__________________________________

235

_______

YKSEK YAPILARDA TESSAT VE PRATK BLGLER

Rknettin KKALI

ZET Yksek yaplar, Batda olduu gibi, Trkiyede de byk ehirlerde daha yaygn olarak kullanlmaya balanan bir yap cinsidir. Yksek bloklarda mekanik tesisat n plana kar. Yapnn kn stlp, yazn soutulmasnda ve btn yl havalandrlmasnda kullanlacak olan klima sisteminde belli zellikler olmas gerekir. Bu zelliklerin banda tesisatta ortaya kan yksek statik basn nedeniyle yaplan dey zonlama gelmektedir. Bu bildiride yksek bloktaki sadece stma ve bir btn olarak klima sistemleri ayr ayr ele alnarak bunlarn temel zellikleri, kullanlabilecek sistem seenekleri anlatlm; rnek sistem anm emalar verilmi ve uygulama detay ile ilgili baz pratik bilgiler kk notlar halinde sralanmtr.

1. GR Gnmzdeki yap tekniinde yksek bloklar giderek daha byk lde kullanlmaktadr. 50 m. yksekliin , yani 15 katn zerine kldnda genel olarak mekanik tesisatta ciddi sorunlar ortaya kar ve bu zel sorunlar tesisat mhendisi tarafndan dikkatle ele alnmaldr. Yksek yap stma, havalandrma, klima tesisat tasarm; rzgar etkisi, baca etkisi, i hava kalitesi, hava tanmas, yangn gvenlii, acil durum prosedrleri, deprem nlemleri, bina ynetim sistemi ve zonlama gereksinimlerini dikkate almak zorundadr. Yapnn mimari tasarmnda tesisatla ilgili rezervasyon zerinde nemle durulmaldr. Yksek yaplarda tamamen haval (zellikle V.A.V. kutulu) veya tamamen sulu (zellikle 2 veya 4 borulu fan coilli) sistemler kullanlabilir. Ancak bunlarn karm olan hem haval hem sulu sistemler uygulamada daha yaygndr. Yksek yaplarda sistem seiminde ekonomik kriterler n plandadr. Yatrm ve iletme maliyetlerini optimize eden zmler aratrlmaldr. Bu tip uygulamalarda yaplacak yanllklar byk boyutlarda kaynak israfna neden olur.

2. ISITMA TESSATI 2.1. Is Kayp ve Kazanlar Yksek bloklar genellikle evrelerindeki yaplarn arasndan tek balarna ykselirler ve korunmaszdrlar. Yksek bloklarda glgeleme etkisi olmadndan gneten olan s kazanc nemli mertebelerdedir. kinci nemli konu gn boyunca bu s kazanc deeri gnein konumuna gre deiir. Yksek bloklarda rzgar etkisi ise ok nemli ikinci bir faktrdr. Rzgar hz yerden olan ykseklikte artar. Bu yksek rzgar hzna bal olarak binann rzgar ynndeki cephesinde nemli bir pozitif basn ve aksi ynde nemli bir negatif basn oluur. Bina cephesi aklarndan szan hava ok fazladr. Is kayb hesaplarnda ykseklik etkisi gz nne alnmaldr. Ayrca kalorifer kolonlarnda aa katlarda 90C olan su scakl, st katlara ktnda (kolonlarda s yaltm yoksa) 90C olmayacaktr. Bu amala DIN 4701 yeni basksnda detayl bir hesap yntemi verilmitir. Baca etkisi ise yksek bloklarn bir baka nemli zelliidir. Souk d hava ve scak i hava; yksek blok merdiven kovannda ve dier dikey aftlarda yukar doru bir hava hareketi oluturur. Aynen bacalarda

