658

uro . Medi*

UDK 658.01 (091) Izvorni znanstveni rad

IMUN BABI U SPEKTRU KOLA EKONOMSKE MISLI

U ovom radu autor razmatra teorijske aspekte nekih radova imuna Babia (1899.-1971.). Rije je o radovima iz podruja ekonomike poduzea koji su nastali u razdoblju od godine 1945. do 1971. Babieve ekonomskoteorijske poglede autor promatra i interpretira sa stanovita Povijesti ekonomske misli, kao znanstvene discpline.U tom smislu autor govori o disciplinarnim, tj. historijskim interpretacijama i procjenama Babievog djela, koje nisu konane. U ovom lanaku autor (a) opisuje i interpretira Babievu koncepcije ekonomike poduzea i (b) nudi jednu procjenu mjesta i uloge imuna Babia u spektru kola ekonomske misli.On procjenjuje da imun Babi pripada u grupu eklektinih ekonomista koji kombiniraju ideje i teorije raznih kola.U koncipiranju Ekonomike poduzea, kao znanstvene discipline, Babi je kombinirao ideje i koncepcije koje su nastale unutar marksistike kole, neoklasine kole i njemake historijske kole. Na svretku lanaka autor zakljuuje da Babievu koncepciju Ekonomike poduzea, kao znanstvene discpline, ne treba odbacivati i zamjenjivati s neoklasinom mikroekonomikom, kao to je to ve uinjeno na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu u razdoblju od 1991. do 2001. Spomenute discipline nisu alternativne, nego su komplementarne i obje se mogu razvijati unutar pluralizma kola miljenja i akademske tolerancije na ekonomskim fakultetima u Hrvatskoj.

Uvod U ovoj raspravi** ne dajem cjelovitu analizu svih radova imuna Babia (7.07.1899.-21.10.1971.) ni cjelovitu procjenu njegovih znanstvenih doprinosa i
* uro . Medi, dr. sc. docent, Ekonomski fakultet Sveuilita u Zagrebu. lanak primljen u urednitvo: 10. 1. 2002. ** Napomena autora: U tijeku izrade ovog rada autor se konzultirao s prof. dr Josipom Pavloviem, prof. dr Anelkom Runjiem, prof. dr Vladmirom Stipetiem i prof. dr Jankom Tintorom.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

659

njegove uloge u kretanju ekonomske misli u Hrvatskoj. Predmet analize ovdje je suen na teorijske aspekte njegovih radova iz podruja ekonomike poduzea. Rije je o radovima koji su nastali u razdoblju od godine 1945. do 1971. imuna Babia i njegove znanstvene radove ovdje promatramo sa stajalita holistike koncepcije povijesti ekonomske misli. Pokuavajui prikazati i ilustrirati stanje moderne teorijske ekonomije, Robert B. Ekelund, Jr., Robert F. Hebert1 i drugi korisnici holistikog pristupa, istiu da suvremena teorijska ekonomija nalikuje spektru duginih boja, lepezu ili paunovom repu koji ima mnogo boja i iri se u nekoliko smjerova. U toj viziji i usporedbi pojedine dijelove ili perca paunova repa historiari najee oznauju terminom kole ekonomske misli. One dobivaju naziv prema razliitim kriterijima, a najee po svom osnivau (marksistika kola po Karlu Marxu, kejnezijanska kola po Johnu M. Keynesu, itd) ili po glavnoj ideji ( liberalizam, institucionalizam, monetarizam, itd) po kojoj se razlikuju od ostalih naina objanjavanja ekonomije i politike. S gledita koje polazi od cjeline, suvremena ekonomija je piu Ekelund i Hebert- poput paunova repa, s mnogo boja, raznolika je i iri se u nekoliko pravaca. Pored neoklasine (neoliberalne) kole, koju Ekelund i Hebert promatraju na svjetskoj razini i tretiraju kao najire perce paunova repa, tj. kao ortodoksni, najiri i glavni smjer teorijske ekonomije, suvremena ekonomija, u tom holistikom smislu, prigrljuje mnoga heterodoksna stajalita. Spomenimo ih samo nekoliko: u njoj ima mjesta za spise institucionalista (starih i novih), socijalista, marksista, radikala, austrijanaca, postrikardijanaca i postkejnezijanaca.1 Tu viziju dosadanjeg kretanja i sadanjeg stanja teorijske ekonomije moemo, drugim rijeima, opisati kao pluralizam kola miljenja, pluralizam teorijsko-politikih orijentacija, itd. Takva vrsta pluralizma kompatibilna je s pluralizmom oblika vlasnitva, pluralizmom politikih partija, zatim s otvorenim i multikulturalnim drutvom, itd. U tom kontekstu ovdje nas zanimaju sljedea pitatnja: Kakav je Babiev odnos prema kolama ekonomske misli, njihovim vizijama stvarnosti, doktrinama i tehnikama analize? Kako je i koje mjesto izabrao na lepezi (spektru) kola ekonomske misli, tj. koje je kole (ili njihove teorije, tehnike analize i politike) prihvaao, irio i razvijao, a koje je osporavao i odbacivao- u procesu nastave (na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu) i u procesu razvijanja svog znanstvenog identiteta? Rasprava o tim ( i slinim) pitanjima moe nam, vjerujem, pomoi u sagledanju povijesti Ekonomskog fakulteta u Zagrebu i povijesti hrvatske ekonomske misli. Ona moe

Svima zahvaljujem na savjetima i/ili primjedbama koje su mi uputili na prvu verziju ovoga teksta. Najire i najvanije primjedbe na tekst dao mi je (18.09. 2001.) akademik Stipeti.Njemu, zbog toga, elim izraziti posebnu zahvalnost, jer sam najvei dio njegovih primjedbi prihvatio. Odgovornost za stavove, procjene i eventualne greke snosi, autor. 1 Ekelund R.B., Jr. i Hebert R. F.: Povijest ekonomske teorije i metode, Mate, Zagreb, 1997., str.3.

660

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

olakati izbor onih akademskih, znanstvenih (i ostalih) povijesnih tradicija koje je taj fakultet njegovao i koje jesu (ili moraju biti) elementi njegova sadanjeg znanstvenoga identiteta.

Polazne teze Na osnovi znanja o politikoj, idejnoj, znanstvenoj i ostaloj povijesnoj situaciji (u kojoj je profesor Babi djelovao) i na osnovi analize njegovih radova, ovdje u izloiti neke interpretacije i procjene, dokazujui sljedee teze: 1. U razdoblju od 1945. do danas (2000.) u Hrvatskoj je postojao pluralizam ili lepeza (spektar) kola ekonomske misli. Od 1945. do 1990., na akademskoj i politikoj sceni (tj. na sveuilitima, u sustavu obrazovanja i u javnom politikom mnijenju), dominirala je marksistika kola ekonomske misli, a ostale kole (neoklasina, kejnezijanska, itd.) bile su u idejnoj opoziciji. Od 1991.do danas u Hrvatskoj dominira neoklasina (neoliberalna) kola, a ostale su kole (marksistika, institucionalistika, kejnezijanska, itd.) u idejnoj opoziciji. 2. U takvoj je idejnoj situaciji imun Babi bio kreativan i veliki eklektini ekonomist koji je kombinirao znanja iz triju kola ekonomske misli2, tj. iz neoklasine , marksistike i njemake historijske kole. Njegovi radovi iz podruja ekonomike poduzea (koju je koncipirao kao teorijsku disciplinu) jesu primjer jedne kombinacije pristupa, vrednota, tehnika analize i znanja iz spomenutih kola.

2 injenica da imun Babi slijedi pristupe i koristi se (tj. kombinira) znanjima iz vie kola ekonomske misli, nije osobina koja je samo njemu svojstvena, ve je esta pojava u starijoj i modernoj povijesti ekonomske misli. Sjetimo se samo A. Marshalla koji je (na svretku 19. stoljea) kombinirao teoriju trokova proizvodnje iz klasine kole i teoriju marginalne korisnosti iz neoklasine kole. Slijedei ideje iz neoklasine i kejnezijanske kole nobelovci J. Hicks i P. Samuelson (poslije Drugog svjetskog rata) formirali su novi stil ekonomskog miljenja (poznat pod nazivom neoklasina sinteza) kao kombinaciju neoklasine mikroekonomike i keynesijanske makroekonomike.Pitanje: kako znamo to to (mislimo da) znamo i koju kolu miljenja slijedimo? sve vie postavlja kao dio uobiajene akademske komunikacije izmeu znanstvenika. U toku jedne konferencije u 1987. jedan sudionik me pie L. B. Yeager - pitao kojoj koli ekonomskog miljenja ja pripadam. (...) Odgovorio sam da ja nisam bio lan sa lanskom kartom (a card-carrying member) nijedne kole, ve sljedbenik (suputnik) (a fellow-traveler) ikake kole i Austrijske kole zajedno, ako je to mogue. Da, to je mogue, rekao je Fred Glahe, drugi sudionik paneldiskusije, koji je takoer bio sljedbenik obje kole.- Leland B. Yeager: Austrian Economics, Neoclassicism and the Market test, Journal of Economic Perspectives, Vol. 11, Number 4, Fall, 1997., str. 153.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

661

Rasprave o metodolokoj poziciji i pripadnosti pojedinih ekonomista-teoretiara (tj. proizvoaa ekonomskih znanja) ovoj ili onoj koli miljenja, kod nas (u Hrvatskoj) jo nisu uobiajene ni este, ali jesu uobiajene u povijesti moderne ekonomske misli. Takve i sline rasprave mogu, nadam se, pokrenuti nove, ire analize i procjene povijesne uloge, doprinosa i znaaja, ne samo imuna Babia, nego i ostalih vodeih teoretiara (kao to su Belin Ivo, Biani Rudolf, Dragievi Adolf, Horvat Branko, Novak Mijo, Periin Ivo, Sirotkovi Jakov, Stipeti Vladmir i drugi ekonomisti) koji su bitno utjecali na smjerove kretanja i sadanje stanje ekonomske misli u Hrvatskoj. Vjerujem, naime, da je naim studentima, politiarima i poslovnim ljudima, pored studija ope Povijesti ekonomske misli, potreban jo i studij povijesti hrvatske ekonomske misli3, posebno one u drugoj polovini XX stoljea, jer ona bitno determinira nain miljenja i ekonomskog ponaanja sadanjih generacija ekonomista i politiara.4

