PENGLIBATAN PELAJAR DALAM PEMBELAJARAN KOPERATIF DI

SEKOLAH MENENGAH VOKASIONAL

NOR HASLIZA BINTI MOHAMED
Laporan projek ini dikemukakan sebagai memenuhi
Sebahagian daripada syarat penganugerahan
Ijazah Sarjana Pendidikan Teknik Dan Vokasional
Fakulti Pendidikan Teknikal Dan Vokasional
Universiti Tun ussein !nn "alaysia
#$%U$&I '()'
ABSTRAK
Pembelajaran koperati4 merupakan satu teknik pembelajaran yang melibatkan pelajar
bekerjasama dalam satu kumpulan untuk men+apai matlamat bagi menyempurnakan
sesuatu projek- #usteru itu2 kajian ini dijalankan bertujuan untuk melihat tahap
penglibatan pelajar dalam pembelajaran koperati4 di Sekolah "enengah Vokasional-
Pelajar yang dimaksudkan ialah pelajar jurusan 6lektrik 6lektronik2 $malan 5engkel
"esin2 7impalan Fabrikasi Logam2 $utomoti42 5inaan 5angunan dan Penyejukan Dan
Penyamanan Udara- Penyelidik telah melibatkan sejumlah )89 orang responden yang
terdiri daripada pelajar Tingkatan 6mpat S"V 5atu Pahat dan S"V 7luang- 7ajian ini
berbentuk tinjauan dan instrumen kajian yang digunakan ialah borang soal selidik-
Data, data yang diperolehi dianalisis menggunakan perisian Statistical Packages &or
Social Science 'SPSS( )ersi ):-( bagi mendapatkan nilai skor min2 sisihan pia3ai dan
perbezaan tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran koperati4 berdasarkan jantina
dan jurusan melalui Ujian t dan Ujian $%!V$- Dapatan kajian menunjukkan
penglibatan pelajar dalam pembelajaran koperati4 berada pada tahap yang tinggi-
Dapatan kajian juga menunjukkan tidak terdapat perbezaan tahap penglibatan pelajar
dalam pembelajaran koperati4 berdasarkan jantina- $nalisis Ujian $%!V$ pula
menunjukkan terdapat perbezaan tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran
koperati4 berdasarkan jurusan- 5eberapa +adangan turut disarankan kepada pihak
sekolah dan guru serta semua yang terlibat bagi meningkatkan lagi tahap penglibatan
pelajar dalam pembelajaran koperati4 di Sekolah "enengah Vokasional-
$5ST&$;T
;ooperative learning is a tea+hing te+hni<ue that involves students 3orking in groups to
a+hieve the goal o4 +ompleting a proje+t- Thus2 this study aims to e=amine the
involvement o4 students in +ooperative learning in se+ondary vo+ational s+hools-
Students majoring in 6le+tri+al2 6le+troni+s2 "a+hine Shop Pra+ti+e2 1elding
Fabri+ation2 $utomotive2 5uilding and $ir,;onditioning and &e4rigeration one re4erred-
&esear+hers have involved a total o4 )89 respondents +onsisting o4 4our students S"V
5atu Pahat and S"V 7luang- This is a survey and the instrument used 3as a
<uestionnaire- The data obtained analyzed using Statistical Packages &or Social Science
'SPSS( )ersion *+., 4or the mean s+ore2 standard deviation and di44erent levels o4
involvement o4 students in +ooperative learning based on gender and +ourse using T test
and $%!V$ test- The 4indings o4 the study using the analysis o4 mean and standard
deviation s+ores sho3 the degree o4 involvement o4 students in +ooperative learning is at
high level- 1hile the 4indings o4 the study using t,Test analysis sho3ed no di44eren+e in
the level o4 +ooperative learning students based on gender- $nalysis $%!V$ test
sho3ed di44erent levels o4 student involvement in the +ourse +ooperative learning based-
Some suggestions are also re+ommended to the s+hool and tea+hers and all involved to
enhan+e student involvement in +o,operative learning in se+ondary vo+ational s+hools.
ISI KANDUNGAN
TAJUK i
PENGAKUAN PENYELIDIK ii
DEDIKASI iii
PENGHARGAAN iv
ABSTRAK v
ABSTRACT vi
ISI KANDUNGAN vii
SENARAI JADUAL xii
SENARAI RAJAH xiii
SENARAI LAMPIRAN xiiv
BAB 1 PENGENALAN 1