__________________________________

236

_______

olduu gibi alt katlardan ve ana giriten giren hava dey aftlarda yukar ykselir. Bu olay zellikle alt katlar ve ana girileri etkiler. Bu nedenle ana girilere dner kap yaplmas, scak hava perdeleri uygulamas veya ekstra demeden stma veya scak hava apareyleri kullanlmas nerilen nlemler arasndadr. 2.2. evre ve ekirdek Zonlar Yksek bloklar genellikle derinlemesine planlanr. Buna gre evrede da bakan hacimler ve ortada dar ile hi ilikisi olmayan ekirdek hacimleri ortaya kar. Yksek bloklarn en nemli zelliklerinden biri budur. evre zonunda gnein, d hava scaklnn ve rzgarn etkilerine bal olarak srekli deien bir stma yk geerlidir. ekirdek zonda ise ykler zamana bal olarak byk farkllk gstermez ve sabittir. Bu sabit yk genellikle yapay aydnlatmaya vs. bal olan yksek i kazanlar nedeniyle yaz-k soutma ynndedir. O halde yksek bloklardaki stma tesisat planlanrken evre zonlarla, i zon mutlaka birbirinden ayrlmal ve ok zonlu bir sistem dnlmelidir. 2.3. Sistem Seimi Yukardakiler zetlenirse ana zellik ortaya kmaktadr : a) Yapnn eitli cephelerinde gneten gn boyu deien nemli lde s kazanc vardr. b) Rzgar etkisine bal olarak, alabilen en kk aralktan kontrol edilemeyen bir hava sznts sz konusudur. c) Yapay aydnlatmaya bal olarak ekirdek blgelerde nemli bir i s kazanc vardr. Bu zellik gz nne alndnda, evre zonunda deiikliklere abuk cevap verecek ve otomatik kontrolla kontrol edilebilen hzl bir stma sistemi dnlmelidir. Bu anlamda evre zonlar iin rnein; demeden stma gibi ataleti fazla sistemler dnlmemelidir. Konvektr, panel, ekstrzyon alminyum radyatrler ve fan-coil gibi su hacmi az olan stclar bu zonlar iin en uygun zmdr. Her hacimdeki stc bamsz olarak kontrol edilebilmelidir. evre zonunda alabilen pencereler kullanlmamaldr. Bu nedenle stma ile birlikte havalandrma da yaplmal ve hacimlere gnderilen temiz hava oda scaklndan 3 veya 4C fazla scakla kadar santralda stlmaldr. ekirdek hacimleri iin stma gerekmez. Sadece havalandrma yeterlidir. Gnderilen havann scakl ayarlanarak i s kazanlar karlanabilir. Genellikle verilen hava scaklnn , oda scaklndan 5C daha dk olmas yeterlidir. Ancak otomatik kontrol, egzoz havasndan ald sonuca gre hava scakln 14Cye kadar drebilmektedir. 2.4. Is Geri Kazanma Yksek blok stma ve soutma sistemleri s geri kazanma uygulamalar asndan geni imkanlar yaratr. Baz zonlarn stlrken, bazlarnn soutulmas bu imkan yaratan ana etkendir. Bu konuda ASHRAE Handbooklarndan geni uygulama rnekleri bulunmaktadr. Yksek bloklarda uygulanabilecek ilgin bir fikir ayn su devresine bal s pompalar ile stma ve soutmann yaplmasdr. Bu su devresine, ayrca ihtiyaca gre devreye girmek zere, scak su kazan ve su soutma kulesi baldr. Ayn zamanda stma ve soutma yapan s pompalarndan soutma yapan ortak su devresine s verirken, stma yapan s pompas s eker. Ortak devrede dolaan suyun scakln sabit tutabilmek iin gerekli ilave stma, scak su kazan ile karlanr. Trkiyede henz uygulamas olmayan bu sistemin kurulu maliyeti fazla olduu iin on yldan nce yaygnlaacan zannetmiyoruz. 2.5. Statik Basn Yksek bloklarda scak su ile stma yapldnda byk bir statik basn ortaya kacaktr. Istma sistemi iinde basnca en duyarl elemanlar kazanlar ve radyatrlerdir. Normal radyatr ve kazanlar 4 bar, zel sipari edildiinde ise 6 bar basnca dayankl olarak retilirler. Bina ykseklii 60 myi, baka baz faktrleri ve emniyet pay dikkate alndnda yaklak 50 metreyi gememelidir.

__________________________________

237

_______

Ykseklii 50 myi aan bloklarda ise sistemin dey dorultuda iki veya gerekirse daha fazla sayda blme (zona) ayrlmas gerekir. Sistemin ikiye blnmesinde genellikle ara tesisat kat kullanlr. Pratik olarak yksek bloklarda her 20 katta bir galeri kat yaplr. Kalorifer 1. Blm tesisatnda 20 kat yukarya doru datm yaplr. Shhi tesisatta ise galeri kattaki hidrofor sistemi 10 kat aaya, 2. Hidrofor sistemi ise 10 kat yukarya su basar. Ara tesisat katnda bir s deitirici kullanlr. Kazanda retilen scak su ile bu s deitirgecinde, yaklak 5C daha dk scaklkta yine scak su elde edilir. Yksek bloktaki kazanla ara tesisat kat arasndaki daireler kazandan, ara bloktan sonraki daireler ise s deitirgecinden beslenir. Basn zonlamasnn amalar : a) Sistemin statik basncn azaltmak b) Alt/st basn farkn azaltmak, c) Akkan debisini kontrol edebilmektir. Her basn zonu eanjr, hidroforu, pompas vs. gibi bamsz iletme ve kumanda elemanlarna sahip olmaldr. ekil 1ve 2de yksek blok kalorifer tesisat rnek anm emalar verilmitir. ekil 1de bodrumdaki kazan dairesi ve ilk 12 kat besleyen sistem gsterilmitir. ki kazanl bu sistemde dik kollektr kullanlmtr. Kazanlar ve stma devresi gidi, dn bu kollektre baldr. Boyler beslemesi dik kollektrden nce kazanlardan gelen hattan alnmaktadr. Kazanlar ilk 12 katn statik basncna dayankl olduundan, sisteme dorudan baldrlar. ekil 2de ise 13 ve 25. Katlar arasn besleyen stma sistemi grlmektedir. Burada kazan yine bodrumdadr. Ancakbir eanjr araclyla stma devresine balanmtr. Bu uygulamada 13 ve 25. Katlar aras ayr bir kazanla beslenmitir. Sz konusu yksek statik basn plaka tipi s eenjrne etkilemektedir. Bu katlar arasndaki kullanma scak suyu iin ayr bir boyler dnlmemi, bodrum kattaki ekil 1de grlen boylerden btn bina beslenmitir. Bu emalarda kapal genleme depolar herbir kazana ve ayrca herbir dey zona ayr ayr konulmutur. Kazan bodrumda veya zellikle doal gaz halinde atda olabilir. atdaki kazan daireleri yksek bloklarda, ok uzun bacann yapm maliyetinden ve kymetli inaat alanndan tasarruf salad iin ok byk avantaj yaratr. ekil 3te kazan dairesinin atda olduu bir rnek scak sulu stma sisteminin anm emas grlmektedir. Burada 40 kat sz konusu olup, 20 ve 21. Katlar arasnda bir galeri kat oluturulmutur. atdaki iki kazan yine bir dik kollektre baldr. Bu kollektrden 21 ve 40. Katlar aras dorudan beslenirken, 1 ve 20. Katlar aras bodrumda yerletirilen plakal s deitiricisinden beslenmektedir. Kullanma scak suyu devresi ise hem bodrumda, hem de galeri katta yerletirilen boylerlerden beslenmektedir. Her 10 kat iin ayr bir boyler grubu hizmet vermektedir. Dolaysyla stma scak su devresi 2 dey zondan, kullanma scak su devresi 4 dey zondan olumaktadr.

