TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 1

Divan iirinde Gazel Redifli Gazeller

Gazels With Gazel Redif In Classical Turkish Literature
Emine YENTERZ* zet Divan iirinde redif ahengi salama ve anlatm glendirme zellikleri ile nem tar. Ayn redifin kullanld ok sayda gazel mevcuttur. Bu makalede aratrmalarmz sonunda divan ve iir mecmualarnda tespit ettiimiz gazel redifli on bir gazelin metni ve muhtevalar hakknda bilgi verilmektedir. Anahtar Kelimeler Divan iiri, gazel, redif Abstract In Classical Turkish literature, redif has a great importance due to its features of providing harmony and strenghthening expression. There are many gazels which have the same redif. In this paper, the text and information is given about the contents of eleven gazels that contain gazel redif, which are determined from divans and collections of poems. Key Words Classical Turkish literature, gazel, redif

Prof. Dr., Seluk nv. Fen-Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat Bl. r. yesi, eyeniterzi@selcuk.edu.tr

2 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Divan iirinin en sevilen ve en yaygn nazm ekli gazeldir. Divanlarda ve iir mecmualarnda yer alan binlerce gazel; airlerin ustalklarn, vezne, kafiyeye, edeb sanatlara ve dile hkimiyetlerini, yeni hayaller ortaya koymaktaki hnerlerini gstermek iin birer mihenk ta olmutur. Vezin ve kafiye/redif gazellerde ekil mkemmelliinin bel kemii gibidir. airler, divan tertiplerken her harften kafiyeli iir yazmaya dikkat etmiler; bu arada anlatma g katmak, ahenk ve konu birlii salamak iin redif kullanmaya zen gstermilerdir. Redifli gazellerin nazire yazlmaya daha yatkn olmas da redifin nemini artran bir zellik olmutur. Bu hususlardan hareketle gazellerde gazel redifinin kullanln incelemek, airlerin dilinden gazel nazm ekline dair sfatlar ve benzetmeleri tespit edebilmek iin bir aratrma yaptk. ncelikle divanlarda lm kafiyeli gazellerde kullanlan redifler dikkatimizi ekti. Arap alfabesinin baz harflerinde airlerin kafiye ve redif bulmakta skntya dtkleri bilinirken, lm harfinin Trke, Arapa ve Farsada mevcudiyetinin airlere kolaylk saladn grdk. Divanlarda harfl-lm bal altndaki gazellerde; al, bil, bul, blbl, ceml, ekil, degl, dest-ml, dil, el, evvel, gel, gnl, gl, gzel, hacil, hayl, sml, kkl, karanfl, keml, kl, lal, mil, mkil, ol, rsl, sal, snbl, tegfl, tevekkl, vaz gel, visl, yol gibi ok sayda redif kullanlmtr. Dier taraftan taradmz onlarca divan ve iir mecmuasndan gazel ve gazelleri redifini tayan Derv, Hlet, lh, Nev, Birr, l, Aty, Nb, Sabh, hd ve Blye ait on bir gazel tespit ettik. Bunlardan Derv, Hlet, lh, Nev ve Birrnin gazelleri bir mecmuadan (zzet Koyunolu Mzesi Ktphanesi, Nu:14717), Aty ve hdnin gazelleri bir dier iir mecmuasndan (Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Revan, Nu:1985); Nb, l, Sabh ve Blnin gazelleri ise divanlarndan alnmtr. lk iir mecmuas az sayda on be ve ounluk olarak da on altnc yzyl airlerinin gazellerine yer vermektedir. kinci iir mecmuasnda da on alt ve on yedinci yzyl airlerinden rnekler mevcuttur. Gazel redifli gazellerin airlerinden; Bl (lm. 1594), Nev (lm. 1599), l (1541-1600), Nev-zde Aty (lm.1635ten sonra), Nb (lm. 1712) ve Sabh (lm. 1783) hakknda bilgi sahibi olduumuz airlerdir. iir mecmualarndan hareketle Derv, Hlet, lh, Birr ve hdnin on altnc yzyl airleri olduu dnlmektedir. On altnc yzyl uara tezkirelerinin taranmas ile bu grmz teyid edilmi; yalnzca Birrye bu tezkirelerde yer verilmedii grlmtr.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 3

