ 4x = 1
6. Selesaikan dengan menggunakan kaedah melengkapkan kuasa dua:
(a) 3x
2
+ 4x 1 = 0
(b) x
2
+ 102 = 23x
7. Selesaikan dengan menggunakan rumus kuadratik;
(a) 5m
2
= 11m + 3
(b) x
2
+ x = 1
8. Sisi hipotenus bagi satu segitiga bersudu tegak adalah 6 meter pan-
jangnya. Sisi kedua segtiga itu adalah 1 meter lebih panjang daripada
sisi ketiga. Cari panjang bagi setiap sisi itu.
9. Panjang bagi satu segi empat tepat adalah dua kali lebarnya. Luas
segi empat tepat itu adalah 16 meter
2
, cari panjang dan lebar segi
empat tepat itu.
10. Selesaikan ketaksamaan berikut;
(a) 3x
2
+ 14x 5 _ 0
(b) 10y
2
39y + 27 _ 0
2.6 JAWAPAN
1. (a) 38 (b) 9=2 (c)
19
4
2. (a) 2 (b) 5a
3
(c)
10
3
3. (a) 4 (b) 2 (c) 3
4. a =
28
5
b =
3
5
3. 4
4. 11
5. a = 4; b = 12
6. (a) x 1; x + 2; x 2 (b) x 1; x + 2 (c) x 2
7. 2x 3; x + 4
8. a = 3; b = 7
1. (a) 9; 3 (b) 0; 8 (c) 0; 9=2 (d)
1
27
;
5
2
(e) 3;
5
2
; 6
2. (a)2; 7 (b)3; 7 (c)
3
2
;
3
2
(d) 0; 9 (e)
5
3
; 4 (f)
1
4
;
2
3
(g) 1 (h)
2
3
; 4 (i)
7
6
;
7
6
(j)
3
2
;
5
4
3. 12; 13
(a)2; 7 (b)3; 7 (c)
5
3
; 4 (d)
1
4
;
2
3
(e) 1 (f)
2
3
; 4
(g)
3
2
;
5
4
1. 5 < x < 2
2. y _
1
3
atau y _
2
5
3. m <
5
2
atau m >
5
2
4.
4
3
_ x _
1
2
5. m _ 4 atau m _
2
3
2.6.6 Latihan Sumatif
1. a = 2
2. p = 2
3. a = 2; b = 18
4. n = 6
5. (a) 2;
3
4
(b)
1
3
; 1
6. (a) 1:55; 0:22 (b) 6; 17
7. (a) 0:245; 2:445 (b)tiada penyelesaian
8. 3:71 meter, 4:71 meter
9. 2:83 meter, 5:66 meter
10. (a) x _ 5 atau x _
1
3
(b)
9
10
_ y _ 3
!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"#$
UNIT PELAJARAN 3

MATRIKS 1
PENGENALAN DAN OPERASI MATRIKS

HASIL PEMBELAJARAN

Di akhir unit ini, anda diharap akan dapat:

1. Menyatakan takrif dan tatatanda matriks.
2. Menyatakan kesamaan dua matriks.
3. Menyatakan jenis-jenis matriks.
4. Menjalankan operasi terhadap matriks.
PENGENALAN
alam kehidupan seharian, kita selalu berhadapan dengan situasi yang memerlukan kita
melakukan susunan. Sebagai contoh, di dalam bilik darjah, murid-murid akan ditempatkan
dengan tatacara susunan berbentuk segiempat tepat. Begitu juga dengan kalendar, tarikh-
tarikh disusun mengikut tatasusunan segiempat tepat. Susunan yang begini, kita kenali sebagai matriks.
Dalam Matematik, matriks boleh digunakan untuk menyelesaikan pelbagai masalah yang melibatkan
sistem persamaan linear.

D

Layari: http://www.ualr.edu/lasmoller/matrices.html untuk mengetahui sejarah
matriks.

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"##
TAKRIF DAN TATATANDA MATRIKS

Beberapa contoh matriks:
[ ] 1 3 5 2 !
!
!
!
"
#
$
$
$
%
&
9
6
1

!
!
!
"
#
$
$
$
%
&
'
'
'
8 10 3
12 4 0
4 3 1

!
"
#
$
%
&
'
'
10 6
9 2

Saiz atau peringkat sesuatu matriks dinyatakan dalam sebutan jumlah baris (melintang) dan lajur
(menegak). Matriks yang mempunyai ! baris dan ! lajur dikenali sebagai matriks peringkat !!! dan
dibaca sebagai !!"#$%&' ! ! !!. Cuba kita lihat contoh di bawah ini yang mana matriks ini
mempunyai saiz atau peringkat 2 x 3 iaitu 2 baris dan 3 lajur.

Contoh 3.1
Matriks ini, [ ] 1 3 5 2 ! mempunyai satu baris dan empat lajur, maka kita boleh katakan bahawa
matriks ini adalah pada peringkat 1 x 4.

Takrif. Suatu matriks adalah tatasusunan nombor-nombor yang disusun dalam baris
dan lajur yang berbentuk segi empat tepat. Nombor-nombor ini dikenali sebagai unsur
matriks.

%&'() *
%&'() +
,&-.' * ,&-.' +
,&-.' /
!
! ! !
! ! !!
!
!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"#0
Contoh 3.2
Matriks ini pula,
!
!
!
"
#
$
$
$
%
&
9
6
1
mempunyai tiga baris dan satu lajur, maka kita kata bahawa saiz atau peringkat
matriks ini ialah 3 x 1.

Contoh 3.3
Bagaimana pula dengan matriks ini,
!
!
!
"
#
$
$
$
%
&
'
'
'
8 10 3
12 4 0
4 3 1
? Masih juga mengikut contoh-contoh sebelum ini
iaitu dapatkan barisnya dahulu diikuti oleh bilangan lajurnya. Maka, ini merupakan matriks yang bersaiz
atau berperingkat 3 x 3.
Secara umumnya, unsur yang terletak pada baris ke-i dan lajur ke-j bagi sesuatu matriks A diwakili oleh
!
!"
. Perlu diberi perhatian bahawa, tatatanda matriks lazimnya adalah sesuatu matriks diwakili dengan
huruf besar dan unsur dalam matriks diwakili dengan huruf kecil sepeti contoh di bawah ini.

Cuba and fikirkan juga contoh-contoh matriks peringkat 2 x 1, 3 x 2 dan 1 x 1.

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"#1
Contoh 3.3
Jika kita diberi satu matriks, ! !
! !
! !
! !
, kita boleh nyatakan unsurnya seperti berikut:
!
!!
! ! ! iaitu unsur pada baris 1 dan lajur 1 ialah 2. Seterusnya, kita boleh tulis:
!
!"
! !! !
!"
! !! !
!!
! !! ! !
!"
! !! !
!"
! !.

1. Bagi setiap matriks berikut, nyatakan peringkatnya.
a)
! ! !
! ! !

b)
! !
! !
! !

c)
!
!
!

2. Berikan satu contoh untuk setiap matriks peringkat:
a) !!!
b) !!!
c) !!!
3. Diberi ! !
! ! !
! ! !
, tentukan unsur berikut :
a) !
!!

b) !
!"

c) !
!!

4. Jika ! !
! ! !!
! ! !
! ! !
, cari nilai bagi !! ! !"# ! dengan keadaan :
a) ! ! !
!"

b) ! ! !
!"
!!
!"
!!
!"

c) ! ! !!
!!
!!
!"

Latihan Formatif 3.1
!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"#2
KESAMAAN DUA MATRIKS

Contoh 3.4
Mari kita pertimbangkan matriks-matriks berikut:
! !
!!
!
!
!
!
!
! ! !
!! !!!
! !!!
! ! !
! ! !
! ! !
! ! !

Jika kita perhatikan betul-betul, kita akan dapati bahawa matriks A dan matriks B mempunyai saiz atau
peringkat yang sama dan mempunyai unsur-unsur sepadan yang sama. Oleh itu, kita katakan bahawa
matriks A dan matriks B adalah sama, A = B. Namun demikian, matriks C adalah tidak sama dengan
matriks A mahu pun matriks B kerana saiz atau peringkatnya tidak sama.
Contoh 3.5
Bagaimana pula, jika kita diminta untuk mendapatkan nilai anu agar kedua-dua matriks adalah sama.
Cuba lihat contoh di bawah:
! !
! ! !
! ! !
! ! !
! ! !
! ! !
! ! !
! ! !

Apakah nilai ! dan nilai " agar matriks A dan B adalah matriks sama? Mudah sahaja, iaitu ! $ %
dan " $ &'

Takrif. Dua matriks, A dan B adalah sama jika kedua-dua A dan B mempunyai
peringkat yang sama dan setiap pasangan unsur yang sepadan juga adalah sama.

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"#3

1. Tentukan sama ada setiap pasangan matriks yang berikut adalah sama atau tidak.
a)
!
!
!"# ! !

b)
! !
! !
!"#
! !
! !

c)
! ! !
! ! !
!"#
! ! !
! ! !

d) ! ! ! !"# ! ! !

e)
! !!
!"
!"#
!!!
!"

2. Tentukan nilai ! !"# ! dalam setiap persamaan matriks yang berikut yang berikut:
a)
! !!
! !!!
!
!
!

b)
! !
!! !
!
! !! !
!! !

c)
! ! !! !
!! ! !
!
! ! !
!! ! !! !

d)
!! !! !
! !! !
! !!
!
! !
!! !
! !!

e)
!! !! ! !
!! ! !
! !! !! !
!
! !! ! !
!! ! !
! !! !

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"04
JENIS-JENIS MATRIKS
Terdapat pelbagai jenis matriks. Antaranya adalah diberikan di bawah ini.
a) Matriks sifar
Matriks yang mempunyai kesemua unsur sifar.
Contoh matriks sifar:

! !
! !

! ! !
! ! !
! ! !

!
!
!

b) Matriks segi empat sama
Matriks yang berbentuk segiempat sama dengan bilangan baris sama dengan bilangan lajur.
Contoh matriks segiempat sama:
! !
! !

!! ! !
! ! !
! !! !

! ! !! !
! !! !! !
!
!
!
!
!
!
!
!!

c) Matriks pepenjuru
Matriks yang berbentuk segi empat yang sama yang semua unsurnya sifar kecuali pada
pepenjuru utama.
Contoh matriks pepenjuru:
! !
! !

!! ! !
! ! !
! ! !

! ! ! !
! ! ! !
!
!
!
!
!
!
!
!!

d) Matriks Identiti
Matriks yang berbentuk segi empat sama yang semua unsurnya sifar kecuali pada pepenjuru
utama mempunyai unsur 1. Matriks identiti ditandakan dengan simbol ! . Matrik ini juga dikenali
!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"0*
sebagai matriks unit kerana hasil pendaraban dengan matriks identiti akan mendapat semula
matriks asal (!" ! !!.
Contoh matriks Identiti:
! !
! !

! ! !
! ! !
! ! !

! ! ! !
! ! ! !
!
!
!
!
!
!
!
!

e) Matriks segitiga
Matriks segiempat sama yang dikatakan sebagai matriks segitiga atas jika semua unsur
dibawah pepenjuru utamanya sifar. Matriks segitiga bawah pula adalah apabila semua unsur
diatas pepenjuru utamanya sifar
Contoh matriks segitiga atas:
! !
! !

! ! !
! !! !
! ! !

! !! ! !
! ! !! !
!
!
!
!
!!
!
!
!!

Contoh matriks segitiga bawah:
!! !
! !

! ! !
! ! !
!! !!! !!

! ! ! !
! !! ! !
!
!!
!!
!
!
!
!
!

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"0+
OPERASI MATRIKS
Untuk operasi matriks, kita akan memfokuskan kepada penambahan, penolakan dan pendaraban
matriks. Oleh itu, anda di minta untuk memahami bagaimana operasi-operasi ini dijalankan.

PENAMBAHAN DAN PENOLAKAN MATRIKS

Penambahan matriks
Jika di beri matriks ! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!!
!
!
!!
!
!!
! ! ! !
!
!!
!
!! ! !
!"
dan matrik ! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!!
!
!
!!
!
!!
! ! ! !
!
!!
!
!!
! !
!!

Maka, ! ! ! !! ialah
! !
!
!!
!!
!!
!
!"
!!
!"
!
!"
!!
!"
!
!!
!!
!!
!
!
!!
!!
!!
!
!!
!!
!!
! ! ! !
!
!!
!!
!!
!
!!
!!
!!
! !
!"
!!
!!

Contoh 3.6
Katakan ! !
! !
! !
! !
!"# ! !
!" !
! !
! !
,
Takrif. Dua matriks A dan B hanya boleh ditambah atau ditolak jika kedua-dua matriks mempunyai
peringkat yang sama. Jika dua matriks yang mempunyai peringkat matriks yang sama, hasil
tambah (atau hasil tolak) dua matriks tersebut boleh dilakukan dengan menambah (atau menolak)
unsur-unsur yang sepadan dalam setiap matriks itu. Matriks yang berlainan peringkat tidak boleh
ditambahkan atau ditolakkan.

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"0/
maka ! ! ! ! ! !
! ! !" ! ! !
! ! ! ! ! !
! ! ! ! ! !
!
!" !
! !
!" !

Penolakan matriks
Jika di beri matriks ! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!!
!
!
!!
!
!!
! ! ! !
!
!!
!
!! ! !
!"
dan matrik ! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!!
!
!
!!
!
!!
! ! ! !
!
!!
!
!!
! !
!!

Maka, ! ! ! !! ialah
! !
!
!!
!!
!!
!
!"
!!
!"
!
!"
!!
!"
!
!!
!!
!!
!
!
!!
!!
!!
!
!!
!!
!!
! ! ! !
!
!!
!!
!!
!
!!
!!
!!
! !
!"
!!
!!

Contoh 3.7
Diberi matriks ! !
!
!
!
dan matriks ! !
!
!
!
. Oleh itu, matriks ! !! ialah:
Katakan matriks C = A - B, maka
! !
!
!
!
!
!
!
!
!
! ! !
! ! !
! ! !
!
!
!
!

Cuba anda fikirkan jika dua matriks yang mempunyai peringkat yang berlainan
ditambahkan atau ditolakkan, apakah hasilnya?

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"0$
Contoh 3.8
Jika kita diminta untuk mencari nilai ! dan nilai ! dalam persamaan matriks seperti berikut. Apa yang
akan anda lakukan? Sila cuba dahulu sebelum menyemak bagaimana kedua-dua nilai, x dan y
diperoleh.
! ! !
! ! !
!
! !! !
!! ! !
!
!! ! !
! ! !

! ! !! ! !, maka ! ! !!
! !! ! !, maka ! ! !.

1. Tentukan sama ada pasangan matriks berikut boleh ditambah atau ditolak.
a)
!
!!
!
!
!
!

b) !! ! ! ! ! ! !
c)
! !
! !
!
! !!
! !!

d)
! !
!" !
!
! !!
! !
! !

e)
! !! !
! ! !!
!
! ! !
! ! !

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"0#
2. Permudahkan setiap operasi berikut sebagai satu matriks tunggal.
a)
!
!
!
!
!!

b) !! ! ! ! !
c)
! !
!! !
!
!! !"
!" !

d) ! ! ! !! !
e)
!
!
!!
!
!!
!
!

f)
! !
! !
!! !!
!
! !
!! !
! !

3. Permudahkan setiap operasi berikut sebagai satu matriks tunggal.
a)
!
!
!
!
!!
!
!!"
!

b) !! ! ! ! ! ! !!" !!
c)
! !
!! !
!
!! !"
!" !
!
! !!
!! !

d) ! ! ! !! ! ! ! !
e)
!
!
!!
!
!!
!
!
!
!
!
!

f)
! !
! !
!! !!
!
! !
!! !
! !
!
! !!
! !
!! !!

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"00
Pendaraban matriks
Pendaraban matriks dengan skalar

Jika matriks !!! dan ! nombor nyata (skalar), maka hasil darab ! dengan matriks A , iaitu
!" diberikan oleh:
!" ! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!!
!
!
!!
!
!!
! ! ! !
!
!!
!
!! ! !
!"
!
!"
!!
!"
!"
!"
!"
!"
!!
!
!"
!!
!"
!!
! ! ! !
!"
!!
!"
!!
! !"
!"

Hasil darab !" diperoleh dengan mendarapkan setiap unsur dalam matriks A dengan !.

Sifat-sifat pendaraban matriks dengan skalar
Jika matriks A, B dan O , maka untuk sebarang scalar !
!
! !
!
dan !
!
. Sifat-sifat berikut dipenuhi.
(i) ! ! !! ! !" !!"
(ii) !
!
!!
!
! ! !
!
! ! !
!
!
(iii) !
!
!
!
! ! !
!
! !
!
!
(iv) !! ! !
(v) !! ! !

Takrif. Jika A sebarang matriks dan ! adalah sebarang skalar, maka hasil darab !
dengan matriks A , iaitu !" adalah matriks yang diperoleh dengan mendarabkan setiap
unsur dalam A dengan k.

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"01
Contoh 3.9
Diberi
! !
! !
! !
! ! !
! !
!! !
! ! !
! !
! !

Hitungkan,
a) !!
b) !! !!!
c) !! ! !

Penyelesaian
a) !! ! !
! !
! !
!
!!!! !!!!
!!!! !!!!

!
! !
! !"

b) !! !!!
! !
! !
!! !
! !
! !
! !

!
! !
!! !"
!
! !
! !

!
!! !
!! !"

c) !! ! !
! !
! !
! !
!
! !
!! !

!
! !
! !"
!
! !
!! !

!
! !
! !

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"02

1. Selesaikan setiap operasi berikut.
a) !
! !
! !
!
!! !
! !
! !
! !!
! !

b) !!!
!
!
!
! !
!
!
!!
! !
!
!
!!

c) !
! ! !
! ! !
!
! ! !!
! ! !
!
!
!

! !! !
! ! !"

2. Cari matriks A supaya
a) ! ! !
!
!!
!
!
!

b) ! ! ! ! ! ! ! !!
c) !
! !!
!! !
! ! ! !
! !
! !!

d)
!"
!
!!
! ! ! ! !
!
!
!

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"03
Pendaraban Matriks dengan Matriks

Secara amnya,
! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!!
!
!"
!
!"
!"# ! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!!

!!! !!!
Hasil darab matriks C berperingkat !!! diperoleh adalah seperti berikut;
! !
!
!!
!
!!
! !
!"
!
!"
!
!!
!
!"
! !
!"
!
!!
!
!"
!
!!
! !
!!
!
!"
!
!!
!
!"
! !
!!
!
!!
!
!"
!
!!
! !
!"
!
!"
!
!"
!
!"
! !
!"
!
!!

Pendaraban matriks tidak bersifat kalis tukar tertib. Pendaraban matriks berbeza dari pendaraban
nombor nyata dalam aspek berikut:
i) Jika !" ! !, tidak semestinya matriks ! ! ! atau ! ! !
Pembuktian
! !
! !!
! !!
! ! dan ! !
! !
! !
! !
!" ! !

Takrif. Jika matriks A berperingkat !!! dan matriks B berperingkat !!! maka pendaraban
kedua-dua matriks ini akan menghasilkan suatu matriks C berperingkat !!!. Unsur-unsur dalam
C ditentukan dengan memilih baris i daripada matriks A dan lajur j daripada matriks B, kemudian
darabkan unsur-unsur yang sepadan daripada baris dan lajur, dan jumlahkan hasil darabnya.

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"14
ii) Jika !" ! !" , maka tidak semestinya matriks ! ! !
Pembuktian
! !
! !
! !
! ! !
! !
! !
! ! !
! !
! !

Maka !" ! !" , tetapi ! ! !

Sifat-sifat pendaraban matriks dengan matriks
Jika hasil tambah dan hasil darap matriks A,B dan C tertakrif, maka pendaraban matriks memenuhi
sifat-sifat berikut.
i) ! !" ! !" !
ii) ! ! !! ! !" !!"
iii) (A+B)C= AC +BC
iv) k(AB) = A(kB), dengan k adalah pemalar.

Contoh 3.10
Diberi
! !
! !
! !
! !
! ! !
! !
! !
! ! !
! !
! !!

Hitungkan
a) !"
b) BC
c) CB
!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"1*
Penyelesaian
a)
! !
! !
! !
!
! !
! !
!
! ! ! !!!! ! ! !!!!!
! ! !!!!! ! ! ! !!!!
! ! ! !!!! ! ! ! !!!!

!
! !
!! !"
! !

b)
! !
! !
!
! !
! !!
!
! ! !!!!! ! ! !!!!!!
! ! !!!!! ! ! ! !!!!!

!
! !!
! !!

c)
! !
! !!
!
! !
! !
!
! ! !!!!! ! ! !!!!!
! ! !!!!! ! ! !!!!!

!
! !
!! !!

1. Tentukan sama ada setiap pasangan matriks berikut boleh didarabkan. Jika boleh, nyatakan
peringkat matriks yang terhasil itu.
a)
!
!
! ! !! !
b)
! !!
! !
!
! ! !
!! ! !!

c)
! !
!! !
! !
!
!
!
!

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"1+
2. Diberi matriks ! !
! !!
! !
, matriks ! ! ! ! dan matriks ! !
!
!
. Tentukan
sama ada setiap operasi berikut wujud atau tidak. Jika wujud, nyatakan peringkat matriks yang
terhasil itu.
a) AB b) BA c) AC
d) CA e) BC f) CB

3. Diberi matriks A =
! !!
! !
, matriks B =
!! ! !!
! ! !
, matriks C =
!
!!
!
dan matriks
D =
! ! !!
! ! !
!! ! !!
. Cari setiap operasi berikut.
a) AB b) BC c) BD
d) DC e) A
2
f) A
3

MATRIKS ISTIMEWA
a) Matriks transposisi
Jika A sesuatu matriks berperingkat !!! , maka matriks transposisi diperoleh dengan
menukar gantikan antara baris dan lajur sepadan dalam matriks A. Matriks ini ditandakan !
!
.
Cuba kita lihat contoh di bawah.
! !
! ! !
! !! !
! !"#" !
!
!
! !
! !!
! !
! !"#$%&' !"#$%&'() !!!

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"1/
Bagaimana pula dengan contoh di bawah ini pula. Cuba perhatikan pertukaran baris dan lajur
ketika matriks B ditransposisikan.
! !
!! !
! !
! !
! !"#" !
!
!
!! ! !
! ! !
! !"#$%&' !"#$%&'() !!!

Perlu diberi perhatian bahawa sifat-sifat matriks transposisi adalah seperti berikut:
i) !! !!!
!
! !
!
!!
!

ii) !!"!
!
! !
!
!
!

b) Matriks Simetri
Satu matriks segiempat sama A dikatakan simetri jika dan hanya jika matriks A adalah sama
dengan mariks transposisi !
!
! Cuba kita lihat contoh di bawah ini.

! !
! ! !
! !! !
! ! !
!"# ! !
! ! !
! !! !
! !! !

Apabila A ditransposisikan,
!
!
!
! ! !
! !! !
! ! !
! !
maka matriks A adalah simetri.

Berlainan pula dengan matriks
!
!
!
! ! !
! !! !!
! ! !
! !
maka matriks B adalah bukan matriks simetri.

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"1$
c) Matriks simetri pencong
Satu matriks segiempat sama A dikatakan simetri pencong jika dan hanya jika matriks A adalah
sama negatif matriks transposisi, iaitu ! !!
!
. Suatu matriks segiempat sama adalah simetri
pencong jika ! ! !! ! ! !!!! !! ! dan semua unsur dipepenjuru utama adalah sifar.
Contoh 3.11
Diberi
! !
! ! !
! ! !
! ! !
!"# ! !
! ! !
!! ! !!
!! ! !

Tentukan sama ada matriks A dan B matriks simetri pencong atau bukan.
Penyelesaian
Negatif matriks transposisi bagi A ialah
!!
!
!
! !! !!
!! ! !!
!! !! !
! !
Oleh itu, matriks A bukan matriks simetri pencong.
Negatif matriks transposisi bagi B ialah
!!
!
!
! ! !
!! ! !!
!! ! !
! !
Maka, matriks B adalah matriks simetri pencong.

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"1#
RUMUSAN
Secara keseluruhannya, kita telah didedahkan dengan apa itu matriks. Apa yang lebih penting, kita
sudah pun mengenali dengan lebih mendalam tentang jenis-jenis matriks dan operasi matriks.
Diharapkan penerangan dan contoh-contoh dalam unit ini telah dapat membantu kita untuk memahami
dengan lebih mendalam bagaimana penambahan, penolakan dan pendaraban matriks dijalankan.
Penting untuk kita ingat ialah dalam menjalankan operasi matriks ada perkara yang boleh dilakukan dan
ada yang tidak. Pastikan anda benar-benar faham matriks jenis apa yang boleh ditambah mahu pun
ditolak. Juga untuk pendaraban, ada peraturan yang perlu diikuti.

KATA KUNCI
tatatanda matriks, baris, lajur, kesamaan dua matriks, jenis-jenis matriks, penambahan matriks,
penolakan matriks, pendaraban matriks, matriks istimewa

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"10

1. Untuk setiap matriks berikut, tentukan bilangan baris, bilangan lajur dan peringkatnya.
a)
!
!
!
b)
! ! !
! !! !
!! ! !
c)
!! ! !
! !! !

d)
! !
! !
!! !"
e)
!!" !
! !
f) ! ! !

! ! !!
! !! ! !
!! !! !!
dan matriks B =
! ! !"
!" ! !
!! !! ! !!
. Jika A = B,

cari nilai bagi x, y dan z.

3. Cari nilai bagi p, q, r dan s dalam persamaan matriks berikut.

! ! ! !!
! !! ! ! !!
!
! !! ! !
!!! ! !
!
! ! !
! ! !!

4. Cari nilai bagi a, b dan c supaya
! !
!! !!
! ! !!
!
! !! !!
! !
!! !!
!
!! !
!! !!
! !"
.

5. Cari nilai p, q dan r bagi setiap persamaan matriks berikut.
a) ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! !" !!
b)
!
!

!! ! !!
! ! !!
! !
! !! !
!! !
!
! !
!! !

c)
!! !! !
! ! !!
! !
! !
! !!
! !
!! ! !!
! !
!! !
! !
! !!

Latihan Sumatif
!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"11
6. Cari matriks Z dalam setiap persamaan matriks berikut.
a) 3 Z !
!! !
! !"
!
!" !
! !!

b) 2 Z ! !
! !
! !
!
! !!
! !!

!
!!
, matriks B =
! !
!! !
, matriks C =
! !! !
! !! !
, matriks
D =
!!
!
!
dan matriks E =
! !!
!! !
! !
. Cari setiap operasi berikut.

a) BA b) BC c) CD
d) CE e) EB

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"12
RUJUKAN
Stewart, J., Redlin, L., & Watson, S. (2009). College Algebra (5th. ed.). Belmont, CA:
Brooks/Cole, Cengage Learning.


!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"13
JAWAPAN

1. a) 2 x 3 b) 3 x 2 c) 3 x 1
2. Apa-apa contoh pun boleh asalkan menepati peringkatnya.
3. a) 5 b) 1 c) 2
4. a) 8 b) !! c) 8

1. a) Tidak b) Tidak c) Sama d) Tidak e) Sama
2. a) ! ! !! ! ! !! b) ! ! !! ! ! !
c) ! ! !! ! ! !! d) ! ! !! ! ! !
e) ! ! !!! ! ! !

1. a) Tidak b) Ya c) Ya d) Tidak e) Ya
2. a)
!
!
b) !! ! c)
!! !"
!! !
d) ! ! e)
!
!!
!!
f)
!! !
!" !!
!!" !!

3. a)
!!
!
b) ! !! c)
! !
!!" !!
d) ! ! e)
!!
!
!!
f)
! !
!" !
!!" !!!

1. a)
!! !!
!" !"
b)
!!!!
!
!
c)
! ! !
!" !! !!

2. a)
!!
!!
b) ! !! c)
!! !"
!" !!
d)
!
!
!!

!"#$ &'()*)+)" ,- ./01234 5"24

1. a) 2 x 3 b) 2 x 3 c) Tidak
2. a) Tidak b) 1 x 2 c) 2 x 1 d) Tidak e) 1 x 1 f) 2 x 2
3. a)
!! !! !!
!! ! !!
b)
!!!
!!
c)
!! !! !!
!" !" !!
d)
!!
!!
!!!

e)
!! !!
! !!
f)
!!! !"
!!" !!