3. YKSEK BLOKLARLA LGL TESSAT NOTLARI 1. Kapal genleme depolu kazanlarda, iletme basnc depo st basncna eittir. Ak genleme depolu kazanda ise, letme basnc = (kazan alt seviyesi ile ak genleme kab st seviyesi fark) x Emniyet faktr Emniyet faktr zellikle kmrl kazanlar iin geerlidir ve bu kazanlarda elektrik kesilmesi vs. nedeni ile dolam pompasnn durmasn gz nne alr. Deeri 1,10 alnabilir. (Yksek blokta kmrl kazan kullanmaynz.) 2. Boyleri besleyen kazan ayn olmaldr. Boyler beslemesinde 90/70C sabit scaklkta su gerekir. Ayrca yaz-k btn yl alr. Eer boyler stma kazanndan beslenirse yazn kazan dk kapasitede ve verimsiz alr. Ayn zamanda stma sistemi d hava scaklna bal olarak deien farkl scaklkta su ile beslenmelidir. Bu durumda boyler balants iin zel nlem alnmas gerekir.

__________________________________

238

_______

Bina ve boyleri ayn kazandan stmak gerekirse, 3 yollu vana kullanarak iki farkl scaklkta su elde edilebilir. Ancak boyler kazann ayrmak, yaz iletmesi de dikkate alndnda genelde iletmede daha ekonomiktir. 3. Boyler yerleimi ve cinsi. Yksek binalarda serpantinli boyler kullanlmaldr. Kalorifer basnc 25 mSSyi geince ift cidarl boylerde kme olabilir. Ayrca serpantinli boyler az yer kaplad ve snma sresi daha ksa olduu iin de avantajl olacaktr. Silindirik kaplarn ieriden gelen basnca dayankll, dtan gelen basnca gre daha fazladr. Bu nedenle 6 bar iletme basncndaki bir ift cidarl boylerde kalorifer devresi basnc en fazla 2,5 bar olabilir. Boyler iersindeki suyun boaltld yerlerde, kalorifer devresi suyu dolu ise, ift cidarl boylerlerde kmeler olur. Sonuta yksek yaplarda serpantinli boyler kullanlmaldr. 4. Pompa : Islak rotorlu pompalarn max. kullanma basnc 60 mSS deerindedir. Bina ykseklii 60 mden fazla (veya pompaya gelen statik basn 6 bardan (60 mSS) fazla ise kullanlacak btn pompalar sfero dkm olmal ve santrifj pompalarda mekanik salmastra kullanlmaldr. 5. Uzama : Yksek bloklarda borularda scaklk ve uzun mesafeler nedeniyle uzama nemli mertebededir. P.V.C. borularda ise uzama elik borularn 7 kat mertebesindedir. Kalorifer kolonlarnda, sabit nokta yaplacak yerler belirlenmelidir. Uzama miktar 30 mmyi bulduunda bir boru kompansatr kullanlmaldr. Uzama miktar, zel branman ve esnek balantlar varsa en fazla 50 mm., klasik uygulamalarda ise 30 mm. deerini atnda ikinci boru kompansatr kullanlmaldr. Bu amala zel olarak kalorifer tesisat iin retilen klavuzlu (yatakl) kompansatrler sz konusu tesisatta baar ile kullanlmaktadr. Yaklak 1 m. boru 100C scaklk farknda 1 mm. uzandan, branmanlar da dikkate alnarak kompansatrlerin her 30 mde bir konulmas uygundur. Kompansatr kullanlamyorsa boruda Omega yaplarak da uzama alnabilir. Omega (veya kompansatr) ilk ve son branmann ortasnda yaplmaldr. Alt kattan itibaren kolonda ilk sabit nokta, bodrumdaki yatay boru uzunluunun yaklak iki kat bir mesafede tekil edilebilir. Eer bir tek kompansatr veya omega kullanlacak ise st taraftaki sabit nokta sondan 3. veya 4. katta olabilir. atdaki havalk borular kolonlardan sonra yaklak 5 m yatay uzunlukta olmaldr. Radyatr branman borular uzamann fazla olduu noktalarda en az 2-2,5 m yaplmaldr. Duvar geen branmanlardan kanlmal, zorunlu ise duvar geiinde esnek kovan kullanlmaldr. En st katn dn kolonu ile radyatr k ekseni arasndaki seviye fark hesaplanan uzama deerinden yaklak 2 cm daha fazla olmaldr. Yani pratik olarak 5 - 6 cm olmaldr. Eer bu salanamyorsa, dn kolonu zerine bir para ilave edip zerine prjr taklmaldr. Radyatr branman balantlar radyatre direkt balanmamaldr. Aksi halde pirin vanadan veya ek noktasndan kopar. Bu amala bir dirsek ve ke radyatr vanas kullanlmas, branman uzunluunun 1-2 m olmas yararl olacaktr. Kalorifer kolonlarndan duvar geilerinde, a) Esnek kovanlar oluturulmal, b) Bu salanamyorsa branmanlar duvar gemeden nce yaklak 2 m yatay ilerlemeli. c) Boru geilerinin olaca duvarlarda korozyon riski nedeniyle Ytong tipi kire esasl malzeme kullanlmamal veya borunun bu malzeme ile temasn nleyecek zel kovan kullanlmaldr. Boru gei delikleri yine ayn korozyon nedeni ile kesinlikle al ile doldurulmamaldr. Kolonlarn deme geilerinde kovan kullanlmaldr. 6. Kalorifer tesisat kesinlikle kaynakl yaplmaldr. Fittings kolonlarda ve ksa branmanlarda kullanlmamaldr. 7. Istc : Dkm ve panel radyatrler 4 At iletme basncna dayanacak ekilde retilirler. Yksek yaplar iin radyatr sipari verirken 6 At iletme basncnda kullanlaca siparite belirtilmelidir. 4 At ve 6 At radyatrlerin fiyatlar ayndr. Eanjr kullanlan yksek yaplarda da statik basncn 6 At deerini gememesi, zel bir nedenle bu deer alacaksa, yksek basnca dayankl stclar kullanlmas gerekir.