Napomene o metodi Profesor . Babi malo je razmatrao radove velikih ekonomista iz povijesti ekonomske misli i moderne kole miljenja. Nije se, koliko mi je do sada poznato, eksplicitno opredjeljivao za ovu ili za onu kolu miljenja. U njegovom vremenu, kada je dominirala marksistika kola i socijalistika ideologija, to nije ni bio obiaj.Umjesto toga, on je tiho, bez imenovanja metodolokog postupka kojim se slui, kombinirao ideje i teorije iz raznih kola. Idejne proizvode , odnosno koncepcije i teorije koje su nastale na taj nain, nudio je kao standardna znanja koja mogu zadovoljiti znanstvene kriterije i tadanju drutvenu potranju za znanstvenim znanjem. I uspio je u tome! Upravo zbog toga, zakljuke o najprije spomenutim pitanjima moemo donositi uglavnom na osnovi analize sadraja njegovih djela i usporeivanjem njegovih koncepcija i teorija s koncepcijama, teorijama i tehnikama analize koje su postojale

3 Vidi nedavno objavljenu knjigu: Stipeti Vladimir: Povijest hrvatske ekonomske misli, Golden marketing, Zagreb, 2001. 4 Vodei rauna o potrebi sagledanja (blie) prolosti kao jedne vane determinante sadanjega stanja ekonomije i ekonomske znanosti, ekonomski bi fakulteti morali, ini se, ee organizirati sline znanstvene konferencije na kojima e biti razmatrani (i s povijesnog stajalita vrednovani) znanstveni radovi i nastavna djelatnost ostalih velikih , ali ne samo onih umrlih ve i ivih, starijih ekonomista (kao to su Jakov Sirotkovi, Vladimir Stipeti, Adolf Dragievi,Branko Horvat, Ivo Periin, itd). Ne treba robovati tezi o potrebi povijesne distance i ekati da oni umru pa da tek onda procjenjujemo njihove doprinose, zablude, ulogu i znaaj u kretanju ekonomske misli u Hrvatskoj. Takve konferencije mogu biti dobar i radni oblik proslave , recimo, jubilarnih obljetnica rada onih fakulteta na kojima su oni djelovali ili oblik obiljeavanja njihovih roendana.

662

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

u tada aktualnim kolama ekonomskog miljenja. Osim toga, izjava ili utnja nekog autora u pogledu prihvaanja ili odbacivanja ove ili one kole jest relevantna, ali nije odluujua injenica u povijesnim procjenama njegova mjesta na spektru kola miljenja5 i njihovih doktrina. Vanija je analiza sadraja njegovih djela i usporedba s paradigmatskim elementima pojedinih kola. U modernoj povijesti ekonomske misli i u metodologiji ekonomije postoji nekoliko metodolokih programa (softwares) za analizu i procjenu radova pojedinih ekonomista i velikih tokova teorijske ekonomije. Najpoznatiji su ovi: (a) Popperov falsifikacionizam, (b) Kuhnova koncepcija paradigmi; (c) Lakatosevi znanstveno-istraivaki programi i (d) Popinove linije istraivanja. Danas se najvie koriste Khunove paradigme i Lakatosevi znanstveno-istraivaki programi. O njima ovdje neemo govoriti, ve emo pretpostaviti da su oni poznati naim itaocima.6 elim samo napomenuti da u se u procjeni mjesta i uloge imuna Babia na spektru ekonomskih doktrina koristiti uglavnom Kuhnovom koncepcijom paradigmi i idejama iz Lakotoseve koncepcije znanstveno-istraivakih programa. To znai da odbacujemo koncepciju koja razvitak ekonomije promatra i objanjava kao jednolinijsko, vanpovijesno kretanje ekonomske analize, tj. kao jednolinijsku akumulaciju znanja u obliku stepenica koje vode prema nekome vrhu. Povjesniari koji prihvaaju tu koncepciju, sadanje paradigmatske teorije i glavne teoretiare unutar jedne (obino dominatne) kole tretiraju kao vrh stepenica, tj. kao vrh znanstvenih znanja. U toj pozitivistikoj, reduciranoj i jednodimenzionalnoj (jednolinijskoj) koncepciji ekonomije, povijesno vrednovanje nekih teorija i teoretiara obino se svodi na raspravu o sljedeim pitanjima: (a) Pripadaju li one znanosti, tj. stepeniastoj akumulaciji znanja ili se kreu izvan stepenica, tj. u sferi zabluda ili u vanznanstvenim (politikim, ideolokim i slinim) podrujima? (b) Ako su dio stepenica , tada valja utvrditi njihove doprinose, tj. mjesto i ulogu koje oni imaju u izgradnji znanstvenog znanja i kretanja prema vrhu, tj. prema izabranom uzoru, sadanjem stanju i irenju znanja iz izabrane kole miljenja? Na kojoj se stepenici se nalaze pojedini teoretiari i njihove teorije, tehnike analize, itd.?

5 Detaljnije o ovom pitanju vidi u knjizi: Stojanov D. i Medi .: Makroekonomske teorije i politike u globalnoj ekonomiji: dominantne kole ekonomske misli, Ekonomski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 2000.g., str. 17- 30. 6 Danas postoji veoma obimna literatura o metodologiji ekonomije koja je povezana sa Povijesti ekonomske misli i sociologijom znanja. Vidi, na primjer, slijedee radove: Blaug M.: The Metodology of Economics, Cambridge University Press, Cambridge, 1992.; unji .: Metodologija, igoja tampa, Beograd, 1999.g.; Fulton G.: Research programmes in economics, History of Political Economy, Vol. 16, No. 2, 1984., pp. 187-204; Rappaport S.: Model and Reality in Economics, E. Elgar, Cheltenham, UK, 1998., str. 7-30.; McCombie J.S.L.: Reflections on Economic Paradigms and Controversies in Economics, Zagreb International Review of Economics and Business, Vol. IV, No 1, 2001, str. 1-25.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

663

Kretanje ekonomije (kao znanosti) moemo , na primjer, promatrati na taj nain i kroz naoale, recimo, neoklasine kole, uzimajui stanje neoklasine mikroekonomike u relevantnom razdoblju, tj. u razdoblju od 1945. do 1970. (ili u nekom kasnijem, recimo, sadanjem vremenu) kao uzor i kriterij vrednovanja. U tom pristupu i prema tim kriterijima vrednovanja, znanstveni doprinosi imuna Babia u izgradnji stepenica znanja, odnosno neoklasine mikroekonomike, ine se beznaajnima i kao odstupanje (aberacija) od glavnog pravca kretanja mikroekonomike. Takav je jednolinijski pristup povijesti ekonomske misli (kojim se neki neoklasiari i marksisti rado koriste) pogrean od poetka. Pogrean je zbog niza razloga, a posebno zato to suava vidno polje i kriterije vrednovanja. Ekonomska misao i ekonomija kao drutvena znanost ne kreu se samo u jednome smjeru, nego u vie smjerova i kola miljenja. Oni se bolje, i na cjelovit nain, mogu razumjeti unutar ireg povijesnog konteksta i uz pomo ireg metodolokog i povijesnog okvira koji pojedine kole miljenja (i njihove mikroekonomike, makroekonomike, itd.) tretira kao znanstveno-istraivake programe unutar pluralizma teorijskih i politikih orijentacija. Osim toga, neoklasina koncepcija mikroekonomike (i mikroekonomskih disciplina) odavno nije jedina koncepcija mikroekonomike, jer pojedine kole teorijske ekonomije (i njihove grane) razvijaju svoje pristupe i koncepcije mikroekonomike i mikroekonomskih disciplina. Tako su, na primjer, novi kejnezijanci (u osamdesetim i devedesetim godinama XX. stoljea) formirali mikroekonomske osnove kejnezijanske makroekonomike. Institucionalisti razvijaju svoju koncepciju mikroekonomike.7 U tom pluralizmu kola miljenja i pristupa mikroekonomskim temama, razmatrat emo i Babievu koncepciju Ekonomike poduzea kao mikroekonomsku discipline koja je razliita od neoklasine mikroekonomike. Prije detaljnije rasprave o mjestu i ulozi imuna Babia u kretanju ekonomske misli u Hrvatskoj, prijeko je potrebno podsjetiti se na neke vane biografske podatke i povijesnu situaciju u kojoj je profesor . Babi ivio i djelovao.Holistika koncepcija Povijesti ekonomske misli8 istie da biografske injenice, ekonomske, politike, pravne, tehnoloke i kulturne situacije i ostali okviri u kojim neki autor ivi i djeluje (tzv. iri povijesni okvir), zatim njegove vrednote, politike i moralne orijentacije, bitno utjeu na smjer, sadraj i osobine njegove znanstvene i nastavne djelatnosti. Zato se u holistikom pristupu, prije analize znanstvenih
7 Vidi, na primjer, knjigu: Potts Jason: The New Evolutionary Microeconomics: Complexity, Competence and Adaptive Behaviour, E. Elgar, Cheltenham, UK, 2000. 8 O holistikoj koncepciji Povijesti ekonomske misli podrobnije sam pisao u lanku: Uloga Povijesti ekonomske misli u obrazovanju ekonomista i nastavnim planovima Ekonomskog fakulteta u Zagrebu,-Priopenja za znanstvenu konferenciju: Razvitak ekonomske misli i njene primjene u Hrvatskoj 1920.-2000.; Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb, 2001.g., str. 253-257.