Latihan Sumatif
1. a) 3 x 1 b) 3 x 3 c) 2 x 3 d) 3 x 2 e) 2 x 2 f) 1 x 3
2. ! ! !! ! ! !! ! ! !
3. ! ! !!! ! ! !! ! ! !! ! ! !
4. ! ! !!! ! ! !! ! ! !"
5. a) ! ! !"! ! ! !"! ! ! !
b) ! ! !! ! ! !"! ! ! !
c) ! ! !! ! ! !"! ! ! !
6. a)
! !
! !
b)
! !
! !

7. a)
!!
!!
b)
! !! !
!!" !! !
c)
!
!!
d)
!" !
!" !
e)
! !
! !!
!! !"

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"#$
UNIT PELAJARAN 4

MATRIKS 2
SISTEM PERSAMAAN LINEAR

HASIL PEMBELAJARAN

Di akhir unit ini, anda diharap akan dapat:

1. Menentukan penentu untuk suatu matriks.
2. Menggunakan kaedah operasi baris pertama dan adjoin untuk mendapatkan matriks songsang.
3. Menyelesaikan masalah persamaan linear dengan kaedah matriks melibatkan dua dan tiga
anu.

PENGENALAN
alam unit 4, kita akan memfokuskan kepada menyelesaikan persamaan linear yang
melibatkan dua atau tiga anu. Namun demikian, kita perlulah menguasai bagaimana hendak
mendapatkan matriks songsang dan pada masa yang sama mengenali apa itu penentu. Ini
kerana semua pengetahuan ini diperlukan semasa kita menyelesaikan persamaan linear. Oleh itu, anda
diminta untuk memberikan perhatian yang sepenuhnya. Di samping itu, anda juga diharapkan dapat
memahami kaedah adjoin yang akan anda gunakan untuk menyelesaikan masalah matriks. Unit ini juga
D
!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"#%
akan menerangkan tentang bagaimana untuk mendapatkan matriks songsang. Setelah semua ini
dikuasai, maka secara tidak langsung anda sudah bersedia untuk menyelesaikan persamaan linear
dengan kaedah matriks melibatkan dua dan tiga anu.

APA ITU PENENTU?
Untuk kursus ini, kita akan memfokuskan kepada penentu bagi matriks segiempat sama peringkat 2 x 2
dan peringkat 3 x 3. Penentu bagi suatu matriks A merupakan suatu skalar dan ditandakan sebagai
! !"!# !"#!!!. Untuk pengetahuan kita semua, jika ! ! !
!"
iaitu matriks peringkat 1 x 1, maka
! ! !
!"
. Lain pula dengan penentu matriks !!! . Cuba kita lihat bagaimana hendak mendapatkan
penentu matriks 2 x 2.

Mari kita lihat contoh di bawah ini.
Contoh 4.1
Hitungkan penentu bagi matriks- matriks berikut:
&' ! ! ! (' ! !
! !
! !!

Penyelesaian
&' ! ! !

(' ! ! ! !! ! ! ! ! !!"

Layari: http://www.analyzemath.com/Tutorial-System-Equations/determinants.html
untuk lebih memahami apa itu penentu.

Takrif. Jika ! !
! !
! !
! maka ! ! !" ! !".

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"#)
Untuk mencari penentu bagi matriks segiempat sama A berperingkat !!! !! ! !!! kita perlu tahu
bagaimana hendak mendapatkan minor dan kofaktor matriks A. Mudah sahaja untuk mendapatkan
minor dan kofaktor jika kita mengikut prosedur yang diberikan. Perlu diingatkan bahawa ini merupakan
satu kaedah untuk mendapatkan penentu matriks peringkat 3 x 3 dan ke atas.
Minor
Jika ! !
! ! !
! ! !
! ! !
! maka minor-minornya ialah:
!
!!
!
! !
! !
! !" ! !" ! !! !
!"
!
! !
! !
! !" ! !" ! !!
Seterusnya anda dikehendaki untuk mendapatkan !
!"
! !
!"
! !
!!
! !
!"
! !
!"
! !
!"
! !
!!
!
Kofaktor
Kofaktor, !
!"
bagi suatu matriks n x n matriks A diberi oleh rumus berikut:

Jika mengikut rumus yang diberikan, tanda-tanda untuk setiap lajur dan baris ialah:

! !
! !

! ! !
! ! !
! ! !

Mari kita lihat kaitan antara minor dan kofaktor sesuatu matriks.
!
!"
! !!!!
!!!
!
!
! !
!
!"
!"#$ ! !! !"!#!$ !"#$%
!!
!"
!"#$ ! !! !"!#!! !"#$%&

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"#*

Untuk contoh matriks di atas, terdapat enam minor lagi iaitu : !
!"
! !
!!
! !
!"
! !
!"
! !
!"
! !"# !
!!

yang boleh didapati melalui cara yang sama.
Matriks Minor Kofaktor

!
!!
!
!"
!
!"
!
!"
!
!!
!
!"
!
!"
!
!"
!
!!

!
!!
!
!
!!
!
!"
!
!"
!
!!

! !
!!
!
!!
! !
!"
!
!"

!
!"
!
!
!"
!
!"
!
!"
!
!!

! !
!"
!
!!
! !
!"
!
!"

!
!"
!
!
!"
!
!!
!
!"
!
!"

! !
!"
!
!"
! !
!"
!
!!

!
!!
! !!!!
!!!
!
!!
! !
!!

!
!"
! !!!!
!!!
!
!"
! !!
!"

!
!"
! !!!!
!!!
!
!"
! !
!"

Matriks Minor Kofaktor

!
!!
!
!"
!
!"
!
!!

!
!!
! !
!!

!
!"
! !
!"

!
!"
! !
!"

!
!!
! !
!!

!
!!
! !!!!
!!!
!
!!
! !
!!

!
!"
! !!!!
!!!
!
!"
! !!
!"

!
!"
! !!!!
!!!
!
!"
! !!
!"

!
!!
! !!!!
!!!
!
!!
! !
!!

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"#+
Cuba kita perhatikan contoh di bawah ini.
Contoh 4.2
Jika ! !
! !! !
! ! !
!! !! !
, cari !
!!
! !
!"
! !
!!
! !
!!
! !
!"
! !"# !
!!
!
Penyelesaian
!
!!
!
! !
!! !
! !!!!!! ! !!!!!!! ! !"
!
!"
!
!! !
!! !
! !!!!!!! ! !!!!!!! ! !
!
!!
!
! !
!! !
! !!!!!! ! !!!!!!! ! !!
!
!!
! !!!!
!!!
!
!!
! !!!!!"! ! !"
!
!"
! !!!!
!!!
!
!"
! !!!!!!! ! !!
!
!!
! !!!!
!!!
!
!!
! !!!!!!! ! !!

Penentu matriks 3 x 3 matriks A boleh didapati:

! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!"
!
!!
!
!"
!
!"
!
!"
!
!!
! !
!!
!
!!
! !
!"
!
!"
! !
!"
!
!"

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"#,
Contoh 4.3
Katakan ! !
! !! !
!! ! !
! ! !
. Oleh itu, penentu matriks C ialah:
Penyelesaian
!
!!
!
! !
! !
! !!!!!! ! !!!!!! ! !"
!
!!
! !!!!
!!!
!
!!
! !!!!!"! ! !"
!
!"
!
!! !
! !
! !!!!!!! ! !!!!!! ! !!
!
!"
! !!!!
!!!
!
!"
! !!!!!!!! ! !
!
!"
!
!! !
! !
! !!!!!!! ! !!!!!! ! !!"
!
!"
! !!!!
!!!
!
!"
! !!!!!!"! ! !!"
Oleh itu, penentu matriks C ialah ! ! !
!!
!
!!
! !
!"
!
!"
! !
!"
!
!"

! !!!!!"! ! !!!!!!! ! !!!!!!"! ! !"

1. Bagi setiap matriks berikut, cari semua minor dan kofaktor.
a)
! !!
! !

b)
!! !
! !

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"#-
c)
! ! !!
! ! !
!! ! !

d)
! !! !
! ! !
!! ! !!

2. Cari penentu untuk matriks-matriks berikut.
a)
! !!
! !

b)
!! !
! !

c)
! ! !!
! ! !
!! ! !

d)
! !! !
! ! !
!! ! !!

Sifat-sifat penentu
(i) Jika A suatu matriks segiempat sama, maka
! ! !
!

Sebagai contoh,
! !
! !
!
! !
! !

(ii) Jika matriks B diperoleh dengan saling pertukaran antara dua baris atau dua lajur matriks
A, maka
! ! ! !
Sebagai contoh,
! !
! !
! !
! !
! !

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"##

(iii) Jika dua baris (dua lajur) matriks A adalah sama, maka
! ! !
Sebagai contoh,
! !
! !
! !
(iv) Jika matriks B diperolehi dengan pendaraban k pada satu baris / lajur matriks A, maka
! ! ! !
Sebagai contoh,
!" !"
! !
! !
! !
! !

(v) Jika matriks B diperoleh dengan menambahkan gandaan k satu baris atau lajur kepada
satu baris atau lajur matriks A, maka
! ! !

Sebagai contoh,
! !!" ! !!"
! !
!
! !
! !

(vi) Jika setiap unsur dalam satu baris atau lajur bagi matriks A sifar, maka
! ! !
Sebagai contoh,
! !
! !
! !

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"#.
MATRIKS SONGSANG
Sebelum kita belajar untuk mendapatkan matriks songsangan, adalah disarankan agar kita
mengulangkaji apa itu matriks Identiti (I). Ini adalah kerana matriks songsangan berkait rapat
dengannya.

Mari kita kenali sifat-sifat matriks songsang.
(i) Jika !
!!
. wujud, maka matriks A disebut matriks tak singular.
(ii) Jika !
!!
tak wujud, maka matriks A disebut matriks singular.
(iii) !!"!
!!
! !
!!
!
!!
.
(iv) Jika satu matriks segiempat mempunyai songsangan, maka sonsangan adalah unik.
(v) Satu matriks A mempunyai songsangan jika dan hanya jika ! ! !.
Setelah kita tahu sifat-sifat matriks songsang, apa kata kita mula mencari matriks songsang. Baik,
terdapat dua kaedah untuk mencari matriks songsang iaitu:
i) Operasi baris permulaan
ii) Kaedah Adjoin

Takrif. Jika A dan B ialah matriks !!!, maka B merupakan matriks songsangan bagi A (atau B
sonsangan A) jika dan hanya jika !" ! !" ! !. Matriks songsangan itu wujud dengan !
!!
.

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"./
Operasi Baris Permulaan (OBP)
Terdapat beberapa langkah dalam OBP yang perlu kita lakukan untuk mendapatkan matriks songsang.

Langkah 1
Tuliskan AI dalam bentuk matriks imbuhan.
! !!
Langkah 2
Lakukan operasi baris permulaan terhadap matriks imbuhan sehingga menjadi satu matriks imbuhan
yang baru.
! !!
Matriks B yang diperoleh ialah sonsangan bagi A

! !! ! ! !
!!
!
Cuba kita fokus kepada contoh ini.
Contoh 4.4
Jika ! !
! !
! !
. Dapatkan songsangan bagi A dengan menggunakan operasi baris permulaan.
Penyelesaian
! ! !
! !
! !
! !
! !
! !
! !!
! !
!! !

!!
!
! !!
!

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :".$
Penerangan: Tugas kita ialah untuk menukarkan
! !
! !
!"#$%$
! !
! !
dengan menggunakan
OBP. Paling mudah ialah anda perlu berfikir yang anda akan menyelesaikan persamaan serentak
dengan mengambilkira Baris 1 (B1) dan Baris 2 (B2). Di atas, apa yang telah saya lakukan ialah:

Kita hendak jadikan 2 ini kepada 0. Oleh itu, kita akan darabkan B1 dengan 2 (2B1) dan B2 dengan 5
(5B2). Selepas itu, kita jalankan operasi tolak: 5B2 - 2B1 .
B1 x 2 ! !" ! ! !
B2 x 5 ! !" ! ! !
Oleh kerana, 2 (yang kita nak jadikan 0) berada dalam B2, maka mesti B2 tolak B1 . Dalam kes kita kita
akan selesaikan 5B2 - 2B1. Hasilnya ialah:
! !
! !!
! !
!! !

Perlu diingat bahawa kita hanya menjalankan operasi dalam B2, maka unsur-unsur dalam B2 sahaja
yang berubah. Seterusnya kita akan lakukan perkara yang sama sehingga dapat menukarkan
! !
! !
!"#$%$
! !
! !
.

! !
! !!
! !
!! !
! !
! !!
!! !"
!! !

!
!
! !!
!

!
! !
! !
!
! !
! !
!
0&123 $
0&123 %
!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :".%

! !
! !!
!! !"
!! !
! !
! !!
!! !
!! !

! !
! !!
!! !
!! !
! !
! !
!! !
! !!

Oleh itu, songsangan bagi A ialah
!
!!
!
!! !
! !!

Kaedah Adjoin
Pertimbangkan suatu matriks ! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!"
!
!!
!
!"
!
!"
!
!"
!
!!
. Adjoin matriks A adalah matriks transposisi
yang diperoleh dengan menggantikan setiap unsur !
!"
dengan kofaktor-kofaktornya dan ditandakan
sebagai adj(A):
!"#!!! !
!
!!
!
!"
!
!"
!
!"
!
!!
!
!"
!
!"
!
!"
!
!!
!

Oleh itu, matriks songsangan boleh diperolehi melalui adj(A).

!
!
!
!

!!
!

Cuba and fikirkan bagaimana kita hendak tentukan bahawa matriks songsang yang
kita dapati itu betul atau tidak.

!
!!
!
!
!
!"#!!!

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :".)

Perlu kita ambil perhatian bahawa jika penentu, ! ! !, maka sonsangan bagi A tidak wujud.
Terdapat beberapa langkah yang boleh membimbing kita untuk mendapatkan matriks songsang.
Langkah-langkah tersebut ialah:
Langkah 1
Cari penentu bagi matriks A.
(i) Jika ! ! !, langkah berikutnya tidak perlu dilakukan.
(ii) Jika ! ! !, terus ke langkah 2
Langkah 2
Hitungkan matriks kofaktor bagi !
!"

Langkah 3
Dapatkan adjoin matriks A dengan melakukan transposisi matriks kofaktor !
!"
, iaitu
!"# ! ! !
!"
!

Langkah 4
Gantikan hasil langkah 1-3 dalam rumus
!
!!
!
!
!
!"#!!!
!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :".*
Baik, setelah kita mengetahui langkah-langkah yang perlu dilaksanakan, mari kita cuba buat contoh
yang diberikan.
Contoh 4.5
Diberi ! !
! ! !
! ! !
! ! !
, cari matriks songsang !
!!
menggunakan kaedah adjoin.

Penyelesaian
Langkah 1
Hitung penentu
! ! !
! !
! !
!!
! !
! !
!!
! !
! !
! !!
! ! !, terus ke langkah 2
Langkah 2
Hitung kofaktor !
!"

!
!!
! !!
!!!
! !
! !
! !! !
!"
! !!
!!!
! !
! !
! ! !
!"
! !!
!!!
! !
! !
! !
!
!"
! !!
!!!
! !
! !
! ! !
!!
! !!
!!!
! !
! !
! ! !
!"
! !!
!!!
! !
! !
! !!
!
!"
! !!
!!!
! !
! !
! !! !
!"
! !!
!!!
! !
! !
! !! ! ! !!
!!!
! !
! !
! !

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :".+
!
!"
!
!! ! !
! ! !!
!! !! !

Langkah 3
!"# ! !
!! ! !
! ! !!
!! !! !
!
!
!! ! !!
! ! !!
! ! !

Langkah 4
!
!!
!
!
!!

!! ! !!
! ! !!
! ! !
!
!!! !! !!!
!!!! ! !!!
!!!! !! !!!!

1. Cari matriks songsang untuk setiap matriks berikut jika wujud menggunakan kaedah Operasi
Baris Permulaan (OBP).
a)
! !!
! !
b)
! !
! !

c)
! !
! !
d)
! !!
! !!

e)
! !! !
! ! !
! ! !
f)
!! ! !
! !! !
! ! !

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :".,
2. Cari matriks songsang untuk setiap matriks berikut jika wujud menggunakan kaedah adjoin.

a)
! !!
! !
b)
! !
! !

c)
! !
! !
d)
! !!
! !!

e)
! !! !
! ! !
! ! !
f)
!! ! !
! !! !
! ! !

SISTEM PERSAMAAN LINEAR
Untuk kursus ini, kita akan memfokuskan kepada penyelesaian persamaan linear dua dan tiga anu
menggunakan Petua Cramer dan Kaedah Songsang. Sistem persamaan linear (SPL) boleh ditulis:
!
!!
!
!
!!
!"
! ! ! ! !!
!!
! !
!

!
!"
!
!
!!
!!
! ! ! ! !!
!!
! !
!

.
.
.
!
!!
!
!
!!
!!
! ! ! ! !!
!"
! !
!

where !
!"
! !
!
! !
SPL boleh ditulis dalam bentuk matriks iaitu:
Ax = b
!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :".-

Pekali matriks Penyelesaian

Petua Cramer
Untuk menggunakan Petua Cramer, kita mesti pastikan bahawa matriks yang terbentuk daripada sistem
persamaan linear mempunyai matriks songsang. Penyelesaian unik untuk SPL, Ax = b diberi oleh:

Pertimbangkan contoh di bawah ini:
Contoh 4.6
Selesaikan SPL menggunakan Petua Cramer:
!!
!
!!!
!
! !
!!!
!
!!!
!
! !

!
!
!
!
!
"
#
$
$
$
$
$
%
&
=
mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
A
!
" " " "
!
!
2 1
2 22 21
1 12 11
!
!
!
!
!
"
#
$
$
$
$
$
%
&
=
n
x
x
x
!
2
1
x
!
!
!
!
!
"
#
$
$
$
$
$
%
&
=
m
b
b
b
b
!
2
1
!
!
!
!
!
!
!"#!$ ! ! !! !! ! ! ! ! !

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :".#
Penyelesaian
Tuliskan SPL tersebut dalam bentuk matriks:
! !
! !!
!! !
! !
!
!
!
!
! !
!
!

Selepas itu, kita akan dapatkan:
!
!
!
!
!
!
!
! !!
! !
!
!
!"!!"
!
! !"
!
!
!
!
!
!
!
! !
!! !
!
!
!"!!"
!
! !"
Maka,
!
!
!
!
!
!"
!"

Contoh 4.7
Selesaikan SPL menggunakan Petua Cramer:
!
!
!!
!
!!!
!
! !
!!
!
!!!
!
!!!
!
! !
!!
!
!!!
!
!!!
!
! !
Penyelesaian
! !
! ! !
! ! !!
! ! !!
! !
!
!
!
!
!
!
! !
!
!
!

Selepas itu, kita akan dapatkan: (Cuba lihat kembali Contoh 4.3)
!
!
!
!
!
!
!
! ! !
! ! !!
! ! !!
!!
!
!!
!!
! !
!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"..
!
!
!
!
!
!
!
! ! !
! ! !!
! ! !!
!!
!
!!
!!
! !
!
!
!
!
!
!
!
! ! !
! ! !
! ! !
!!
!
!!
!!
! !
Maka,
! !
!
!
!

Kaedah Songsang
Untuk menggunakan Kaedah Songsang, kita perlu mengulangkaji bagaimana hendak mendapatkan
matriks songsang. Juga kita mesti ketahui bahawa:
i. Jika suatu matriks didarabkan dengan songsangannya, hasilnya ialah matriks identiti. 04
!!
!!
! !
!!
! ! !
ii. Jika suatu matriks didarabkan dengan I, hasilnya ialah matriks itu sendiri.
!" ! !" ! !
Untuk Kaedah Songsangan, kita perlu dapatkan:
!" ! !
!
!!
!!"! ! !
!!
!
!" ! !
!!
!
! ! !
!!
!
(Kita perlu gunakan rumus ini untuk cari nilai anu)

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$//
Nota Penting
Untuk matriks 2 x 2, kita akan gunakan rumus ini untuk mencari songsangannya:
!"#$ ! !
! !
! !
!"#" !
!!
!
!
!
! !!
!! !

!" !"#"! ! ! !" !!"
Mari kita lihat contoh di bawah ini.
Contoh 4.8
Selesaikan SPL menggunakan Kaedah Songsang:
!!
!
!!!
!
! !
!!!
!
!!!
!
! !
Penyelesaian
! !
! !!
!! !
! !
!
!
!
!
! !
!
!

! ! !
!!
!
Untuk itu, dapatkan matriks songsang, !
!!
(Guna kaedah penentu atau adjoin).
! ! !" !!" ! !!!!!! !!!!!!!!! ! !
!
!!
!
!
!
! !!
!! !

!
!!
!
!
!
! !
! !
!
! !
!
!
!
!

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$/$
Oleh itu,
! ! !
!!
!
!
!
!
!
!
! !
!
!
!
!
!
!
!
!" !!
!" !!"
!
!"
!"

Contoh 4.9
Selesaikan SPL menggunakan Kaedah Songsang:
!
!
!!
!
!!!
!
! !
!!
!
!!!
!
!!!
!
! !
!!
!
!!!
!
!!!
!
! !
Penyelesaian
! !
! ! !
! ! !!
! ! !!
! !
!
!
!
!
!
!
! !
!
!
!

! ! !
!!
!
*Lihat contoh 4.3 untuk dapatkan penentu A,
! ! !!
*Untuk itu, dapatkan matriks songsang, !
!!
(Guna kaedah OBP atau adjoin).
!
!!
!
! !!" !!
!! !! !!
! ! !!

! ! !
! !!" !!
!! !! !!
! ! !!
!
!
!
!
!
!
!

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$/%

1. Selesaikan SPL yang berikut menggunakan Petua Cramer.
a) ! !!! ! !!! !! !!! ! !"
b) !! !!! ! !! !!! !!! ! !
c) !! !!! ! !! !! !!"! ! !!
d) !! !!! !! ! !!! ! !!! !!! ! !! !! !! ! !"
e) !! !!! !!! ! !! !! !!! ! !! !! !! !!! ! !!
f) !! !!! !!! ! !!! !!! !!! !! ! !! !! !! !!! ! !

2. Selesaikan SPL yang berikut menggunakan Kaedah Songsang.
a) !! !!! ! !! ! !!! ! !
b) !! !!! ! !"! !! !!! ! !"
c) !! !!! ! !! ! !!! ! !!
d) !! !! !!! ! !! !!! !!! !!! ! !!! !! !!! ! !!
e) ! !!! !!! ! !!! !! !! !! ! !!! !! !! !!! ! !
f) !! !!! !! ! !! !! !!! !! ! !!! !! !!! !! ! !

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$/)
RUMUSAN
Secara keseluruhannya, Matriks II telah menunjukkan kepada kita bahawa salah satu kegunaan matriks
adalah untuk menyelesaikan masalah sistem persamaan linear (SPL) dua atau tiga anu. Untuk
mencapai hasrat ini, unit ini telah disusun dengan sebaik-baiknya iaitu bermula dengan mencari
penentu. Ini diikuti dengan mencari matriks songsang menggunakan kaedah operasi baris permulaaan
(OBP) atau kaedah adjoint. Contoh-contoh telah kami sertakan untuk memudahkan anda untuk
memahami bagaimana mencari penentu dan juga matriks songsang. Setelah kita menguasai cara
mendapatkan matriks songsang, kita akan maju selangkah lagi dengan mengaplikasi matriks songsang
dalam menyelesaikan masalah SPL. Untuk itu, kami memperkenalkan Petua Cramer dan Kaedah
Songsang untuk membantu anda mencari nilai anu yang dikehendaki. Semoga unit ini dapat membantu
anda untuk lebih mengenali kegunaan matriks.

KATA KUNCI
penentu, operasi baris permulaan, kaedah adjoint, matriks sonsang, sistem persamaan linear

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$/*

1. Bagi setiap matriks berikut, cari semua minor dan kofaktor.
a)
!! !
!! !
b)
! !
!! !

c)
! ! !!
! ! !
!! ! !!
d)
!! ! !
! !! !
! ! !

2. Cari penentu untuk setiap matriks berikut.
a)
!! !
!! !
b)
! !
!! !

c)
! ! !!
! ! !
!! ! !!
d)
!! ! !
! !! !
! ! !

3. Cari matriks songsang untuk setiap matriks berikut jika wujud menggunakan kaedah Operasi
Baris Permulaan (OBP) atau/dan kaedah adjoint.
a)
! !!
! !
b)
! !
! !

c)
! ! !!
! !! !
! !! !
d)
!! ! !
! ! !
! ! !!

4. Selesaikan SPL yang berikut menggunakan Petua Cramer atau/dan Kaedah Songsang.
a) !! !!! ! ! ! ! !!! ! !
i)
!
!
!
!
!
ii)
!
!
!
!!
!

Latihan Sumatif
!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$/+
b) !!! !!! !!! ! ! ! ! !! ! ! ! ! !!! ! !
i)
!
!
!
!
!
!
!!
ii)
!
!
!
!
!!
!
!

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$/,
RUJUKAN
Stewart, J., Redlin, L., & Watson, S. (2009). College Algebra (5th. ed.). Belmont, CA:
Brooks/Cole, Cengage Learning.


!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$/-
JAWAPAN
1. a) !
!!
! !! !
!!
! !! !
!"
! !! !
!"
! !!! !
!"
! !!! !
!"
! !! !
!!
! !! !
!!
! !

b) !
!!
! !! !
!!
! !! !
!"
! !! !
!"
! !!! !
!"
! !! !
!"
! !!! !
!!
! !!!
!
!!
! !!

c) !
!!
! !!"! !
!!
! !!"! !
!"
! !"! !
!"
! !!"! !
!"
! !"! !
!"
! !"
!
!"
! !! !
!"
! !!! !
!!
! !!! !
!!
! !!! !
!"
! !"! !
!"
! !!"
!
!"
! !!! !
!"
! !!! !
!"
! !! !
!"
! !!! !
!!
! !! !
!!
! !

d) !
!!
! !!! !
!!
! !!! !
!"
! !!! !
!"
! !! !
!"
! !"! !
!"
! !"
!
!"
! !!! !
!"
! !! !
!!
! !!! !
!!
! !!! !
!"
! !"! !
!"
! !!"
!
!"
! !!! !
!"
! !!! !
!"
! !!! !
!"
! !! !
!!
! !"! !
!!
! !"

2. a) ! b) !!" c)!!" d) !!

1. a)
!
!"
! !
!! !
b)
!
!
! !!
!! !
c) Tidak wujud d) Tidak wujud
2. Jawapan sama seperti dalam (1).

1. a) ! ! !! ! ! !! b) ! !
!
!
! ! ! ! c) ! !
!
!
! ! !
!
!

d) ! ! !!! ! ! !! ! ! ! e) ! ! !
!
!
! ! !
!"
!
! ! !
!
!

f) ! !
!
!
! ! !
!"
!"
! ! !
!
!"

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$/#
2. a) ! ! !! ! ! !! b) ! ! !! ! ! ! c) ! ! !!! ! !
!
!

d) ! ! !! ! ! !! ! ! ! e) ! ! !!! ! ! !
!
!
! ! ! !
!
!

f) ! ! !
!
!
! ! ! !
!
!
! ! !
!"
!

Latihan Sumatif
1. a) !
!!
! !! !
!!
! !! !
!"
! !!! !
!"
! !! !
!"
! !! !
!"
! !!! !
!!
! !!!
!
!!
! !!

b) !
!!
! !! !
!!
! !! !
!"
! !!! !
!"
! !! !
!"
! !! !
!"
! !!! !
!!
! !!
!
!!
! !

c) !
!!
! !!"! !
!!
! !!"! !
!"
! !"! !
!"
! !!"! !
!"
! !! !
!"
! !
!
!"
! !! !
!"
! !!! !
!!
! !!"! !
!!
! !!"! !
!"
! !"! !
!"
! !!"
!
!"
! !! !
!!
! !! !
!"
! !"! !
!"
! !!"! !
!!
! !"! !
!!
! !"

d) ) !
!!
! !!"! !
!!
! !!"! !
!"
! !! !
!"
! !!! !
!"
! !! !
!"
! !
!
!"
! !"! !
!"
! !!"! !
!!
! !!"! !
!!
! !!"! !
!"
! !!! !
!"
! !
!
!"
! !"! !
!"
! !"! !
!"
! !!"! !
!"
! !"! !
!!
! !!"! !
!!
! !"