__________________________________

239

_______

8. Uzamalarnda zayf nokta oluturduu iin. Bunun yerine btn radyatrlere dn vanas kullanlmaldr. Kullanlacak srgl vanalar PD 10 kalitesinde olmaldr.

4. KLMA SSTEM NERLER Yksek blok veya kulelerde i zon ve evre zonu dikkate alnarak aada 4 sistem nerisi verilmitir. SSTEM 1 ZON : VAV EVRE ZONU : Fan-coil Avantajlar : Kolay ve ekonomik gece ayar yapm/sabah stma operasyonu Zon kontrolu iin mkemmel bir fleksibilite Pencere altna stc yerletirilmesi imkan dolaysyla, muhtemel downdraft problemine en iyi zm. Sadece bir tek klima cihaz ve bir tek kanal sistemi Dn - egzoz sistemi ile d hava soutma imkan Dezavantajlar : lk tesis fiyat pahaldr. Fan-coil nitelerinin evre zonda kullanlmas burada yer kaybna neden olmaktadr. evre zon stmasyla, i zonun, birbiriyle karmasn nlemek iin, ok dikkatli bir dizayn gerektirir. SSTEM 2 ZON : VAV EVRE ZONU : Tam haval, sabit hacimli sistem Avantajlar : Hibir deme alan igali yoktur. Kontrol zonlarnn deimesinde mkemmel bir fleksibilite Kolay ve ekonomik gece ayar yapm/sabah stma operasyonu Soutucu devre geceleyin durdurulabilir. Dezavantajlar : ki ayr kanal sistemi gerektirir. Sabit haval d zonda, VAV sistemindeki iletme ekonomisi yokur. evre zonda 250 W/m s kayb mertebelerinde muhtemel downdraft problemi vardr. SSTEM 3 ZON : VAV EVRE ZONU : VAV; Reheat Avantajlar : Tek bir kanal sistemi vardr. Minimum hava miktar gerektirir. Yeni i yerleimlere abuk ve kolay uyum salar. Klasik reheat sistemlere nazaran daha az enerji sarfiyat Sistem dizayn kolaydr. Demede yer kaybna sebep olmaz. Scak suyla reheat yaplabilir. Ancak byk arlarn dkkanlarnn VAV sisteminde, VAV kutularna elektrik stc montaj daha uygundur. Bu kutulara sulu stc monte etmek, VAV sistemi sulandrmak olarak tanmlanabilir.

__________________________________

240

_______

Dezavantajlar : Klasik reheat sistemine gre daha az enerji sarfetmesine ramen, hala s savurganl vardr. lk tesiste, boru vana sisteminin getirdii ek maliyet vardr. Is kayb yksek olmas halinde down-draft problemi vardr. SSTEM 4 ZON : VAV EVRE ZONU : FT KANALLI VAV SSTEM Avantajlar : VAV sistemleri iinde maksimum enerji tasarrufu yapan bir sistemdir. Demede yer kaybna sebep olmaz Kolay ekonomik gece ayar yapm/sabah stma operasyonu temin eder. Is geri kazanm sistem tatbikatlarna uygundur. Minimum hava miktar gerektirir. Dezavantajlar : ki kanal sistemine gerek vardr. lk tesisi en pahal olan VAV sistemidir. Is kaybnn byk olmas halinde, muhtemelen downdraft problemi yaratr. 4.1. Fan Coil Sistemi Primer haval fan coil sistemi ok zonlu sistem ihtiyalarn karlayabildiinden, yksek blok evre zonlarnda, ucuzluu ve basitlii nedeniyle, ok kullanlan bir sistemdir. Fan coil sistemi 2 borulu veya 4 borulu olabilir. 2 borulu fan coil sistemleri ucuzluu, mevcut binalara uygulamasnn kolayl, her odann bamsz kontrolu imkann vermesi ve oda havalarnn birbirine karmamas nedeniyle tercih edilir. Ancak tamamen stma veya tamamen soutma yapabildiinden, ara mevsimlerde yetersiz kalr ve konfor bozukluu hissedilir. Ses problemi bir baka nemli dezavantajdr. Gei mevsimlerindeki konforsuzluu ortadan kaldrmak iin 4 borulu fan coil kullanlabilir. Bu sistemle binada ayn anda stma ve soutma yapabilme imkan getirilmitir. ekil 4te yksek blok uygulamalar gibi byk sistemlerde kullanlabilecek sekonder pompal 2 borulu fan coil sistemi anm emas grlmektedir. Burada primer devre pompalar suyu kazan (veya soutma grubu) devresinde dolatrrken, sekonder pompalar suyu farkl fan coil zonlarna beslemektedir. Sekonder pompalar frekans konvertrl olabilir. Sekonder pompal sistem daha pahal olmasna karlk, tek pompal sisteme gre enerji ekonomisi salar, sistem daha dengeli alr ve iletmesi daha sorunsuzdur.