Derv (7 beyit), Hlet(5 beyit), lh(7 beyit), Nev(6 beyit)1 ve Birrnin(5 beyit) gazelleri Mefiln Feiltn Mefiln Feiln kalbyla kaleme alnm, birbirine nazire olan iirlerdir. Hangisinin ilk yazlan olduunu tespit edemediimiz gazeller ana/na/ne kafiyesini ve gazel redifini tamaktadr. Gazellerde kafiyeyi oluturan ortak kelimeler ve saylar; zebna/zebne (5), kne (4), sumna (3), civna (3), bahne (2), dil-sitna (2), yana yana (2), zamne (2) eklindedir. l(5 beyit) ve Atynin(5 beyit) gazelleri; Mefiln Feiltn Mefiln Feiln kalbyla dzenlenmi ve muhtemelen Atynin gazeli lye naziredir. ada/da/de kafiyeli gazellerde sde kelimesi ortaktr ve kez kullanlmtr. Nbnin gazeli; Feiltn Feiltn Feiltn Feiln kalbyla yazlmtr. Kafiye n, redif de olsa gazeldir. Sabhin gazeli de; Feiltn Feiltn Feiltn Feiln kalbyla kaleme alnmtr. Kafiyesi na/ne, redifi gazeldir. Sabhin gazelinin dikkati eken bir zellii gazel-i d matla olmas, yani iki matla beytine sahip olmasdr. Sabh Dvnnda bu tarzda baka gazeller de vardr. hd (5 beyit) ve Blnin (5 beyit) gazelleri; Mefl Filt Mefl Filn kalbyla yazlmtr. hdnin gazelinde kafiye n; Blnin gazelinde ise ldir. Her iki gazelin de redifi gazelleri eklindedir. Her iki gazelde de musr airlere ve gazellerine dair deerlendirmeler yer alr. hdnin gazelinde on drt airden; Rh, Revn, Mn, h, Fign, Huld, Riyz, Adl, Cinn, Pinhn, Hayl, n, Fn ve Hazn; Blnin gazelinde ise be airden; Nihl, Ceml, Hayl, Visl ve Melden sz edilmektedir. Her ikisinde de ad geen tek air Hayldir. Her iki air de gazellerinde, sevgilinin gzellik unsurlar ile airlerin mahlaslarnn anlamlar arasnda paralellik olmasna dikkat etmilerdir. Gazellerin muhtevas gzden geirilince gazel nazm ekli iin birok sfat ve benzetmenin yer ald grlr. Divan iirinin genelinde, gazel kelimesi geen beyitler tarannca airlerin gazel iin; muhabbet-nme, evk-nme ve pen beyt terkiplerini; gazel nazm eklinin kaleme alnmas veya oluturulmas karlnda; gazel dzmek, gazel okmak, gazel sylemek, gazel snh itmek, gazel taksm itmek, gazel tarh itmek, gazel terennm klmak, sebt-i gazel klmak, gazel balamak fiillerini kullandklar grlr. Gazel okuyan anlamnda; gazel-hn ve gazel-ser terkipleri; gazel iin; bdr, te-fen, cn-fez, dilke, garr, hikmet-nm, latf, msellem, nzenn, nzk, nev, nev-zemn,
Bu gazel yaymlanan Nev Dvnnda yoktur.

4 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

pkze, ran, rengn, sabh, saf-bah, rn, h, tarab-engz, tze, yek kalem sfatlar ve bahr, bahr-i melhat, vd-i gazel benzetmeleri tespit edilmitir. Tespit ettiimiz on bir gazelde ise airlerin gazel iin kulland sfatlar; kne, blend mertebe, dil-nin, ho-yende-zemn, karr-dde, gde, latf, mamr, metn, muvahhidne, nzenn-ekl, pk, revne, sde, sadr-nin, sf, saf-bah, sne-nin, irne, tvendne, yegnedir. Ayrca airlerimiz gazel iin; b, akar su, yne, bde, beyt-i emn, cnn, dili tatlu bir cvn, drg- maslahat-mz, elence, fign u nle-i blbl, hamyil, meh-ruhn- mtensib-beden, mun, nak- cebn, nak- nign, nedm-i h- suhan-senc-i nktedn, nemek-i sohbet-i cn, pene, pene-i mercn, per-hne, pervne, tab- ir, tze kfe, vird, yver, zebne benzetmelerini kullanmlardr. Aada gazel ve gazelleri redifli on bir gazelin metni verilmektedir. iir mecmualar ile ilgili almalarn ve divan neirlerinin artmasyla bu gazellere benzerlerinin eklenmesi mmkn olacaktr. Bu almann amac, kaside ve gazelde konu birliini salamada nemli rol olan redif konusuna ve ayn redifi tayan manzumeler yoluyla airlerin nazire geleneine dikkat ekmektir. 1 Mefiln Feiltn Mefiln Feiln 1 2 3 4 5 6 7 Nola sunarsam eer yr-i dil-sitna gazel Olur beyn- gam- kum bahne gazel Uurmadan an pervne-ve garaz bu kim O ema hlmi arz ide yana yana gazel Zebn ule-zenn olsa ger gazel-hnu Aceb mi te-i dilden virr zebne gazel Yanard kll vcdum olurd kl ey gl Su sepmeyeydi eer szi-i nihna gazel Gl virp aa meyl itse ta m klar Mbih old dili tatlu bir civna gazel Mushib olsa keml ehline nola bezer Nedm-i h- suhan-senc-i nktedna gazel Diyince bu gazeli sz- k ile Derv Mahabbet ehli grp didi kne gazel 2