2. a) 2 b) 24 c) !!! d) 56

3. a)
!
!
! !
!! !
b)
!
!
! !!
!! !
c)
!
!!
!!! !!" !!"
! !" !!
! ! !!

d)
!
!
!!" ! !!
! !! !
!!" !" !!!

!"#$ &'()*)+)" , -)$+#./ 00 1

!203 &45676862 ,9 -)$+#./ :"$/.
4. a) i) ! ! !
!
!"
! ! ! !
!
!"
ii) ! ! !
!
!
! ! ! !
!
!

b) i) ! ! !!
!
!
! ! ! !!!
!
!
! ! ! !
!
!
ii) ! ! !
!
!
! ! ! !
!
!
! ! ! !
!
!

UNIT PELAJARAN 5. Jujukan dan Siri | 110

UNIT PELAJARAN 5

JUJUKAN DAN SIRI

HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir unit ini, anda diharap dapat,
1. Membezakan jujukan terhingga, jujukan tak terhingga, siri terhingga dan siri tak
terhingga.
2. Mencari hasil tambah suatu siri terhingga.
3. Mencari sebutan ke- dan hasil tambah sehingga sebutan ke- bagi siri aritmetik.
4. Mencari min aritmetik bagi siri aritmetik.
5. Mencari sebutan ke- dan hasil tambah sehingga sebutan ke- bagi siri geometri.
6. Mencari min geometri bagi siri geometri.
7. Mencari hasil tambah tak terhingga bagi siri geometri.


PENGENALAN
Dalam unit ini, kita akan mempelajari jujukan dan siri, bermula dengan mengenali secara am
jujukan serta siri terhingga dan tidak terhingga melalui takrif-takrif serta contoh-contoh yang
pelbagai. Tatatanda yang khusus bagi jujukan dan siri diperkenalkan untuk mempermudahkan
analisa dilakukan. Penekanan seterusnya adalah kepada jujukan aritmetik dan jujukan geometri, di mana
kedua-dua bentuk ini amat penting bukan sahaja di dalam bidang Matematik, malah diperlukan di dalam
Sains Tulen, Ekonomi dan Perniagaan. Umpamanya, siri tak terhingga digunakan untuk perghampiran
fungsi trigonometri dan fungsi logaritma, menyelesaikan berangka persamaan perbezaan serta mencari
penyelesaian pengkamiran yang sukar. Ia juga digunakan sebagai permodelan matematik bagi banyak
hukum-hukum fizik. Manakala siri terhingga pula, boleh ditemui penggunaanya dalam kebanyakkan urusan
perbankan. Kefahaman yang mendalam pada unit ini dapat membantu pelajar untuk menerokai tajuk-tajuk
selanjutnya di dalam modul ini.

5.1 JUJUKAN
Takrif 5.1 Suatu jujukan tak terhingga adalah satu fungsi dengan domainnya adalah satu set nombor
integer positif. Nombor pada suatu jujukan dinamakan sebutan bagi jujukan. Jika
domain bagi fungsi mengandungi sebutan maka jujukan adalah jujukan terhingga.
Berikut beberapa contoh jujukan:
i. 4, 7, 10, 13, 16
ii. 1, 2, 3, , 10
iii. 4, 7, 10, 13,
iv. 1, 7, 17, 31,
D

1. Contoh (i) dan (ii) ialah jujukan terhingga. Contoh (iii) dan (iv) ialah jujukan tak terhingga.
2. Tatatanda bagi jujukan terhingga untuk bilangan sebutan adalah
.
Manakala, tatatanda jujukan tak terhingga diwakili dengan
.
3. Jujukan juga boleh dibentuk daripada sebutan yang mempunyai nilai yang sama atau yang berulang-
ulang seperti;
3, 3, 3, 3,
1, -1, 1, -1, 1,

Layari laman web http://www.coolmath.com/algebra/19-sequences-series/index.html dan
http://www.youtube.com/user/khanacademy?feature=watch untuk pelbagai contoh yang
berkaitan dengan jujukan dan siri.

Contoh 5.1.1 Nyatakan empat sebutan pertama bagi jujukan .
Penyelesaian
Sebutan pertama
Sebutan kedua
Sebutan ketiga

Sebutan keempat
Jujukan
Contoh 5.1.2 Tulis jujukan berikut dalam bentuk atau
i. 2, -2, 2, -2,
ii. 17, 14, 9, 2 , -7
Penyelesaian
i. Sebutan am adalah
Bentuk jujukan ialah
ii. Sebutan am adalah
Bentuk jujukan ialah

1. Tuliskan lima sebutan pertama bagi jujukan jika sebutan am diberi seperti berikut;
a)
b)
c)
2. Tuliskan sebutan am bagi setiap jujukan berikut:
a) 1, 4, 9, 16,
b) 2, 16, 52, 128,
c) 5, 7, 11, 19,

3. Gunakan tatatanda atau untuk setiap jujukan berikut:
a) 1, 1, -1, 1, -1,
b) 2, 5, 10, 17, 26
c) 7, 11, 15, 19, 23

Cuba nyatakan apakah sebutan seterusnya?

5.2 SIRI
Takrif 5.2 Siri adalah hasil tambah suatu jujukan. Siri terhingga mengandungi bilangan sebutan yang
terhingga manakala siri tak terhingga mengandungi bilangan sebutan tak terhingga.
5.2.1 Tatatanda hasil tambah (Sigma)
! , pemalar, .
! Siri terhingga, .
Siri tak terhingga, .

Cuba fikirkan. Adakah ini benar?


Contoh 5.2.1 Tuliskan siri yang berikut:
a)
b)
c)
Penyelesaian
a)

b) =

c) =
=
Contoh 5.2.2 Gunakan tatatanda untuk mewakili siri-siri berikut:
a)
b) 1 + hingga sebutan

c) hingga ketakterhingga.
Penyelesaian

a)
hasil tambah 5 sebutan bagi siri = .
b)
hasil tambah n sebutan bagi siri =
c)
hasil tambah takterhingga bagi siri =
Contoh 5.2.3 Tulis menggunakan tatatanda bagi mewakili siri-siri berikut:
a)
b) .
Penyelesaian
a)

Siri boleh ditulis sebagai
uarlpada perhaLlkan, klLa boleh Lullskan


b)
Siri boleh ditulis sebagai

Tulis menggunakan tatatanda bagi mewakili siri berikut:
a)
b)
c)

5.2.2 Teorem Penting Siri Terhingga
Pertimbangkan dua siri terhingga dan , maka
i.
ii. di mana = pemalar
iii.

Contoh 5.2.4 Tulis penyelesaian bagi siri berikut:
a)

b)
c)
Penyelesaian
a) + 2(5) = = 25
b)
c) = = 45

5.2.3 Siri Kuasa Integer
Berikut adalah beberapa siri kuasa integer yang penting. Kita boleh buktikan setiap rumus tersebut dengan
menggunakan prinsip aruhan matematik yang akan dipelajari pada Unit 6.


Contoh 5.2.5 Selesaikan siri berikut
a)
b)
c)
Penyelesaian
a) =

b)

c)


1. Cuba nilaikan setiap siri berikut:

5.3 SIRI ARITMETIK
Takrif 5.3 Jujukan aritmetik (J.A.) adalah suatu jujukan dengan beza antara suatu sebutan dengan
sebutan sebelumnya adalah suatu pemalar.
Jujukan aritmetik ini juga disebut janjang aritmetik. Beza malar antara suatu sebutan dengan sebutan
sebelumnya disebut beza sepunya.
Takrif 5.4 Siri aritmetik ialah hasil tambah suatu jujukan aritmetik

5.3.1 Sebutan Am suatu J.A.
Pertimbangkan jujukan . Jika jujukan adalah suatu J.A. dengan sebutan pertama dan
beza sepunya , maka kita boleh menulis J.A. sebagai
.

Sebutan pertama,
Sebutan kedua,
Sebutan ketiga,
Sebutan ke-n,
Beza sepunya,
Berikut adalah beberapa contoh yang penting. Pastikan kita sentiasa ingat rumus untuk penyelesaian
masalah.
Contoh 5.3.1 Suatu J.A. takterhingga diberi oleh
a) Cari sebutan ke-10.
b) Jika sebutan ke- ialah 81, cari nilai .
Penyelesaian:
a)
Sebutan ke-n, = 5 + (n 1)4
= 4n + 1
Sebutan ke-10, T10 = = 41
b)


Contoh 5.3.2 Diberi satu J.A. dengan sebutan ke-8 ialah 62 dan sebutan ke-16 ialah 118. Tentukan
a) Sebutan pertama dan beza sepunya
b) Sebutan ke-100
Penyelesaian:
a)
(1)

(2)
Dengan penyelesaian serentak
(2) (1),

b) Sebutan ke-100,
Contoh 5.3.3 Tunjukkan bahawa jujukan dengan sebutan ke- , adalah suatu J.A.
Penyelesaian
Sebutan ke- , .
Sebutan ke-
= Beza sepunya adalah pemalar, jujukan ialah suatu J.A..

Contoh 5.3.4 Jika J.A. terhingga diberi sebagai 333, 374, 415, . . . ,3039. Tentukan bilangan sebutan bagi
J.A. tersebut.
Penyelesaian
a)

Contoh 5.3.5 Hitung bilangan nombor di antara 100 dan 600 yang merupakan gandaan 9.
Penyelesaian
Gandaan 9: ,

1. Tentukan sebutan ke- bagi jujukan
2. Satu J.A. tak terhingga diberi sebagai .

a) Cari sebutan ke- .
b) Nilai jika .

5.3.2 Hasil Tambah Bagi J.A ( Sn )
Pertimbangkan jujukan terhingga . Jika jujukan adalah suatu J.A. dengan sebutan
pertama , sebutan terakhir dan beza sepunya , maka hasil tambah sebutan yang pertama suatu
J.A. boleh diperolehi seperti berikut,
,
. (1)
Boleh ditulis dengan siri berikut,

. (2)
Dengan mencampur (1) dan (2), kita perolehi,
.
Oleh kerana siri mengandungi sebutan maka


.
Dengan sebutan terakhir maka

.
Adakah hubungan berikut benar? Cuba fikirkan.
o
o

Contoh 5.3.6 Cari hasil tambah siri aritmetik berikut:
a) .
b) sehingga sebutan pertama.
Penyelesaian
a) , ,
, .
Sn =

.
b) , , .

.

Contoh 5.3.7 Pertimbangkan J.A. takterhingga . Cari hasil tambah bagi 10 sebutan
pertama? Cari hasil tambah bagi 10 sebutan kedua?
Penyelesaian
, ,
Hasil tambah bagi 10 sebutan pertama, .
Hasil tambah bagi 20 sebutan pertama, .
Hasil tambah bagi 10 sebutan kedua, .

Contoh 5.3.8 Hitung hasil tambah siri aritmetik berikut:

a)
b)
Penyelesaian
a) .
.
b) , bilangan sebutan.

.
Contoh 5.3.9 Hitung hasil tambah integer-integer antara 100 dan 300 yang merupakan gandaan 3 atau 5
atau kedua-duanya.
Penyelesaian
Gandaan 3 adalah J.A.: ,
,
, bilangan sebutan.
.

Gandaan 5 adalah J.A.: ,
,
, bilangan sebutan.
.
Gandaan 3 atau 5 adalah J.A.: , ,

,
bilangan sebutan
.
Hasil tambah integer-integer antara 100 dan 300 yang merupakan gandaan 3 atau 5 atau kedua-duanya

Contoh 5.3.10 Dalam satu dewan pawagam mempunyai 30 baris kerusi penonton. Pada barisan pertama,
bilangan kerusi adalah 20 buah dan tambahan satu kerusi pada barisan kedua. Tambahan satu kerusi
daripada barisan sebelumnya berterusan sehingga ke barisan terakhir. Berapakah jumlah kesemua kerusi
penonton di dalam dewan tersebut?
Seumpama hubungan


Penyelesaian

Mari kita cuba selesaikan masalah di bawah. Sebagaimana Contoh 5.3.6, nilaikan
1 a) sehingga 10 sebutan pertama.
b) sehingga 8 sebutan pertama.
c) 5 sebutan kedua.
d)

Tonton contoh-contoh penyelesaian jujukan dan siri aritmetrik di laman
hLLp://www.youLube.com/waLch?v=vlPnCbkl9w .


5.3.3 Min Aritmetik
Takrif 5.5 Pertimbangkan , dan adalah 3 sebutan yang berturutan pada J.A.. x disebut min
aritmetik bagi a dan b jika
.
Contoh 5.3.11
a) Cari min aritmetik bagi 5 dan 27.
b) Nyatakan 3 min aritmetik bagi 24 dan 52.
Penyelesaian
a) Min aritmetik =
b) J.A. terhingga dengan 5 sebutan boleh ditulis sebagai


Contoh 5.3.12 Tentukan bilangan min aritmetik bagi suatu J.A. yang sebutan pertama, beza sepunya dan
sebutan terakhir masing-masing adalah , dan .
Penyelesaian:
a = , d = ,
,
Bilangan min aritmetik = 11

5.4 SIRI GEOMETRI
Takrif 5.6 Jujukan geometri (J.G.) adalah suatu jujukan dengan nisbah di antara suatu sebutan dengan
sebutan sebelumnya adalah suatu pemalar.
Kita juga boleh menggunakan nama janjang geometri untuk J.G.. Manakala nisbah malar juga disebut
nisbah sepunya.
Takrif 5.7 Siri geometri ialah hasil tambah suatu jujukan geometri.
5.4.1 Sebutan Am suatu J.G.
Pertimbangkan jujukan . Jika jujukan adalah suatu J.G. dengan sebutan pertama dan
nisbah sepunya r, maka J.G. boleh ditulis sebagai

Sebutan pertama,
Sebutan kedua,
Sebutan ketiga,
Sebutan ke-n,
Nisbah sepunya,

Apakah berikut suatu J.G.?

Contoh 5.4.1 Suatu J.G. takterhingga diberi oleh 5, -20, 80, -320, . Cari
a) sebutan ke-
b) sebutan ke-8
Penyelesaian
a) ,

b)

Contoh 5.4.2 Pertimbangkan siri
a) Tunjukkan bahawa siri ini ialah satu J.G.
b) Cari jika .
Penyelesaian
a)
Bernilai malar
Nisbah sepunya, .
Siri itu adalah J.G.
b)


1. Tentukan sebutan ke- bagi jujukan .
2. Satu J.G. tak terhingga diberi sebagai .
c) Cari sebutan ke- .
d) Nilai jika .

5.4.2 Hasil Tambah J.G.
Pertimbangkan jujukan terhingga . Jika jujukan adalah suatu J.G. dengan sebutan
pertama dan nisbah sepunya r, maka hasil tambah n sebutan yang pertama suatu J.G. boleh diperolehi
seperti berikut ,
.
Boleh ditulis dengan siri berikut
(1)
(1) r (2)
(2) (1),
(1 r)

, atau
, .

Contoh 5.4.3 Cari hasil tambah hingga ke-7 sebutan pertama bagi J.G. berikut;
Penyelesaian
.
.
Contoh 5.4.4 Diberi suatu J.G., hasil tambah empat sebutan yang pertama adalah tujuh belas kali hasil
tambah dua sebutan yang pertama. Cari nilai nisbah sepunya jujukan ini.
Penyelesaian


atau
Contoh 5.4.5 Sebutan pertama suatu siri geometri ialah 3 dan nisbah sepunya ialah 2.5. Berapakah
bilangan sebutan yang terkecil supaya hasil tambahnya melebihi 300?
Penyelesaian

Bilangan yang terkecil = 6


Contoh 5.4.6 Seorang pekerja menyimpan RM 1000 dalam bank pada 1 Jan 2010 dan dia terus
menyimpan sejumlah wang itu pada 1 Jan setiap tahun. Faedah simpanan yang diberi oleh bank itu adalah
sebanyak 10% setahun. Jika tiada pengeluaran wang dilakukan, hitung jumlah simpanan pekerja tersebut
pada 1 Jan 2025.
Penyelesaian
Biarkan jumlah keseluruhan simpanan termasuk faedah selepas n tahun
1 Jan 2010 1 Jan 2011 1 Jan 2012 1 Jan 2013 . . . 1 Jan 2025
1000 1000(1+0.1) 1000(1+0.1)
2
1000(1+0.1)
3
. . . 1000(1+0.1)
15

1000 1000(1+0.1) 1000(1+0.1)
2
. . . 1000(1+0.1)
14

. . .
1000
Jujukan:
.

5.4.3 Min Geometri
Takrif 5.8 Pertimbangkan , dan adalah 3 sebutan yang berturutan pada suatu J.G.. disebut min
geometri bagi dan jika
.

Contoh 5.4.7 Cari nilai jika min geometri bagi sebutan dan ialah .
Penyelesaian

1. Diberi J.G. berikut
a) ,
b) ,
c)
Cari
a) nisbah sepunya
b) sebutan ke-7
c) hasil tambah hingga 7 sebutan pertama

5.4.4 Hasil Tambah J.G. Tak terhingga
Pertimbangkan suatu J.G. tak terhingga dengan sebutan pertama dan nisbah sepunya , hasil tambah
hingga n sebutan pertama J.G. diberi dengan

Manakala hasiltambah takterhingga diperolehi apabila ,

=
Jika | , dan adalah mencapah.
Jika | , dan adalah menumpu kepada .
,
Contoh 5.4.8 Hitung hasil tambah J.G. berikut
a)
b)


Penyelesaian
a)

b)

Contoh 5.4.9 Ungkapkan sebagai hasil tambah J.G. tak terhingga, kemudian tuliskan dalam bentuk
pecahan.
Penyelesaian


1. Berpandukan Contoh 5.4.8, cari hasil tambah ketakterhinggaan bagi
a)
b)
c)
2. Ungkapkan sebagai pecahan

RUMUSAN
Secara keseluruhannya, unit ini merangkumi pengenalan kepada jujukan dan siri yang terhingga serta
yang tak terhingga. Kita telah mempelajari bagaimana untuk mengenali sebutan am dan menulis jujukan
serta siri dalam bentuk tatatanda yang piawai. Pada amnya, terdapat berbagai-bagai jenis jujukan di dalam
bidang kajian matematik, walau bagaimanapun jujukan aritmetik dan geometri menjadi tumpuan kerana
kepentingannya dalam pelbagai bidang lain. Kepelbagaian contoh dalam unit ini diharap dapat membantu
pelajar memahami dengan lebih jelas akan jujukan aritmetik dan geometri, seterusnya dapat digunapakai
untuk perkembangan unit-unit lain di dalam modul ini.


KATA KUNCI
1. Sebutan Am
2. Beza sepunya
3. Nisbah sepunya
4. Jujukan terhingga
5. Jujukan takterhingga
.

JUJUKAN DAN SIRI ARITMETIK
1. Tentukan sebutan ke-8 dan ke-15 bagi jujukan
2. Satu J.A. tak terhingga diberi sebagai .
e) Cari sebutan ke-10
f) Nilai jika
3. Sebutan ke- suatu J.A. ialah . Cari beza sepunya dan nilai jika sebutan ke- adalah
86.
Latihan Summatif 5.9

4. Seorang peniaga membeli sebuah kereta mewah dengan harga RM 250000. Setiap tahun kereta itu
mengalami susut nilai sebanyak RM 15000. Jika nilai kereta pada suatu ketika adalah RM 145000,
tentukan tempoh kereta itu digunakan oleh peniaga tersebut.
5. Gaji pokok yang diterima oleh seorang guru apabila beliau mula bekerja adalah RM 2300 sebulan.
Jika kenaikan tahunan yang diterima ialah RM 175. Berapakah gaji bulanan yang diterima pada tahun
ke-8? Berapa tahun perlu guru tersebut bekerja untuk memperolehi gaji bulan melebihi RM5000?
6. Diberi suatu J.A. Cari beza sepunya dan integer jika sebutan ke- ialah 16.
7. Hasil tambah 8 sebutan yang pertama dan 8 sebutan kedua bagi suatu J.A. masing-masing ialah 124
dan 316. Tentukan sebutan pertama dan beza sepunya.
8. Hasil tambah sebutan pertama bagi J.A. ialah . Cari beza sepunya dan sebutan yang
ke-21.
9. Pertimbangkan . Tunjukkan adalah siri aritmetik dan cari nilai-nilai supaya
.
10. Tunjukkan min aritmetik bagi sebutan dan adalah , kemudian hitungkan nilai
jika sebutan ke-8 adalah 13.
11. Diberi tujuh sebutan pertama suatu J.A. sebagai . Hitung dan .

JUJUKAN DAN SIRI GEOMETRI
12. Pertimbangkan J.G. dengan sebutan ke-5 ialah 48 dan sebutan ke-3 ialah 12. Jika hasil tambah
sehingga 9 sebutan pertama adalah 513, cari sebutan pertama dan nisbah sepunya bagi jujukan ini.

13. Diberi lima sebutan pertama suatu J.G. sebagai , diberi kesemua sebutan adalah positif.
Hitung dan .
14. Diberi sebutan pertama dan nisbah sepunya bagi J.G. masing-masing adalah 7 dan 3. Berapakah
bilangan sebutan yang perlu supaya hasil tambah sebutan melebihi 1000.
15. Pertimbangkan suatu J.G. dengan nisbah sepunya , dengan . Jika hasil tambah 8 sebutan
pertama adalah 17 kali hasil tambah 4 sebutan yang pertama bagi jujukan tersebut. Cari .
16. Ahmad telah membeli sebuah rumah kos sederhana dengan harga RM135000 pada tahun 2010. Jika
harga rumah tersebut naik dengan kadar tetap 2% setahun. Cari nilai rumah tersebut pada tahun 2031.
17. Seorang peniaga telah menyimpan RM500 pada hari pertama setiap bulan ke dalam akaun simpanan
yang memberi faedah sebanyak 6% sebulan. Apakah baki simpanan beliau pada penghujung tahun
kedua?
18. Cari hasil tambah ketakterhinggaan bagi
a)
b) .
19. Ungkapkan yang berikut sebagai pecahan
a)
b)
c)
d) 1.264848.

RUJUKAN
Larson, R. and Hostetler, R.P. (2004). Algebra and Trigonometry 6
th
. Ed. Boston, MA: Houghton Mifflin.
Swokowski E.W. and Cole J.A. (2003). Algebra and trigonometry with analytic geometry I0
th
. Ed.. Brooks
Cole: Pacific Grove.
Hestenes M.D. and Hill R.O. (1986). Algebra and trigonometry . New Jersey: Prentice-Hill, Inc..

JAWAPAN LATIHAN
1. a)
b)
c)

2. a)
b)
c)
3. a)
b)
c)


1. a)
b)
c)

1. a)

b)
c)

1.
2. a) b) 49

1. a) 45
b) -80

c) -35
d)

1. 10935
2. a) b) 9

a)

.
b) .
c) .
1. a)
b)
c)
2.


1. ,
2. a)
b)
3.
4. 8 tahun
5. RM3525, 17 tahun
6. ,
7.
8. , 2
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16. RM200602.90
17. RM12779.60

18. a) b)
19. a) b) c) d)

UNIT PELAJARAN 6. Aruhan Matematik dan Siri Binomial | 130

UNIT PELAJARAN 6
ARUHAN MATEMATIK DAN SIRI BINOMIAL

HASIL PEMBELAJARAN
1. Membuktikan pernyataan dengan menggunakan prinsip aruhan matematik
2. Menakrifkan tatatanda dan
3. Mengungkapkan dengan integer positif yang kecil.
4. Menentukan sebutan ke- dalam sesuatu pengembangan binomial
5. Menentukan pekali tertentu dalam pengembangan
6. Pengembangan binomial bagi indeks integer dan indeks nisbah.
7. Membincangkan masalah dan penghampiran menggunakan pengembangan Binomial.


PENGENALAN
alam unit ini kita akan mengkaji satu bentuk pembuktian suatu pernyataan yang dikenali sebagai
aruhan matematik. Dengan menggunakan prinsip aruhan matematik ini, kita boleh gunakannya
untuk membuktikan beberapa rumus atau keputusan daripada unit pelajaran jujukan dan siri.
Pada umumnya, kita menggunakan aruhan matematik untuk membuktikan suatu pernyataan adalah benar
bagi semua nombor integer positif. Mengikut prinsip ini, jika kita diberi suatu pernyataan katakan ia Pn,
maka langkah pertama ialah membuktikan bahawa ia benar untuk P1. Biasanya pembuktian untuk P1
adalah mudah. Langkah seterusnya, kita cuba buktikan Pk+1 benar setelah diandaikan bahawa Pk sebagai
benar. Apabila kedua-dua langkah berjaya ditunjukkan, maka kita boleh simpulkan bahawa pernyataan Pn
sebagai benar.
Pada unit ini juga kita akan membincangkan siri binomial yang terbit daripada kembangan kuasa ke atas
ungkapan polinomial dengan dua sebutan. Melalui penggunaan Teorem Binomial, kita mampu
mengembangkan suatu ungkapan polinomial dengan mudah dan pantas untuk sebarang kuasa; nombor
integer positif, nombor integer negatif serta nombor nisbah. Hasilnya adalah siri yang terhingga dan tak
terhingga yang mempunyai banyak aplikasi di dalam bidang matematik.
6.1 ARUHAN MATEMATIK
Takrif 6.1 Prinsip Aruhan Matematik
Suatu pernyataan dikatakan benar bagi semua nombor integer positif jika
(i) pernyataan itu benar apabila , dan
(ii) pernyataan benar bagi , mengimplikasikan pernyataan juga benar bagi
.
D

Untuk mengaplikasikan prinsip di atas, langkah-langkah berikut perlu dipenuhi.
Katakan diberi satu pernyataan , maka kita
1) tunjukkan benar untuk ,
2) andaikan itu benar bagi , maka tunjukkan juga benar untuk .
Setelah kedua-dua langkah ditunjukkan maka kesimpulannya kita telah berjaya membuktikan pernyataan
.

Layari: hLLp://www.youLube.com/waLch?v=wblW_M_PvC8 untuk memperolehi
penjelasan logikal akan pembuktian menggunakan aruhan matematik.
Mari kita telitikan contoh-contoh di bawah.
Contoh 6.1.1 Dengan menggunakan aruhan matematik, buktikan setiap penyataan berikut:
a)
b)
c) .
Penyelesaian
a) Biarkan : .
Langkah 1, , penyataan benar kerana
:
Pada langkah
permulaan ini, kita
melabelkan pernyataan
/rumus dengan suatu
simbol yang mudah.
Langkah 1, kita cuba
buktikan nilai disebelah
kiri adalah sama
dengan disebelah
kanan apabila n=1
permulaan ini, kita
melabelkan
pernyataan/rumus
dengan suatu simbol
yang mudah

Langkah 2, andaikan penyataan benar bagi
: .
Apabila , kita buktikan

Daripada langkah (1) dan (2), kita boleh simpulkan bahawa adalah benar secara aruhan matematik
untuk semua nombor integer positif, .
b) Biarkan : .
: .
Langkah 2, andaikan penyataan benar bagi , maka
: .
Oleh itu apabila ,
:
Pada langkah 2, kita cuba
tunjukkan
dengan menggunakan
yang dianggap benar.
Setelah kita berjaya tunjukkan
Langkah 1 dan 2, kita seharusnya
menyatakan kesimpulan seperti

=
=
=
=
= .
c) Biarkan : .
:
: .
Langkah 2, andaikan penyataan benar bagi
: .
Disini kita telah berjaya
tunjukkan


Apabila ,
:
=
=
=
=
=
= .
Contoh 6.1.2 Buktikan bahawa untuk semua integer positif .
Penyelesaian
Biarkan : .

: .
Langkah 2, Kita perlu tunjukkan dengan cara mengandaikan penyataan benar bagi
iaitu
: .
Adalah sentiasa benar untuk , kita boleh andaikan dan juga
. Maka apabila ,
: .

Contoh 6.1.3 Dengan menggunakan aruhan matematik, buktikan bahawa boleh dibahagi tepat
dengan 4 untuk .
Penyelesaian
Biarkan : boleh dibahagikan dengan 4.
Langkah 1, , penyataan benar kerana hasil adalah gandaan 4.
: .