5. YKSEK KLMA TESSATINDA PRATK NOTLAR 5.1. Havalandrma Tesisat 1. Booster fan kullanm mant ounlukla bilinmemektedir. Birbirinden ok farkl direnlerde hava kanallar tek fanla beslenmeye allmaktadr. Byle durumlarda fan seimi kritik devreye gre yapldndan, gereinden byk fanlar ortaya kmakta ve direnci az olan devrelerde ksma suretiyle diren dengelenmesi yaplrken enerji ziyan edilmektedir. Bunun yerine farkl direnlerdeki paralel hava kanallar iinde en dk dirence sahip olana gre fan seildiinde ve yksek dirence sahip kollarda fark diren booster fanlarla karlandnda byk tasarruf imkan domakta ve sistem ok daha mkemmel dengelenmektedir. 2. Garaj havalandrmas iin byk kapasiteli aspiratrler ve byk kesitli hava kanallar kullanlarak yerine; kuranglez yapp, bu kuranglezlere alt ve st kotlarda hava basan aksiyal fanlar; (herbiri 1000 - 2000 m3/h kapasiteli dk basnl fanlar) veya booster fanlar monte etmek daha uygun bir zmdr.

__________________________________

241

_______

a) Kenarlara monte edilmi bile olsa hava kanallarnn aa sarkmas ve kullanm alanlarn daraltmas sz konusudur. Kanallarn keskin kenarlar insanlarn ban vurma riski yaratmaktadr. b) Kk kapasiteli ok sayda fan ile garaj egzozu yaplmas kurulu maliyeti (%50 daha ucuz) ve bir fann arza yapmas halinde (veya servis srasnda) dierlerinin almaya devam suretiyle alma gvencesi avantajlar vardr. c) Booster tip veya klasik aksiyal tip fanlar hz anahtar ile birlikte monte edilirse , srekli max. kapasitede aspirasyon yerine, ihtiya orannda alacaklardr. Kapal ortamlarn ortalama egzoz havas miktar, ou zaman kullanlan cihaz kapasitelerinin yaklak %10-%40 arasnda kalmaktadr. Banyolarda aspiratr kullanlmaldr. Kimse cam ap banyo yapmamaktadr. Egzoz menfezi kvet hacmi iinden bataryann ters tarafndan yaplmaldr. hava kalitesi a) Kapal binalarda yorgunluk vs. gibi ikayetler olumaktadr. Bunlarn %45i havalandrma ile ilgilidir. b) hava kalitesi : yerden 1,83 mt. ykseklie kadar, yandan 60 cm. mesafe iinde kalan hacim iin aratrlr. c) Kanal sistemlerinin temizlii Bat lkelerinde bir sanayi haline gelmitir. d) Hava kanallarnda nem %30-%60 arasnda olmaldr. %70de mantarsal bakteriler remektedir. e) CO2 1000 ppmi geerse problem balar. 5000 ppm lme yol aabilir. 3. Yksek bloklarda camlar snrl lde alabilir. Ancak mekanik havalandrma esastr. 4. Katlar aspiratr havas a) Adana gibi scak blgelerde asansr, makine dairesine flenebilir. (scaktan asansr termii atabiliyor) b) Teras kattaki soutma kulesinin veya haval kondenserin zerine flenebilir. Soutma kulesinin veya hava soutmal kondenserin verimi artacaktr. Teras kattaki soutma kuleleri kalorifer bacalarndan uzaa monte edilmeli ve baca kule seviyesinden 3 m daha fazla ykseltilmelidir. 5. Tesisat aftlar yaplrken demelerin karsndaki perde duvarda beton knt olursa kalas konup allabilir. Yksek bloklarda alma gvenlii iin allan aftn alt kat da kalas ile kapatlp allmaldr. (i gvenlii iin) 6. Yine bro, alveri merkezi vb. yaplardaki egzoz havalar kokusuz ve kirlenmemi olmalar art ile garaj havalandrmasnda kullanlabilir. 7. Otellerde yatak odalar arasnda ses geiinin nlenmesi iin, ortak egzoz kanallarnda nlem alnmaldr. Bu amala egzoz kanal branmanlarna ses yutucu yerletirilebilir veya her oda uzun bir branman ile ana kanala balanr. 8. Servis bakm ve onarm iin aft kapaklar yerine aft kaplar braklmal. 9. atdaki veya uzaktaki aspiratrlerin ve tm motorlu cihazlarn elektrik tablolar atda aspiratr yannda (cihazlarn yaknnda) kumanda ve kontrollar ise kontrol ve kumanda odasnda olmaldr. 10. Yangn ihbar ve otomasyon sistemleri seilirken baz ihbarlar otomasyon, bazlarn ise yangn ihbar aldndan; koordinasyonun daha iyi salanmas iin ayn firmann rn olmas yararl olacaktr. 11. a) b) c) Filtre kesitini imkan varsa 2-3 kez byk seerek Filtre temizlii iin gerekli servis says azalacak , ayda bir yerine ayda bir servis yaplacak. Filtre direnci azalacandan fan enerji tketimi azalacak. Scaklk kontrol yoksa, kirlenmeyle azalan hava debisine bal menfez ve anemostatlardaki youma ortadan kalkacaktr.