1.1 Pendahuluan )
1.2 Latar belakang masalah >
1.3 Pernyataan "asalah :
1.4 !bjekti4 7ajian :
1.5 Persoalan 7ajian ?
)-: ipotesis 7ajian ?
)-? 7epentingan 7ajian 9
1.6 Skop 7ajian 8
)-9 5atasan 7ajian )(
)-)( 7erangka 7onsep 7ajian )(
)-)) De4inisi Istilah ))
1.11.1 Pendidikan Vokasional ))
1.11.2 Pelajar )'
1.11.3 Sekolah Vokasional )'
1.11.4 Pembelajaran 5erpusatkan Pelajar )>
1.11.5 Pembelajaran 7operati4 )>
)-)' &umusan )@
BAB 2 KAJIAN LITERATUR 15

'-) Pendahuluan )A
'-' Pembelajaran 7operati4 )A
'-> 6lemen, 6lemen $sas Dalam Pembelajaran ')
7operati4
'->-) Pergantungan yang positi4 ')
'->-' 7ebertanggungja3aban individu ')
'->-> Interaksi Se+ara 5ersemuka '>
'->-@ 7eperluan 7emahiran Perhubungan '@
Individu dan 7emahiran "ua4akat
7umpulan 7e+il
'->-A Pemprosesan 7umpulan '@
'-@ Teknik Pembelajaran 7operati4 'A
'-@-) 5elajar 5ersama B%earning TogetherC 'A
'-@-' Pembelajaran Pasukan Pelajar 'A
BStudent Team %earningC
'-@-> -igsaw '8
'-@-@ .roup In)estigation '8
'-A Pelaksanaan Pembelajaran 7operati4 >(
2.6 7ategori 7umpulan Pembelajaran 7operati4 >(
'-? 7ebaikan Pembelajaran 7operati4 >A
'-9 7esan Pembelajaran 7operati4 7e $tas Pen+apaian >:
$kademik
'-8 &umusan >9
BAB 3 METHODOLOGI 3

>-) Pendahuluan >8
>-' &eka 5entuk 7ajian >8
>-> Populasi Dan Sampel 7ajian @(
>-@ Instrumen 7ajian @)
>-@-) Soal Selidik @(
>-@-' 7esahan @>
>-@-> 7ebolehper+ayaan @@
>-A 7erangka !perasi 7ajian @9
>-: Pengumpulan Data @:
>-? $nalisis Data @:
>-?-) 7aedah penganalisis data @:
>-9 $ndaian 7ajian @8
>-)( &umusan A(
BAB ! ANALISIS DATA 51

@-) Pendahuluan A)
@-' Prosedur "enganalisis Data A'
@-> Latar 5elakang &esponden A'
@-@ Dapatan 7ajian A@
@-@-) Persoalan Pertama A@
@-@-' Persoalan 7edua :A
@-@-> Persoalan ketiga ::
@-@-@ Soal selidik Terbuka :?
@-A 7esimpulan :8
BAB 5 PERBINCANGAN" KESIMPULAN DAN CADANGAN #$