: , .
Apabila , kita perolehi
:

, adalah gandaan 4.

Contoh 6.1.4 Buktikan bahawa adalah gandaan 8 bagi semua nombor integer positif .
Penyelesaian
Biarkan : adalah gandaan 8.
Langkah 1, , penyataan benar kerana hasil adalah gandaan 8.
: .


: , .
Apabila , kita perolehi
: .
Oleh itu boleh ditulis

, adalah gandaan 8.


Buktikan penyataan berikut dengan menggunakan prinsip aruhan matematik,
1)
2)
3)
4)

6.2 TEOREM BINOMIAL
Ungkapan binomial adalah satu polinomial yang mengandungi dua sebutan seperti . Pada unit ini
kita akan mengkaji pengembangan sebagai satu siri kuasa bagi nilai adalah integer positif dan
bukan integer positif. Kembangan ungkapan binomial bagi adalah suatu integer positif boleh
diperolehi secara pendaraban biasa, walau bagaimanapun penggunaan teorem Binomial mampu memberi
penyelesaian dengan kadar yang segera. Rajah 6.1 berikut menunjukkan beberapa kembangan
untuk tujuan pengenalan.


= 1
=
=
=
=
=
Rajah 6.1 Kembangan Binomial
Terdapat beberapa hasil penting daripada pemerhatian ke atas Rajah 6.1, antaranya
! Terdapat sebutan pada setiap kembangan.
! Hasi tambah kuasa dan setiap sebutan adalah .
! Kedudukan dan adalah semetri. Perhatikan bahawa kuasa pada menyusut dengan nilai 1
dan kuasa pada pula menokok dengan nilai 1.
! Nilai pekali pada setiap kembangan menokok dan kemudian menyusut secara semetri.
Pekali bagi setiap sebutan pada pengembangan binomial dikenali sebagai pekali binomial. Untuk mencari
pekali binomial bagi sebarang sebutan kita boleh gunakan teorem berikut.


Teorem 6.1 Perkembangan suatu ungkapan binomial boleh yang diwakili sebagai
.
Di mana pekali bagi ialah . Simbol juga digunakan mewakili pekali binomial
.
Perhatian Untuk memudahkan kita mengingat kembangan , bentuk di bawah boleh digunakan
,
.
Sebutan ke bagi kembangan kuasa adalah .
Perhatikan kuasa pada dan . Apakah inferen yang dapat anda katakan?
Jika n adalah negatif, adakah kita boleh kembangkan ungkapan dengan persamaan di atas?

Perhatian Kembangan boleh diperolehi dengan daripada kembangan . Oleh itu
kita akan memperolehi
,
.

.
Sebutan ke bagi kembangan kuasa adalah .
Sebelum kita mengkaji kembangan binomial selanjutnya, tatatanda faktorial ( ! ) perlu diperkenalkan
terlebih dahulu.

Layari laman web hLLp://www.youLube.com/user/khanacademy?feaLure=waLch dan
hLLp://www.youLube.com/waLch?v=hfvms_LAZLM unLuk maklumaL Lambahan berkalLan
1eorem 8lnomlal dan seglLlga ascal.

6.2.1 Tatatanda Faktorial
Takrif 6.1 Pertimbangkan ,
i. disebut sebagai faktorial di mana
ii. dan
iii. .
Contoh 6.2.1 Cari setiap nilai berikut
a)
b)

c)
d)
Penyelesaian
a)
b)

c)

d) =
=

Contoh 6.2.2 Cari setiap pekali binomial berikut
a) b) c)
d) e)
ALau leblh mudah
dengan


Penyelesaian
a)
b)
c)
d)
e)

6.2.2 Pengembangan Binomial ( x + y )
n

Sekarang kita akan lihat bagaimana Teorem 6.1 digunakan untuk pengembangan ungkapan binomial.
Contoh 6.2.3 Tulis kembangan bagi ungkapan kuasa berikut
a)
b)
c)


Penyelesaian
a)
.
b)
,
atau

.
c)

Terdapat satu cara yang lebih mudah dan pantas untuk mendapatkan pekali binomial pada kembangan
binomial dengan kuasa n yang kecil iaitu melalui satu tatasusunan yang dinamakan Segitiga Pascal.
Merujuk Rajah 6.1, pekali-pekali bagi setiap kembangan membentuk satu tatasusunan seperti
berikut.

1
1 1
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
1 5 10 10 5 1
Rajah 6.2 Segitiga Pascal
Daripada perhatikan, setiap nombor dalam segitiga Pascal terhasil daripada hasil tambah dua nombor di
baris yang sebelumnya. Umpamanya, (baris ke-6) 10 = 4 + 6 (baris ke-5) dan (baris ke-4) 3 = 2 + 1 (baris
ke-3). Seterusnya dengan menggunakan prosedur yang serupa kita boleh menentukan pekali-pekali bagi
kembangan dengan nilai yang lebih besar.
Contoh 6.2.4 Dengan menggunakan segitiga pascal, tulis kembangan bagi ungkapan kuasa berikut
a)
b) .
Penyelesaian
a) Daripada baris ke-5 segitiga pascal: 1,4,6,4,1

.

b) Daripada baris ke-6 segitiga pascal: 1,5,10,10,5,1

.
Contoh 6.2.5
a) Cari sebutan ke-6 daripada kembangan .
b) Cari pekali dalam kembangan
c) Cari pekali kepada sebutan yang mengandungi dari kembangan .
Penyelesaian
a)

b)
Sebutan mengandungi apabila


Pekali =
c)
Sebutan mengandungi apabila

Pekali =
Contoh 6.2.6 Cari
a) sebutan tengah dalam kembangan
b) sebutan tanpa dalam kembangan
Penyelesaian
Sebutan tengah dalam kembangan adalah pada iaitu ,
a)
.

b)

Tanpa apabila , maka

.
Contoh 6.2.7 Cari kembangan dalam kuasa menaik sehingga sebutan yang
mengandungi .
Penyelesaian

=
=


Contoh 6.2.8 Cari tiga sebutan pertama dalam kuasa menaik bagi kembangan .
Penyelesaian

=
Contoh 6.2.9 Kembangkan mengikut kuasa menaik . Seterusnya guna kembangan
untuk mencari nilai betul kepada empat tempat perpuluhan.
Penyelesaian

=
=
= .
maka .


= (kepada 4 t.p.).
Contoh 6.2.10 Cari nilai betul kepada 4 tempat perpuluhan.
Penyelesaian
Kembangan yang boleh dilakukan untuk mencari adalah ungkapan dengan .

=
Gantikan

=
= = (kepada 4 t.p.)

1) Cari kembangan binomial di bawah dengan menggunakan segitiga Pascal
a)
b)
c)

2) Kembangkan yang berikut dengan menggunakan Teorem Binomial
a)
b)
c)
3) Nyatakan bilangan sebutan pada kembangan . Cari pekali bagi sebutan yang
mengandungi .

6.2.3 Pengembangan Binomial Bagi n Bukan Integer Positif dan n Nombor Nisbah.
Jika bukan suatu integer positif atau nombor nisbah, kembangan binomial adalah

Kembangan di atas merupakan satu siri tak terhingga dan terbatas untuk sahaja. Sebutan ke-
adalah .
Perhatian Tatatanda tidak boleh digunakan jika bukan integer positif atau
nombor nisbah. Oleh itu, sebutan ketidak boleh diwakili dengan .


Contoh 6.2.11 Cari empat sebutan yang pertama dalam setiap kembangan yang berikut dalam kuasa
menaik . Seterusnya nyatakan selang supaya kembangan adalah sah.
a)
b)
c)
d)
Penyelesaian
a)
=
=
Kembangan adalah sah jika iaitu | x | < atau .
b)
=

=
Kembangan adalah sah jika | iaitu | x | < atau .
c)

Kembangan adalah sah jika | x | < 1 atau .
d)
.
.
.

Maka,

Kembangan adalah sah jika iaitu atau .

Contoh 6.2.12 Gunakan kembangan binomial untuk mencari betul kepada lima tempat
perpuluhan.
Penyelesaian
Kembangan digunakan dengan .

=
Gantikan

=

=
=
= (kepada 5 t.p.)

Contoh 6.2.13 Kembangkan dalam kuasa menaik sehingga sebutan yang mengandungi .
Seterusnya nilaikan dengan menggantikan , tulis jawapan betul kepada 5 titik perpuluhan
Penyelesaian

= ,
Gantikan


= (kepada 5 t.p.)
Contoh 6.2.14 Kembangkan dalam kuasa menaik sehingga sebutan yang mengandungi
. Nyatakan selang supaya kembangan itu sah.
Penyelesaian

=

=

=

=
=
=
=
Kembangan sah apabila | 3x | < 1 atau
Kembangan sah apabila | x | < 1 atau
Oleh itu selang supaya kembangan sah adalah .

1. Nyatakan sebutan ke- bagi kembangan berikut
a)
b)
c)
2. Kembangkan ungkapan berikut sehingga 3 sebutan pertama.
a)

b)
c)

RUMUSAN
Secara ringkasnya, pelajar telah didedahkan dengan satu kaedah pembuktian yang berguna bagi
membuktikan benarnya suatu pernyataan atau rumus pada sebarang nombor integer positif. Dengan
pelbagai contoh yang ditunjukkan, diharap pelajar dapat memahami dan seterusnya mengaplikasikan
prosedur aruhan matematik dalam proses pembuktian. Pelajar juga didedahkan dengan perkembangan siri
binomial, iaitu bermula dengan teorem Binomial sehingga kepada penggunaan siri binomial dalam mencari
penghampiran kepada nombor perpuluhan yang tak terhingga.

KATA KUNCI
1. pernyataan
2. sebutan
3. segitiga Pascal
4. aruhan matematik
5. pekali binomial


1. Buktikan penyataan berikut dengan menggunakan prinsip aruhan matematik,
a)
b)
c)
d) 3 adalah faktor bagi .
e) boleh dibahagi dengan 5.
2. Cari kembangan binomial di bawah dengan menggunakan segitiga Pascal
a)
b)
c)
d) .
3. Kembangkan yang berikut dengan menggunakan Teorem Binomial
a)

b)
c) .
4. Nyatakan bilangan sebutan pada kembangan . Cari pekali bagi sebutan mengandungi x
4
.
5. Cari sebutan ke-6 bagi kembangan berikut
a)
b) .
6. Cari pekali dalam pengembangan ungkapan berikut:
a)
b)
c) .
7. Cari sebutan tengah bagi pengembangan .
8. Cari sebutan yang bebas dari dalam pengembangan
a)

b) .
9. Cari sebutan ke-5 bagi kembangan .
10. Kembangkan dan seterusnya tentukan nilai betul kepada 3 titik perpuluhan.
11. Kembangkan dan seterusnya tentukan nilai betul kepada 3 titik perpuluhan.
12. Cari 4 sebutan pertama bagi pengembangan dalam susunan kuasa menaik bagi p. Dengan
menulis , dapatkan pengembangan dalam susunan kuasa menaik sebutan
dalam . Seterusnya cari nilai betul kepada 3 titik perpuluhan.
13. Kembangkan mengikut kuasa menaik sehingga sebutan ketiga.
14. Kembangkan mengikut kuasa x menaik.
15. Kembangkan dan mengikut kuasa menaik sehingga tiga sebutan yang pertama.
Seterusnya, cari kembangan sehingga sebutan mengandungi dalam
pengembangan.
16. Cari sebutan bagi dalam pengembangan .
17. Dapatkan sebutan yang ke dalam kembangan . Seterusnya kirakan nilai sebutan
yang tidak mengandungi dan pekali bagi dalam kembangan tersebut.

18. Dapatkan sebutan ke dalam kembangan jika dikembangkan sebagai siri kuasa
menokok bagi . Cari pekali bagi dalam kembangan tersebut.
19. Dapatkan sebutan ke dalam kembangan jika dikembangkan sebagai siri kuasa
menokok bagi . Cari sebutan yang tidak mengandungi dan tentukan nilai jika nisbah pekali
dengan ialah 1:2.
20. Kembangkan sehingga 4 sebutan pertama.
21. Kembangkan dalam kuasa menaik sehingga sebutan . Kemudian nilaikan .
22. Kembangkan dalam kuasa menaik sehingga sebutan ke-3. Gunakan hasil kembangan
bagi cari nilai hampir kepada 3 tempat perpuluhan.
23. Gunakan kembangan binomial untuk mencari betul kepada lima tempat perpuluhan.
24. Cari empat sebutan pertama bagi kembangan dalam kuasa menaik dan tentukan selang
nilai x untuk kembangan sah. Seterusnya cari betul kepada lima tempat pepuluhan.
25. Kembangkan sebagai siri kuasa menokok bagi x sehingga 3 sebutan yang pertama.
Tentukan selang nilai x untuk kembangan ini diakui sah. Dengan menggunakan kembangan tersebut
dapatkan nilai hampiran bagi .


26. Kembangkan sebagai satu siri kuasa menokok bagi x sehingga sebutan yang mengandungi
. Tentukan selang bagi x supaya kembangan tersebut diakui sah. Dengan menggantikan
pada kembangan terdahulu, cari nilai penghampiran bagi sehingga 4 tempat perpuluhan.
27. Tentukan selang nilai x untuk kembangan diakui sah. Kembangkan ungkapan
yang diberi sebagai siri menokok bagi x sehingga kepada sebutan yang mengandungi . Dengan
menggantikan dalam ungkapan yang diberi dan menggunakan kembangan yang didapati
tunjukkan nilai hampiran ialah .

RUJUKAN
Larson, R. and Hostetler, R.P. (2004). Algebra and Trigonometry 6
th
. Ed. Boston, MA: Houghton Mifflin.
Swokowski E.W. and Cole J.A. (2003). Algebra and trigonometry with analytic geometry I0
th
. Ed.. Brooks
Cole: Pacific Grove.
Hestenes M.D. and Hill R.O. (1986). Algebra and trigonometry . New Jersey: Prentice-Hill, Inc..


JAWAPAN

1. a)
b)
c)
2. a)
b)
c)
3.

1. a)
b)
c)
2. a)
b)
c)


2. a)
e)
f)
g)
3. a)
b)
c)
4.
5. a)
b)
6. a)

b)
c)
7.

8. a)
b) :
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18. .
19.
20.

21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.