__________________________________

242

_______

12. Statik basn kayplar asndan dengeli olmayan kanallarda hava ayar teorik olarak kanal st damperlerin kslmas ile yaplabilir, ancak pratikte ok kslnca ses olumaktadr. Bu nedenle cihaz kna uzak ve yakn olan kanallarn basn dengelenmesi damperlere gvenmeden yaplmaldr. Dengeleme iin ksa kanaln ap, hava hzn kabul edilir deerlerin zerine karmadan bir veya iki ap kltlmelidir. lk menfezin hava damperinden yaklak 6 m veya daha fazla uzakta olmasna dikkat edilmelidir. 13. Hava dalm yaplrken, bro mahallerinde 2,8 m kat yksekliinde anemostat bana yaklak 7500 BTU/hden daha fazla souk hava flemesi halinde (duvar ve cam tipi klima cihazlarnda olduu gibi) ortamda ciddi scaklk farkllklar ve istenmeyen hava hareketleri olumaktadr. 14. Byk ve tek odalarn hava ile artlandrlmasnda dn havasn odadan ayr bir kanalla toplamak yerine, asma tavan veya ykseltilmi demeyi plenum olarak kullanmak ve bu plenumdan tek noktadan emi yapmak uygun ve avantajl bir zmdr. 15. Asma tavann dn havas plenumu olarak kullanlmas halinde kanal maliyetlerinde nemli bir tasarruf salanr. Buna karlk ; a) Btn binada uygun hava dengelemesi zorlar. b) atlaklardan hava sznts olur ve bu noktalarda kirlenmeye neden olur. c) Emie en yakn dn havas aklandndan daha fazla hava emilerek hava dalmn bozabilir ve sese neden olabilir. d) Ofis alanlar arasnda ses geiine neden olur. 16. Yksek basnl haval sistemlerde, kaaklar ok nemlidir. Kaak oranlar %30 deerlerine ulaabilir. Bunun iin bu sistemlerde mutlaka contal szdrmaz kanal kullanlmaldr. Yuvarlak kanallarda retim fabrikada yaplr ve kanal szdrmazdr. Kanalda kenetle birleme yoktur. Kanallarn birbirine eklenmesinde ise contal ve gemeli szdrmaz balant kullanlr. Balantlar flanl deildir. Bylece hem kanal montaj hzl, hem de kanal sistemi szdrmazdr. 17. Havalandrma ve klima sistemlerinde hava kanallar montaj yaplrken, inaat sresince ak kalacak olan menfez azlar veya kanal ular naylon ile kapatlarak, yaptrc bantla dtan sarlmaldr. Aksi halde kanallarn iersine dolan tozlar fanlarn ilk almasnda bitmi durumdaki binay kirletecektir. Hatta kanal iinde kalacak baz paralar, hava hareketinde srekli grlt kayna oluturmaktadr. 18. Dey aftlardaki hava kanallar dzenlenirken hava datmnda emi (egzoz) kanalnn en st kata yerletirilen egzoz santralna, besleme kanalnn da en alt kata yerletirilen taze hava santralna balanmas halinde aft kesitinden tasarruf salanr. nk kanallarda biri klrken dieri byr. aft boyunca toplam yer ihtiyac deimez. 19. Bir binada genel olarak ihtiya duyulan aftlar ; a) b) c) d) e) f) Baca aft Kalorifer ve shhi tesisat borular Klima ve havalandrma kanallar Elektrik aftlar Mutfak aspiratr aftlar Pis su aftlar

olarak saylabilir. aftlar bamsz olmaldr. rnein elektrik ve tesisat aft ayn olamaz. Kalorifer, shh tesisat aftna hava kanal konulmaz. 20. Yangn damperlerinin manyetik anahtarl seilmesi yerine , ilk yatrm artrsa bile elektronik kumandal seilmesi ok uygundur. zellikle iletmeye alma dneminde antiye elektrii kullanrken, enerji kesilmesi nedeni ile ciddi zorluklar yaanabilmektedir. Sonuta tekrar kurmakla baa klamayp telle balanarak sakncal bir zme gidilmektedir.