664

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

radova, spomenuti elementi obino navode na poetku rasprave i tretiraju kao iri okvir unutar kojeg treba sagledavati, analizirati i crtati znanstveni profil pojedinih teoretiara i profesora.

Biografski podaci imun Babi roen je 7. srpnja 1899. u selu Ugljanima kod Sinja, a umro je 21. listopada 1970. u Zagrebu. Gimnaziju je zavrio godine 1919. u Zadru, a ekonomiju je studirao u Beu i Frankfurtu/M. Doktorsku disertaciju pod nazivom Die sdslawische Agrarreform (Jugoslavenska agrarna reforma) obranio je godine godine 1924. u Njemakoj, na Ekonomsko-socijalnom fakultetu u Frankfurtu na Majni.9 Poslije zavretka studija i obrane disertacije radio je kao slubenik u Beogradu. Na poetku kolske godine 1928./29. on poinje raditi na Trgovakoj akademiji u Zemunu, najprije kao suplent, a poslije kao profesor. Tu je predavao Politiku ekonomiju, Privredno pravo, Knjigovodstvo i Ekonomsku geografiju.Pored toga, Babi je predavao kolegije (predmete) pod nazivom Bankarska tehnika i bankarska politika, i Analiza bilance na Ekonomskom teaju Kolarevog univeriteta u Beogradu i Privredno poslovanje u Vioj pedagokoj koli u Beogradu.10 Godine 1938. Babi prelazi na rad u novoosnovanu Ekonomsko-komercijalnu visoku kolu u Beogradu. Bio je profesor te kole do godine 1945., s prekidom aktivnosti u vrijeme Drugog svjetskoga rata, od 1941. do 1945. Njegovo politiko opredjeljenje nije bilo komunistiko i nije bio lan Komunistike partije niti kasnijeg Saveza komunista Jugoslavije. Na svretku rata (poslije oslobaanja Srijema) mobiliziran je u partizansku vojsku, gdje je obavljao logistike i administrativne poslove. Poslije rata prijavljuje se na svoj stari posao na Ekonomsko-komercijalnoj visokoj koli u Beogradu. Dana 1. rujna 1945. odaziva se pozivu iz Zagreba da bude lan Komisije za obnovu rada Ekonomsko-komercijalne visoke kole u Zagrebu, iz koje je formiran Ekonomski fakultet Zagreb. Radio je na ovom Fakultetu do kraja ivota. imun Babi, dakle, bio je u onoj grupi profesora (Mijo Mirkovi, Duan ali i drugi) koji su sudjelovali u formiranju i profiliranju Ekonomskog fakulteta u Zagrebu poslije Drugog svjetskoga rata.
9 Ova disertacija jo nije prevedena s njemakoga na hrvatski jezik.To je svakako vaan zadatak sadanjih i buduih povjesniara i analitiara hrvatske ekonomske misli. 10 Ove podatke navodi profesor Radivoj Tepi, jedan od intelektualnih nasljednika . Babia.Tepi je, kako istie, podatke preuzeo iz ivotopisa koji je napisao sam imun Babi.Vidi: Radivoj Tepi: Prilog istraivanju ivota i djela imuna Babia, -Zbornik: Prilozi za povijest ekonomske misli na tlu Jugoslavije od 15 do 20. stoljea, Informator, Zagreb, 1984.g., str. 368.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

665

Najznaajnija znanstvena djela napisao je imun Babi u vremenu kada je bio profesor Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, tj. u razdoblju od 1945. do 1970. Sedam godina je obnaao dunost dekana toga Fakulteta (1945-1950 i 1952-1955), a prodekan je bio 1950.-1951. Na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu predavao je niz kolegija, kao to su Osnove raunovodstva, Specijalno raunovodstvo, Osnove poslovanja privrednih organizacija, Osnove ekonomike poduzea, Ekonomika poduzea, Politika cijena poduzea i slino.11 Pored toga, profesor Babi organizirao je i prvi poslijediplomski studij iz podruja ekonomike poduzea na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu. Dana 5. travnja 2001., povodom (malo zakanjelog) obiljeavanja osamdesete obljetnice Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, u auli tog Fakulteta, postavljena je i otkrivena bista profesora imuna Babia. Poslije Mije Mirkovia (18981963) , imun Babi je drugi profesor ovoga Fakulteta kojem Fakultet (poslije njegove smrti i u traenju povijesnih elemenata svog znanstvenoga identiteta) izraava potovanje i priznanje za ulogu u razvijanju Fakulteta i u razvitku ekonomske misli u Hrvatskoj. Na svretku ovoga pregleda biografskih podataka moemo istaknuti da je profesor . Babi ivio u veoma burnom povijesnom vremenu, prolazei kroz tri razliita politika reima. ivio je u Austro-Ugarskoj Monarhiji, zatim u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno u prvoj Jugoslaviji i, na kraju, u drugoj (socijalistikoj) Jugoslaviji poslije godine 1945. To je vrijeme ne samo velikih politikih previranja, velikih svjetskih ratova, ve i vrijeme velikih sporova i sukoba na idejnoj i ekonomsko-znanstvenoj sceni.

Pregled glavnih radova imun Babi bio je (isto kao i njegov suvremenik Mijo Mirkovi) polivaletan znanstvenik koji je pisao znanstvene radove iz nekoliko znanstvenih podruja i disciplina. Najznaajniji su Babievi radovi iz podruja ekonomike poduzea ovi:

11 Vidi: Red predavanja u zimskom i ljetnom semestru kolske 1956./57. godine, Ekonomski fakultet Zagreb, 1958.; Red predavanja u zimskom i ljetnom semestru kolske 1958./59. godine, Ekonomski fakultet Zagreb,1958. i druge broure pod nazivom Red predavanja..., Obavijesti i upustva.., koje je na poetku svake kolske godine objavljivala uprava Ekonomskog fakulteta u Zagrebu. Vidi jo i bigrafsku biljeku o imunu Babiu koju je napisao prof. dr R. Tepi. Biljeka je objavljena u knjizi Teorija i tehnika raunovodstva, Informator, Zagreb, 1971., str. 271.

666

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

1. Maina spasenje ili maina prokletstvo. Knjiarnica S. B. Cvijanovia, Beograd, 1934.g. 3. Proizvodnja, realizacija i kapitalna izgradnja, Ministarstvo drvne industrije N.R. Hrvatske, Zagreb, 1948. Ovu knjigu napisao je zajedno sa T. Matutinoviem i D. Bruckom. 4. Uvod u ekonomiku privrednih poduzea, kolska knjiga, Zagreb, 1953. Ova je knjiga doivjela etiri dopunjena izdanja i jedno (peto) ponovljeno izdanje koje je objavljeno godine 1971. u Zagrebu. Najznaajniji su radovi iz podruja teorije trita i cijena sljedei: 5. Cijene i politika cijena poduzea, Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb, 1964. 6. Teorijska podloga ekonomike poduzea sa politikom cijena, Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb, 1967. 7. Cijene , kalkulacija i samoupravljanje, Ekonomist, Beograd, br. 3-4, 1963. 8. Dohodak i cijena kotanja, Informator, Zagreb, br. 1371-72 iz 1967. Radove iz podruja teorije i politike cijena imun Babi je objavio kao lanke i skripta. Nije ih dospio oblikovati u knjigu, pa su oni - kako istie profesor Radivoj Tepi - ostali uglavnom nedostupni irem krugu italaca12. Glavni su radovi iz podruja raunovodstva ovi: 9. Teorija i tehnika trgovakog knjigovodstva, Izdanje Udruenja studenata Ekonomsko-komercijalne visoke kole u Beogradu, Beograd, 1940. 10. Sistem etiri-raunskog dvojnog knjigovodstva, Knjigovodstvo br. 4/ 1958. 11. Kontne teorije II, Knjigovodstvo br. 8-9/1960. 12. Kontne teorije III, Knjigovodstvo br. 10, 1960. 13. Kontne teorije IV, Knjigovodstvo br. 12, 1960. 14. Teorija i tehnika raunovodstva, Informator, Zagreb 1971. 15. Primjenljivost obrauna po metodi marginalnog raunovodstva, - u Zborniku referata sa simpozija Metode obrauna u privrednim organizacijama u uvjetima neposrednog radnikog samoupravljanja, Izdanje Informatora i Udruenja knjigovoa Hrvatske, Zagreb, 1967. 16. Da li metoda Direct Costing moe postojati i u socijalistikim poduzeima? Informator, Zagreb, br.1223; iz 1965.

12 Vidi : Radivoj Tepi: Prilog istraivanju ivota i djela imuna Babia,- u Zborniku kojeg je uredio profesor Ivan Vrani pod naslovom: Prilozi za povijest ekonomske misli na tlu Jugoslavije od 15 do 20 stoljea, Informator, Zagreb,1984.g., str. 364.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

667

17. Uloga knjigovodstva u borbi za poveanje produktivnosti; - referat podnesen na Prvom kongresu knjigovoa Jugoslavije, Zagreb, 23-25. 6. 1956. 18. Stari raspored konta i novi jedinstveni kontni plan, Ekonomika poduzea, Beograd, br. 2, 1954. 19. U povodu prijedloga novog kontnog plana, Knjigovoa, Zagreb, br. 89 , 1963. 20. Nacrt nove Uredbe o knjigovodstvu privrednih organizacija, Knjigovoa, Zagreb, br. 10, 1962. 21. Analitiki prikaz odredaba Osnovnog zakona o utvrivanju i raspodjeli dohotka, Informator, Zagreb, br. 1536-37, 1968. 22. Promjene u vezi sa zakonima o raspodjeli i o sredstvima privrednih organizacija i knjigovodstvena terminologija, Knjigovoa, Zagreb, br. 1, 1958. 23. Evidencija zaliha moe se prilagoditi operativnim zadacima poduzea, Knjigovoa , Zagreb, br. 2, 1963. Na svretku ovog pregleda potrebno je istaknuti da je imun Babi napisao i raspravu Djelo i ivot Bene Kotruljevia, Knjigovoa, Zagreb, br. 7-8, 1958., pa je na taj nain dao svoj prilog povijesti hrvatske ekonomske misli.