A-) Pendahuluan ?)
A-' Perbin+angan dan 7esimpulan ?)
A-'-) Penglibatan pelajar dalam pembelajaran koperati4 ?)
A-'-' Perbezaan tahap penglibatan pelajar dalam ?>
pembelajaran koperati4 berdasarkan jantina
A-'-> Perbezaan penglibatan pelajar dalam ?@
pembelajaran koperati4 berdasarkan jurusan
A-> 7esimpulan ?:
A-@ ;adangan ?:
A-@-) ;adangan kepada Duru dan Pelajar ?:
A-@-' ;adangan "elaksanakan Pembelajaran 7operati4 ?9
dengan berkesan
A-A ;adangan Untuk 7ajian Lanjutan ?8
A-: Penutup 9(
RUJUKAN 9)
SENARAI LAMPIRAN
#adual >-) "enunjukkan bilangan populasi dan sampel kajian @)
#adual >-'/ Skala !rdinal @'
#adual >-> / Penilaian 7ebolehper+ayaan2 BEC @@
#adual >-@ / %ilai $lpha /ronbach @:
#adual >-A / Penganalisis data berdasarkan persoalan kajian- @?
#adual @-)/ Ta4siran #ulat %ilai min A'
#adual @-'/ Latar 5elakang &esponden A>
#adual @->/ Penglibatan pelajar dalam pembelajaran koperati4 AA
#adual @-@/ Perbezaan tahap penglibatan pelajar dalam ::
pembelajaran koperati4 di Sekolah "enengah Vokasional
berdasarkan jantina-
#adual @-A/ Ujian $%!V$ perbezaan penglibatan pelajar dalam :?
pembelajaran koperati4 berdasarkan jurusan
#adual @-:/ ;adangan responden bagi meningkatkan pembelajaran :9
koperati4 pelajar di Sekolah "enengah Vokasional
SENARAI RAJAH
SENARAI JADUAL
)-) 7erangka 7onsep 7ajian ))
>-) 7erangka !perasi 7ajian @9
$ ;arta Dantt 98
5 Soal Selidik 8'
; Surat F borang pengesahan 88
D Dapatan analisis $lpha ;ronba+h )(A
6 Dapatan $nalisis 7ajian Sebenar )(8
BAB 1
SENARAI LAMPIRAN
PENGENALAN
1%1 P&'()*+,+)'
Proses pengajaran dan pembelajaran BPFPC yang berkesan dan e4ekti4 adalah aspek
penting dalam proses pembangunan negara dalam meningkatkan bakat2 kemahiran2
kekreati4an dan semangat bangsa- Lebih,lebih lagi dalam menghadapi pelbagai
perubahan dan pembaharuan yang sedang berlaku sekarang ini di dalam era teknologi
maklumat yang tiada batasannya sekarang- Di dalam pengurusan strategik2 sekolah
merupakan institusi yang bertanggungja3ab untuk mengeluarkan pelajar yang
berketerampilan2 +emerlang2 kreati4 dan inovati4- !leh yang demikian2 proses PFP
adalah penting sebagai perantaraan dalam men+apai matlamat ini iaitu menghasilkan
pelajar,pelajar yang berkemahiran dan berpengetahuan tinggi sejajar dengan misi
pendidikan teknik dan vokasional- Terdapat berbagai kaedah P F P yang boleh
diaplikasikan- Di antaranya ialah pembelajaran koperati4 atau pembelajaran se+ara
berkumpulan terbimbing-
"enurut 5orhan2 B'(()C pembelajaran koperati4 atau pembelajaran berkumpulan
terbimbing adalah merupakan pembelajaran dalam kumpulan- Pembelajaran koperati4
juga merupakan pendekatan pembelajaran yang mempunyai kelebihan kerana mereka
lebih berpeluang untuk memberikan idea2 berbin+ang dan berinteraksi satu sama lain dan
belajar melalui pengalaman mereka sendiri- Pendekatan ini merupakan satu inovasi
dalam strategi pengajaran dan pembelajaran berpusatkan pelajar- Di peringkat sekolah
menengah pelajar,pelajar yang baru memasuki peringkat ini perlu diajar dan diterapkan
nilai pembelajaran kendiri dan berdikari agar mereka bertanggungja3ab ke atas
pembelajaran mereka- 7aedah kumpulan sama kebolehan membolehkan guru
membimbing pelajar mengikut kebolehan di samping menjalankan aktiviti,aktiviti
pengayaan dan pemulihan mengikut keperluan masing,masing- 7aedah kumpulan
pelbagai kebolehan telah memberi peluang mengamalkan pengajaran rakan sebaya2
memupuk semangat kerjasama dan bertimbangrasa2 perkembangan sahsiah dan
kemahiran sosial- Pelajar hari ini bakal me3arisi pemimpin di masa akan datang2 begitu
juga dengan pelajar,pelajar lepasan sekolah menengah teknik aliran teknik dan
vokasional yang bakal menjadi pekerja mahir dan separuh mahir untuk menyahut seruan