__________________________________ 5.2. Klima Tesisat

243

_______

1. Mimarlara Notlar a) merkezi planlamasnda katlar farkl firmalarca kullanlacaktr. Her katta UPS odas + aft + tesisat + ayr bir soutma grubu olmaldr. b) Taze hava emiinde hava alma az Yerden yksekte Trafik aknn en az olduu blgede olmaldr. c) Klape ve damperler yerinde sklebilir tip olmaldr. d) Proje aamasnda test noktalarnn belirlenmi, mimari ve tesisat projelerine ilenmi olmalar gereklidir. 2. Ofis yaplarnda toplam elektro-mekanik tesisat iin yer ihtiyac inaat alannn %8 ile 10u arasndadr. Tipik ofis katlarnda evre niteleri inaat alannn %1 ile 10u arasndadr. Tipik ofis katlarnda evre niteleri inaat alannn %1 ile 3 arasnda yer tutar. te yandan i aftlar %2 daha fazla alana gereksinim gsterirler. Bu nedenle kanallar, borular ve ekipmanlar har katta inaat alannn yaklak %3 ile 5i yer ihtiyac gsterirler. Elektrik ve shhi tesisat iin her katta ilave %1 ile 3 orannda yere gereksinim vardr. 3. Yazn i ortam scakl seilirken, insanlarn bu ortamda kalma sreleri de dikkate alnmaldr. Sk girilip klan yerlerde i scakln, d hava scaklndan 6-8C daha dk olmas yeterlidir. Srekli oturulan ofis odalar gibi yerlerde ise bu fark daha fazla olmaldr. Byle yerlerde i scakl 24C ve izafi nemi %59 almak iyi bir tasarm hedefidir. 4. stanbul ve benzeri yerlerde k konfor klimasnda nemlendirme sistemine Ankara, Erzurum gibi souk blgelere gre ok daha ksa srelerde ihtiya duyulmaktadr. Buna karn nemlendiricilerin getirdii iletme ve bakm zorluklar, kurulu ve iletme maliyeti sistemi ekonomik olmaktan uzaklatrmaktadr. Ayrca nemlendirmenin su ile yaplmas nemlendirici havuzlarnda durgun suda bakteri remesine ve bu bakterilerin hava ile bro hacimlerine iletilmesine neden olmaktadr. Nemlendiricilerin tesis edilmemesi halinde aadaki avantajlar salanacaktr. lk kurulu, maliyeti azaltacaktr. Su tasfiye cihaz kapasitesi azalacaktr. Nemlendirme pompalar ve armatrleri ile nemlendirme otomatik kontrol sistemi tesis edilmeyecektir. Yer tasarrufu salanacaktr. Su ve enerji gibi iletme giderleri azalacaktr. (zellikle buharlama iin harcanacak enerji iletmeye ok byk maliyetler getirmektedir.) 5. VAV sistemlerinde k iletmesinde; VAV santralndan sabit scaklkta (16mertebesinde) hava flenir. Ortam scakl yke bal olarak dtke VAV kutusu ortalama flenen havay ksmaya balar. Hava miktar %30 mertebesine kadar kslr. Bu deerden sonra hava debisi sabit kalr ve stc serpantin devreye girerek havay stmaya balar. Bylece stma ihtiyac doduunda, odaya sabit %30 debisinde scak hava flenir. Ters yndeki gelimede; yani stmadan soutmaya geite ise, nce stc devreden kar, sonra souk hava miktar giderek arttrlr. Yaz iletmesinde ise fleme havas scakl min. 14Cdir. Ortam scakl hava miktar azaltlp artrlarak kontrol edilir. %30 min. hava debisine ulanca, havann daha fazla kslmas nerilmez. 6. VAV kutularndaki stclar orjinal elektrikli stclardr. Bu stclarn pek ok stn yanlar vardr. Trkiyedeki uygulamada ise elektrikli stc yerine scak sulu serpantinler kullanlmaktadr. Elektrik enerjisi kullanmamann getirdii kazanca karlk; ilave borular, kontroller, servis ihtiyalar ile daha pahal ve iletimi zor bir sisteme gidilerek bu denmektedir. Ayrca sulu bataryalarn selonoidleri sorun yaratmaktadr. VAV kutularna monte edilecek stclar (zellikle byk arlarn dkkanlarnda) elektrikli tip olmaldr. nk stma sresi gnde bir ka saati gememektedir. Sonu olarak VAV kutu klarna sulu tip stc monte edilerek, orjinal sistem, terim yerindeyse, sulandrlmtr.