imun Babi i kole ekonomske misli Analizu i vrednovanje radova imuna Babia nakon njegove smrti zapoeo je prof. dr Radivoj Tepi. Poslije je taj zadatak nastavila Danica Lonar-Galek u svojoj magistarskoj radnji pod naslovom Doprinos imuna Babia razvoju raunovodstvene teorije i unapreenju raunovodstvene prakse, Ekonomski fakultet Zagreb, 1989. O odnosu imuna Babia prema kolama ekonomske misli i njihovim ekonomskim doktrinama, zatim o mjestu koje je imun Babi sam izabrao na na lepezi (spektru) kola ekonomske misli dosad, koliko mi je poznato, jo nitko nije pisao. Upravo e to biti tema ove rasprave. Sudei po njegovim radovima, imun Babi se obilno koristio pristupima i znanjem iz marginalizma, tj. iz neoklasine kole i njenim subjektivnim teorijama vrijednosti, odnosno teorijama korisnosti. Na osnovi te teorije tumaio je trite i cijene. Pored toga, na osnovama kombinacije ideja iz te teorije i ideja iz drugih kola, Babi je izgraivao ekonomiku poduzea (kao znanstvenu i nastavnu disciplinu) u uvjetima ranog socijalistikog sustava, odnosno sustava samoupravljanja koji je postojao u tadanjoj dravi. Drugim rijeima, imun Babi je prihvatio (da upotrebimo Lakatosev termin) elemente tvrdog jezgra (hard core) i elemente

668

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

iz zatitnog omotaa neoklasine kole i njih je kombinirao kako sa elementima tvrde jezgre (tj. sa teorijom radne vrijednosti), tako i s elementima iz zatitnog omotaa marksistike kole. To je veliki metodoloki, panje vrijedan i hrabar potezu njegovu vremenu! Moemo rei da je profesor imun Babi formirao zanimljivu teorijsku sintezu na razini mikroekonomske teorije i politike. Njegova je teorijska sinteza idejni proizvod koji pokazuje sljedee: (a) da je u svome vremenu, tj. u bivem socijalistikom sustavu, na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu, postojao (ali nije naglaavan, ve samo toleriran) pluralizam kola ekonomske misli u kojem je dominirala marksistika ekonomska misao; (b) da su postojali akademska koegzistencija, suradnja, ali i sporovi profesora koji su slijedili razliite metodoloko-teorijske orijentacije. Od marksistike ekonomske kole i socijalistike ideologije . Babi uzima viziju povijesnog mjesta tadanjeg jugoslavenskoga drutva i koncepciju izgradnje socijalistikog sustava na tlu relativno nerazvijenih proizvodnih snaga.Kao to je poznato, od nae drutvene zajednice pie imun Babi 1955. - elimo da stvorimo organski skup slobodnih ljudi koji svrsishodno i racionalno proizvode najraznovrsnija materijalna i umna bogatstva i pravedno ih meusobno dijele. Pritom, treba imati u vidu i injenicu da je na razvoj nuno skopan s najraznovrsnijim potekoama, jer je izgradnja socijalizma u Jugoslaviji zapoela s nedovoljno razvijenim proizvodnim snagama.13 Pritom, Babi misli na ekonomsku ulogu drave i njezine revolucionarne mjere uz pomo kojih ona mijenja strukturu privrede i proces upravljanja. Mi moramo raditi razumnije, racionalnije na svakom podruju, jer treba dostii i po mogunosti i prestii one koji su bili ispred nas.14 Budui da je poznavao i koristio se liberalnom, odnosno neoklasinom kolom i njezinim kritikim odnosom prema dravi, Babiu u ovom dijelu nedostaje ba taj liberalistiki i kritiki pogled na ekonomske funkcije drave i njezine nedostatke. Prema dravi se odnosi uglavnom pozitivno i ne propituje njezine slabosti i racionalnost njezine regulacije ekonomskih procesa. To je svakako slaba strana Babievih radova, ali razumljiva u njegovome vremenu kada su postojala tvrda ideoloka i politika ogranienja. Upotrebu znanja, oblika organizacije i tehnika analize iz drugog naina miljenja i drugaijeg (u ovom sluaju konkurentnog i kapitalistikog sustava) imun Babi objanjavao je na dosta vjet nain. U dominantnoj socijalistikoj ideologiji i marksistikoj ekonomskoj znanosti on je pronaao ono mjesto, odnosno jednu koncepciju gdje, na legitiman i suradniki nain, moe nasloniti upotrebu znanja i iskustava iz alternativnih kola miljenja i alternativnog (kapita13 14

imun Babi: O fakultetskoj ekonomskoj nastavi, Ekonomist, br. 1, 1955.f., str. 112. Isto, str. 112.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

669

listikog) sustava. Tu spojnu kariku Babi je vidio (a) u razumijevanju odnosa izmeu ciljeva i sredstava i (b) u koncepciji izgradnje socijalizma u uvjetima nerazvijenih proizvodnih snaga. Drutvo koje je krenulo takvim putem mora uiti ne samo na svojem nego i na tuem iskustvu. U tom procesu uenja na povijesnim iskustvima, esto se, kae Babi, moe primijetiti da stanovite metode ekonomske organizacije nisu uvijek vezane samo za odreene oblike i odreene etape razvitka, nego da imaju i trajnije znaenje, i da su prema tome, dosta esto i za socijalizam prihvatljive i prikladne. Razumljivo je, meutim, da je u drugim vremenima bilo i da kod drugih naroda ima isto tako i sredstava i metoda, pomou kojih se ilo ili se ide za sasvim drugaijim ciljevima i s drugaijim pobudama. Zbog toga se, presaivanje tuih iskustava moe da izvri samo poslije njihove kritike analize i odgovarajueg usklaivanja s naim konkretnim ciljevima i potrebama. Naa teorija mora i o tome uvijek da vodi rauna.15 U obrazlaganju upotrebe marginalnog rauna . Babi (na ovome mjestu) ne koristi bolje i ire argumentima koje su, izmeu dva svjetska rata i poslije 1945., (tj. u pedesetim i ezdesetim godinama) formirali i razvili predstavnici tzv. liberalnosocijalistike kole (O. Lange, H. D. Dickinson, F. Taylor, A.B. Lerner, R. A. Hall i drugi). U teorijskim, politikim i ideolokim sporovima o socijalizmu, predstavnicima tzv. anti-socijalistike kole ( Friedrich von Hayek, Ludwig Mises i drugi), dokazivali su da socijalistiki sustav proizvodnje, zasnovan na kolektivnom i drutvenom vlasnitvu i robnoj proizvodnji, ne moe biti ekonomski racionalan. Nasuprot njima, spomenuti predstavnici tzv. liberalno-socijalistike kole dokazivali su tezu da socijalistiki privredni sustav (kao mjeoviti sustav) moe biti ekonomski racionalan ako se koristi slobodnom konkurencijom, marginalnim raunom, neoklasinom teorijom i politikom trita i cijena kao osnovom za plansko-trinu alokaciju rijetkih resursa.16 Sada jo ne znam razloge zbog kojih se . Babi nije podrobnije koristio argumentima i koncepcijama iz ove kole miljenja. Mogu samo pretpostaviti da se radi ili o nepoznavanju toga dijela moderne povijesti ekonomske misli ili o procjeni da u tadanjoj ideolokoj, politikoj i znanstvenoj situaciji nije oportuno ulaziti u te rasprave. Od marksistike kole Babi nekritiki preuzima i podrobnije obrazlae Kidrievu koncepciju socijalistikog poduzea koja je u procesu irenja trinih oblika regulacije poprilino brzo naputena. Pored toga, od spomenute kole Babi preuzima niz pojmova kao to su: prenesena vrijednost, novostvorena vrijednost, prosjeno drutveno potrebno radno vrijeme za izradu jedinice proizvoda, nacionalni

imun Babi: O fakultetskoj ekonomskoj nastavi, Ekonomist br, 1, 1955., str. 113. Vidi podrobnije u knjizi: A. Dragievi: Razvoj ekonomske misli, Centar za kulturnu djelatnost, Zagreb, 1987., str. 205.
16

15

670

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

dohodak,17 odnosno narodni dohodak, dohodak poduzea, osobni dohodak radnika, itd.18 Iz neoklasine kole imun Babi je preuzeo ove njezine elemente: Prvo, koncepciju o neskladu izmeu (a) ljudskih potreba i ciljeva (koji su neogranieni), s jedne strane, i vremena i resursa za njihovo ostvarivanje (koji su ogranieni), sa druge strane. Drugo, subjektivnu teoriju vrijednosti i njezina koncepcija marginalnih (graninih) varijabli, kao to su granini trokovi, granini prihodi, itd. Tree, mikroekonomske objekte analize, tj. poduzee koje promatra kao subjekta proizvodnje i graane koje promatra u ulozi potroaa roba ili usluga. etvrto, tehniku marginalne analize, a osobito marginalni raun u objanjavanju cijena i izboru optimalne razine proizvodnje. Peto, koncepciju o trinim strukturama i njezinim utjecajima na poslovanje poduzea, zatim zakon o opadajuim prinosima, funkciju proizvodnje, koncepciju trokova, itd. U uvjetima ideolokog i politikog okruenja (tj. okvira) kojem ne odgovaraju marginalistika analiza i neoklasina idologija, neki neoklasini pojmovi u Babievoj knjizi, dobivaju druge nazive i specifine upotrebe koje se mogu uklopiti i tadanji institucionalni i politiki okvir. To je sasvim razumljivo, jer je profesor Babi, pored ope ekonomike poduzea, izgraivao i novu vrstu ekonomike, tj. ekonomiku socijalistikog poduzea koju je zasnovano na drutvenom vlasnitvu i samoupravljanju. Babi ne slijedi ameriku mikroekonomsku analizu koju karakteriziraju tehnicistiki, matematiki i instrumentalni pristup poduzeu, zatim naglaavanje znaaja tehnologije, ignoriranje etike, vrijednosnih sudova, institucionalnih faktora, itd.). On se, meutim, koristi njezinim pristupima i uzdie se iznad njih. Babi , naime, esto istie vanost i analizira ulogu kvantitativnih odnosa, tehnike i tehnologije, itd. Pritom stalno istie i drugu stranu, tj. etike, socijalno psiholoke i ostale kvalitativne aspekte ekonomike poduzea. Pored toga, u tom kontekstu Babi istie i ovisnost poduzea o dravnim propisima i drugim institucionalnim faktorima, to (ispravno) tretira kao ograniavajue faktore u poslovanju poduzea. Preciznije reeno, Babi se udaljuje od neoklasine kole i njezine (univerzalne) mikroekonomike, pored ostaloga, i po tome, to dravne propise, pitanje pravednosti u nagraivanju radnika, upravljaku funkciju i druge drutvene institucije unosi u analizu i tretira ih kao faktore koji (isto kao i tehnike mogunosti) determiniraju