Mecma-i Er, zzet Koyunolu Mzesi Ktphanesi, Nu: 14717, yk. 66a.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 5

2 Mefiln Feiltn Mefiln Feiln 1 2 3 4 5 O em-i hsni grp alsa dil zebna gazel Zebne-ve urur te o dem zebna gazel Kalem ki b- belgatda nvdn old Akar sudur ki gelpdr o nvdna gazel Olurd bada hamyil gibi benm nazmum Getrmiyor nidelm imdilik zamne gazel O yr hm idp odlara urd erum Aceb mi hlmi arz itse yana yana gazel Revdur ursa bu be beyt hamseye pene 3 Ne mesnev yitir aa Hlet ne gazel 4 3 Mefiln Feiltn Mefiln Feiln 1 2 3 4 5 6 Ceml-i yra didm k u kne gazel Hem ehl-i bezme didm k u kne gazel Cem-i ey aa fernd u mazhar olmdur 5 Didm cemline yr muvahhidne gazel Kadem kadem turnur nerdbn- ebyt Blend mertebedr irdi sumna gazel Dehn var durur amm ki yok gibi grinr Hayldr diyebilmek o m-miyna gazel Garaz o gonca-i glzr- hsni amakdur Fign u nle-i blbl gibi bahne gazel Latf pk saf-bah u sf yine-vr O serv ayana b-ve revne gazel

3 4 5

ursa: Mecmada olsa eklindedir, anlam gerei dzeltilmitir. age., yk. 66a-66b. aa fernd u: Mecmuada ene fernn tarzndadr. Anlam verebilmek iin bu ekilde okunmutur.

6 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

lh kanda bilrdi hakkat-i hli Revne olmasa ger kalbden lisna gazel 6 4 Mefiln Feiltn Mefiln Feiln

1 2 3 4 5 6

karsa kadr[i] ile evc-i sumna gazel Mnsib olmaya ol serv-i dil-sitna gazel Hayli nakna mjgnum idp szen Gzm ilise disem ben de ol civna gazel kard iplii bzra ette-i nazmu Deydi dr dii vasfnda bir yegne gazel Mezk olsa eer n-i irmden Cihnda almaz idi kimseler zebna gazel Grince glm alur Neviy gzel grsem Greydz nicolur siz de kne gazel Gazel-serla h byle bir zemn olmaz Semend-i tab koup sylesn zamne gazel 7 5 Mefiln Feiltn Mefiln Feiln

1 2 3 4

Dehn ydna vird olal zebna gazel Dern- snede elence old cna gazel Lisn- hl ile her rz- k- zr Terahhum eyleyp ilm ider civna gazel Yazardum h ile eflke kasru ebytn Myesser olsa yazlmak ger sumna gazel Helk olursa hasedden aceb mi hasm- den Bilr ki dd- Huddur bu n-tvna gazel

6 7

age., yk. 66b. age., yk. 66b-67a.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 7

Yazlur oknur er eeri b-haddr Ziyde az olur ey Birr irne gazel 8 6 Mefiln Feiltn Mefiln Feiln

1 2 3 4 5

Grdm ol seng-dil ezberledi bir sde gazel Kazd std- cef levha-i plda gazel Zlf-i pdesi ok medhe9 ser-vz amm Az olur neyleyelm kfiye-i hda gazel Hba varsam o gazlne gzel fikri[y]le Uyannca okuram lem-i ryda gazel Gricek lali vasf eyledm ayb itme O kadar mest olana ancak olur bde gazel liy dikkat-i rengni beenmezler ise Vard ebn-y zamna yine bir sde gazel 10 7 Mefiln Feiltn Mefiln Feiln