__________________________________

244

_______

7. VAV zmnde hava miktar yksek olduundan dn havas asma tavan ierisinden toplanyor ise, tavanda braklacak hava gei kesitine dikkat edilmelidir. 8. VAV kutusu ile anemostat arasnda akustik izoleli hava kanallar kullanlmaldr. 9. VAVdan sonraki tm kanallarda akustik izolasyon olmaldr veya akustik izolasyon zellii olan zel fleksibl kanal kullanlmaldr. 5.3. Cihazlar 1. Seilecek cihazn kalitesi ok nemlidir. Kaliteli cihaz aradaki fark har zaman der. Bir taahhtmzde mevcut 25.000 m3/h ve 16.000 m3/h iki santral; etiket deeri olarak ayn hava kapasitesinde ve ayn stma/soutma kapasitesindeki iki adet iyi kalite klima santral ile deitirildi. Sonuta ortaya kan soutma ok farkl oldu ve ok konforlu bir ortam olutu. Btn ikayetler kalkt. 2. Taze hava santrallar yaz-k 22C scaklkta hava fleyecek ekilde seilmelidir. Trkiye koullarnda bro planlamas iyi yaplmyor. Kullanm maksad deiiyor ve insan says daha fazla olabiliyor. Bu nedenle mutlaka bir emniyet says gz nne alnmaldr. 3. Otomatik kontrol sudan korunamadndan ak alana klima santral monte etmekten olabildiince kanlmaldr. Ak havadan gelen (kurum , asit vs.) ar korozyon yaratmaktadr. Ayrca yksek blok atlarnda fazla rzgar yk, donma riski gibi sakncalar vardr. 4. Sabit debili klima santrallarnda, ift devirli fan kullanlmas byk ekonomi ve kolaylk salar. zellikle yaz k hava debileri geileri ve sistemin ksmen altrlmas hallerinde bu yarar kendini gsterir. 5. Zaman zaman ikiye blnp ayr ayr kullanlabilecek byk toplant salonlarnn klima cihazlar 2 adet seilmelidir. (Her toplant salonunun klima cihaz ve aspiratr sistemi ayr olmaldr.) 6. Hava soutmal grup ve santrallarn serpantinleri Akdeniz iklimine (zonlu iklim) uygun tip (kanal aralar geni) seilmelidir. Kaba filtre + torba filtre kullanlmaldr. 7. Kondenser kk olursa kondenzasyon basnc yksek olur. Verim der ve elektrik tketimi artar. Kompresr mr ksalr. Kompresr mr Avrupada 20-25 sene, bizde yaklak 4-5 sene mertebesindedir. 8. stanbulda su problemi vardr. artlandrlm su ok pahaldr. Hava soutmal soutma grubu semek daha uygundur. 9. Teraslardaki soutma kuleleri kalorifer bacalarna yakn ise kn kulenin zerine naylon veya benzeri malzeme ile kapatmak gerekir. Kalorifer bacasndan kan kurumlar DKP sactan imal edilen soutma kulelerinde ar korozyona neden olmaktadr. Paslanmaz elikten soutma kulesi imalat pahal olduu iin ancak ok zel durumlarda tercih edilmektedir. Soutma kulelerini kalorifer bacalarndan olabildiince uzaa monte etmeye kalorifer bacasn ise daha yksek yapmaya almaldr. 10. Otellerde ve ofis binalarnda fan coil termostat kontroluna ramen zon yaplmaldr. Mteri veya kullanc oda termostadn sonuna kadar amakta ve enerji kaybna neden olmaktadr. 4 cephede 4 ayr eanjr ve zon sistemi olmaldr. 11. Fan coil fanna oda termostad ile kumanda etmek fan sesini kesikli duymak anlamna gelir. Srekli ses rahatsz etmez. Fan devreye girip karken, ortaya kan kesikli ses rahatsz eder. 12. Kaj iine alnacak fan coiller gizli tip (Galvanizli ve boyunlu tip) seilmelidir. Otel odalar haricindeki binalarda tavan tipi fan coil ve split cihaz kullanmaktan kanlmaldr. a) Filtre temizlii , bakm ve servisi glk yaratmaktadr. b) Asman tavanda servis elemannn parmak izleri kalmaktadr. c) Cihaz altndaki blgede istenilen konfor artlar salanamamaktadr. 13. Tavan tipi fan coil kullanlan yerlerde (otel gibi) soutma devreye alnmadan nce fan coil altndaki ahap kapaklar ak braklmaldr. a) Kontrol nedeniyle, b) Su damlarsa ahabn rmemesi iin.

__________________________________

245

_______

ekil 1. Yksek blok anm emas (Bodrum 12. kat aras)

__________________________________

246

_______

ekil 2. Yksek blok anm emas (13. 25. katlar aras)

__________________________________

247

_______

ekil 3. Yksek blok at s merkezi uygulamas

__________________________________

248

_______

ekil 4. Fan-Coil + Taze hava sistemi akm emas

__________________________________ 6. SONU

249

_______

Yksek bloklar gnmzde giderek daha fazla kullanlan bir yap biimidir. Yksek bloklarda yapnn fonksyonlar asndan mekanik tesisat byk neme sahiptir. Yksek bloklardaki HVAC uygulamalarn dier konfor uygulamalarndan ayran belirli zellikler vardr. Bunlarn banda byk statik basn deerleri gelir. Bu sorunla baedebilmek zere yap dey zonlara ayrlr. Bir baka nemli zellik ise evre ve ekirdek zonlarnn farklldr. Genellikle evre ve ekirdek zonlar iin farkl sistemler seilir. Bildiride sadece stma sistemleri ve daha yaygn kullanlan tam klima sistem seenekleri tartlmtr. Bu tr sulu sistemlerde uygulanabilecek scak sulu stma ve fan coil (ilave klima santrallar) sistemleri anm emalar zerinde durularak, rnek emalar tartmaya almtr.

KAYNAKLAR [1] eitli Issan almalar [2] ASHRAE Handbook, Applications, 1999 [3] ASHRAE Handbook, Systems and Equipment, 1996

ZGEM 1950 ylnda dodu. 1972 ylnda T Makina Fakltesinden mezun oldu. Sungurlar ve Tokar firmalarnda mhendis ve antiye efi olarak grev yaptktan sonra 1975 ylnda ISISAN A..yi kurdu. Halen bu firmann yneticisi olarak grev yapmaktadr.