17 Pojam nacionalni odnosno narodni dohodak obuhvaa- pie . Babi- cjelokupnu novostvorenu vrijednost, ostvarenu u stanovitom razdoblju na podruju jedne drave.- . Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. 20. Ovdje i na drugim mjestima u knjizi Babi se koristi pojmovima prenesena vrijednost i novostvorena vrijednost koje preuzima iz marksistike kole. 18 Vidi: . Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. 1-11, 18-20.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

671

i ograniavaju uspjeh poslovanja poduzea.19 Ta osobina Babieve misli, koja izlazi iz okvira neoklasine mikroekonomike, karakteristina je za institucionalistiku kolu i za njezin pristup mikroekonomici. Spomenuta osobina Babieve teorije nastala je, vjerojatno, i pod utjecajem Veblenovog institucionalizma i marksistike ekonomske misli. Od njemake historijske kole (koja je osporavala univerzalnu vanost pristupa i zakona iz klasine i neoklasine kole), Babi uzima ideje o relativnom znaenju ekonomskih zakona i kriterija vrednovanja uspjenosti poduzea. On prihvaa ideju o potrebi istraivanja kulturnih, politikih, ekonomskih i drugih specifinosti povijesnog razvitka pojedinih naroda. Neoklasina mikroekonomika nudila je jedan iri teorijski (tzv. ptiji ) pogled na poduzee i druge mikroekonomske subjekte, pretendirajui na prostornu i vremensku univerzalnost njezinih principa i zakona. Slijedei tradiciju njemake historijske kole, njemaki teoretiari, naprotiv, ponudili su drugaiji i ui pristup koji poduzee promatra iznutra i unutar povijesnih tradicija i irih ogranienja (a ne samo unutar rijetkosti resursa i roba kao ekonomskih ogranienja). Kao njemaki student, Babi je prihvatio pristup njemakih, a ne amerikih profesora. Zapoeo je koncipiranje ekonomike poduzea u njegovih povijesnim ogranienja, ali tako da kombinira kvantitativnu i kvalitativnu i pozitivnu i normativnu analizu. U tom postupku koristio se i kombinirao je pristupe, metode i tehnike analize koje je uio od njemakih teoretiara, kao to su Erich Gutenberg, Konrad Mallerowicz, Eugen Schmalenbach i drugi.

Bitne osobine Babieve koncepcije Ekonomike poduzea Bez obzira na nain uvoenja marginalizma i neoklasinih ideja u marksistiku ekonomsku misao i socijalistiku ideologiju u Jugoslaviji (to nije radio samo imun Babi nego i neki drugi profesori) moemo rei da je Babiev doprinos ekonomici poduzea (kao znanosti) veliki i specifian. Bitne su osobine Babieve ekonomike poduzea u kojima se vide i njegovi doprinosi formiranju te znanstvene discipline (i koji mogu biti dio znanstvenog identiteta ovoga Fakulteta) sljedee:

19 Vidi: . Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str., 10- 30, posebno, str. 25, gdje privredne propise tretira kao ograniujui faktor u procesu ekonomiziranja.

672

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

Razlikovanje ope ekonomike poduzea i posebnih ekonomika Mijo Mirkovi je poticao razvitak, koncipirao i sam razvijao (a) ekonomiku narodne privrede (odnosno makroekonomiku), (b) ekonomike pojedinih privrednih grana (odnosno mezoekonomike) i (c) ekonomske politike u pojedinim granama (vanjskotrgovinska politika, zanatska politika, saobraajna politika , itd). ime Babi, naprotiv, u znanstvenome radu razvijao je i predavao mikroekonomske discipline. Najvie se bavio ekonomikom poduzea. Babieva ekonomika poduzea, prema nainu formiranja i njezinu sadraju, ima zapravo, dva dijela. Prvi dio pripada (a) opoj ekonomici poduzea kao znanstvenoj disciplini, a drugi dio (b) posebnoj ili specijalistikoj ekonomici kao to su: ekonomika socijalistikog poduzea, ekonomika kapitalistikog poduzea, ekonomike industrijskih poduzea, ekonomika trgovakih poduzea, itd. Opa ekonomika poduzea razmatra ope i zajednike probleme i principe ekonominog poslovanja svih poduzea u istim ili slinim institucionalnim i povijesnim uvjetima. Ona istrauje ope ekonomske zakonitosti koje se javljaju u vezi s ulaganjem snaga i sredstava u radne procese i s ostvarivanjem ekonomskih rezultata, obuhvatajui pri tom kako radne procese koji se u cijelosti odvijaju u unutranjosti poduzea, tako i zbivanja koja su u vezi s tritem i s drugim ekonomskim jedinicama20 .U tom istraivanju ekonomisti-analitiari stalno usporeuju rashode i prihode, prinose i trokove, odnosno koristi i rtve, formirajui pokazatelje ekonomskog uspjeha ili neuspjeha, odnosno pokazatelje ekonomske racionalnosti. Posebne ekonomike predstavljaju svojevrsne primjene znanja iz ope ekonomike na posebne institucionalne i povijesne uvjete, odnosno na posebne privredne grane ili grupe poduzea, itd. Babi je najprije razvijao opu ekonomiku poduzea, kao teorijski temelj za posebne ekonomike i mikroekonomske discipline. U tom kontekstu, nastojei zadovoljiti tadanju potranju za znanstvenim znanjima, on formulira i teorijske temelje za ekonomiku socijalistikog poduzea u uvjetima drutvenoga vlasnitva i tadanjih tehnikih, institucionalnih, politikih i ostalih povijesnih ogranienja.21

. Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. 26. Ovdje se valja podsjetiti da je profesor Mijo Mirkovi radio neto slino: na Katedri za ekonomiku FNRJ, najprije je razvijao ekonomsku povijest i ekonomiku narodne privrede (ili makroekonomiku - kako se to danas naziva) kao ope teorijske i temeljne discipline, a poslije toga je razvijao specijalistike ekonomike na makrorazini. U profiliranju makroekonomskog smjera najutjecajniji je bio Mijo Mirkovi, a imun Babi je profilirao mikroekonomske discipline. Mirkovieva ekonomika narodne privrede nastavljena je i, na neki nain, obnovljena u obliku kolegija pod nazivom Gospodarstvo Hrvatske , ali Babieva Ekonomika poduzea jo nije obnovljena.
21

20

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

673

Premda je dao znaajne inovacije i znanstvene doprinose, u predgovoru prvom izdanju knjige Uvod u ekonomiku poduzea, imun Babi dosta skromno ocjenjuje svoje doprinose, jer je imao kritian odnos prema svojim radovima. On istie (1959.) da se u toj knjizi jo ne moe nai neki potpuno izgraen i svestrano uravnoteen sistem ekonomike socijalistikog poduzea.22 Ipak, usporedbom Babievih radova (posebno knjige Uvod u ekonomiku poduzea) sa knjigama i radovima iz podruja ekonomike poduzea, koji su postojali u tadanjoj hrvatskoj i jugoslavenskoj literaturi23 , lako moemo uoiti Babieve inovacije i specifinost njegova odnosa (eklekticizam) prema kolama ekonomske misli. Lako moemo uoiti njegov mnogo vei pomak prema marginalizmu, neoklasici i njemakoj historijskoj koli. U onom dijelu koji se odnosi na opu ekonomiku poduzea (kao znanstvenu disciplinu), na ekonomistiku racionalnost, ba zbog te kombinacije znanja iz raznih pristupa, nailazimo na niz pojmova, koncepcija, analiza i drugih elemenata koji su zajedniki mnogim heterodoksnim kolama miljenja i koji ine standardna znanja i doprinos u konstituiranju i razvitku te discipline. Oni su upotrebljivi i znaajni izvan tadanjih pravno-politikih okvira, jer su spoznajno valjani u irem vremenskom i drugaijem institucionalnom okviru. Takvi elementi Babieve ekonomike (koji govore o ekonomistikom nainu rezoniranja) znaajni su i za analizu kapitalistikog poduzee u mjeovitoj ekonomiji dananjeg doba. Tu pripadaju Babievo objanjenje ekonomike i ekonomiziranja, zatim njegovo objanjenje trokova, funkcija poduzea (nabavna, proizvodna, prodajna, financijska i upravljaka funkcija); zatim Babievo objanjenje pokazatelja uspjenosti poslovanja poduzea (pojmovno objanjenje, koliinsko i vrijednosno mjerenje ekonominosti i proizvodnosti itd) ; zatim razlikovanje proizvedenog bruto-produkta, fakturiranog bruto-produkta i naplaenog bruto-produkta, odnosno proizvedenog, realiziranog i naplaenog prihoda, itd. Ti svakako vani pojmovi, bez obzira koristi li se njima pravni sustav u pojedinim zemljama i vremenima (i kako) ili se ne koristi. Drugi dio Babievih analiza koji se odnosi na posebnu ekonomiku, tj. na ekonomiku i ekonomiziranje unutar tadanjih socijalistikih poduzea u Jugoslaviji, ne moe se koristiti u drugaijem pravnom i politikom sustavu, kakav je, recimo,

. Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. XIII. Vidi, na primjer, ove knjige Babievih kolega i suvremenika: Kosti ivko i Kukolea Stevan: Osnovi ekonomike poduzea, Rad, Beograd, 1958., Kukolea Stevan: Ekonomika preduzea, I, II, Informator, Zagreb, 1968.; Domainko Dragutin: Ekonomika proizvodnje u industrijskim poduzeima, IBI, Zagreb, 1957. ahbegovi A.: Osnovi ekonomike poduzea, Beograd, 1964.; Dautovi M.: Osnovi ekonomike i organizacije poduzea, Beograd, 1955.; Radunovi D., ahbegovi A.,Vulovi M.: Ekonomika poduzea, Savremena administracija, Beograd, 1972.g.; Koroi M.: Osnove ekonomike poduzea, Visoka kola za vanjsku trgovinu, Zagreb, 1974.g.
23

22

674

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

na dananji ekonomski i politiki sustav u Hrvatskoj, koji obnavlja kapitalizam. U analizi i vrednovanju Babievog znanstvenog i nastavnog rada morali bismo razlikovati te dvije vrste ekonomike.