UNIT PELAJARAN 7
PENGENALAN KEPADA FUNGSI DAN GRAF
HASIL PEMBELAJARAN
1. Membezakan antara hubungan yang merupakan fungsi dan hubungan
yang bukan fungsi.
2. Menentukan domain dan julat bagi sesuatu fungsi.
3. Mengenalpasti fungsi-fungsi asas serta graf bagi fungsi-fungsi terse-
but.
4. Melakar dan melukis graf bagi fungsi-fungsi asas.
PENGENALAN
K
onsep fungsi merupakan salah satu idea yang utama dalam mate-
matik. Istilah fungsi mula diperkenalkan oleh Rene Descartes
dalam tahun 1637. Menurut beliau sesuatu fungsi itu hanyalah
merupakan kuasa integer bagi x: Gottfried Wilheim von Liebniz (1646 -
1716) yang banyak menumpukan perhatian kepada bahagian geometri da-
lam matematik, menggunakan istilah fungsi untuk melambangkan sebarang
189
UNIT PELAJARAN 7. Pengenalan kepada Fungsi dan Graf | 190
kuantiti berkaitan dengan sesuatu lengkung, seperti koordinat sesuatu titik
pada lengkung. Leonhard Euler (1707 - 1783) menggunakan istilah fungsi
sebagai sesuatu persamaan atau rumus yang melibatkan pembolehubah
dan pemalar. Idea beliau tentang fungsi selaras dengan idea fungsi yang
kerap digunakan hari ini dalam kursus-kursus prakalkulus. Seterusnya,
penggunaan fungsi dalam menyelidik persamaan aliran haba oleh Lejuene
Dirichlet (1805 - 1859) membawa kepada takrifan fungsi yang lebih luas.
Beliau menghuraikan fungsi sebagai satu peraturan atau kesepadanan an-
tara dua set.
T
opik Pengenalan Fungsi dan Graf ini akan membincangkan ten-
tang hubungan dan fungsi, fungsi-fungsi asas dan bentuk grafnya.
Pengetahuan sedia ada yang perlu dikukuhkan untuk membantu
anda antaranya ialah set.
7.1 Hubungan dan Fungsi
7.1.1 Hasildarab Cartesian
Takrifan 7.1 (Hasildarab Cartesian) Diberi set X dan set Y: Hasildarab
Cartesian, yang ditulis sebagai X Y; adalah suatu set yang elemen-
elemennya adalah dalam bentuk bentuk pasangan tertib (x; y), iaitu,
X Y = (x; y) [ x X; y Y
(7.1)
Contoh 7.1 Katakan set X = a; b; c dan set Y = u; v : Cari X Y dan
Y X:
Selesaian 7.1
X Y = (a; u) ; (a; v) ; (b; u) ; (b; v) ; (c; u) ; (c; v)
dan
Y X = (u; a) ; (u; b) ; (u; c) ; (v; a) ; (v; b) ; (v; c)
Catatan 7.1 Daripada contoh di atas, beberapa perkara perlu diberi perha-
tian:
1. Bilangan elemen dalam set X yang ditulis sebagai [X[ ; ialah 3; iaitu:
[X[ = 3
dan bilangan elemen dalam set Y ialah 2; iaitu:
[Y [ = 2
2. Bilangan elemen dalam set X Y dan Y X ialah 6; iaitu:
[X Y [ = [Y X[ = 6
3. Oleh kerana elemen-elemen dalam set-set X Y dan Y X adalah
dalam bentuk pasangan-pasangan tertib, elemen-elemen dalam
kedua-dua set tersebut adalah TIDAK SAMA antara satu sama lain,
iaitu:
(a; u) ,= (u; a)
(a; v) ,= (v; a)
.
.
.
(c; v) ,= (v; c)
Justeru, kedua-dua set tersebut dikatakan tidak sama, iaitu:
X Y ,= Y X
7.1.2 Hubungan
Takrifan 7.2 (Hubungan) Diberi set X dan set Y: Suatu hubungan R dari
set X ke set Y ialah suatu subset kepada hasildarab Cartesian XY; iaitu:
R = (x; y) [ x X; y Y _ X Y
(7.2)
Elemen x X dikatakan berhubung dengan elemen y Y jika dan hanya
jika (x; y) R; dan sebaliknya jika dan hanya jika (x; y) = R:
Contoh 7.2 Katakan set X = Y = 1; 2; 3 : Ditakrifkan R sebagai hubu-
ngan dari set X ke set Y jika dan hanya jika x < y untuk kesemua x X
dan y Y: Cari hubungan R:
Selesaian 7.2 Secara keseluruhannya didapati hasildarab Cartesian
X Y = (1; 1) ; (1; 2) ; (1; 3) ; (2; 1) ; (2; 2) ; (2; 3) ; (3; 1) ; (3; 2) ; (3; 3)
Elemen-elemen dalam set X dan Y yang menepati takrifan hubungan di
atas adalah
1 < 2 =(1; 2) R
1 < 3 =(1; 3) R
2 < 3 =(2; 3) R
Maka hubungan R adalah:
R = (1; 2) ; (1; 3) ; (2; 3)
Catatan 7.2 Perhatikan bahawa:
1. R _ X Y:
2. 2 1: Oleh yang demikian, (2; 1) = R:
Hubungan dalam Contoh (7.2) boleh digambarkan dengan lebih jelas
dengan menggunakan gambarajah anak panah seperti berikut
1
2
3
1
2
3
X Y
R
R = (1; 2) ; (1; 3) ; (2; 3)
Cuba anda senaraikan hubungan S sekiranya S ditakrifkan seba-
gai hubungan dari set X ke set Y jika dan hanya jika x > y untuk kesemua
x X dan y Y: Cuba anda kirkan juga adakah R ' S = X Y ?
7.1.3 Fungsi
Takrifan 7.3 (Fungsi) Diberi set X dan set Y: Suatu fungsi f dari set X ke
set Y; yang dilambangkan sebagai
f : X Y
adalah suatu hubungan dari set X ke set Y demikian sehingga setiap ele-
men x X dihubungkan secara unik kepada elemen y Y:
x y
X Y
f
f : X Y
Catatan 7.3 Ciri-ciri yang berkaitan dengan suatu fungsi adalah:
1. Semua fungsi adalah juga hubungan, tetapi bukan semua hubungan
adalah fungsi.
2. Suatu fungsi f : X Y dari set X ke set Y juga merupakan suatu
hubungan demikian sehingga tiada dua pasangan tertib (x
1
; y
1
) dan
(x
2
; y
2
) yang mempunyai koordinat pertama yang sama tetapi koordi-
nat kedua yang berbeza. Ini bermaksud, jika x
1
= x
2
; maka y
1
= y
2
:
3. Setiap elemen dalam set X mesti dipadankan dengan suatu elemen
dalam set Y:
4. Boleh terdapat elemen dalam set Y yang tidak dipadankan dengan
sebarang elemen dalam set X:
5. Boleh terdapat dua atau lebih elemen dalam set X yang dipadankan
dengan elemen yang sama dalam set Y:
Contoh 7.3 Katakan set X = 1; 2; 3; 4 dan set Y = a; b; c : Lukis satu
gambarajah anak panah yang menunjukkan fungsi dari X ke Y:
Selesaian 7.3 Contoh fungsi f dari set X ke set Y ditunjukkan dalam gam-
barajah anak panah di bawah:
a
b
c
d
1
2
3
X Y
f
f =
(a; 1) ; (b; 2) ; (c; 1) ; (d; 2)
Cubalah anda lukiskan contoh-contoh fungsi yang lain berdasarkan
set X dan Y seperti di atas.
Contoh 7.4 Dalam gambarajah-gambarajah anak panah berikut, tentukan
hubungan yang merupakan fungsi dan hubungan yang bukan fungsi. Je-
laskan jawapan anda.
(a)
1
2
3
4
a
b
c
X Y
f
(b)
1
2
3
4
a
b
c
X Y
g
Selesaian 7.4
(a) f adalah bukan fungsi kerana elemen 1 dalam set X dipadankan de-
ngan dua elemen dalam set Y:
(b) g adalah bukan fungsi kerana elemen 2 dalam g tidak dipadankan de-
ngan mana-mana elemen dalam Y:
7.1.4 Perwakilan Sesuatu Fungsi
Sepertimana yang telah dibincangkan dalam bahagian di atas, suatu fungsi
f dari set X ke set Y merupakan satu hubungan khas di mana setiap
elemen x dalam set X dihubungkan ke suatu elemen y yang unik dalam
set Y . Oleh kerana fungsi juga merupakan suatu hubungan, perwakilan
fungsi f sebagai set pasangan tertib
f = (x; y) [ x X; y Y
(7.3)
boleh digunakan dalammatematik. Namun demikian di dalamaljabar adalah
menjadi lebih lumrah untuk mewakili fungsi dengan persamaan atau rumus
yang melibatkan dua (atau lebih) pembolehubah. Umpamanya, persamaan
y = x
2
mewakilkan pembolehubah y sebagai suatu fungsi bagi pembolehubah
x: Dalam persamaan ini, x adalah pembolehubah tak bersandar dan y
adalah pembolehubah bersandar.
Cuba anda kirkan adakah semua persamaan mewakili fungsi?.
Contoh 7.5 Tentukan sama ada persamaan-persamaan berikut mewakili y
sebagai fungsi bagi x:
(a) x
2
+ y = 1
(b) x
2
y
2
= 1
Selesaian 7.5
(a) Selesaikan y dalam sebutan x:
x
2
+ y = 1
y = 1 x
2
Didapati bahawa untuk setiap nilai x; satu dan hanya satu nilai y sa-
haja yang diperolehi. Oleh yang demikian, y adalah fungsi bagi x:
(b)
x
2
y
2
= 1
y
2
= 1 + x
2
y =
_
1 + x
2
Tanda menunjukkan bahawa dua nilai y diperolehi untuk satu nilai
x: Sebagai contoh, jika x = 1; maka,
y =
_
1 + 1
=
_
2
dan ini bertentangan dengan konsep fungsi berdasarkan Taktifan (7.3).
Oleh yang demikian, y bukan fungsi bagi x:
7.1.5 Tatatanda Bagi Fungsi
Jika y adalah fungsi bagi x; kita boleh menggunakan tatatanda f (x) untuk
mewa kili y; iaitu
y = f (x)
(7.4)
bagi menunjukkan elemen x X berhubung dengan elemen y Y , seba-
gai menggantikan tatatanda (x; y) f sepetimana yang telah dibincangkan
dalam konteks hubungan. Tatatanda f (x) dibaca sebagai "nilai bagi f
pada x " di mana f adalah nama fungsi terbabit. Umpamanya, persamaan
y = 1 x
2
di dalam contoh di atas menghuraikan y sebagai fungsi bagi x:
Persamaan tersebut boleh ditulis sebagai
y = f (x) = 1 x
2
Kita menggunakan y dan f (x) adalah secara saling bergantian. Kita
juga boleh mengunakan huruf lain selain daripada f: Umpamanya, g (x) =
1 x
2
adalah merujuk kepada fungsi yang sama seperti f (x) = 1 x
2
:
Contoh 7.6 Katakan x X = 1; 0; 1; 2; 3 dan persamaan y = f (x) =
2x + 3 adalah fungsi bagi x: Cari f:
Selesaian 7.6
f (1) = 2 (1) + 3 = 1
f (0) = 2 (0) + 3 = 3
f (1) = 2 (1) + 3 = 5
f (2) = 2 (2) + 3 = 7
f (3) = 2 (3) + 3 = 9
Dalam contoh ini,
f = (1; 1) ; (0; 3) ; (1; 5) ; (2; 7) ; (3; 9)
Catatan 7.4 Tatatanda f (x) bukan bermaksud f didarab dengan x:
7.1.6 Domain dan Julat Bagi Suatu Fungsi
Takrifan 7.4 (Domain dan Julat) Katakan f : X Y adalah fungsi f dari
set X ke set Y: Domain (input) bagi f, Dom(f) ialah
Dom(f) = x X [ f (x) = y
(7.5)
dan julat (output) bagi f; Ran(f) ialah
Ran(f) = y Y [ y = f (x)
(7.6)
Contoh 7.7 f = (1; 1) ; (0; 3) ; (1; 5) ; (2; 7) ; (3; 9) : Cari Dom(f) dan
Ran(f) :
Selesaian 7.7 Dom(f) = 1; 0; 1; 2; 3 = X dan Ran(f) = 1; 3; 5; 7; 9 :
Domain bagi fungsi f yang diwakili dengan set pasangan tertib seperti
dalam contoh di atas jelas dan mudah diperolehi dengan hanya menda-
patkan nilai-nilai koordinat pertama bagi set pasangan tertib tersebut man-
akala julat bagi f pula adalah nilai-nilai koordinat kedua. Nilai-nilai ini berada
dalam set integer Z: Selalunya suatu fungsi yang diwakili oleh persamaan,
domainnya tidak dinyatakan. Dalam kes ini, domain bagi fungsi tersebut
adalah set bagi semua nombor nyata R di mana fungsi tersebut tertakrif.
Contoh 7.8 Cari domain dan julat bagi fungsi f (x) =
1
x
2
4
di mana x R:
Selesaian 7.8 Fungsi f (x) =
1
x
2
4
mempunyai domain yang mengan-
dungi semua nombor nyata x kecuali x = 2: Kedua-dua nilai x ini tidak
termasuk dalam domain bagi f kerana pembahagian dengan sifar adalah
tidak tertakrif. Justeru,
Dom(f) = x R [ x ,= 2 = (; 2) ' (2; 2) ' (2; ):
Julat bagi f pula bergantung kepada domain f: Apabila kita masukkan nilai
x Dom(f); maka nilai f adalah terdiri dari semua nombor nyata. Maka:
Ran(f) = R:
Contoh 7.9 Cari domain dan julat bagi fungsi g (x) =
_
x di mana x R:
Selesaian 7.9 Domain bagi g ialah semua nilai x _ 0; iaitu
Dom(g) = x R [ x _ 0 = [0; ):
Apabila dimasukkan nilai-nilai x _ 0 dalam g; maka g akan mengambil
nilai-nilai dari 0 hingga inniti. Maka
Ran(g) = g(x [ g(x) _ 0 = [0; ):
Catatan 7.5 Dalam dua contoh di atas, secara amnya, domain bagi suatu
fungsi mengecualikan nilai-nilai x yang boleh menyebabkan pembahagian
dengan sifar dan punca genap nombor negatif.
Contoh 7.10 Dapatkan domain dan julat bagi setiap fungsi berikut:
(a) f = (2; 1) ; (1; 2) ; (0; 1) ; (1; 2) ; (2; 1)
(b) g (x) =
1
x
2
+ x 6
(c) h(x) =
_
3 x
(d) Luas bagi suatu bulatan: A = r
2
:
Selesaian 7.10
(a) Dom(f) = 2; 1; 0; 1; 2 ; Ran(f) = 1; 2:
(b) Dom(g) = x R [ x ,= 3 atau 2 ; Ran(g) = (; )
(c) Dom(h) = x R [ x _ 3 = (; 3]; Ran(h) = [0; )
(d) Perhatikan bahawa persamaan A = r
2
boleh juga ditulis sebagai
fungsi A; iaitu:
A(r) = r
2
Justeru, Dom(A) = [0; ); dan Ran(A) = [0; ):
7.1.7 Graf Bagi Suatu Fungsi
Seperti juga hubungan, suatu fungsi boleh digambarkan (diwakili) dengan
menggunakan graf. Dalam bahagian ini, kita akan membincangkan fungsi
dari perspektif geometri. Graf bagi suatu fungsi merupakan koleksi pa-
sangan-pasangan tertib (x; f (x)) demikian sehingga x berada dalam do-
main f. Dalam hal ini,
x = jarak berarah dari paksi-y
f (x) = jarak berarah dari paksi-x
Contoh 7.11 Diberi graf bagi suatu fungsi dalam rajah di bawah. Cari do-
main dan julat bagi fungsi tersebut.
y
x
(-3, -4)
(3, 4)
y = f(x)
Domain
J
u
l
a
t
Selesaian 7.11
Dom(f) = x R [ 3 _ x < 3 : Perhatikan bahawa x = 3 tidak ter-
masuk dalam domain f:
Ran(f) = x R [ 4 _ x < 4 :
7.1.8 Ujian Garis Mencancang
Berdasarkan takrifan fungsi, selebih-lebihnya hanya satu nilai y sahaja yang
sepadan dengan satu nilai x yang diberi. Justeru, jika dilukis satu garis men-
cancang pada suatu graf fungsi, ia akan bersilang hanya sekali. Kaedah
bagi menentukan suatu graf tersebut mewakili y sebagai fungsi x ini dina-
makan kaedah Ujian Garis Mencancang.
Contoh 7.12 Manakah antara ketiga-tiga contoh graf yang ditunjukkan di
bawah ini merupakan suatu graf fungsi?
y
x
(a)
y
x
(b)
y
x
(c)
Selesaian 7.12 Graf (a) dan (b) adalah graf bagi persamaan bukan fungsi
manakala graf (c) merupakan graf fungsi.
1. Manakah antara hubungan berikut merupakan fungsi? Nyatakan ala-
san anda.
(a) (1; 2); (2; 3); (3; 4)
(b) (1; 2); (1; 3); (2; 4)
(c) (9; 3); (9; 3); (4; 2); (0; 0)
(d)
1
2
3
4
a
b
c
X Y
h
2. Untuk persamaan di bawah, tentukan samada y merupakan fungsi x:
Nyatakan alasan anda.
(a) y = 3x
3
(b) y =
_
4x
(c) xy = 1
3. Nyatakan domain dan julat bagi fungsi-fungsi di bawah:
(a) f(x) = 3 x
2
(b) g(x) =
3
_
x
(c) f(x) = x
3
+ 1
(d) h(x) =
_
x + 2
(e) g(x) =
x
3
+ 1
x
2
1
4. Jika f = x
3
5x 2; cari
(a) f(2)
(b) f(3=2)
(c) f(0)
5. Jika F(t) =
t
3
+ 2t
t 1
; cari
(a) F(2)
(b) F(x)
(c) F(x)
6. Dengan menggunakan kaedah Ujian Garis Mencancang, graf man-
akah yang di bawah merupakan graf fungsi?
y
x
(a)
y
x
(b)
7.2 Fungsi-Fungsi Asas dan Bentuk Graf Mereka
Mengenali fungsi-fungsi asas dan graf-graf mereka dapat membantu kita
membina intuisi bentuk asas graf untuk jenis-jenis fungsi yang berbeza.
Pengetahuan tentang ciri-ciri asas serta bentuk-bentuk graf-graf tersebut
dapat membantu kita dalam teknik melakar dan melukis graf yang akan
dipelajari nanti. Terdapat enam fungsi-fungsi asas dan graf-graf mereka
yang akan dibincangkan dalam bahagian ini. Fungsi-fungsi asas tersebut
ialah:
Fungsi Linear.
Fungsi Nilai Mutlak.
Fungsi Kuasa Dua.
Fungsi Kuasa Tiga.
Fungsi Punca Kuasa Dua.
Fungsi Salingan.
7.2.1 Fungsi Linear dan Grafnya
Suatu fungsi linear adalah fungsi yang ditakrifkan sebagai satu persamaan
dalam bentuk
f (x) = ax + b; a; b R; dan a ,= 0
(7.7)
Graf bagi fungsi linear f (x) = ax + b adalah sama seperti graf bagi
persamaan linear (persamaan garis lurus) y = ax + b; di mana a adalah
kecerunannya dan b adalah pintasan pada paksi-y: Jika a = 0; maka kita
akan perolehi f (x) = b; iaitu dinamakan fungsi malar. Jika a = 1 dan
b = 0; maka kita perolehi f (x) = x; iaitu dinamakan fungsi identiti.
Contoh graf-graf bagi fungsi linear, fungsi pemalar dan fungsi identiti
ditunjukkan dalam rajah di bawah.
x
y
Fungsi Linear
f (x) = ax + b
Dom(f) = Ran(f) =
R
x
y
Fungsi Malar
f (x) = b
Dom(f) = R
Ran(f) = b
x
y
Fungsi Identiti
f (x) = x
Dom(f) = Ran(f) =
R
Bagi fungsi linear dan fungsi identiti, Dom(f) = Ran(f) = R = (; ) ;
manakala domain dan julat bagi fungsi malar,
Dom(f) = R = (; ) ; Ran(f) = b R :
7.2.2 Fungsi Nilai Mutlak dan Grafnya
Fungsi nilai mutlak ialah suatu fungsi yang ditakrifkan sebagai
f (x) = [x[
(7.8)
Graf bagi fungsi nilai mutlak f (x) = [x[ ditunjukkan dalamrajah di bawah.
x
y
f (x) = [x[
Dom(f) = R
Ran(f) = [0; )
7.2.3 Fungsi Kuasa Dua dan Grafnya
Suatu fungsi kuasa dua ialah fungsi dalam bentuk
f (x) = ax
2
; a R 0
(7.9)
Graf bagi fungsi kuasa dua f (x) = ax
2
adalah berbentuk parabola dan
ditunjukkan dalam rajah di bawah.
x
y
f (x) = ax
2
Dom(f) = R
Ran(f) = [0; )
7.2.4 Fungsi Kuasa Tiga dan Grafnya
Suatu fungsi kuasa tiga ialah fungsi dalam bentuk
f (x) = ax
3
; a R 0
(7.10)
Graf bagi fungsi kuasa tiga f (x) = ax
3
ditunjukkan dalamrajah di bawah.
x
y
f (x) = ax
3
Dom(f) = Ran(f) = R
7.2.5 Fungsi Punca Kuasa Dua dan Grafnya
Suatu fungsi punca kuasa dua adalah dalam bentuk
f (x) =
_
x
(7.11)
Graf bagi fungsi punca kuasa dua ditunjukkan dalam rajah di bawah.
x
y
f (x) =
_
x
Dom(f) = Ran(f) =
[0; )
Keseluruhan graf-graf fungsi asas ditunjukkan di bawah:
x
y
f(x)
Fungsi Pemalar,
f (x) = c
x
y
f(x)
Fungsi Identiti
f (x) = x
x
y
f(x)
Fungsi Linear,
f (x) = ax + b
x
y
f(x)
Fungsi Nilai Mutlak,
f (x) = [x[
x
y
f(x)
Fungsi Kuasa Dua,
f (x) = x
2
x
y
f(x)
Fungsi Kuasa Tiga,
f (x) = x
3
x
y
f(x)
g(x) = -f(x)
Fungsi Punca Kuasa
Dua, f (x) =
_
x
7.2.6 Melakarkan Graf Fungsi Asas
Cara mudah untuk melakar graf fungsi adalah dengan mendapatkan be-
berapa titik, kemudian plotkan titik-titik tersebut dan sambungkan titik-titik
tersebut. Walaubagaimana pun bentuk asas bagi graf tersebut perlu dike-
nalpasti dahulu.
Contoh 7.13 Pertimbangkan fungsi f(x) = [x[ 2: Lakarkan graf dan ten-
tukan domain dan julat fungsi tersebut.
Selesaian 7.13 f(x) = [x[ 2 adalah fungsi nilai mutlak dan ianya berben-
tuk V.
Pilih beberapa nilai x dan cari f(x):
x 2 1 0 1 2
f(x) = [x[ 2 0 1 2 -1 0
Plotkan titik-titik di atas dan sambungkan titik-titik tersebut sehingga
terbentuk V seperti rajah di bawah.
x
f(x)
-2
-2 2
-4
4
f(x) = [x[ 2
Dom(f) = (; ); dan Ran(f) = [2; ):
1. Diberi fungsi f(x) = 2x 1:
(a) Apakah jenis fungsi f?
(b) Dapatkan nilai-nilai f untuk x = 3; 2; 1; 0; 1; 2; 3:
(c) Plotkan titik-titik (x; f(x)) dan sambungkan titik-tik tersebut untuk
mendapatkan graf fungsi f:
(d) Nyatakan Dom(f) dan Ran(f):
2. Diberi fungsi f(x) = x
2
2x 8:
(a) Apakah jenis fungsi f?
(b) Dapatkan nilai-nilai f untuk x = 2; 1; 0; 1; 2; 3; 4:
(c) Plotkan titik-titik (x; f(x)) dan sambungkan titik-tik tersebut untuk
mendapatkan graf fungsi f:
(d) Nyatakan Dom(f) dan Ran(f):
RUMUSAN
Dalam Unit 7 ini kita membincangkan konsep hubungan dan fungsi. Kon-
sep fungsi diperdalamkan dengan membincangkan antara lain bagaimana
menentukan sesuatu hubungan adalah fungsi dan bagaimana menentukan
domain dan julat sesuatu fungsi. Fungsi-fungsi asas, graf mereka dan
bagaimana melakarkan fungsi-fungsi tersebut juga dibincangkan dalam unit
ini.
KATA KUNCI
Hubungan, Fungsi, Domain, Julat, Fungsi-fungsi asas.
LATIHAN SUMATIF 7
1. Nyatakan Betul(B) atau Salah(S) bagi penyataan di bawah. Jelaskan
jawapan anda.
(a) Sebarang set pasangan tertib-pasangan tertib adalah fungsi.
(b) Perimeter bulatan adalah fungsi diameter.
(c) Persamaan y = x
2
adalah fungsi.
(d) Setiap hubungan adalah fungsi.
(e) Domain sesuatu fungsi adalah set koordinat y:
2. Di antara set pasangan tertib berikut, yang manakah merupakan fungsi.
Nyatakan alasan anda.
(a) (1; 2); (2; 3); (3; 4); (4; 5)
(b) (2; 1); (3; 1); (4; 1); (5; 1)
(c) (1; 5); (2; 6); (3; 7); (3; 8)
3. Adakah set (x; y) [ x
2
+ y
2
= 1 merupakan fungsi?
4. Nyatakan domain dan julat bagi fungsi-fungsi berikut:
(a) f(x) = 2x 6
(b) g(x) =
_
3 x
(c) h(x) = [x[ 3
(d) f(x) =
1
x
2
2
5. Katakan f(x) = 3x2; g(x) = x
2
+3x2 dan h(x) = [x + 2[ :Kirakan
yang berikut:
(a) f(0)
(b) f(4)
(c) g(2)
(d) h(3)
(e) h(4:236)
(f) f(2) + g(3)
RUJUKAN
1. Aufmann, R.N., Barker, V.C., Lockwood, J.S. (2000). Intermediate Al-
gebra with Application, 5
th
Ed. Houghton Mifin Company. Boston,
MA.
2. Dugopolski, M. (2009). Elementary and Intermediate Algebra, 3
rd
ed.
IL: McGraw-Hill.
3. Gustafson, R.D., Frisk, P.D., (1999). Algebra for College Students, 5
th
Ed. Brooks/Cole Publishing Company. CA.
4. Larson, R.E., Hostetler, R.P., Edwards, B.H., Heyd, D.E. (1997). Col-
lege Algebra: A Graphing Approach, 2
nd
Ed. Houghton Mifin Com-
pany. Boston, MA.
5. Spiegel, M.R. & Moyer, R.E. (2006). Schaums Outlines: College Al-
gebra, 3
rd
ed. NY: McGraw-Hill.
JAWAPAN
1. (a) Fungsi
(b) Bukan Fungsi
(c) Bukan Fungsi
(d) Fungsi
2. (a) Fungsi
(b) Fungsi
(c) Fungsi
3. (a) Dom(f) = R; Ran(f) = (; 3]
(b) Dom(g) = R; Ran(g) = R
(c) Dom(f) = R; Ran(f) = R
(d) Dom(h) = [2; ); Ran(h) = [0; )
(e) Dom(g) = R kecuali x = 1 dan x = 1; Ran(g) = R kecuali 0
4. (a) f(2) = 0
(b) f(3=2) = 17=8
(c) f(0) = 2
5. (a) F(2) = 4
(b) F(x) =
x
3
+ 2x
x 1
(c) F(x) =
x
3
+ 2x
x + 1
6. (a) Bukan Fungsi
(b) Fungsi
1. (a) Fungsi Linear
(b)
x 3 2 1 0 1 2 3
f(x) 7 5 3 1 1 3 5
(c)
x
y
-2 2 4 -4
2
4
6
-2
-4
6
(d) Dom(f) = R; Ran(f) = R
2. (a) Fungsi Kuasa Dua
(b)
x 2 1 0 1 2 3 4
f(x) 0 5 8 9 8 5 0
(c)
f(x)
0
(d) Dom(f) = R; Ran(f) = [9; )
LATIHAN SUMATIF 7
1. (a) S
(b) B
(c) B
(d) S
(e) S
2. (a) Fungsi
(b) Fungsi
(c) Bukan fungsi
3. Bukan fungsi
4. (a) Dom(f) = R; Ran(f) = R
(b) Dom(g) = (; 3], Ran(g) = [0; )
(c) Dom(h) = R, Ran(h) = [3; )
(d) R kecuali x =
_
2 dan x =
_
2; Ran(g) = R kecuali 0:
5. (a) f(0) = 2
(b) f(4) = 10
(c) g(2) = 12
(d) h(3) = 1
(e) h(4:236) = 2:236
(f) f(2) + g(3) = 2
UNIT PELAJARAN 8
GABUNGAN ARITMETIK BAGI FUNGSI
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menjalankan operasi asas ke atas fungsi.
2. Menjalankan operasi komposisi ke atas fungsi.
3. Menjalankan operasi songsangan ke atas fungsi.
4. Menyelesaikan masalah yang melibatkan fungsi.
PENGENALAN
S
eperti mana dua nombor nyata boleh digabung dengan operasi
penambahan, penolakan, pendaraban dan pembahagian untuk
menghasilkan nombor nyata yang baru, dua fungsi juga boleh di-
gabung dengan operasi-operasi yang sama dan operasi-operasi yang lain
bagi mendapatkan fungsi yang baru. Gabungan ini dinamakan gabungan
aritmetik fungsi. Bila membincangkan tentang gabungan, domain fungsi
yang terlibat mestilah sentiasa dipertimbangkan supaya gabungan tertakrif
dimana julat fungsi gabungan dapat dinyatakan dengan jelas.
217
UNIT PELAJARAN 8. Gabungan Aritmetik Bagi Fungsi | 218
D
alam Unit 8 ini kita akan pertimbangkan gabungan ke atas fungsi
dengan operasi asas, operasi komposisi dan operasi songsan-
gan.
8.1 Operasi Asas Ke Atas Fungsi
Operasi asas ke atas fungsi melibatkan operasi penambahan, penolakan,
pendaraban dan pembahagian.
Contoh 8.1 Cari hasiltambah, hasiltolak, hasildarab dab hasilbahagi fungsi
f (x) = 2x + 3 dan g (x) = x
2
1:
Selesaian 8.1 Kita dapat membentuk hasiltambah, hasiltolak, hasildarab
dan hasilbahagi fungsi f dan g seperti berikut:
f (x) + g (x) = (2x + 3) +
_
x
2
1
_
= x
2
+ 2x + 2
f (x) g (x) = (2x + 3)
_
x
2
1
_
= x
2
+ 2x + 4
f (x) g (x) = (2x + 3)
_
x
2
1
_
= 2x
3
+ 3x
2
2x 3
f (x)
g (x)
=
2x + 3
x
2
1
; x ,= 1
Domain bagi suatu gabungan bagi fungsi f dan g dengan operasi-operasi
asas adalah persilangan domain bagi f dan domain bagi g. Walauba-
gaimana pun bagi kes
f (x)
g (x)
; batasan tambahan diberikan dengan g (x) ,= 0:
Julat bagi gabungan tersebut adalah bergantung kepada domainnya.
Secara amnya, kita dapat takrifkan gabungan bagi fungsi dengan operasi-
operasi asas seperti berikut:
Takrifan 8.1 Diberi dua fungsi f dan g, fungsi-fungsi f + g; f g; f g; dan
f
g
ditakrifkan seperti berikut:
a. Fungsi Hasiltambah: (f + g) (x) = f (x) + g (x) :
b. Fungsi Hasiltolak: (f g) (x) = f (x) g (x) :
c. Fungsi Hasildarab: (f g) (x) = f (x) g (x) :
d. Fungsi Hasilbahagi:
_
f
g
_
(x) =
f (x)
g (x)
; dengan syarat g (x) ,= 0:
Takrifan 8.2
(a) Dom(f + g) = Dom(f g) = Dom(f g) = Dom(f) Dom(g):
(b) Dom(
f
g
) = (Dom(f) Dom(g)) kecuali nilai x apabila g(x) = 0:
(c) Ran(f + g); Ran(f g); Ran(f g) dan Ran
_
f
g
_
bergantung kepada
domain masing-masing.
Contoh 8.2 Katakan f (x) = 2x+1 dan g (x) = x
2
+2x1: Cari (f + g) (x) ;
(f g) (x) ; (f g) (x) ; dan
_
f
g
_
(x) ; dan tentukan domain dan julat masing-
masing.
Selesaian 8.2
(a)
(f + g) (x) = f (x) + g (x)
= (2x + 1) +
_
x
2
+ 2x 1
_
= x
2
+ 4x
Dom(f) = Dom(g) = R: Jadi, Dom(f + g) = R:Oleh kerana Dom(f +
g) = R; maka Ran(f + g) adalah [4; ): Berikut adalah gambaran
bagi graf-graf f; g dan f + g:
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
f (x) = 2x + 1
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
g (x) = x
2
+ 2x + 1
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
(f + g) (x) = x
2
+ 4x
(b)
(f g) (x) = f (x) g (x)
= (2x + 1)
_
x
2
+ 2x 1
_
= x
2
+ 2
Dom(f) = Dom(g) = R: Jadi, Dom(f g) = R: Oleh kerana Dom(f
g) = R; maka Ran(f + g) adalah (; 2]: Berikut adalah gambaran
bagi graf-graf f; g dan f g:
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
f (x) = 2x + 1
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
g (x) = x
2
+2x + 1
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
(f g) (x) = x
2
+2
(c)
(f g) (x) = f (x) g (x)
= (2x + 1)
_
x
2
+ 2x 1
_
= 2x
3
+ 5x
2
1
Dom(f) = Dom(g) = R: Jadi, Dom(f g) = R: Oleh kerana Dom(f
g) = R; maka Ran(f + g) adalah (; ): Berikut adalah gambaran
bagi graf-graf f; g dan f g:
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
f (x) = 2x + 1
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
g (x) = x
2
+ 2x + 1
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
(f g) (x) = 2x
3
+5x
2
1
(d)
_
f
g
_
(x) =
f (x)
g (x)
=
2x + 1
x
2
+ 2x 1
Dom(f) = Dom(g) = R: Perhatikan bahawa Dom
_
f
g
_
diperolehi
dengan syarat g (x) = x
2
+ 2x 1 ,= 0; iaitu, jika,
x
2
+ 2x 1 = 0
maka, x =
_
2 1 atau x =
_
2 1
Oleh yang demikian, Dom
_
f
g
_
adalah semua nombor nyata R ke-
cuali pada x =
_
2 1 atau x =
_
2 1: Oleh kerana Dom
_
f
g
_
adalah seperti di atas;maka Ran
_
f
g
_
adalah (; ): Berikut adalah
gambaran bagi graf-graf f; g dan
f
g
:
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
f (x) = 2x + 1
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
g (x) = x
2
+2x + 1
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
_
f
g
_
(x) =
2x + 1
x
2
+ 2x 1
Catatan 8.1 Adalah penting diingatkan bahawa batasan ke atas domain
bagi fungsi f atau g perlu diambilkira apabila membentuk hasil tambah,
hasil tolak, hasil darab dan hasil bahagi bagi f dan g: Umpamanya, do-
main bagi f (x) =
1
x
ialah semua nombor nyata kecuali pada x = 0; iaitu,
(; 0) ' (0; ) (atau R 0 ), dan domain bagi g (x) =
_
x ialah [0; ) :
Oleh itu, domain bagi (f + g) ialah (0; ) :
Contoh 8.3 (Hasil Bahagi Fungsi dan Domain) Katakan f (x) =
_
x dan
g (x) =
_
4 x
2
: Cari
f
g
dan
g
f
:
Selesaian 8.3
(a)
_
f
g
_
(x) =
_
x
_
4 x
2
; Dom(f) = [0; ) ; Dom(g) = [2; 2] : Dom(f)
Dom(g) = [0; 2] : Maka, Dom
_
f
g
_
= [0; 2) :
(b)
_
g
f
_
(x) =
_
4 x
2
_
x
; dan Dom
_
g
f
_
= (0; 2]
1. Diberi f(x) = 4x 12 dan g(x) = x 3. Cari fungsi-fungsi berikut
berserta domain dan julat mereka.
(a) (f + g)(x)
(b) (f g)(x)
(c) (f g) (x) ; dan
(d)
_
f
g
_
(x)
2. Pertimbangkan fungsi f dan g seperti dalam soalan 1. Cari
(a) (f + g)(2)
(b) (f g)(5)
(c) (f g)(1)
(d)
_
f
g
_
(4)
3. Diberi g(x) = 2x 1 dan h(x) = 6 x x
2
. Cari fungsi-fungsi berikut
berserta domain dan julat mereka.
(a) (g + h)(x)
(b) (g h)(x)
(c) (g h)(x)
(d)
_
g
h
_
(x)
8.2 Fungsi Komposisi
Satu lagi cara untuk menggabung dua fungsi ialah dengan membentuk kom-
posisi satu fungsi dengan satu yang lain. Sebagai contoh,
f (x) = x
2
dan g (x) = x + 1
Komposisi bagi fungsi f dengan g ialah
f (g (x)) = f (x + 1)
= (x + 1)
2
8.2.1 Formula Fungsi Komposisi
Takrifan 8.3 (Komposisi Dua Fungsi) Katakan g : X Y
0
dan f : Y
Z di mana Y
0
_ Y; dan Ran(g) _ Dom(f) : Komposisi bagi fungsi f dan
fungsi g; dilambangkan sebagai
f g
dan ditakrifkan sebagai
(f g) (x) = f [g (x)]
(8.1)
x
z = f(y)
= f(g(x))
X Y Z
y = g(x)
g
f
f o g
Y
Domain bagi f g ialah set bagi semua elemen x dalam domain bagi g
demikian sehingga g (x) berada dalam domain bagi f; dan julat bagi f
g adalah julat bagi f yang mana domain f adalah julat bagi g: Ini dapat
dirumuskan seperti berikut:
Dom(f g) = x Dom(g) [ g (x) = Ran(g) Dom(f)
Ran(f g) = f(x) [ x Ran(g)
Catatan 8.2 Sekiranya Ran(g) diluar Dom(f); maka f g tidak boleh di-
takrifkan.
Contoh 8.4 Katakan X = 1; 2; 3 ; Y
0
= a; b; c ; Y = a; b; c; d; e ; and
Z = x; y; z : g : X Y
0
adalah fungsi yang ditakrifkan sebagai
g (1) = c; g (2) = b; g (3) = a
dan f : Y Z adalah fungsi yang ditakrifkan sebagai
f (a) = y; f (b) = y; f (c) = z; f (d) = z; f (e) = z
Tentukan Dom(f g) dan Ran(f g): Cari f g sekiranya ianya tertakrif.
Selesaian 8.4
Dom(g) = 1; 2; 3 ; Ran(g) = a; b; c;
Dom(f) = a; b; c; d; e; f; Ran(f) = y; z
Dom(f g) = x Dom(g) [ Ran(g) _ Dom(f)
= 1; 2; 3
Ran(f g) = f(x) [ x Ran(g) = y; z
Maka f g tertakrif dan
(f g) (1) = f [g (1)] = f (c) = z
(f g) (2) = f [g (2)] = f (b) = y
(f g) (3) = f [g (3)] = f (a) = y
Oleh itu f g = (1; z); (2; y); (3; y):
Gambarajah Venn di bawah menjelaskan selesaian di atas.
1
2
3
X
Y Z
g f
(f o g)(2) = y
d
e
x
y
z
a
b
c
Y
(f o g)(3) = y
(f o g)(1) = z
Contoh 8.5 Diberi f (x) = x + 2 dan g (x) = 4 x
2
:
(a) Tentukan Dom (fg) dan Ran(fg): Seterusnya kirakan fg sekiranya
ia tertakrif.
(b) Tentukan Dom (gf) dan Ran(gf): Seterusnya kirakan gf sekiranya
ianya tertakrif.
Selesaian 8.5
(a)
Dom(g) = R; Ran(g) = (; 4]
Dom(f) = Ran(f) = R
Dom(f g) = x Dom(g) [ Ran(g) Dom(f) = R
Ran(f g) = f(x) [ x Ran(g) = (; 6]:
Oleh it f g tertakrif dan
(f g) (x) = f (g (x))
= f (4 x
2
)
= (4 x
2
) + 2
= x
2
+ 6
Berikut adalah gambaran bagi graf-graf f; g dan f g:
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
g (x) = 4 x
2
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
f (x) = x + 2
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
(f g) (x) = x
2
+6
(b)
Dom(f) = Ran(f) = R
Dom(g) = R; Ran(g) = (; 4]
Dom(g f) = x Dom(f) [ Ran(f) Dom(g) = R
Ran(g f) = g(x) [ x Ran(f) = (; 4]
Oleh it g f tertakrif dan
(g f) (x) = g (f (x))
= g (x + 2)
= 4 (x + 2)
2
= 4 (x
2
+ 4x + 4)
= x
2
4x
Berikut adalah gambaran bagi graf-graf g; f dan g f:
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
f (x) = x + 2
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
g (x) = 4 x
2
-4 -2 2 4
-10
-5
5
10
x
y
(g f) (x) = x
2
4x
Perhatikan bahawa dalam contoh di atas, (f g) (x) ,= (g f) (x) :
Contoh 8.6 Diberi f (x) = ln x dan g (x) = x
2
:
(a) Tentukan Dom (fg) dan Ran(fg): Seterusnya kirakan fg sekiranya
ia tertakrif.
(b) Tentukan Dom (gf) dan Ran(gf): Seterusnya kirakan gf sekiranya
ianya tertakrif.
Selesaian 8.6
(a)
Dom(g) = R; Ran(g) = (; 0]
Dom(f) = (0; ):
Tetapi Ran(g) = Dom(f) ; maka, f g tidak tertakrif.
(b)
Dom(f) = (0; ); Ran(f) = R
Dom(g) = R
Dom(g f) = x Dom(f) [ Ran(f) Dom(g) = (0; )
Ran(g f) = g(x) [ x Ran(f) = (; 0]:
Oleh it g f tertakrif dan
(g f) (x) = g (f(x))
= g (ln x)
= (ln x)
2
8.2.2 Mencari Nilai Fungsi Komposisi
Katalah kita diberi dua fungsi f dan g dan kita dikehendaki mencari fungsi
komposisi f dan g pada satu nilai, katalah (f g)(3): Untuk tujuan ini, kita
tidak perlu mencari f g terlebih dahulu dan kemudian masukkan nilai 3
untuk (f g)(3) walaupun ia tidak salah, tetapi kita perlu cara yang lebih
cepat untuk menilai (f g)(3): Kita tahu (f g)(3) = f(g(3)); oleh itu kita cari
g(3) dahulu dan kemudian baru masukkan nilai g(3) di dalam f:
Contoh 8.7 Let f(x) = 3x2 dan g(x) = x
2
+2x: Cari nilai fungsi komposisi
di bawah
(a) (f g)(4)
(b) (g f)(3)
(c) (f g)(2)
(d) (g f)(2)
Selesaian 8.7
(a) Oleh kerana g(4) = (4)
2
+ 2(4) = 8; maka,
(f g)(4) = f [g(4)] = f(8) = 3(8) 2 = 22
(b) (g f)(3) = g [f(3)] = g(7) = 63:
(c) (f g)(2) = f [g(2)] = f(8) = 22:
1. (g f)(2) = g [f(2)] = g(4) = 24:
8.2.3 Suatu Fungsi Sebagai Komposisi Fungsi-Fungsi Yang Lebih Mu-
dah
Sesuatu fungsi yang agak rumit selalunya boleh dilihat sebagai komposisi
fungsi-fungsi yang lebih mudah. Sebagai contoh, fungsi h(x) = (x 3)
2
mengandungi dua operasi: tolak 3 dan kuasa dua. Fungsi h boleh diungkap-
kan sebagai komposisi fungsi f (x) = x
2
dan g (x) = x 3; iaitu:
(f g) (x) = f [g (x)]
= f (x 3)
= (x 3)
2
= h(x)
Contoh 8.8 (Mengenalpasti Fungsi Komposit) Ungkapkan fungsi h(x) =
1
(x 2)
2
sebagai komposisi dua fungsi.
Selesaian 8.8 Satu cara selesaian ialah dengan memilih fungsi terkedalam
sebagai g (x) = x 2 dan fungsi terkeluar sebagai f (x) =
1
x
2
: Jadi,
(f g) (x) = f [g (x)]
= f (x 2)
=
1
(x 2)
2
= h(x)
1. Diberi f (x) = x
2
9 dan g (x) =
_
9 x
2
: Tentukan Dom (f g) dan
Ran(f g): Seterusnya cari f g sekiranya ia tertakrif.
2. Diberi f (x) = 2x1 dan g (x) = 6xx
2
: Cari (f g)(x) dan (gf)(x)
dan juga domainnya.
3. Diberi f (x) = 3x 2 dan g (x) = x
2
+2x: Cari (f g)(x) dan (g f)(x):
4. Diberi f (x) = 2x 3 dan g (x) = x
2
+3x: Cari (g f)(1); (f g)(1) dan
(f f)(4):
5. Ungkapkan fungsi di bawah sebagai komposisi dua fungsi.
(a) h(x) =
_
x 2
(b) F(x) = 3x 6
8.3 Songsangan Bagi Fungsi dan Fungsi Songsangan
Dalam seksyen ini kita akan membincangkan sonsangan sesuatu fungsi.
8.3.1 Kewujudan Fungsi Songsangan
Mari kita pertimbangkan dua set A = p; q; r dan B = s; t; u: Katakan f
adalah hubungan seperti di dalam rajah di bawah:
p
q
r
s
t
u
X Y
f
Adakah f
merupakan satu
fungsi? YA
Sekarang cuba kita
terbalikkan anak panah
iaitu B menjadi domain.
Katalah g adalah
hubunganyang baru
seperti di sebelah.
s
t
u
p
q
r
Y X
g
Adakah g
merupakan satu
fungsi? TIDAK
Katalah h adalah hubungan lain yang memetakan set Akepada B seperti
di dalam rajah di bawah.
p
q
r
s
t
u
X Y
h
Adakah h
merupakan satu
fungsi? YA
Sekarang cuba kita
terbalikkan anak panah
iaitu B menjadi domain.
Katalah k adalah
hubungan yang baru
seperti di sebelah.
s
t
u
p
q
r
Y X
k
Adakah k
merupakan satu
fungsi? YA
Catatan 8.3
1. Sekiranya hubungan pembalikan sesuatu fungsi adalah fungsi, maka
fungsi tersebut dikatakan adalah kebolehsongsangan. Dari contoh di
atas, h dikatakan kebolehsongsangan dan f adalah tidak.
2. Fungsi pembalikan tersebut dikatakan sebagai fungsi songsangan ke-
pada fungsi asal. Fungsi songsangan f dilambangkkan sebagai f
1
(dibaca sebagai "songsangan f "). Contoh k = h
1
:
Cuba anda kirkan adakah f
1
=
1
f
?:
Takrifan 8.4 (Fungsi Injektif) Sekiranya sesuatu fungsi tidak mempunyai
dua pasangan tertib yang berbeza x koordinat dan y koordinat yang sama,
maka fungsi tersebut dikatakan sebagai fungsi injektif.
Merujuk kepada gambarajah di atas, h adalah fungsi injektif tetapi f
adalah bukan.
Contoh 8.9 Manakah di antara gambarajah anak panah berikut merupakan
fungsi injektif?
a
b
c
d
1
2
3
X Y
f
(a)
a
b
c
d
1
2
3
X Y
f
(b)
a
b
c
1
2
3
4
X Y
f
(c)
Selesaian 8.9
(a) bukan fungsi.
(b) bukan injektif kerana elemen c dan d berkongsi dengan elemen 3:
(c) adalah fungsi injektif.
Takrifan 8.5 (Fungsi Surjektif) Sekiranya sesuatu fungsi yang mana se-
mua y koordinatnya mempunyai x koordinat, maka fungsi tersebut dikatakan
sebagai fungsi surjektif.
Contoh 8.10 Manakah di antara gambarajah anak panah berikut meru-
pakan fungsi surjektif?
a
b
c
1
2
3
4
X Y
f
(a)
a
b
c
1
2
3
4
X Y
f
(b)
a
b
c
d
1
2
3
X Y
f
(c)
Selesaian 8.10
(a) bukan fungsi
(b) bukan injektif dan bukan surjektif kerana ada elemen dalamset Y yang
tidak mempunyai koordinat x:
(c) adalah fungsi surjektif.
Takrifan 8.6 (Fungsi Bijektif) Sekiranya sesuatu fungsi tersebut adalah
fungsi injektif dan surjektif, maka fungsi tersebut dikatakan sebagai fungsi
bijektif.
a
b
c
d
1
2
3
4
X Y
f
Catatan 8.4 Sekiranya sesuatu fungsi itu adalah bijektif maka songsangan
kepada fungsi tersebut wujud.
Contoh 8.11 Tentukan fungsi-fungsi di bawah adalah kebolehsongsangan
atau tidak. Sekiranya ia adalah kebolehsongsangan, carikan fungsi song-
sangannya.
(a) f = (2; 4); (2; 4); (3; 9)
(b) g =
__
2;
1
2
_
;
_
5;
1
5
_
;
_
7;
1
7
__
Selesaian 8.11
(a) Untuk fungsi f; oleh kerana (2; 4) dan (2; 4) mempunyai y koordinat
yang sama, maka f adalah tidak injektif. Setiap koordinat y dalam f
mempunyai koordinat x; maka f adalah surjektif. Walau bagiamana-
pun f adalah tidak bijektif (sebab bukan injektif), maka f adalah fungsi
ketidak bolehsongsangan. Dengan itu f tidak ada songsangan.
(b) Fungsi g adalah injektif dan surjektif, maka g adalah bijektif. Oleh itu
g adalah fungsi kebolehsongsangan. Songsangan bagi g = g
1
=
__
1
2
; 2
_
;
_
1
5
; 5
_
;
_
1
7
; 7
_ _
Sekiranya sesuatu fungsi ditulis dalam bentuk persamaan, bagaimana-
kah caranya kita menentukan fungsi tersebut mempunyai songsangan? Da-
lam bentuk persamaan, Takrifan-Takrifan Injektif, Surjektif, dan Bijektif boleh
dituliskan seperti berikut:
Takrifan 8.7 Diberi fungsi f : X Y; f dikatakan sebagai:
(a) Fungsi injektif sekiranya jika f(x
1
) = y = f(x
2
); maka x
1
= x
2
:
(b) Fungsi surjektif sekiranya untuk semua y Y; wujud x X sehingga
f(x) = y:
(c) Fungsi bijektif sekiranya f injektif dan surjektif.
Contoh 8.12 Tentukan fungsi-fungsi di bawah adalah kebolehsongsangan
atau tidak.
(a) f : R R di mana f(x) = 4x 1:
(b) f : R R di mana f(x) = x
2
:
Selesaian 8.12
(a) f(x) = 4x 1:
(i) Untuk menguji Injektif: Diberi f(x
1
) = f(x
2
); adakah x
1
= x
2
?
f(x
1
) = f(x
2
)
= 4x
1
1 = 4x
2
1
= 4x
1
= 4x
2
= x
1
= x
2
:
Maka f adalah fungsi injektif.
(ii) Untuk menguji Surjektif: Untuk semua y R;adakah wujud x R;
sehingga f(x) = y?
f(x) = y
= y = 4x 1
= 4x = y + 1
= x =
y + 1
4
:
Oleh kerana y R; maka x =
y + 1
4
R: Oleh itu x wujud untuk
semua y: Maka f adalah fungsi surjektif.
(iii) Oleh kerana f injektif dan surjektif, maka f adalah bijektif. Oleh
itu f adalah kebolehsongsangan.
(b) f(x) = x
2
(i) Untuk menguji Injektif: Diberi f(x
1
) = f(x
2
); adakah x
1
= x
2
?
f(x
1
) = f(x
2
)
= (x
1
)
2
= (x
2
)
2
x
1
boleh jadi tidak sama dengan x
2
:Contoh, pilih x
1
= 1; x
2
= 1
f (1) = f (1) = 1
tetapi x
1
,= x
2
Oleh itu f bukanlah fungsi injektif. Maka f bukan fungsi bijektif.
Oleh itu f adalah ketidak bolehsongsangan.
Teorem 8.1 Jika f : X Y adalah suatu fungsi bijektif, maka wujud suatu
fungsi songsangan kepada f; iaitu f
1
: Y X ditakrifkan seperti berikut:
f
1
(y) = x jika dan hanya jika y = f (x)
(8.2)
Untuk mencari fungsi songsangan bagi sesuatu fungsi yang kebolehsong-
sangan dan berbentuk persamaan, kita bolehlah mengguna strategi tukar
dan selesai seperti di bawah:
Strategi Tukar Dan Selesai
1. Gantikan f(x) dengan y:
2. Tukar ganti x dan y:
3. Selesaikan persamaan untuk y:
4. Gantikan y dengan f
1
(x):
Contoh 8.13 (Mencari Fungsi Songsangan) Cari fungsi songsangan bagi
fungsi-fungsi di bawah:
(a) f(x) = 4x 1
(b) f(x) =
x + 1
x 3
Selesaian 8.13
(a) Katakan y = f(x) = 4x 1:
Ganti f(x) dengan y : y = 4x 1
Tukar ganti x dan y : x = 4y 1
Selesaikan untuk y : 4y = x + 1
= y =
x + 1
4
Ganti y dengan f
1
(x) : f
1
(x) =
x + 1
4
:
(b) Katakan y = f(x) =
x + 1
x 3
:
Ganti f(x) dengan y : y =
x + 1
x 3
Tukar ganti x dan y : x =
y + 1
y 3
Selesaikan untuk y : x(y 3) = y + 1
= xy 3x = y + 1
= xy y = 3x + 1
= y(x 1) = 3x + 1
= y =
3x + 1
(x 1)
Ganti y dengan f
1
(x) : f
1
(x) =
3x + 1
(x 1)
:
8.3.2 Mentahkikkan Fungsi Songsangan
Pertimbangkan contoh di bawah.
Contoh 8.14 Diberi f (x) = 2x + 3 dan g (x) =
x 3
2
: Maka,
(f g) (x) = f [g (x)]
= f
_
x 3
2
_
= 2
_
x 3
2
_
+ 3
= x
dan,
(g f) (x) = g (f (x))
= g (2x + 3)
=
(2x + 3) 3
2
= x
Contoh sebelum ini menunjukkan kes di mana (f g) (x) = (g f) (x) =
x untuk setiap x dalam domain g dan setiap x dalam domain f: Dalam
keadaan ini, fungsi g dikatakan sebagai songsangan kepada fungsi f:
Takrifan 8.8 Katakan f dan g adalah dua fungsi demikian sehingga
(f g) (x) = x untuk setiap x dalam domain g
dan
(g f) (x) = x untuk setiap x dalam domain f:
Maka, fungsi g adalah songsangan kepada fungsi f dan dilambangkan
sebagai f
1
, iaitu:
_
f f
1
_
(x) = f
_
f
1
(x)
_
= x
dan
_
f
1
f
_
(x) = f
1
(f (x)) = x
Dom(f) = Dom(f
1
) dan Ran(f) = Ran(f
1
) :
Contoh 8.15 (Mentahkikkan Fungsi Songsangan) Tunjukkan bahawa fungsi-
fungsi ini adalah songsangan satu sama lain.
f (x) = 2x
3
1 g (x) =
3
_
x + 1
2
Selesaian 8.14 Perlu tunjukkan f g = x = g f:
(f g) (x) = f (g (x))
= f
_
3
_
x + 1
2
_
= 2
_
3
_
x + 1
2
_
3
1
= x
dan
(g f) (x) = g (f (x))
= g
_
2x
3
1
_
=
3
_
(2x
3
1) + 1
2
= x
Contoh 8.16 (Mentahkikkan Fungsi Songsangan) Manakah antara fungsi-
fungsi berikut adalah songsangan bagi f (x) =
5
x 2
?
g (x) =
x 2
5
h(x) =
5
x
+ 2
Selesaian 8.15
f (g (x)) = f
_
x 2
5
_
=
5
_
x 2
5
_
2
=
25
x 12
,= x
Oleh kerana komposisi ini tidak memberikan fungsi identiti x; maka g bukan
songsangan bagi fungsi f:
f (h(x)) = f
_
5
x
+ 2
_
=
5
_
5
x
+ 2
_
2
= x
Ini menunjukkan bahawa h adalah songsangan bagi fungsi f: Ini dapat
dibuktikan lagi dengan menunjukkan komposisi h dengan f:
h(f (x)) = h
_
5
x 2
_
=
5
_
5
x 2
_ + 2 = x
8.3.3 Graf Bagi Suatu Fungsi Songsangan
Graf-graf bagi suatu fungsi f dan fungsi songsangannya f
1
berkait antara
satu sama lain. Jika titik (a; b) berada pada graf f; maka titik (b; a) pula
berada pada graf f
1
; dan sebaliknya. Ini bermakna graf bagi f
1
adalah
pantulan kepada graf f pada garis y = x: Ini ditunjukkan dalam rajah di
bawah.
y
x
(a, b)
(b, a)
y = f
--1
(x)
y = f
-
(x)
y = x
8.3.4 Ujian Garis Mengufuk
Sesuatu fungsi dikatakan mempunyai songsangan sekiranya tiada garisan
mengufuk bersilang pada graf lebih dari sekali. Kaedah bagi menentukkan
suatu fungsi mempunyai songsangan dengan melukis garis mengufuk dina-
makan kaedah Ujian Garis Mengufuk.
Contoh 8.17 Fungsi yang grafnya di bawah tidak mempunyai songsangan
kerana garisan mengufuk yang dilukiskan bersilang pada graf dua kali seperti
dalam rajah di bawah.
1. Tentukan samada fungsi yang diberi sebagai pasangan tertib berikut
adalah kebolehsongsangan. Jika ianya adalah kebolehsongsangan,
carikan fungsi songsangannya dan nyatakan domain dan julat bagi
fungsi songsangan tersebut.
(a) f = (1; 1); (0; 3); (1; 5); (2; 7):
(b) g = (3; 3); (2; 2); (0; 0); (2; 2):
(c) h = (16; 4); (9; 3); (0; 0):
(d) f = (0; 5); (5; 0); (6; 0):
2. Tentukan samada fungsi berikut adalah kebolehsongsangan. Jika ianya
adalah kebolehsongsangan, carikan fungsi songsangannya.
(a) f(x) = 4x + 1
(b) g(x) = 2x
2
1
(c) f(x) = x
4
; x _ 0
3. Cari fungsi songsangan bagi fungsi-fungsi berikut:
(a) f(x) = 5x 9
(b) f(x) =
x + 1
x 3
(c) g(x) =
3
x 4
4. Tentukan samada fungsi f dan g adalah songsangan antara satu sama
lain.
(a) f(x) = 3x dan g(x) =
x
3
:
(b) f(x) = 2x 1 dan g(x) =
1
2
x + 1:
RUMUSAN
DalamUnit 8 ini kita telah lihat bagaimana kita boleh menggabungkan fungsi
dengan operasi asas (tambah, tolak, darab dan bahagi) dan komposisi.
Unit ini juga membincangkan tentang bila sesuatu fungsi itu adalah ke-
bolehsongsangan dan bagaimana mencari songsangan sesuatu fungsi.
KATA KUNCI
Operasi asas, fungsi komposisi, kebolehsongsangan, songsangan.
LATIHAN SUMATIF 8
1. Nyatakan Betul(B) atau Salah(S) bagi penyataan di bawah. Jelaskan
jawapan anda
(a) Fungsi f g dan g f adalah sentiasa sama.
(b) Fungsi f g dan f g adalah sentiasa sama.
(c) Fungsi F(x) =
_
x 5 adalah komposisi dua fungsi.
(d) Fungsi f(x) = 3 adalah fungsi bijektif.
(e) Hanya fungsi bijektif adalah kebolehsongsangan.
(f) Domain g adalah sama dengan julat g
1
:
2. Diberi f(x) = 4x 3 dan g(x) = x
2
2x: Cari yang berikut
(a) (f + g)(x)
(b) (f g)(x)
(c) (f + g)(3)
(d) (f g)(3)
(e) (f g)(1)
(f)
_
f
g
_
(4)
3. Diberi f(x) =
_
x dan g(x) = x
2
1: Cari fungsi komposisi berikut dan
tentukan domainnya.
(a) f f
(b) g g
(c) f g
(d) g f:
4. Diberi g(x) = x
2
+ 3x dan h(x) =
x + 3
2
: Cari fungsi komposisi berikut:
(a) (g h)(1)
(b) (h h)(x):
5. Biarkan f(x) =
_
x; g(x) = x
2
dan h(x) = x 1: Tuliskan setiap fungsi
berikut sebagai komposisi fungsi-fungsi f; g atau h:
(a) F(x) =
_
x 3
(b) G(x) = x
2
6x + 9
(c) H(x) = x
2
3
(d) J(x) = x 6
6. Cari fungsi songsangan bagi fungsi-fungsi berikut:
(a) m(x) =
2
x
(b) f(x) =
3
_
x 4
(c) f(x) =
3
_
3x + 7
(d) f(x) =
x + 1
x 2
(e) g(x) =
x + 1
3x 4
7. Tentukan samada fungsi f dan g adalah songsangan antara satu sama
lain.
(a) f(x) = 3x + 5; g(x) =
x 5
3
(b) f(x) = x
3
9; g(x) =
3
_
x + 9
(c) f(x) =
x 1
x + 1
; g(x) =
x + 1
1 x
(d) f(x) =
1
x
; g(x) =
1
x
RUJUKAN
th
MA.
rd
ed.
IL: McGraw-Hill.
th
nd
pany. Boston, MA.
gebra, 3
rd
JAWAPAN
1. (a) (f + g)(x) = 5x 15; Dom(f + g) = R; Ran(f + g) = R:
(b) (f g)(x) = 3x 9; Dom(f g) = R; Ran(f g) = R:
(c) (f g)(x) = 4x
2
24x + 36; Dom(f g) = R; Ran(f g) =
[0; ):
(d)
_
f
g
_
(x) = 4; Dom
_
f
g
_
= R3; Ran(
f
g
) = 4:
2. (a) (f + g)(2) = 5
(b) (f g)(5) = 6
(c) (f g)(1) = 64
(d)
_
f
g
_
(4) = 4
3. (a) (g + h)(x) = 5 + x x
2
; Dom(g + h) = R; Ran(g + h) =
(; 21=4]:
(b) (g h)(x) = x
2
+ 3x 7; Dom(g h) = R; Ran(g h) =
[37=4; ):
(c) (g h)(x) = 2x
3
x
2
+13x6; Dom(g h) = R; Ran(g h) =
R:
(d)
_
g
h
_
(x) =
2x 1
6 x x
2
; Dom
_
g
h
_
= R3; 2; Ran
_
g
h
_
=
R:
1. Dom(f g) = [3; 3]; Ran(f g) = [9; 0]; (f g)(x) = x
2
:
2. (f g)(x) = 112x2x
2
; Dom(f g) = R:(g f)(x) = 6+2x4x
2
;
Dom(g f) = R:
3. (f g)(x) = 3x
2
+ 6x 2; (g f)(x) = 9x
2
6x:
4. (g f)(1) = 2; (f g)(1) = 5; (f f)(4) = 7:
5. (a) h(x) =
_
x 2 = f g; di mana f(x) =
_
x dan g(x) = x 2:
(b) F(x) = 3x 6 = 3(x 2) = f g; di mana f(x) = 3x dan g(x) =
x 2:
1. (a) f adalah kebolehsongsangan. f
1
= (1; 1); (3; 0); (5; 1); (7; 2):
Dom(f
1
) = 1; 3; 5; 7; Ran(f
1
) = 1; 0; 1; 2:
(b) g adalah tidak kebolehsongsangan.
(c) h adalah kebolehsongsangan. h
1
= (4; 16); (3; 9); (0; 0):
Dom(h
1
) = 4; 3; 0; Ran(h
1
) = 16; 9:
(d) f adalah tidak kebolehsongsangan.
2. (a) f adalah kebolehsongsangan. f
1
(x) =
1 x
4
:
(b) g adalah tidak kebolehsongsangan.
(c) f adalah kebolehsongsangan. f
1
(x) = x
1=4
:
3. (a) f
1
(x) =
x + 9
5
:
(b) f
1
(x) =
3x + 1
x 1
:
(c) g
1
(x) =
3
x
+ 4:
4. (a) Ya (b) Bukan.
LATIHAN SUMATIF 8
1. (a) S (b) S (c) B d) S (e) B (f) B
2. (a) (f + g)(x) = x
2
+ 2x 3
(b) (f g)(x) = 4x
3
11x
2
+ 6x
(c) (f + g)(3) = 12
(d) (f g)(3) = 30
(e) (f g)(1) = 21
(f)
_
f
g
_
(4) =
13
8
3. (a) (f f) (x) =
4
_
x, Dom(f f ) = [0; )
(b) (g g) (x) = x
4
2x
2
; Dom(g g) = R
(c) (f g) (x) =
_
x
2
1; Dom(f g) = (; 1] ' [1; )
(d) (g f) (x) = x 1; Dom(g f) = [0; )
4. (a) (g h)(1) = 4
(b) (h h)(x) =
x + 9
4
5. (a) F(x) = f h
(b) G(x) = g h
(c) H(x) = h g
(d) J(x) = h h
6. (a) m
1
(x) =
2
x
(b) f
1
(x) = x
3
+ 4
(c) f
1
(x) =
x
3
7
3
(d) f
1
(x) =
2x + 1
x 1
(e) g
1
(x) =
1 + 4x
3x 1
7. (a) Ya (b) Ya (c) Ya (d) Ya
UNIT PELAJARAN 9
KERATAN KON 1: BULATAN DAN ELIPS
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menyatakan persamaan bulatan dan persamaan elips dalam bentuk
piawai.
2. Menghuraikan ciri-ciri persamaan bulatan dan persamaan elips.
3. Membentuk persamaan bulatan dan persamaan elips daripada ciri-ciri
yang diberikan.
4. Mengenalpasti bentuk graf persamaan bulatan dan persamaan elips.
5. Melakar graf bagi persamaan bulatan dan persamaan elips daripada
ciri-ciri yang diberikan
PENGENALAN
T
opik keratan kon adalah satu topik yang menggabungkan dua bi-
dang utama matematik: Goemetri dan Algebra. Konsep keratan
kon ini ditemui semasa zaman Greek klasik, 600 hingga 300 Se-
belum Masihi. Kajian pada ketika itu tertumpu kepada sifat-sifat geometri
251
UNIT PELAJARAN 9. Keratan Kon 1: Bulatan dan Elips | 252
bagi keratan kon. Hanya sehingga abad ke-17, applikasi kon menjadi se-
makin ketara dan memainkan peranan penting dalam perkembangan kalku-
lus. Antara tokoh-tokoh utama yang mengkaji keratan kon adalah Ren
Descartes (1596 - 1650), dan Blaise Pascal (1623 - 1662).
Takrifan 9.1 (Keratan Kon) Keratan kon adalah persilangan antara suatu
satah dengan kon. Persilangan ini membentuk Bulatan, Elips, Parabola,atau
Hiperbola.
Bulatan dan Elips
Parabola dan Hiperbola
Descartes mendapati graf bagi persamaan-persamaan am darjah kedua
Ax
2
+Bxy +Cy
2
+Dx +Ey +F = 0
(9.1)
di mana A; B; C; D; E; F adalah pemalar, dan A; B; C bukan semua sifar,
membentuk satu daripada kategori-kategori berikut: sepasang garis, satu
titik, satu bulatan, satu parabola, satu elips, satu hiperbola, atau tiada graf.
Persamaan am darjah kedua ini dinamakan Persamaan Am Kuadratik.
Contoh-contoh persamaan am kuadratik dalam x dan y:
(a) 4x
2
+ 5xy = 2
(b) x
2
xy +y
2
+ 2x + 2y = 0
(c) y
2
= 3x
(d) xy = 5
Dalam Bahagian Pertama Keratan Kon, kita akan membincangkan dua
daripada empat persamaan yang diperolehi: Bulatan dan Elips.
Catatan 9.1 Dalam persediaan mempelajari persamaan dan graf bagi bula-
tan, elips, parabola dan hiperbola, anda digalakkan mengulangkaji konsep-
konsep dan kemahiran-kemahiran asas dalam topik-topik berikut:
1. Geometri Koordinat:
(a) Lokus;
(b) Rumus bagi mendapatkan jarak antara dua titik;
(c) Rumus bagi titik tengah;
(d) Garis selari dan serenjang;
(e) Persilangan.
2. Penyelesaian Persamaan Linear dan Tak Linear.
(a) Melengkapkan kuasadua.
3. Eksponen dan Radikal.
9.1 Bulatan
Takrifan 9.2 (Bulatan) Suatu bulatan adalah lokus (set) bagi semua titik
(x; y) dalam suatu satah yang mempunyai jarak yang tetap dari titik yang di-
panggil pusat C (h; k). Jarak yang tetap ini dinamakan jejari r; bagi bulatan
tersebut.
Graf bagi suatu bulatan adalah bukan graf bagi suatu fungsi.Graf bagi
sebuah bulatan adalah graf bagi suatu hubungan (Mengapa?).
9.1.1 Bentuk Piawai Persamaan Bulatan
Takrifan 9.3 (Bentuk Piawai Persamaan Bulatan - Pusat C (0; 0)) Bentuk
piawai persamaan bulatan dengan pusat pada asalan, C (0; 0) dan jejari r
ialah:
x
2
+y
2
= r
2
r 0
(9.2)
y
x
C(0, 0)
r
P(x, y)
x
2
+y
2
= r
2
Takrifan 9.4 (Bentuk Piawai Persamaan Bulatan - Pusat C (h; k)) Bentuk
piawai persamaan bulatan dengan pusat pada C (h; k) dan jejari r ialah:
(x h)
2
+ (y k)
2
= r
2
r 0
(9.3)
y
x
C(h, k)
r
P(x, y)
(x h)
2
+ (y k)
2
= r
2
Persamaan-persamaan ini diperolehi dengan menggunakan rumus jarak
1
antara dua titik, C (h; k) dan P (x; y) iaitu, d (CP) = r.
r =
_
(x h)
2
+ (y k)
2
) (x h)
2
+ (y k)
2
= r
2
Contoh 9.1 Diberi bulatan dengan persamaan-persamaan berikut. Nyatakan
pusat dan jejari bagi bulatan berkenaan.
(a) x
2
+y
2
= 28
(b) (x + 2)
2
+ (y 4)
2
= 81
Selesaian 9.1
(a) x
2
+y
2
= 28
x
2
+y
2
= 28
(x 0)
2
+ (y 0)
2
=
_
p
28
_
2
Jadi, C (0; 0) dan r =
p
28 = 2
p
7:
1
Rumus jarak antara dua titik A(x
1
y
1
) dan B (x
2
; y
2
) ialah:
d (AB) =
_
(x
1
x
2
)
2
+ (y
1
y
2
)
2
(b) (x + 2)
2
+ (y 4)
2
= 81
(x + 2)
2
+ (y 4)
2
= 81
(x (2))
2
+ (y 4)
2
= 9
2
Jadi, C (2; 4) dan r = 9:
Contoh 9.2 Cari persamaan bulatan di mana diameternya mempunyai titik-
titik hujung (4; 1) dan (2; 3) :
Selesaian 9.2 Katakan P
1
(4: 1) dan P
2
(2; 3) : Panjang diameter bulatan
ialah
d (P
1
P
2
) =
_
(4 2)
2
+ (1 3)
2
=
p
36 + 16
=
p
52 = 2
p
13
Jadi, jejari bulatan adalah
r =
1
2
d (P
1
P
2
)
=
p
13
)r
2
= 13
Pusat bulatan merupakan titik tengah pada diameter bulatan tersebut iaitu:
C (h; k) =
_
4 + 2
2
;
1 + 3
2
_
= (1; 1)
Justeru, persamaan bulatan ialah (x + 1)
2
+ (y 1)
2
= 13:
9.1.2 Persamaan Am Kuadratik Bagi Bulatan
Persamaan bagi bulatan (bukan dalam bentuk piawai) boleh juga diperolehi
daripada persamaan am kuadratik:
Ax
2
+Bxy +Cy
2
+Dx +Ey +F = 0
dengan menjadikan A = C = 1; B = 0; iaitu
x
2
+y
2
+Dx +Ey +F = 0
(9.4)
Dalam kes ini, r
2
= (Dx +Ey +F) 0: Jika r
2
< 0; bulatan yang diper-
olehi dinamakan sebagai bulatan titik.
Contoh 9.3 Cari persamaan am kuadratik bagi bulatan dengan jejari 6 dan
pusat C (2; 3) :
Selesaian 9.3 Bentuk piawai persamaan bulatan dengan jejari 6 dan pusat
C (2; 3) ialah
(x 2)
2
+ (y 3)
2
= 6
2
Untuk menulis kepada bentuk persamaan am kuardatik:
(x 2)
2
+ (y 3)
2
= 6
2
)x
2
4x + 4 +y
2
6y + 9 = 36
)x
2
+y
2
4x 6y 23 = 0
Contoh 9.4 Tulis persamaan amkuadratik bagi bulatan berikut kepada ben-
tuk piawai persamaan bulatan.
x
2
6x +y
2
+ 10y = 30
Selesaian 9.4
x
2
6x +y
2
+ 10y = 30
_
x
2
6x
_
+
_
y
2
+ 10y
_
= 30
Dengan melengkapkan kuasa dua bagi x
2
6x dan y
2
+ 10y; kita dapati,
_
x
2
6x + 9
_
+
_
y
2
+ 10y + 25
_
= 30 + 9 + 25
(x 3)
2
+ (y + 5)
2
= 4
Catatan 9.2 Sekiranya anda belum mahir untuk melaksanakan proses me-
lengkapkan kuasa dua, anda dinasihatkan membuat latihan tambahan me-
ngenainya dengan merujuk kepada mana-mana nota/buku.
9.1.3 Melakar Graf Persamaan Bulatan
Contoh 9.5 Lakarkan
2
graf bagi persamaan bulatan (x + 2)
2
+ (y 4)
2
=
81.
Selesaian 9.5
(x + 2)
2
+ (y 4)
2
= 81
(x (2))
2
+ (y 4)
2
= 9
2
2
Untuk melakar sesuatu graf, kita hanya perlu tahu bentuk graf dan beberapa
titik penting. Ini berbeza dengan melukis graf.
Jadi, C (2; 4) dan r = 9:
y
x
C(-2, 4)
9
P(x, y)
(x + 2)
2
+ (y 4)
2
= 81
Contoh 9.6 Lakarkan graf bagi persamaan bulatan
x
2
+y
2
4x 6y 23 = 0
Selesaian 9.6 Terlebih dahulu persamaan bulatan di atas perlu ditukar ke-
pada bentuk piawai.
x
2
+y
2
4x 6y 23 = 0
_
x
2
4x
_
+
_
y
2
6y
_
= 23
_
x
2
4x + 4
_
+
_
y
2
6y + 9
_
= 23 + 13
(x 2)
2
+ (y 3)
2
= 36
adalah bentuk piawai persamaan di atas dengan pusat C (2; 3) dan jejari
r = 6, dan grafnya ialah,
y
x
C(2, 3)
r = 6
P(x, y)
x
2
+y
2
4x6y23 = 0
Latihan Formatif 9.1 - Bulatan
1. Cari persamaan bulatan dengan jejarinya r = 2 dan pusat C (3; 1) ;
Lakarkan grafnya.
2. Cari persamaan bulatan dengan jejarinya r = 3 dan pusat C (4; 5) :
Lakarkan grafnya.
3. Lakarkan graf bagi persamaan bulatan (x + 1)
2
+ (y 1)
2
= 9.
4. Lakarkan graf bagi persamaan bulatan (x + 5)
2
+ (y + 2)
2
= 4.
5. Tulis persamaan am kuadratik bagi bulatan x
2
+ y
2
x + 4y +
13
4
= 0
kepada bentuk piawai persamaan bulatan.
6. Tulis persamaan am kuadratik bagi bulatan x
2
+ y
2
+ 4x + y +
1
4
= 0
kepada bentuk piawai persamaan bulatan.
7. Cari persamaan bulatan yang melalui titik P (1; 2) dan pusatnya pada
C (1; 1) :
8. Cari persamaan bulatan yang melalui titik P (1; 3) dan pusatnya pada
C (2; 1) :
9. Cari persamaan bulatan yang diameternya mempunyai titik-titik hujung
P
1
(1; 4) dan P
2
(5; 8) :
10. Cari persamaan bulatan yang diameternya mempunyai titik-titik hujung
P
1
(2; 3) dan P
2
(5; 2) :
9.2 Elips
9.2.1 Mengenali Elips dan Grafnya
Takrifan 9.5 (Elips) Suatu elips adalah lokus (set) bagi semua titik dalam
suatu satah di mana hasiltambah jarak dari dua titik tetap yang dinamakan
titik-titik fokus, F
1
dan F
2
ke sebarang titik (x; y) pada lokus tersebut adalah
malar.
d
1
d
2
P(x, y)
V
1
B
1
B
2
Paksi Minor
Paksi Major
F
1
F
2
V
2
C
(a) Paksi major mengufuk
d
1
d
2
P(x, y)
V
1
V
2
B
1
B
2
Paksi Major
Paksi Minor
C
F
1
F
2
(b) Paksi major
mencancang
Bentuk graf bagi suatu elips adalah hampir sama dengan bentuk graf bagi
bulatan, kecuali graf bagi elips adalah berbentuk bujur. Titik-titik V
1
dan
V
2
dinamakan titik-titik bucu manakala titik-titik B
1
dan B
2
dinamakan titik-
titik sebucu. Perentas V
1
V
2
adalah lebih panjang daripada perentas B
1
B
2
:
Perentas V
1
V
2
dinamakan paksi major, dan perentas B
1
B
2
dinamakan paksi
minor. Titik-titik fokus F
1
dan F
2
berada pada paksi major. Paksi major dan
paksi minor adalah berserenjang dan bersilang pada titik C: Titik ini adalah
pusat bagi elips tersebut. Pusat C juga merupakan titik tengah
3
kepada
perentas F
1
F
2
: Jarak antara pusat C dengan sebarang titik P (x; y) pada
graf elips adalah tidak tetap, tetapi hasiltambah jarak antara titik fokus F
1
dan titik P (x; y) ; iaitu d (F
1
P) = d
1
, dan, jarak antara titik fokus F
2
dan titik
P (x; y), d (F
2
P) = d
2
adalah malar, iaitu:
d (F
1
P) d (F
2
P)
= d
1
+d
2
adalah malar
Ini merupakan ciri utama bagi suatu elips.
Katakan d (V
1
C) = a; d (B
1
C) = b; dan d (F
1
C) = c; dengan a; b; c > 0
maka,
d (V
1
V
2
) = 2a
d (B
1
B
2
) = 2b
d (F
1
F
2
) = 2c
d (F
1
P) +d (F
2
P) = d
1
+d
2
= 2a = d (V
1
V
2
) (Terangkan!);
0 < b < a; dan a
2
= b
2
+c
2
:
Terdapat dua bentuk graf bagi elips. Bentuk graf-graf ini bergantung
kepada paksi majornya: mengufuk atau mencancang. Kedua-dua bentuk
ini diperolehi daripada persamaan elips.
3
Rumus bagi titik tengah antara dua titik A(x
1
; y
1
) dan B (x
2
; y
2
) ialah:
C (c
1
; c
2
) =
_
x
1
+ x
2
2
;
y
1
+ y
2
2
_
9.2.2 Bentuk Piawai Persamaan Elips
Takrifan 9.6 (Bentuk Piawai Persamaan Elips: Pusat C (0; 0))
1. Bentuk piawai persamaan elips dengan pusat di C (0; 0) ; dan paksi
major mengufuk::
x
2
a
2
+
y
2
b
2
= 1 0 < b < a; a
2
= b
2
+c
2
(9.5)
Pusat: C (0; 0) ; Paksi major mengufuk
Titik-titik bucu: V
1
(a; 0) ; V
2
(a; 0) ;
Titik-titik sebucu: B
1
(0; b) ; B
2
(0; b) ;
Titik-titik fokus: F
1
(c; 0) ; F
2
(c; 0) : c =
p
a
2
b
2
; c > 0
x
V
1
(-a, 0) V
2
(a, 0)
B
1
(0, b)
B
2
(0, -b)
y
F
1
(-c, 0) F
2
(c, 0)
C(0, 0)
x
2
a
2
+
y
2
b
2
= 1
2. Bentuk piawai persamaan elips dengan pusat di C (0; 0) ; dan paksi
major mencancang:
x
2
b
2
+
y
2
a
2
= 1 0 < b < a; a
2
= b
2
+c
2
(9.6)
Pusat: C (0; 0) ; Paksi major mencancang
Titik-titik bucu: V
1
(0; a) ; V
2
(0; a) ;
1
(b; 0) ; B
2
(b; 0) ;
1
(0; c) ; F
2
(0; c) : c =
p
a
2
b
2
; c > 0
x
V
1
(0, a)
V
2
(0, -a)
B
1
(-b, 0) B
2
(b, 0)
y
C(0, 0)
F
2
(0, -c)
F
1
(0, c)
x
2
b
2
+
y
2
a
2
= 1
Takrifan 9.7 (Bentuk Piawai Persamaan Elips: Pusat C (h; k))
1. Bentuk piawai persamaan elips dengan pusat di C (h; k) ; dan paksi
major mengufuk:
(x h)
2
a
2
+
(y k)
2
b
2
= 1 0 < b < a; a
2
= b
2
+c
2
(9.7)
Pusat: C (h; k) ; Paksi major mengufuk
Titik-titik bucu: V
1
(a +h; k) ; V
2
(a +h; k) ;
1
(h; b +k) ; B
2
(h; b +k) ;
1
(c +h; k) ; F
2
(c +h; k) : c =
p
a
2
b
2
; c > 0
x
V
1
(-a + h, k) V
2
(a +h, k)
B
1
(h, b + k)
B
2
(h, -b + k)
y
C(h, k)
F
1
(-c + h, k) F
2
(c + h, k)
(x h)
2
a
2
+
(y k)
2
b
2
= 1
2. Bentuk piawai persamaan elips dengan pusat di C (h; k) ; dan paksi
major mencancang:
(x h)
2
b
2
+
(y k)
2
a
2
= 1 0 < b < a; a
2
= b
2
+c
2
(9.8)
Pusat: C (h; k) ; Paksi major mencancang
Titik-titik bucu: V
1
(h; a +k) ; V
2
(h; a +k) ;
1
(b +h; k) ; B
2
(b +h; k) ;
1
(h; c +k) ; F
2
(h; c +k) : c =
p
a
2
b
2
; c > 0
x
y
B
1
(-b + h, k) B
2
(b +h, k)
V
1
(h, a + k)
V
2
(h, -a + k)
C(h, k)
F
1
(h, c + k)
F
2
(h, -c + k)
(x h)
2
b
2
+
(y k)
2
a
2
= 1
Contoh 9.7 Cari persamaan elips dengan ciri-ciri berikut: Pusat C (0; 0) ;
Titik-titik bucu (5; 0) ; Titik-titik fokus (2; 0)
Selesaian 9.7 Pusat C (0; 0) : Katakan titik-titik bucu V
1
(5; 0) dan V
2
(5; 0)
dan titik-titik fokus F
1
(2; 0) dan F
2
(2; 0) :
d (V
1
C) = d (CV
2
) = 5 = a
d (F
1
C) = d (CF
2
) = 2 = c
b
2
= a
2
c
2
= 25 4 = 21
Oleh kerana titik-titik bucu berada di paksix yang juga merupakan paksi
major, maka persamaan elips yang dikehendaki ialah dalam bentuk
x
2
a
2
+
y
2
b
2
= 1
)
x
2
25
+
y
2
21
= 1
Contoh 9.8 Cari persamaan bagi elips dengan titik fokus pada (0; 3) dan
titik-titik bucu V
1
dan V
2
masing-masing pada (5; 3) dan (3; 3) :
Selesaian 9.8 Perentas V
1
V
2
membentuk paksi major mengufuk. Persamaan
yang dikehendakil adalah dalam bentuk
(x h)
2
a
2
+
(y k)
2
b
2
= 1 0 < b < a; a
2
= b
2
+c
2
Oleh kerana perentas V
1
V
2
merupakan paksi major, maka titik tengahnya
adalah pusat bagi elips tersebut. Untuk mendapatkan pusat elips,kita akan
mendapatkan titik tengah kepada jarak antara V
1
(5; 3) dan V
2
(3; 3) ; iaitu:
C (h:k) = C
_
5 + 3
2
;
3 + 3
2
_
= C (1; 3)
) h = 1; k = 3
Daripada maklumat yang diberi, a = 4; jarak antara titik fokus dengan pusat
elips ialah c = 1: Maklumat yang dikehendaki seterusnya ialah nilai b: Oleh
kerana a
2
= b
2
+c
2
; maka,
a
2
= b
2
+c
2
b
2
= a
2
c
2
= 16 1
= 15
Dengan menggantikan nilai-nilai a
2
= 16; b
2
= 15; h = 1 dan k = 3 ke
dalam persamaan, maka kita perolehi persamaan yang dikehendaki, iaitu:,
(x h)
2
a
2
+
(y k)
2
b
2
= 1
(x + 1)
2
16
+
(y 3)
2
15
= 1
Contoh 9.9 Tunjukkan bahawa persamaan am kuadratik 16x
2
+9y
2
64x
54y + 1 = 0 adalah suatu persamaan elips.
Selesaian 9.9
16x
2
+ 9y
2
64x 54y + 1 = 0
16x
2
64x + 9y
2
54y = 1
(4x)
2
64x + (3y)
2
54y = 1
(4x 8)
2
+ (3y 9)
2
= 1 + 64 + 81 = 144
16 (x 2)
2
+ 9 (y 3)
2
= 144
16 (x 2)
2
144
+
9 (y 3)
2
144
= 1
(x 2)
2
9
+
(y 3)
2
16
= 1
Jadi, persamaan am kuadratik tersebut adalah suatu elips dengan pusat di
C (2; 3) ;
9.2.3 Melakar Graf Persamaan Elips
Catatan 9.3 Untuk melakar graf bagi persamaan elips, pertama sekali ben-
tukkan sebuah segiempat tepat mengikut titik-titik V
1
; V
2
; B
1
; B
2
; dan titik
pusat C (h; k) : Kemudian, lukiskan bentuk elips dalamsegiempat tepat terse-
but.
Contoh 9.10 Lakarkan graf bagi persamaan elips
x
2
6
+
y
2
17
= 1. Tentukan
kesemua titik-titik penting.
Selesaian 9.10
x
2
6
+
y
2
17
= 1:
a
2
= 17 )a =
p
17;
b
2
= 6 )b =
p
6
c
2
= 17 6 = 11 )c =
p
11
Titik-titik bucu: V
1
_
0;
p
17
_
; V
2
_
0;
p
17
_
;
1
_
p
6; 0
_
; B
2
_
p
6; 0
_
;
Titik-titik fokus : F
1
_
0;
p
11
_
; F
2
_
0;
p
11
_
Graf bagi persamaan elips
x
2
6
+
y
2
17
= 1 ialah:
x
y
C(0, 0)
) 11 , 0 (
2
F
) 11 , 0 (
1
F
) 17 , 0 (
1
V
) 0 , 6 (
1
B ) 0 , 6 (
2
B
) 17 , 0 (
2
V
x
2
6
+
y
2
17
= 1
Latihan Formatif 9.2 - Elips
1. Cari persamaan elips dengan ciri-ciri berikut: Pusat C (0; 0) ; Paksi ma-
jor dengan mengufuk dengan panjang 6 unit; Paksi minor mencancang
dengan panjang 4 unit.
2. Cari persamaan elips dengan ciri-ciri berikut: Pusat C (0; 0) ; Paksi
major dengan mengufuk dengan panjang 6 unit; Paksi minor mencan-
cang dengan panjang 4: unit.Pusat C (0; 0) ; Titik-titik fokus (2; 0) ;
Paksi major dengan panjang 8 unit.
3. Cari persamaan bagi elips dengan titik fokus pada (3; 1) dan titik-titik
bucu pada (5; 1) dan (5; 1) :
4. Cari persamaan bagi elips dengan ciri-ciri berikut: titik-titik sebucu
(3; 0) ; panjang paksi major ialah 10 unit.
5. Lakarkan graf bagi persamaan elips
x
2
9
+
y
2
4
= 1. Tentukan kesemua
titik-titik penting.
6. Lakarkan graf bagi persamaan elips 9x
2
+ 25y
2
= 225: Tentukan kese-
mua titik-titik penting.
(x + 1)
2
16
+
(y 3)
2
15
= 1. Tentukan
(x 3)
2
36
+
(y + 4)
2
64
= 1. Tentukan
9. Tulis persamaan am kuadratik bagi elips 16x
2
+ 7y 64x + 28y 20 =
0 dalam bentuk piawai. Tentukan titik pusat, titik-titik bucu, titik-titik
sebucu, dan titik-titik fokusnya.
10. Tulis persamaan am kuadratik bagi elips 9x
2
+ 8y + 54x + 80y + 209 =
0 dalam bentuk piawai. Tentukan titik pusat, titik-titik bucu, titik-titik
sebucu, dan titik-titik fokusnya.
RUMUSAN
1. Persamaan am kuadratik: Ax
2
+Bxy +Cy
2
+Dx +Ey +F = 0
2. Bentuk piawai persamaan bulatan:
(a) x
2
+y
2
= r
2
r 0
(b) (x h)
2
+ (y k)
2
= r
2
r 0
3. Bentuk piawai persamaan elips:
(a)
x
2
a
2
+
y
2
b
2
= 1 0 < b < a; a
2
= b
2
+c
2
(b)
x
2
b
2
+
y
2
a
2
= 1 0 < b < a; a
2
= b
2
+c
2
(c)
(x h)
2
a
2
+
(y k)
2
b
2
= 1 0 < b < a; a
2
= b
2
+c
2
(d)
(x h)
2
b
2
+
(y k)
2
a
2
= 1 0 < b < a; a
2
= b
2
+c
2
KATA KUNCI
Persamaan am kuadratik, lokus, bentuk piawai, pusat, jejari, jarak, titik ten-
gah, diameter, persamaan, graf, titik bucu, titik sebucu, titik fokus, perentas,
paksi major, paksi minor, mengufuk, dan mencancang.
LATIHAN SUMATIF 9
1. Lakarkan graf bagi persamaan 2x
2
+ 2y
2
+ 4x + 3y = 3:
2. Tentukan semua titik-titik persilangan suatu bulatan dengan persamaan
(x 1)
2
+ (y 2)
2
= 4 dengan paksiy:
3. Cari jejari bagi suatu bulatan yang pusatnya C (2; 5) dan melalui titik
asalan.
4. Cari semua titik persilangan dua bulatan x
2
+y
2
= 9 dan (x 5)
2
+y
2
=
9:
5. Graf kedua-dua persamaan bagi sistem
(x 3)
2
+ (y + 1)
2
= 9 (1)
y = x 1 (2)
dan selesaikan sistem persamaan di atas.
6. Dapatkan bentuk piawai persamaan elips yang mempunyai ciri-ciri
berikut: titik-titik pada elips berada pada (5; 1) dan (3; 1) ; dan
nilai c = 3:
7. Cari persamaan bagi elips dengan titik fokus pada (3; 1) dan titik-titik
bucu pada (5; 1) dan (5; 1) :
8. Nyatakan bentuk piawai persamaan elips yang mempunyai ciri-ciri be-
rikut: Titik-titik fokus pada (1; 0) dan (1; 0) dan jarak paksi minor ialah
2
p
2:
9. Lakarkan graf bagi persamaan-persamaan 4x
2
+9y
2
8x+36y+4 = 0:
10. Lakarkan graf bagi persamaan-persamaan 4x
2
+9y
2
16x18y11 =
0:
RUJUKAN
th
MA.
rd
ed.
IL: McGraw-Hill.
th
nd
pany. Boston, MA.
gebra, 3
rd
JAWAPAN
Latihan Formatif 9.1 - Bulatan
(Jawapan kepada nombor ganjil)
1. (x 3)
2
+ (y + 1)
2
= 4
y
x
C(3, -1)
r = 2
P(x, y)
3. (x + 1)
2
+ (y 1)
2
= 9
y
x
C(-1, 1)
r = 3
P(x, y)
5.
_
x
1
2
_
2
+ (y + 2)
2
= 1
7. (x + 1)
2
+ (y 1)
2
= 5
9. (x + 3)
2
+ (y 6)
2
= 8
Latihan Formatif 9.2 - Elips
1.
x
2
9
+
y
2
4
= 1
3.
x
2
25
+
(y 1)
2
16
= 1
5.
x
2
9
+
y
2
4
= 1
a
2
= 9 )a = 3;
b
2
= 4 )b = 2;
c
2
= 9 4 = 5 )c =
p
5
Titik-titik bucu: V
1
(3; 0) ; V
2
(3; 0) ;
1
(0; 2) ; B
2
(0; 2) ;
1
_
p
5; 0
_
; F
2
_
p
5; 0
_
x
V
1
(-3, 0) V
2
(3, 0)
B
1
(0, 2)
B
2
(0, -2)
y
C(0, 0)
) 0 , 5 (
1
F ) 0 , 5 (
2
F
x
2
9
+
y
2
4
= 1
7.
(x + 1)
2
16
+
(y 3)
2
15
= 1
a
2
= 16 )a = 4;
b
2
= 15 )b =
p
15;
c
2
= 16 15 = 1 )c = 1;
Titik-titik bucu : V
1
(5; 3) ; V
2
(3; 3) ;
Titik-titik sebucu B
1
_
1;
p
15 + 3
_
; B
2
_
1;
p
15 + 3
_
;
1
(2; 3) ; F
2
(0; 3)
Graf bagi persamaan elips
(x + 1)
2
16
+
(y 3)
2
15
= 1 ialah,
x
V
1
(-5, 3) V
2
(3, 3)
y
C(-1, 3)
) 3 15 , 1 (
1
+ B
) 3 15 , 1 (
2
+ B
F
2
(0, 3) F
1
(-2, 3)
(x + 1)
2
16
+
(y 3)
2
15
= 1
9.
(y + 2)
2
16
+
(x 2)
2
7
= 1
Titik-titik bucu: V
1
(2; 2) ; V
2
(2; 6) ;
1
_
2 +
p
7; 2
_
; B
2
_
2
p
7; 2
_
;
1
(2; 1) ; F
2
(2; 5)
LATIHAN SUMATIF 9 - Elips dan Bulatan
1. (x + 1)
2
+
_
y +
3
4
_
2
=
49
16
Lakar.
2.
_
0; 2
p
3
_
3.
p
29
4.
_
5
2
;
p
11
2
_
5. (0; 1) dan (3; 2)
6.
(x 1)
2
16
+
(y + 1)
2
7
= 1.
7.
x
2
25
+
(y 1)
2
16
= 1
8.
x
2
3
+
y
2
2
= 1
9.
(x 1)
2
9
+
(y + 2)
2
4
= 1: Lakar.
10.
(x 2)
2
9
+
(y 1)
2
4
= 1: Lakar.
UNIT PELAJARAN 10
KERATAN KON 2: PARABOLA DAN HIPERBOLA
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menyatakan persamaan parabola dan persamaan hiperbola dalamben-
tuk piawai.
2. Menghuraikan ciri-ciri persamaan bulatan dan persamaan elips.
3. Membentuk persamaan bulatan dan persamaan elips daripada ciri-ciri
yang diberikan.
4. Mengenalpasti bentuk graf persamaan parabola dan persamaan hiper-
bola.
5. Melakar graf bagi persamaan bulatan dan persamaan elips daripada
ciri-ciri yang diberikan
PENGENALAN
D
alam Bahagian Kedua topik Keratan Kon ini, kita akan membin-
cangkan dua lagi persamaan penting yang terhasil daripada ker-
atan suatu kon iaitu persamaan parabola dan persamaan hiper-
278
UNIT PELAJARAN 10. Keratan Kon 2: Parabola dan Hiperbola | 279
bola. Di akhir unit ini kita akan melakar graf bagi kedua-dua persamaan
tersebut berdasarkan ciri-ciri yang diberikan.
10.1 Parabola
10.1.1 Mengenali Parabola dan Graf-Grafnya
Takrifan 10.1 (Parabola) Suatu parabola adalah lokus (set) bagi semua
titik (x; y) dalamsuatu satah yang sama jarak dari suatu garis yang dipanggil
direktriks, dan suatu titik tetap F yang dipanggil fokus. Titik tengah antara
titik fokus F dan direktriks dipanggil titik bucu V . Garis yang melalui titik
F; V dan D adalah paksi simetri bagi parabola.
Rajah ? di bawah menunjukkan dua bentuk graf bagi parabola.
F
Direktriks
d
1
d
1 V
D
P(x, y)
D
1
p
p
Paksi Simetri
(a) Paksi simetri
mencancang
Paksi Simetri
F
d
1
d
1
V D
D
1
P(x, y)
Direktriks
p p
(b) Paksi simetri mengufuk
Paksi simetri dan direktriks adalah berserenjang dan bersilang pada titik D:
Katakan jarak antara titik fokus F dan titik bucu V ialah p: Maka,
d (FV ) = d (V D) = p
d (FP) = d (PD
1
) = d
1
: Ini merupakan ciri utama bagi suatu parabola. Ra-
jah ?(a) menunjukkan bentuk parabola terbuka ke atas, dan Rajah ?(b) me-
nunjukkan bentuk parabola terbuka ke kanan. Bentuk parabola boleh juga
terbuka ke bawah atau ke kiri. Dalam bahagian seterusnya, kita akan mem-
bincangkan bentuk piawai persamaan parabola dan menentukan bukaan
bagi graf parabola.
10.1.2 Bentuk Piawai Persamaan Parabola
Dalambahagian ini kita akan membincangkan dua bentuk piawai persamaan
parabola dan melihat hubungan antara kedua-dua bentuk piawai ini.
Takrifan 10.2 (Bentuk Piawai Persamaan Parabola - Titik Bucu V (0; 0))
1. Bentuk piawai persamaan parabola dengan titik bucu pada asalan
V (0; 0) dan paksi simetri mencancang:
(a)
x
2
= 4py; p > 0
(10.1)
Titik bucu: V (0; 0)
Titik fokus: F (0; p)
Direktriks: y = p
Bukaan parabola: Ke atas
F(0, p)
P(x, y) p
p
Direktriks: y = -p
y
x
V(0, 0)
D(0, -p)
Paksi Simetri
x
2
= 4py; p > 0
(b)
x
2
= 4py; p < 0
(10.2)
Titik Bucu: V (0; 0)
Titik Fokus: F (0; p)
Direktriks: y = p
Bukaan parabola: Ke bawah
F(0, p)
P(x, y)
p
p
Direktriks: y = -p
y
x
V(0, 0)
D(0, -p)
Paksi Simetri
x
2
= 4py; p < 0
2. Bentuk piawai persamaan parabola dengan titik bucu pada asalan
V (0; 0) dan paksi simetri mengufuk.
(a)
y
2
= 4px; p > 0
(10.3)
Titik Fokus: F (p; 0)
Direktriks : x = p
Bukaan parabola : Ke kanan
P(x, y)
p p
Direktriks: x = -p
y
x
V(0, 0)
F(p, 0)
D(-p,0)
Paksi Simetri
y
2
= 4px; p > 0
(b)
y
2
= 4px; p < 0
(10.4)
Titik Fokus: F (p; 0)
Direktriks : x = p
Bukaan parabola: Ke kiri
P(x, y)
p p
Direktriks: x = -p
y
x
V(0, 0) F(p, 0)
D(-p,0)
Paksi Simetri
y
2
= 4px; p < 0
Takrifan 10.3 (Bentuk Piawai Persamaan Parabola - Titik Bucu V (h; k))
1. Bentuk piawai persamaan parabola dengan titik bucu pada V (h; k)
dan paksi simetri mencancang.
(a)
(x h)
2
= 4p (y k) ; p > 0
(10.5)
Titik Bucu: V (h; k)
Titik Fokus: F (h; p + k)
Direktriks : y = p + k
Bukaan parabola: Ke atas
F(h, p + k)
P(x, y) p
p
Direktriks: y = -p + k
V(h, k)
D(h, -p + k)
Paksi Simetri
(x h)
2
= 4p (y k) ; p > 0
(b)
(x h)
2
= 4p (y k) ; p < 0
(10.6)
Titik Fokus: F (h; p + k)
Direktriks : y = p + k
Bukaan parabola: Ke bawah
F(h, p + k)
P(x, y)
p
p
Direktriks: y = -p + k
V(h, k)
D(h, -p + k)
Paksi Simetri
(x h)
2
= 4p (y k) ; p < 0
2. Bentuk piawai persamaan parabola dengan titik bucu pada V (h; k)
dan paksi simetri mengufuk.
(a)
(y k)
2
= 4p (x h) ; p > 0
(10.7)
Titik Fokus: F (p + h; k)
Direktriks : x = p + h
Bukaan parabola: Ke kanan
P(x, y)
p p
Direktriks: x = -p + h
V(h, k)
F(p + h, k)
D(-p + h,k)
Paksi Simetri
(y k)
2
= 4p (x h) ; p >
0
(b)
(y k)
2
= 4p (x h) ; p < 0
(10.8)
Titik Fokus: F (p + h; k)
Direktriks : x = p + h
Bukaan parabola: Ke kiri
P(x, y)
p p
Direktriks: x = -p + h
V(h, k) F(p + h, k)
D(-p + h,k)
Paksi Simetri
(y k)
2
= 4p (x h) ; p <
0
Bentuk piawai pertama persamaan-persamaan parabola di atas disim-
pulkan seperti berikut:
Bukaan Parabola Bucu Pada Asalan, V (0; 0) Bucu pada V (h; k)
Ke Atas, p > 0 x
2
= 4py (x h)
2
= 4p (y k)
Ke Bawah, p < 0 x
2
= 4py (x h)
2
= 4p (y k)
Ke Kanan, p > 0 y
2
= 4px (y k)
2
= 4p (x h)
Ke Kiri, p < 0 y
2
= 4px (y k)
2
= 4p (x h)
Catatan 10.1 Dalam bentuk piawai persamaan parabola, bukaan parabola
ditentukan oleh nilai p:
Contoh 10.1 Cari bentuk piawai persamaan parabola dengan bucu di asalan,
fokus pada (2; 0) dan paksi simetri mengufuk.
Selesaian 10.1 Diberi V (0; 0) dan F (2; 0) dan paksi simetri mengufuk. Ben-
tuk persamaan yang sesuai adalah:
y
2
= 4px
Di sini, p = 2; direktriks x = 2: Bentuk piawai persamaan parabola yang
dikehendaki ialah y
2
= 8x
Contoh 10.2 Cari persamaan parabola terbuka ke atas, titik bucu pada
V (4; 5) ; dan melalui titik P (0; 7) :
Selesaian 10.2 Persamaan yang dikehendaki ialah dalam bentuk:
(x h)
2
= 4p (y k)
Diberi titik bucu V (4; 5) ; maka h = 4; k = 5; dan,
(x 4)
2
= 4p (y 5) ; p > 0
Seterusnya, untuk mendapatkan nilai p; kita gantikan nilai-nilai x dan y yang
diperolehi daripada titik P (0; 7) : Maka,
(0 4)
2
= 4p (7 5)
16 = 8p
)p = 2
Persamaan yang dicari ialah:
(x 4)
2
= 8 (y 5)
Contoh 10.3 Tentukan bukaan bagi persamaan parabola y
2
+8x4y28 =
0. Seterusnya cari titik bucu, titik fokus, dan direktriksnya.
Selesaian 10.3 Pertama sekali, kita perlu menukarkan persamaan yang
diberi kepada bentuk piawai.
y
2
+ 8x 4y 28 = 0
y
2
4y
+ 8x = 28
y
2
4y + 4
+ 8x = 28 + 4
(y 2)
2
= 32 8x
(y 2)
2
= 8 (x 4)
(y 2)
2
= 4 (2) (x 4)
Daripada persamaan yang diperolehi, kita dapati nilai p = 2 < 0: Ini me-
nunjukkan bukaan parabola adalah ke kiri. Titik bucu di V (4; 2) ; titik fokus
di F (2; 2) ; direktriks di x = 6:
Contoh 10.4 Cari titik fokus bagi suatu parabola yang persamaannya ialah
y = 2x
2
:
Selesaian 10.4 Diberi persamaan parabola
y = 2x
2
)x
2
=
1
2
y
= 4
1
8
y
Daripada persamaan yang diberi, kita dapati p =
1
8
< 0, titik bucu V (0; 0),
paksi simetri menegak, dan parabola terbuka ke bawah (kerana p < 0). Titik
fokus yang diperolehi ialah F