1 2 3 4 5

Visl in sunar ol yre her ftde gazel Drg- maslahat-mz olur arada gazel O gl-ruha yr ahvli acak syle Derse fursat eer ok bir gde gazel zr vasfn yazdukda hattn yd it O yr-i ehl-i dile arza klma sde gazel Sau hevs ile ddi zge sevdya Bu del baladlar yine ol hevda gazel Virr karr dil-i b-skna gyetde Aty iri gibi bir karr-dde gazel 11

8 9 10 11

age., yk. 67a. medhe: Divanda kadha eklindedir, anlam gerei dzeltilmitir. Kudret Altun, Gelibolulu Mustafa l ve Divn (Vridtl-Enk), Nide 1999:366. Mecma-i Er, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Revan, Nu:1985, yk. 50a.

8 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

8 Feiltn Feiltn Feiltn Feiln 1 2 3 4 5 6 7 Zhir btn mamr u metn olsa gazel Srete yver manya mun olsa gazel tse tesr dil-i smia hh u n-hh Dil-nin sne-nin sadr-nin olsa gazel Yaluz safha-i mecmalara olmasa kayd Levha-i mihr mehe nak- cebn olsa gazel G iden seng-dil olursa bile itse eser Mil-i merteb[e]-i nak- nign olsa gazel Tohmdan hsl olan tze kfe mnend Nzenn-ekl ho-yende-zemn olsa gazel Girmese mahzen-i elfzna dzdde met Bender-i ntkada beyt-i emn olsa gazel Meh-ruhn- mtensib beden-s Nb Olsa hem-vre ne gass ne semn olsa gazel 9 Feiltn Feiltn Feiltn Feiln 1 2 3 4 5 Ne gerek nkteverne ne edbne gazel Merd-i n-fehme gerek sde tvendne gazel Ne dem ol ir-i nz okusa mestne gazel Baka bir neve virr tab- suhan-dna gazel Kaddine msran ebrlarna matlan Nice tanzr iderek bezer o cnna gazel Sne-k yle bir abdl ki syler kalemm Bir ayag zre nice zmre-i irfna gazel Pen beytin nket-i lal idince rengn Bahr-i nazm ire dner pene-i mercna gazel

12

12

Ali Fuat Bilkan, Nb Dvn, C.II, stanbul 1997:828-829.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 9

6 7 8 9

O pern ki hayliyle ola ml--ml Tab- ir-ve olur ayn- per-hne gazel Bl-aceb pr-i mugn bir pula almaz gn olur Nemek-i sohbet-i cn meclis-i rindna gazel Ola vasf- nigeh-i em-i gazlne-i yr Hayret-efz grinr dde-i imna gazel Sala manzme-i vasla zer sm gayr Ne kasde gerek ol yra Sabh ne gazel 13 10 Mefl Filt Mefl Filn

1 2 3 4 5

Vasf- ruhuda Rh Revn gazelleri Tasvr-i hsn itmede Mn gazelleri Medh itmek ile kkl kadd-i blendi Ayyka kd h Fign gazelleri Ey hr-ihre cennet-i kyu beyn ider Huld Riyz Adn14 Cinn gazelleri Tarf ider dehn u miyn u cemli Pinhn v Hayl v n gazelleri Hakk budur hd fendan aber virr B- cihnda Fn Hazn gazelleri 15 11 Mefl Filt Mefl Filn

1 2

Medh itdi kadd-i yri Nihl gazelleri Hsn-i kelm- yr Ceml gazelleri Alatmad hayli okumakla her hayl rmez hayl-i yre Hayl gazelleri

13

14 15

Vicdan zdingi, Sabh, Hayat, Eserleri ve Dvnnn Tenkidli Metni, S SBE Yaynlanmam DT, Konya 1998:II/690. Adn: Mecmuada Adl eklindedir, anlam gerei dzeltilmitir. Mecma-i Er, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Revan, Nu:1985, yk. 93b.

10 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

3 4 5

ir-i zll ile lebin sormaa anu Bir kez ele gireydi Visl gazelleri lmek dirilmek ka cn latfedr rmez mel-i aka Mel gazelleri Vasf itdi lal-i dil-beri rn kelmla Bal ald halku azna Bl gazelleri 16

16

Muhammed Yaar, Bl, Hayat, Edeb Kiilii, Dvnnn Tenkitli Metni, S SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2005:262.