Interdisciplinarni pristup Drugi je Babiev doprinos to to je ekonomske procese promatrao interdisciplinarnog stajalita, razlikujui tehnike, institucionalne, pravne, psiholoke, politiku, socioloke i ostale aspekte ekonomije. Zalagao se za to da ekonomski fakulteti obrazuju opi profil ekonomista, koji e studirati ne samo matematiku, statistiku, ekonomiku, raunovodstvo, ekonomsku politiku i druge strune kolegije, nego i politiku ekonomiju, sociologiju, ekonomsku povijest, povijest ekonomske misli, psihologiju i druge opeobrazovne predmete. Sa irinom vidokruga i veom koliinom znanja poveavaju se izgledi da e ekonomski raun racionalnosti biti precizniji. Iz tog izvire neophodnost da fakultetska nastava diplomiranim ekonomistima osigura to iru opu ekonomsku kulturu. Ekonomska djelatnost ostaje u svojoj sutini uvijek ista, bez obzira na oblast privrede ili vrstu organizacionih jedinica u kojima se ona obavlja. Postoje, istina i specifinosti, vezane za ovu ili onu organizacionu jedinicu ili ovaj ili onaj posao, ali se zbog njih ne smije da zanemari potrebna irina. Uostalom, ni iz jednog fakulteta ne izlaze neposredno iz kolskih klupa izgraeni specijalisti. Na bazi etverogodinjeg studija, takve ne mogu da stvore ni ekonomski fakulteti. Meutim, ako nastava osigura izgradnju kadrova sa solidnom opom ekonomskom kulturom, specifinosti pojedinih grana, pojedinih radnih mjesta i pojedinih poslova, biti e istie profesor . Babi 1955g.- brzo savladane.24 Te specifinosti mogu se, smatrao je Babi, rjeavati i preko izbornih kolegija koje studenti sami biraju.

Pojmovno objanjenje ekonomiziranja i ekonomike kao kombinacija neoklasinih i heterodoksnih ideja U objanjavanju ekonomike i ekonomiziranja Babi polazi od ideja L. Robbinsa, odnosno od neoklasinog pristupa koji istie nesklad izmeu ljudskih potreba i ciljeva, s jedne, i rijetkosti ili oskudnosti25 (scarcity) resursa i roba, s
. Babi: O fakultetskoj ekonomskoj nastavi, Ekonomist, br. 1, 1955., str. 121. Prikaz predmeta istraivanja i osobina mikroekonomike kao znanosti sljedbenici neoklasine kole zapoinju uglavnom s tezom da je rijetkost (scarcity) resursa i roba fundamentalan ekonomski problem. Vidi, na primjer, knjigu: Hyman N. David: Microeconomics, Fourth edition, McGraw Hill, New York, 1997., str.10.
25 24

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

675

druge strane. U pojmovnom objanjavanju ekonomike aspekata poslovanja poduzea, Babi, slijedei Robbinsa, istie sljedee: 1) ciljevi kojim ljudi tee su razliiti i mnogobrojni, a pridaje im se razliito, vee ili manje, znaenje i (2) vrijeme i sredstva za ostvarivanje tih ciljeva su ogranieni, a imaju gotovo redovito i sposobnost da budu upotrebljeni alternativno, tj. za ostvarivanje jednog ili nekog drugog cilja. Odmah u nastavku reenice Babi dodaje svoja zapaanja koja izlaze iz okvira neoklasike i koja dolaze iz heterodoksnih kola miljenja, posebno iz post-kejnezijanske ekonomike i institucionalistike kole. Tome bih - nastavlja Babi- morao dodati jo dvije stvari, tj. prvo, da se ciljevi pod najrazliitijim utjecajima u prostoru i vremenu mijenjaju, i, drugo, da se s obzirom na promjenljivost drutvenog znaenja ciljeva, mijenja i drutveno znaenje vremena i sredstava potrebnih za njihovo ostvarenje.26 Ove dopune predstavljaju veliki iskorak iz neoklasike i korak naprijed prema cjelovitoj i realnoj spoznaji ekonomske stvarnosti. Promjene u ciljevima poslovanja i promjene u tretmanu vremena i sredstava za njihovo ostvarivanje nastaju, zapravo, kao posljedica promjena u vrijednosnom, politikom, tehnolokom i institucionalnom okviru unutar kojeg poduzee djeluje. Babiev doprinos je u tome to , zapravo, upozorava da u ograniujue faktore valja ubrojiti ne samo rijetkost resursa (koji imatju alternativne upotrebe) nego i vrijednosni, pravni i ostali institucionalni okvir koji u razliitom vremenu i prostoru moe imati razliite oblike. Polazei nastavlja Babi - od takvog stanja i takvih odnosa izmeu ciljeva i sredstava, ekonomsko 27 razmiljanje i djelovanje treba da pokae za koje ciljeve i na koji tehniki nain je u danom trenutku najsvrsishodnije upotrebiti raspoloiva, uvijek relativno ograniena, sredstva (vrijeme, materije i snage).28 On razlikuje tehniku racionalnost koja se izraava samo u fizikim jedinicama mjere i ekonomsku (odnosno ekonomistiku) racionalnost koja se izraava u novanim, odnosno vrijednosnim izrazima. Ekonomika se, tumai Babi, bavi naelom ekonominosti, naelom najmanjeg sredstva odnosno naelom ekonomske racionalnosti. Naelo ekonominosti, drugim rijeima, moemo definirati (to Babi ovdje ne ini) kao mini-max princip, odnosno kao elju, postupak i pokuaj ekonomskih subjekata da izabrani ekonomski cilj ostvaruju tako da:

26 . Babi: O fakultetskoj ekonomskoj nastavi, Ekonomist, br. 1, 1955., str. 118. Iste ideje Babi izalae, ali u neto drugaijoj formulaciji, i u spomenutoj knjizi Uvod u ekonomiku poduzea, str. 10. 27 Ovdje bi bolje bilo rei: ekonomistiko, a ne ekonomsko, jer se pojam ekonomije i ekonomskog razlikuje od ekonomike i ekonomistikog. 28 . Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. 11.

676

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

govorei psiholokim terminima, minimiziraju muku, trud, tetu ili neku rtvu, a maksimiraju zadovoljstvo, uitak korist, itd., odnosno tako da govorei raunovodstvenim terminima, minimiziraju trokove, a maksimiraju prihode, odnosno tako da govorei fizikalnim terminima, minimiziraju utroke (inpute), a maksimiraju uinke (outpute). Opa ekonomika poduzea, prema Babiu, nije znanost o vjetini privreivanja i zaraivanja. Ekonomika poduzea je teorijska nauka, pa kao takva, ne moe davati neposredna praktina uputstva o tome kako treba postupati u ovom ili onom konkretnom sluaju da bi se ostvarili to vea pozitivna razlika izmeu prihoda i rashoda.29 Slijedei naelo ekonominosti, ekonomist istrauje pitanje: isplati li se neka poduzetnika djelatnost ili neko troenje i da li je povoljan odnos izmeu rezultata i ulaganja s obzirom na znaenje koje s ljudskog stanovita imaju i rezultat koji se moe ostvariti , i rtva koju bi u tu svrhu trebalo prinijeti.30 U tom kontekstu, neoklasine pojmove (kao to su profit, dodajni ili marginalni profit itd.) koji se nisu mogli uklopiti u tadanji pravni, ideoloki i politiki okvir, Babi zamjenjuje s drugim pojmovima, kao to su dohodak, granina razlika realizacije, itd., tj. s pojmovima koji su bili legitimni u tadanjoj dominantnoj (marksistikoj ) koli i socijalistikoj ideologiji. No, Babi je u toj idejnoj operaciji zadrao temeljne principe i tehnike marginalnog rauna u analizi poslovanja socijalistikog poduzea. Povjesniari i analitiari ekonomske misli morali bi podrobnije istraivati takve teorijske sinteze i njihov znaaj za razvitak ekonomske znanosti u Hrvatskoj. Profesor imun Babi prihvaa opi pojam neoklasine funkcije proizvod31 nje, ali o njoj ne govori podrobnije i ne daje grafike ilustracije. Zato to, da je stanje tehnika analize i znanja o tome (na svjetskoj razini, posebno u amerikoj neoklasinoj koli), tada bilo na vioj razini, takav reduciran prikaz te koncepcije predstavlja slabu stranu Babieva udbenika. Babi, meutim, ne prihvaa neoklasinu tezu o proizvodnosti svih faktora proizvodnje. On, naprotiv, prihvaa stav koji je dominirao u tadanjoj marksistikoj teoriji i koji kae da samo jedan faktor , tj. radna snaga (ljudski rad) moe biti (i jest) proizvodan faktor,32 i da se moe govoriti samo o proizvodnosti (ivog) rada, ali ne i o proizvodnosti sredstava za rad, odnosno kapitala. Proizvodnost novog (ivog) rada on definira
. Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. 26. Isto, str. 25. 31 Vidi: . Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, kolska knjiga, Zagreb, 1967., str.201. 32 Bilo bi, kae . Babi, pogreno govoriti o stvarnoj proizvodnosti tih drugih faktora, jer se samo ljudskim radom moe poveavati raspoloiva koliina sredstava za podmirivanje potreba.Vidi: . Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. 30-31.
30 29