0;
1
8
:
10.1.3 Melakar Graf Persamaan Parabola
Contoh 10.5 Lakarkan graf bagi persamaan-persamaan parabola berikut:
(a) y
2
= 8x
(b) y = 2x
2
(c) (x 4)
2
= 8 (y 5)
(d) y
2
+ 8x 4y 28 = 0
Selesaian 10.5
(a) y
2
= 8x:
y
2
= 8x = 4(2)x
Nilai p = 2 > 0: Bukaan parabola ke kanan. Titik bucu V (0; 0) ; titik
fokus F (2; 0) ; direktriks di x = 2; persamaan paksi simetri y = 0:
2 2
Direktriks: x = -2
y
x
V(0, 0)
F(2, 0)
D(-2,0)
Paksi Simetri: y = 0
y
2
= 8x
(b) y = 2x
2
y = 2x
2
)x
2
=
1
2
y
= 4
1
8
y
Nilai p =
1
8
< 0: Bukaan parabola ke bawah. Titik bucu V (0; 0) ; titik
fokus F

0;
1
8
; direktriks di y =
1
8
; persamaan paksi simetri x = 0:
y
V(0, 0)
Paksi Simetri: x = 0
8
1
: Direktriks = y
( )
8
1
, 0 D
8
1
( )
8
1
, 0 F
8
1 x
y = 2x
2
(c) (x 4)
2
= 8 (y 5)
(x 4)
2
= 8 (y 5)
= 4 (2) (y 5)
Nilai p = 2 > 0: Bukaan parabola ke atas. Titik bucu V (4; 5) ; titik fokus
F (4; 7) ; direktriks di y = 3; persamaan paksi simetri x = 4:
2
2
Direktriks: y = 3
y
x
V(4, 5)
F(4, 7)
D(4,3)
Paksi Simetri: x = 4
(x 4)
2
= 8 (y 5)
(d) y
2
+ 8x 4y 28 = 0
y
2
+ 8x 4y 28 = 0
y
2
4y
+ 8x = 28
y
2
4y + 4
+ 8x = 28 + 4
(y 2)
2
= 32 8x
(y 2)
2
= 8 (x 4)
(y 2)
2
= 4 (2) (x 4)
Nilai p = 2 < 0: Bukaan parabola ke kiri. Titik bucu V (4; 2) ; titik
fokus F (2; 2) ; direktriks di x = 6; persamaan paksi simetri y = 2:
2 2
Direktriks: x = 6
y
x
V(4, 2)
F(2, 2)
D(6,2)
Paksi Simetri: y = 2
y
2
+ 8x 4y 28 = 0
1. Cari persamaan parabola dengan titik bucu pada (3; 5) dan titik fokus
pada (3; 2) :
2. Cari persamaan parabola dengan titik bucu pada (6; 8) dan melalui
titik-titik (5; 10) dan (5; 6) :
3. Tulis persamaan parabola x
2
4x 12y 32 = 0 dalam bentuk pi-
awai.Seterusnya cari titik bucu, titik fokus, dan direktriksnya.
4. Tulis persamaan parabola y
2
8x + 6y 7 = 0 dalam bentuk pi-
awai.Seterusnya cari titik bucu, titik fokus, dan direktriksnya.
5. Kenalpasti bukaan parabola, titik bucu V; fokus F; direktriks, paksi
simetri bagi persamaan parabola y = x
2
+ 2x 3:
6. Kenalpasti bukaan parabola, titik bucu V; fokus F; direktriks, paksi
simetri bagi persamaan parabola y = 2x
2
4x + 5:
7. Lakarkan graf persamaan parabola y
2
+2x 2y 5 = 0: tandakan titik
bucu, titik fokus dan direktriksnya.
8. Lakarkan graf persamaan parabola y
2
+4x 6y +1 = 0: tandakan titik
bucu, titik fokus dan direktriksnya.
9. Lakarkan graf persamaan parabola 4x
2
4x + 32y 47 = 0: tandakan
titik bucu, titik fokus dan direktriksnya.
10. Lakarkan graf persamaan parabola 4y
2
16x+1720y = 0: tandakan
titik bucu, titik fokus dan direktriksnya.
10.2 Hiperbola
10.2.1 Mengenali Hiperbola dan Graf-Grafnya
Takrifan bagi hiperbola serupa dengan takrifan bagi elips. Bezanya adalah
bagi elips, hasiltambah jarak antara dua titik fokusnya dan sebarang titik
pada elips adalah malar, manakala bagi hiperbola pula, hasiltolaknya adalah
malar.
Takrifan 10.4 (Hiperbola) Suatu hiperbola adalah lokus (set) bagi semua
titik dalam suatu satah di mana hasiltolak jarak dari dua titik tetap F
1
dan
F
2
(dinamakan titik-titik fokus) ke sebarang titik (x; y) pada lokus tersebut
adalah malar.
V
1
V
2
Paksi Merentas
Lintang
F
2
F
1
C
P(x, y)
d
1
d
2
(a) Paksi merentas lintang
mengufuk
V
1
V
2
Paksi Merentas
Lintang
F
2
F
1
C
P(x, y)
d
1
d
2
(b) Paksi merentas lintang
mencancang
Graf bagi suatu hiperbola mempunyai dua bahagian yang tak berhubung
dipanggil cabang. Cabang-cabang kelihatan se akan-akan bentuk parabola,
tetapi bukan parabola; dengan.bukaan ke kanan dan kiri (Rajah ?(a) ),
atau bukaan ke atas dan bawah (Rajah ?(b) ). Garis yang melalui dua
titik fokusnya, F
1
dan F
2
bersilang dengan hiperbola tersebut pada dua
titik bucu, V
1
dan V
2
: Garis segmen V
1
V
2
yang menghubungkan kedua-
dua titik bucu ini dipanggil paksi merentas lintang. Titik tengah C bagi
paksi merentas lintang adalah pusat bagi hiperbola.Terdapat dua bentuk
graf hiperbola dengan paksi merentas lintas mengufuk dan mencancang.
Salah satu ciri utama suatu hiperbola ialah hasiltolak d (F
1
P) = d
1
dan
d (F
2
; P) = d
2
adalah malar, iaitu:
d (F
1
P) d (F
2
; P)
= d
1
d
2
adalah malar
10.2.2 Asimptot dan Segiempat Asasi
V
1
Asimptot
Segiempat Asasi
V
2
Paksi Merentas
Lintang
F
2
F
1
a
c
C
B
1
B
2
V
1
Asimptot
Segiempat Asasi
V
2
Paksi Merentas
Lintang
F
2
F
1
a
c
C
B
1
B
2
Graf-graf di atas menunjukkan dua lagi elemen penting bagi suatu hiperbola
iaitu asimptot dan segiempat asasi. Kedua-dua elemen ini penting bagi
membantu kita melakar graf bagi suatu hiperbola. Setiap hiperbola mem-
punyai dua asimptot. Asimptot -asimptot ini menghampiri cabang-cabang
hiperbola tetapi tidak menyentuhnya. Asimptot-asimptot ini juga melintasi
keempat-empat bucu segiempat asasi, dan bersilang pada pusat C hiper-
bola tersebut. Segmen B
1
B
2
dinamakan paksi konjugat.
10.2.3 Bentuk Piawai Persamaan Hiperbola
Seperti juga dengan keratan kon yang lain, kita akan membincangkan ben-
tuk piawai persamaan-persamaan hiperbola dengan pusat pada asalan C (0; 0)
dan pusat pada sebarang titik C (h; k) :
Takrifan 10.5 (Bentuk Piawai Persamaan Hiperbola - Pusat C (0; 0))
1. (Bukaan Kanan dan Kiri) Bentuk piawai persamaan hiperbola de-
ngan pusat C (0; 0) ; dan bukaan ke kanan dan kiri ialah:
x
2
a
2