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

677

kao odnos (kvocijent) ostvarenog ukupnog uinka i utroenog ivoga rada. Babi, pritom ne zapostavlja utjecaj sredstava za rad na poveanje proizvodnosti ivog rada. Utjecaj tehnike opremljenosti rada, odnosno utjecaj sredstava za proizvodnju na poveanje proizvodnosti rada, Babi razmatra u okviru marksistike koncepcije o tehnolokom progresu i odnosu minulog (opredmeenog) i ivog rada. Nastojei da izmiri sukobljene marksistike i neoklasine pristupe, Babi uvodi nove pojmove. Neoklasian pojam proizvodnost kapitala, on zamijenjuje pojmom izdanost i razlikuje dvije vrste izdanosti. To su (a) izdanost sredstava za rad (ovaj pojam definira kao odnos ukupnog uinka i utroenih sredstava za rad) i (b) izdanost predmeta rada (odnos ostvarenog ukupnog uinka i utroenih predmeta rada)33. To Babievo rjeenje doktrinarnog spora izmeu marksista i neoklasiara lake emo razumjeti ako ga promatramo u kontekstu teorijskih sporava koji su poznati pod nazivom kembridska kontroverza o teoriji kapitala34. U objanjavanju financijskog rezultata poslovanja poduzea, pojam profita (kojim se koriste u neoklasinoj koli) Babi zamijenjuje (to je u skladu s tadanjim pravnim i politikim okvirom) pojmom dohotka i pojmom razlika realizacije. Neoklasian pojam dodajnog profita koji nastaje iz prodaje dodajnog (graninog) proizvoda, Babi zamijenjuje pojmom granina razlika realizacije, ali, marginalno pravilo vrijedi i u socijalistikom poduzeu. Socijalistiko poduzee, prema . Babiu, maksimira financijski rezultat (ukupan prihod i razliku relaizacije) kada se izjednae granini trokovi sa graninim prihodima, a granina je razlika realizacije (tj. granini profit) na tome stupnju iskoritenja kapaciteta jednaka nuli.

Relativni karakter ekonomike i ekonomskog rauna racionalnosti Ekonomika i ekonomski raun racionalnosti (koji se izraava pokazateljem, tj. koeficijenatom ekonominosti, proizvodnosti i rentabilnosti) nema apsolutni, tj. prostorno i vremenski univerzalni, nego relativni karakter, ija je vanost ograniena moguim opcijama ekonomskog ponaanja i pravnim,35 tehnikim, institucioVidi: imun Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. 42. O kembridskoj kontroverzi u teoriji kapitala postoji opsena literaura.Vidi, na primjer, ove radove: Harcourt G.C.: Some Cambridge Controversies in the theory of capital, Cambridge, Mass., Cambridge University Press, 1972.; Garegni P.: Heterogeneous Capital, the Production and the Theory of Distribution, Review of Economic Studies, London, 1970.; Moss S.: The End of Ortodox Capital Theory, Cambridge, Mass., Cambridge University Press, 1980. 35 Govorei o tehnikim ogranienjima ekonomske racionalnosti, Babi pie: Slian ograniavajui faktor predstavljaju i privredni propisi.Oni odraavaju volju drutva o kojoj poduzee,
34 33

678

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

nalnim i ostalim ogranienjima. Nasuprot, recimo, tehniaru ili psihologu koji proizvodnju roba i ponaanje ekonomskih subjekata promatraju s tehnikog, odnosno sa psiholokog stajalita, ekonomist razmatra mogue opcije u kombinaciji faktora proizvodnje, radi minimiziranja trokova i maksimiranja rezultata. Njegovo razmatranje ne odnosi se ni iskljuivo ni u prvom redu na zakone fizike i kemije, nego polazi od vrijednosti i cijena, od odnosa ljudi prema stvarima i stvari prema ljudima. To je ta ekonomska strana poslovanja.36 Pojedine robe i usluge poduzee, objanjava profesor Babi, moe proizvesti na razliite naine, koji ne trae od nas jednake rtve, a ne donose nam ni sasvim jednake korisne uinke: jedan nain je jeftiniji, a drugi skuplji, jedan trai manje rtava, a drugi vie; jedan daje proizvode koji se mogu prodavati skuplje, a drugi takve koji e se morati prodavati jeftinije37 Zadatak je ekonomista, odnosno ekonomskog analitiara to da sagleda postojee opcije; da ih reducira na alternative i da izabere onu mogunost koja je, u postojeim okolnostima, prihvatljiva sa stajalita ekonomske racionalnosti, odnosno - kako Babi govori - sa stanovita naela najmanjeg sredstva. Budui da pojedini ekonomski ciljevi i sredstva za njihovo ostvarivanje, u razliitom vremenu i prostoru imaju razliito drutveno znanenje, jedan raun ekonomske racionalnosti ima svoju vremensku i prostornu dimenziju. On ima smisla najprije u tome vremenu i prostoru, odnosno u odreenoj povijesnoj situaciji. Drugaije reeno, izraunati koeficijent racionalnosti dobija samo onda svoje puno znaenje, ako se usporedi s drugim srodnim koeficijentima iz ranijih razdoblja, s koeficijentima iz drugih poduzea, iz drugih privrednih grana, iz drugih zemalja, s koeficijentima izraunatim na temelju nekog drugog mogueg alternativnog ulaganja sredstava i ostvarivanja uinka, itd. To znai da je ekonomski raun racionalnosti tek onda definitivno rijeen, kada su ispitani i svi drugi alternativni, u danom trenutku i na danom mjestu, mogui naini postupanja.38 (istaknuo .M.)

kao organ tog drutva, mora takoer voditi rauna.- . Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, st. 25. Upravo to naglaavaju institucionalisti, koji govore o vanosti drutvenih institucija za ekonomiku i ekonomsko poslovanje. 36 Isto, str. 10. 37 . Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. 10. 38 imun Babi: O fakultetskoj ekonomskoj nastavi, Ekonomist, br. 1, 1955., str. 120.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

679

Odnos Ekonomike poduzea i privredne prakse Ekonomiku poduzea kao znanstvenu disciplinu Babi povezuje s ekonomikom poduzea kao praksom ekonomiziranja. One se, istie Babi, ne mogu razvijati odvojeno jedna od druge. Naprotiv, uspjeh jedne i druge zavisi u velikoj mjeri od njihove meusobne povezanosti. Nauka treba da polazi od iskustava prakse i da slui praksi. I njezini zakljuci mogu se smatrati samo onda istinitim kada praksa i iskustvo potvrde njihovu pravilnost. S druge strane i praksa e istie Babi - biti loa ako se ne koristi saznanjima do kojih je dola nauka.39 Ove veze izmeu ekonomske teorije i privredne prakse na fakultetu, prema Babiu, zapoinju u procesu obrazovanja, odnosno u kombinaciji opeobrazovnih i specijalistikih kolegija. Suavanje ili potiskivanje opeobrazovnih disciplina vodi suavanju vidokruga, suavanju svijesti i navoenju ekonomista da izaberu jednu (unaprijed odreenu) opciju unutar suenog vidnoga polja.

Babieve koncepcije i teorijske sinteze na svjetskoj razini Mjesto, uloga i znaaj . Babia u kretanju ekonomske misli u Hrvatskoj (odnosno u bivoj Jugoslaviji), posebno u pedesetim i ezdesetim godinama, i odnos domae ekonomske misli prema tendencijama kretanja na svjetskoj razini, bit e nam neto jasniji ako povuemo neke povijesne paralele, tj. ako kretanje na domaem tritu ekonomskih ideja usporedimo sa kretanjem ekonomskih ideja na svjetskom tritu znanja u istome razdoblju. Neoklasine koncepcije i njihovi subjektivni nosioci (profesori), u bivem SSSR ve u tridesetim i etrdesetim, godinama, potisnuti su s akademske scene, a marksistika ekonomska kola (posebno njena varijanta koju je B. Horvat nazvao vulgarnim marksizmom) poslije godine 1945. dobila je monopolni poloaj na tritu ideja i sve se vie pretvarala u sterilnu birokratsku ideologiju koja sama sebe nudi kao ekonomsku znanost. Nedostatak unutranje i vanjske (neoklasine, kejnezijanske i ostale) kritike marksistike kole bio je vaan uzrok degeneracije marksistike ekonomske misli u smjeru etatizma. Vea sloboda znanstvene misli i otpor staljinizmu u Jugoslaviji, znaajno su pridonijeli opstanku neoklasine kole i njezinih subjektivnih nosilaca u toj dravi. Ovdje su se marksistike ideje mnogo vie mijeale i kombinirale s neoklasinim i kejnezijanskim idejama. Marksistika misao u Jugoslaviji imala je dominantan, ali ne i monopolni poloaj u proizvodnji znanja i u sustavu obrazovanja.
39

. Babi: Uvod u ekonomiku poduzea, str. 26.

680

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

U pedesetim i ezdesetim godinama na Zapadu su ugledni predstavnici iz neoklasine kole (Hicks, P. Samuelson, J. Tobin, F. Modigliani), tu kolu usmjeravali prema sintezi (a) maralijanske mikroekonomike i njezine teorije korisnosti, s jedne strane, i (b) keynesijanske makroekonomike (i njene intervencionistike politike, sa druge strane). Kao rezultat toga toka ekonomske misli nastala je poznata Hicks-Samuelsonova sinteza ili neoklasina sinteza. Poevi od godine 1991., najvei se dio studenata na ekonomskim fakultetima u Hrvatskoj, udbenikom verzijom te sinteze koristi kao svojim uvodom, odnosno ulaz u studij ekonomije.40 U istom razdoblju profesor imun Babi (na podruju ekonomike poduzea) pokuava formirati svojevrsnu teorijsku sintezu neoklasine kole, njemake historijske kole i marksistike ekonomske kole. On sam to tako ne naziva, (jer javni govor o teorijskim sintezama - u tadanjoj ideolokoj i politikoj situaciji nije bio uobiajen stil govora u znanstvenim raspravama), ali sadraj njegovih djela upuuje nas na takav zakljuak Drugim rijeima, imun Babi (i njegov kolega i suvremenik Mijo Mirkovi) na domaem tritu ideja inili su sline idejne operacije koje su, u istom razdoblju, u SAD, inili Samuelson, Hicks i drugi neoklasiari, tj. pokuavali su kombinirati i integrirati ideje i teorije iz raznih kola ekonomske misli. Hicks i Samuelson bili su mnogo uspjeniji, ali im je i drutvena klima bila mnogo povoljnija: oni su dobili Nobelovu nagradu za ekonomiju, a studenti u mnogim zemljama (ukljuujui i sadanju Hrvatsku) ulaze u studij ekonomije preko Samuelsonovog udbenika. Ideje, koncepcije, teorije, knjige i znanstvene discipline koje su formirali imun Babi i Mijo Mirkovi, u naoj akademskoj sredini , u kojoj postoji manjak historijske svijesti i , esto puta, viak elje za (nad)moi, bile su 1991., tj. u vrijeme uruivanja biveg socijalistikog sustava, najprije potisnute i izbaene iz nastavnih planova. Poslije toga, na svretku devedesetih godina, u vrijeme krize neoliberalne kole i njezine doktrine o tranziciji (koja je - u prostoru dijagnoza stanja i vizija budunosti - zamijenila marksistiku doktrinu o prijelaznom razdoblju) zapoinje proces revalorizacije djela imuna Babia i Mije Mirkovia, tako da oni ponovo postaju dio znanstvenog identiteta Ekonomskog fakulteta u Zagrebu.

Odbaciti ili razvijati Babiev pristup ekonomici poduzea? Nasuprot neoklasinoj mikroekonomici koja nudi koncepcije i principe koji su vremenski i prostornu univerzalni, imun Babi je ponudio kombinaciju razliitih
40 Rije je o udbeniku pod naslovom: P. Samuelson i W. Nordhaus: Ekonomija, 14. i 15. izdanje, Mate, Zagreb, 1991. i 2000.g.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

681

pristupa i ekonomiku poduzea koja ekonomiziranje i poslovanje poduzea promatra unutar postojeih, (ali promjenljivih) institucionalnih i drugih povijesnih okvira. Njegov pristup i njegova opa ekonomika poduzea do danas jo nisu u znanstvenim raspravama osporeni, ali su zbog izmjene profila drutvene potranje za ekonomskim znanjima - naputeni na poetku devedesetih godina. Kreatori drutvene potranje za znanstvenim znanjima i kreatori nastavnih planova, percipirali su imuna Babia i njegovu ekonomiku poduzea, sasvim jednostrano kao ekonomiku socijalistikog poduzea, zaboravljajui elemente ope ekonomike poduzea kao znanosti. U procesu izmjene nastavnog plana na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu 1991./92. formiran je prilino lo nastavni plan iz kojeg su izbaene mnoge tradicionalne discipline s ovoga Fakulteta (politika ekonomija, sociologija, ekonomska povijest, itd.), a meu njima i ekonomika poduzea. Ekonomika poduzea zamijenjena je neoklasinom mikroekonomikom, a politika ekonomija economics-om. Sve je to uinjeno bez znanstvenih rasprava o odnosu politike ekonomije i economics-a, mikroekonomike i ekonomike poduzea kakvu su imun Babi i ostali profesori desetljeima razvijali na ovome Fakultetu. Politika ekonomija poslije je (u izmjenama i dopunama nastavnog plana u k. godini 1993./94.) ponovno vraena u nastavni plan, ali kao izborni kolegij. Ekonomika poduzea jo nije vraena u nastavni plan, a postojea neoklasina Mikroekonomika nije nadomjestila njezine sadraje. Iz tog je idejno-teorijskog vakuuma nastalo neobino stanje: na katedri koja se naziva Katedra za ekonomiku poduzea nema kolegija Ekonomika poduzea, koji je oko etrdeset godina razvijan na ovome Fakultetu i po kojem je Katedra nazvana. Sada se postavlja pitanje: je li naem fakultetu, u sadanjem procesu globalizacije, u procesu prikljuivanja Hrvatske Europskoj Uniji , tj. u procesu usklaivanja obrazovnog sustava s nastavnim planovima na ekonomskim fakultetima u Europskoj Uniji, (to se svakako mora uiniti), potrebno, na neki nain, njegovati ekonomiku poduzea, koju je razvijao imun Babi ili je sasvim odbaciti i zamijeniti neoklasinom mikroekonomikom? Mislim da globalizaciju i ukljuivanje Hrvatske u Europsku Uniju ne bismo smjeli ostvarivati kao potpuno potiskivanje nacionalnih kultura, tradicija i potiskivanje pluralizma teorijskih orijentacija, a sve u ime uniformiranosti i dominacije neoklasine kole koja je, na svretku XX. stoljea, zamijenila dominaciju marksistike kole na Istoku i kejnezijanske kole na Zapadu. Zbog karaktera i razlike ovih disciplina, mislim da su nam, u sadanjoj situaciji, potrebne i mikroekonomika i ekonomika poduzea; da nam je potrebna i politika ekonomija i economics (ekonomika). Njih ne treba gledati kao iskljuive alternative nego kao komplementarne i koegzistirajue znanstvene pristupe i discipline, koje su potrebne za obrazovanje razliitih profila ekonomista. Drugim rijeima, u traenju svoga mjesta i svoga znanstvenoga identiteta u novim povijesnim okolnostima, Ekonomski fakultet u Zagrebu mora njegovati pluralizam teorijskih orijentacija i

682

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

znanstvene discipline (makar kao izborne discipline) koje su formirali imun Babi i Mijo Mirkovi kao utemeljitelji ovog Fakulteta.

LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Babi imun: Uvod u ekonomiku poduzea, kolska knjiga, Zagreb, 1967. Babi imun: O fakultetskoj ekonomskoj nastavi, Ekonomist, br. 1, 1955. Babi imun: Teorija i tehnika raunovodstva, Informator, Zagreb,1971. Broure pod nazivom Red predavanja..., Ekonomski fakultet Zagreb, razna godita Ekelund R.B., Jr. i Hebert R. F.: Povijest ekonomske teorije i metode, Mate, Zagreb,1997. Hyman N. David: Microeconomics, Fourth Edition, McGraw Hill, New York, 1997. Kosti ivko i Kukolea Stevan: Osnovi ekonomike poduzea, Rad, Beograd, 1958. Lonar-Galek Danica: Doprinos imuna Babia razvoju raunovodstvene teorije i i unapreenju raunovodstvene prakse, Magistarski rad, Ekonomski fakultet Zagreb, 1989. Mair Douglas and Miller G. Anne: A Modern Guide to Economic Thought: An Introduction to Comparative Schools of Thought in Economics, E. Elgar, Aldershot, England, 1991. Medi uro: Uloga Povijesti ekonomske misli u obrazovanju ekonomista i nastavnim planovima Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, -Priopenja za znanstvenu konferenciju pod nazivom: Razvitak ekonomske misli i njene primjene u Hrvatskoj 1920-2000, Ekonomski fakultet Zagreb, 2001., str. 253257. Medi uro: Schumpeterova koncepcija povijesti ekonomske misli i moderna metodologija ekonomije, Ekonomski pregled, br. 9-10, 2000, str. 928-953. Stipeti Vladimir: Povijest hrvatske ekonomske misli, Golden marketing, Zagreb, 2001. Stojanov D. i Medi .: Makroekonomske teorije i politike: dominantne kole ekonomske misli, Ekonomski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 2000. Tepi Radivoj: Prilog izuavanju ivota i djela imuna Babia, - u Zborniku radova: Prilozi za povijest ekonomske misli na tlu Jugoslavije od 15. do 20. stoljea, (Urednik prof. Ivan Vrani), Informator, Zagreb, 1984.

9.

10.

11. 12. 13. 14.

. . MEDI: imun Babi u spektru kola ekonomske misli EKONOMSKI PREGLED, 53 (7-8) 658-683 (2002)

683

IMUN BABI WITHIN SPECTRUM OF SCHOOLS OF ECONOMIC THOUGHT Summary In this work, the author explores the theoretical aspects of certain works by imun Babi (1899-1971). These are works dealing with the economics of enterprises that emerged in the period from 1945 to 1971. Babis economic theories are considered and interpreted by the author from the standpoint of the History of Economic Thought as an academic discipline. In this sense, the author speaks of the disciplinary, i.e. historical interpretations and assessments contained in Babis works, which are by no means final. In this article, the author (a) describes and interprets Babis concepts of enterprise economics, and (b) offers an assessment of the position and role of imun Babi in the spectrum of schools of economic thought. The authors assessment is that imun Babi belongs to a group of eclectic economists who combine ideas and theories, and differing schools of thought. In his conception of enterprise economics as a scholarly discipline, Babi combined the ideas and concepts which emerged from the Marxist school, the neoclassical school and the German historical school. The authors conclusion is that Babis conception of enterprise economics as a scholarly discipline should not be rejected outright and replaced with neoclassical microeconomicswhich is what has already occurred at the Faculty of Economics in Zagreb during the period from 1991 to 2001. These disciplines are not alternatives, but rather complementary, and both can develop within a pluralism of schools of thought and academic tolerance at economic faculties in Croatia.