y
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
(10.9)
Pusat: C (0; 0) ;
Titik-titik bucu: V
1
(a; 0) ; V
2
(a; 0) ;
1
(c; 0) ; F
2
(c; 0) ;
Titik-titik pada paksi konjugat: B
1
(0; b) ; B
2
(0; b) ;
Paksi merentas lintang: mengufuk
F
2
(c, 0) C(0, 0)
x
y
F
1
(-c, 0)
V
1
(-a, 0) V
2
(a, 0)
B
1
(0, b)
B
2
(0, -b)
x
2
a
2

y
2
b
2
= 1
2. (Bukaan Atas dan Bawah) Bentuk piawai persamaan hiperbola de-
ngan pusat C (0; 0) ; dan bukaan ke atas dan bawah ialah:
y
2
a
2

x
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
(10.10)
Pusat: C (0; 0) ;
Titik-titik bucu: V
1
(0; a) ; V
2
(0; a) ;
1
(0; c) ; F
2
(0; c) ;
1
(b; 0) ; B
2
(b; 0) ;
Paksi merentas lintang: mencancang
F
2
(0, -c)
C(0, 0) x
y
F
1
(0, c,)
V
1
(0, a)
V
2
(0, -a)
B
1
(-b, 0) B
1
(b, 0)
y
2
a
2

x
2
b
2
= 1
Takrifan 10.6 (Bentuk Piawai Persamaan Hiperbola - Pusat C (h; k))
1. (Bukaan Kanan dan Kiri) Bentuk piawai persamaan hiperbola de-
ngan pusat C (h; k) ; dan bukaan ke kanan dan kiri ialah:
(x h)
2
a
2

(y k)
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
(10.11)
Pusat: C (h; k) ;
Titik-titik bucu: V
1
(a + h; k) ; V
2
(a + h; k) ;
1
(c + h; k) ; F
2
(c + h; k) ;
1
(h; b + k) ; B
2
(h; b + k) ;
F
2
(c+h, k) C(h, k)
x
y
F
1
(-c+h, k)
V
1
(-a+h, k) V
2
(a+h, k)
B
1
(h, b+k)
B
2
(h, -b+k)
(x h)
2
a
2

(y k)
2
b
2
= 1
2. (Bukaan Atas dan Bawah) Bentuk piawai persamaan hiperbola de-
ngan pusat C (h; k) ; dan bukaan ke atas dan bawah ialah:
(y k)
2
a
2

(x h)
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
(10.12)
Pusat: C (h; k) ;
Titik-titik bucu: V
1
(h; a + k) ; V
2
(h; a + k) ;
1
(h; c + k) ; F
2
(h; c + k) ;
1
(b + h; k) ; B
2
(b + h; k) ;
Paksi merentas lintang: mencancang
F
2
(h, -c+k)
C(h, k)
x
y
F
1
(h, c+k)
V
1
(h, a+k)
V
2
(h, -a+k)
B
1
(-b+h, k) B
1
(b+h, k)
(y k)
2
a
2

(x h)
2
b
2
= 1
Contoh 10.6 Cari bentuk piawai persamaan hiperbola dengan pusat di
C (0; 0) ; titik-titik fokus di (3; 0) dan titik-titik bucu (2; 0).
Selesaian 10.6 Katakan titik-titik fokus F
1
(3; 0) dan F
2
(3; 0) ; dan titik-titik
bucu V
1
(2; 0) dan V
2
(2; 0) : Pusat hiperbola pada C (0; 0) : Bentuk piawai
persamaan hiperbola yang dikehendaki adalah
x
2
a
2

y
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
d (V
1
C) = d (C; V
2
) = a = 2;
d (F
1
C) = d (CF
2
) = c = 3;
Kita perlu mencari nilai b
2
untuk diganti dalam persamaan di atas.
b
2
= c
2
a
2
= 9 4 = 5
Jadi, persamaan yang dikehendaki ialah,
x
2
4

y
2
5
= 1
Contoh 10.7 Tulis persamaan hiperbola dengan titik-titik bucu (3; 3) dan
(3; 3), dan titik fokus pada (3; 5) :
Selesaian 10.7 Perhatikan yang titik bucu (3; 3) berada di atas titik bucu
(3; 3) : Ini menunjukkan paksi perentas lintang adalah mencancang. Oleh
itu kita namakan V
1
(3; 3) dan V
2
(3; 3) : Titik fokus (3; 5) berada di atas
V
1
(3; 3) : Kita namakan titik fokus ini F
1
(3; 5) : Bentuk piawai persamaan
hiperbola yang dikehendaki adalah
(y k)
2
a
2

(x h)
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
d (V
1
V
2
) = 3 + 3 = 6
Titik tengah antara dua titik bucu ini merupakan pusat hiperbola, iaitu C (3; 0)
di mana h = 3; k = 0: Kita tahu daripada maklumat yang ada,
d (V
1
C) = d (CV
2
) = 3 = a
d (F
1
C) = d (CF
2
) = 5 0 = 5 = c
Kita perlukan nilai b
2
untuk melengkapkan persamaan yang dicari.
a
2
+ b
2
= c
2
)b
2
= c
2
a
2
= 25 9
= 16
Jadi, persamaan yang dicari ialah
y
2
9

(x 3)
2
16
= 1
10.2.4 Melakar Graf Persamaan Hiperbola
Contoh 10.8 Lakarkan graf bagi hiperbola
y
2
9

x
2
4
= 1.
Selesaian 10.8 Perhatikan bahawa
y
2
9

x
2
4
= 1 adalah dalambentuk piawai
am
y
2
a
2

x
2
b
2
= 1
a
2
= 9 )a = 3
b
2
= 4 )b = 2
Pusat: C (0; 0) ;
Titik-titik bucu: V
1
(0; 3) ; V
2
(0; 3) ;
Titik-titik pada paksi konjugat : B
1
(2; 0) ; B
2
(2; 0) ;
Oleh kerana paksi merentang lintang bagi persamaan hiperbola di atas
adalah mencancang. Titik-titik fokusnya boleh didapati dengan menggu-
nakan hubungan
c
2
= a
2
+ b
2
) c =
p
a
2
+ b
2
=
p
13
iaitu, F
1
0;
p
13
dan F
2
0;
p
13
: Graf bagi persamaan hiperbola di atas

ialah
F
2
C(0, 0) x
y
F
1
V
1
V
2
(-3, 2) (3, 2)
(3, -2)
(-3, -2)
y
2
9

x
2
4
= 1
Contoh 10.9 Lakarkan graf bagi persamaan hiperbola
(x 3)
2
16

(y + 1)
2
4
= 1
Selesaian 10.9 Daripada persamaan yang diberi kita dapati,
Pusat: C (3; 1) di mana h = 3; k = 1
a
2
= 16 )a = 4
b
2
= 4 )b = 2
Paksi merentas lintang : mengufuk
Titik-titik bucu:
V
1
(4 + 3; 1) = V
1
(1; 1) dan V
2
(4 + 3; 1) = V
2
(7; 1)
Titik-titik pada paksi konjugat,
B
1
(3; 2 1) = B
1
(3; 1) dan B
2
(3; 2 1) = B
2
(3; 3)
Untuk mendapatkan titik-titik fokus:
c
2
= 16 + 4 = 20 )c =
p
20 = 2
p
5
F
1
2
p
5 + 3; 1
; F
1
2
p
5 + 3
Graf yang diperolehi ialah:

Paksi Merentas
Lintang
F
2
C(3, -1)
x
y
F
1
V
1
V
2
B
1
B
2
Paksi Merentas
Lintang
(x 3)
2
16

(y + 1)
2
4
= 1
1. Tulis persamaan hiperbola dengan titik-titik bucu (5; 0) ; dan titik fokus
pada (7; 0) :
2. Tulis persamaan hiperbola dengan titik-titik bucu (3; 1), dan titik fokus
pada (5; 1) :
3. Cari persamaan hiperbola dengan pusat C (5; 3) ; titik bucu (5; 6) dan
melalui titik (1; 8) :
4. Cari persamaan hiperbola dengan pusat C (1; 3) ; a
2
= 4; b
2
= 16:
5. Tulis persamaan am kuadratik bagi hiperbola 25x
2
9y
2
100x72y
269 = 0 dalam bentuk piawai.
6. Tulis persamaan am kuadratik bagi hiperbola 4x
2
9y
2
24x 90y
153 = 0 dalam bentuk piawai.
7. Lakarkan graf persamaan hiperbola
(x 2)
2
4
(y + 1)
2
= 1:
8. Lakarkan graf persamaan hiperbola (x + 3)
2
(y 1)
2
4
= 1:
9. Lakarkan graf persamaan hiperbola bagi soalan (5) :
10. Lakarkan graf persamaan hiperbola bagi soalan (6) :
RUMUSAN
1. Bentuk piawai persamaan parabola:
(a) x
2
= 4py; p > 0 atau p < 0
(b) y
2
= 4px; p > 0 atau p < 0
(c) (x h)
2
= 4p (y k) ; p > 0 atau p < 0
(d) (y k)
2
= 4p (x h) ; p > 0 atau p < 0
2. Bentuk piawai persamaan hiperbola:
(a)
x
2
a
2

y
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
(b)
y
2
a
2

x
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
(c)
(x h)
2
a
2

(y k)
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
(d)
(y k)
2
a
2

(x h)
2
b
2
= 1; a
2
+ b
2
= c
2
; a > 0 dan b > 0
KATA KUNCI
Direktriks, pusat, titik fokus, titik bucu, paksi simetri, mencancang, mengu-
fuk, bukaan parabola, cabang, paksi merentas lintang, asimptot, segiempat
asasi, dan paksi konjugat.
LATIHAN SUMATIF 10
1. Cari titik bucu dan titik fokus bagi persamaan parabola x
2
2x+4y = 3:
2. Tulis persamaan parabola 5x
2
+ 20x 9y = 47 dalam bentuk piawai
dan tentukan titik bucu, titik fokus, direktriks, dan paksi simetrinya.
3. Cari titik bucu, fokus, dan direktriks bagi persamaan parabola
x +
1
2
2
= 4 (y 3) : Lakarkan grafnya.
4. Cari persamaan parabola dengan titik bucu (2; 1), dan direktriks x =
1:
5. Cari persamaan parabola dengan titik fokus (0; 0) dan direktriks pada
y = 4:
6. Cari titik pusat, titik-titik bucu, titik-titik fokus bagi persamaan hiperbola
9x
2
y
2
+ 54x + 10y + 55 = 0:
7. Cari persamaan hiperbola dengan titik-titik bucu (2; 1) ; dan titik-titik
fokus (3; 1) :
8. Lakarkan graf persamaan hiperbola xy = 4:
9. Lakarkan graf graf bagi persamaan y
2
4x
2
+ 4y + 24x = 41:
10. Tentukan sama ada persamaan-persamaan berikut bulatan, elips, para-
bola atau hiperbola.
(a) x
2
+ 4y
2
6x + 16y + 21 = 0
(b) y
2
4y 4x = 0
(c) 4y
2
2x
2
4y 8x 15 = 0
(d) 4x
2
+ 4y
2
16y + 15 = 0
RUJUKAN
th
MA.
rd
ed.
IL: McGraw-Hill.
th
nd
pany. Boston, MA.
gebra, 3
rd
JAWAPAN
Latihan Formatif 10.1 - Parabola
1. (x 3)
2
= 12 (y 5)
3. (x 2)
2
= 12 (y + 3) ; V (2; 3) ; F (5; 3) ; direktriks y = 6:
5. (x + 1)
2
= 4
1
4
(y + 4) ; p =
1
4
> 0; Bukaan ke atas; titik bucu V =
(1; 4) ; titik fokus F

1;
15
4
; direktriks di y =
17
4
; paksi simetri
pada x = 1:
7. (y 1)
2
= 4
1
2
(x + 3) ; p =
1
2
< 0: Bukaan ke kiri; titik bucu
V (3; 1) ; titik fokus F

5
2
; 1
; direktriks di x =
7
2
; paksi simetri pada
y = 1: Lakar.
9.
x
1
2
2
= 4 (2)
y
3
2
; p = 2 < 0: Bukaan ke bawah; titik bucu

V

1
2
;
3
2
; titik fokus F

1
2
;
1
2
; direktriks di y =
7
2
; paksi simetri
pada x =
1
2
: Lakar.
Latihan Formatif 10.2 - Hiperbola
1.
x
2
25

y
2
24
= 1
3.
(y 3)
2
9

(x 5)
2
9
= 1
5.
(x 2)
2
9

(y + 4)
2
25
7. Pusat pada C (2; 1) ; nilai-nilai a = 2; b = 1; c =
p
5; titik-titik bucu
V
1
(0; 1) ; V
2
(4; 1) ; titik-titik pada paksi konjugat B
1
(2; 0) ; B
2
(2; 2) ;
dan titik-titik fokus F

p
5 + 2;
LATIHAN SUMATIF 10 - Parabola dan Hiperbola

1. (x 1)
2
= 4 (1) (y 1) ; titik bucu (1; 1) ; titik fokus (1; 0)
2. (x + 2)
2
=
9
5
(y 3) ; titik bucu (2; 3) ; titik fokus
2;
69
20
; direktriks
y =
51
20
; paksi simetri x = 2
3. Titik bucu
1
2
; 3
; titik fokus
1
2
; 4
; direktriks y = 2
4. (y 1)
2
= 12 (x + 2)
5. x
2
= 8 (y 2)
6. Pusat (3; 5) ; titik-titik bucu
10
3
; 5
8
3
; 5
; titik-titik fokus
3
p
10
3
; 5
!
7.
x
2
4

(y 1)
2
5
= 1
8. Lakar.
9.
(y + 2)
2
9

(x 3)
2
9
4
= 1. Lakar.

SMU3053 AlJabar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SMU3053 AlJabar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MODUL

: Graf bagi persamaan hiperbola di atas

Graf yang diperolehi ialah:

; p = 2 < 0: Bukaan ke bawah; titik bucu

LATIHAN SUMATIF 10 - Parabola dan Hiperbola

You might also like