kerajaan terhadap 1a3asan '('(- #usteru itu2 pengajaran di makmal atau bengkel juga
perlu menggunakan pendekatan yang sesuai supaya proses pengajaran dan pembelajaran
berlaku se+ara berkesan- "akmal mempunyai +iri,+iri yang berbeza dengan bilik darjah
kerana terdapat banyak peralatan dan bahan-
Pembelajaran koperati4 juga dilihat sebagai suatu usaha ke arah
mempertingkatkan lagi pen+apaian pelajar dan kemahiran kogniti4 BSlavin2 )88AC-
5erita arian pada 'A Disember '((82 telah melaporkan baha3a kaedah belajar se+ara
berkumpulan serta tumpuan yang diberikan dalam bilik darjah semasa proses pengajaran
dan pembelajaran telah membolehkan sembilan belas orang pelajar Sekolah "aahad
Tah4iz 7uantan2 Pahang mendapat pangkat $ bagi sembilan mata pelajaran yang diambil
dalam Penilaian "enengah &endah '((8- "anakala seramai ?289? +alon Sijil Pelajaran
"alaysia '((8 telah mendapat keputusan yang +emerlang hasil daripada pembelajaran
se+ara berkumpulan B5erita arian )' "a+ '()(C- Ini telah membuktikan baha3a
pembelajaran koperati4 adalah satu pendekatan pembelajaran yang perlu di3ujudkan
dalam suasana pembelajaran di samping mempertingkatkan lagi mutu prestasi pelajar
dalam akademik -
Pembelajaran koperati4 adalah satu teknik pengajaran moden- Ia dapat
meningkatkan pemahaman pelajar2 meningkatkan pen+apaian pelajar2 kemahiran
ber4ikir2 motivasi dan juga menguasai pengetahuan se+ara berterusan oleh pelajar-
Pembelajaran koperati4 telah meningkatkan motivasi pelajar dan juga suasana bilik
darjah-
1.2 L)-). /&,)0)'1 2)3),)*
Pendidikan teknik dan vokasional yang telah lama berkembang di "alaysia dibentuk
bertujuan untuk melengkapkan pelajar dengan pengetahuan dan kemahiran asas
vokasional dan teknikal- "asyarakat moden kini lebih memberikan perhatian terhadap
pendidikan teknik dan vokasional di sekolah menengah rendah sebagai pilihan untuk
melanjutkan pelajaran ke peringkat menengah atas- Ini dapat dibuktikan dengan statistik
permohanan yang dibuat pada tahun '((:- "elalui keratan akhbar B5erita arian2 '((:C
seramai A>2)'A permohonan lulusan Penilaian "enengah &endah pada tahun '((A telah
dita3arkan untuk memasuki Tingkatan 6mpat di Sembilan puluh Sekolah "enengah
Teknik di seluruh %egara- Daripada jumlah ini2 seramai >@2:(A pelajar dita3arkan
mengikuti aliran teknikal manakala ):2''( pelajar pula dita3arkan mengikuti aliran
vokasional dan '>(( pelajar mengikuti aliran kemahiran-
Pelajar sekolah menengah Vokasional terdiri daripada pelbagai aliran kursus-
$ntara bidang vokasional yang diikuti oleh pelajar Sekolah "enengah Vokasional ialah
6lektrik2 6lektronik2 $malan 5engkel "esin2 7impalan Fabrikasi Logam2 $utomoti42
5inaan 5angunan dan Penyejukan dan Penyamanan Udara- Setiap sekolah boleh
mena3arkan sehingga empat mata pelajaran vokasional dengan ),' kelas bagi setiap
mata pelajaran- "ata Pelajaran Vokasioanal di peruntukkan )' 3aktu seminggu ke+uali
matapelajaran Dra4ik "ultimedia dan Dra4ik 5erkomputer yang dikendalikan dalam
masa 9 3aktu seminggu- Pendidikan Vokasional amat sesuai dengan matlamat
pembangunan negara2 sistem itu dapat disesuaikan dengan keperluan pekerja dan
majikan dan sistem yang 4leksibel dan bertanggungja3ab- "atlamat mata pelajaran
vokasional ini ialah untuk melahirkan pelajar yang berkemahiran dalam bidang usaha
yang releven dan bermakna untuk membolehkan mereka mendapatkan pekerjaan2
memulakan perniagaan atau meneruskan latihan diperingkat yang lebih tinggi BPP7 ,
6disi '2 !ktober '(()C- Setiap kursus yang dita3arkan mempunyai komponen amali-
Dalam pengajaran amali pelajar diberi peluang untuk mengaplikasikan teori yang
dipelajari dan memupuk kemahiran menjalankan amali yang berkaitan B$zlan2 '(((C-
Setiap kelas amali dikendalikan dalam jadual 3aktu sekolah Bmengikut kesesuaian
jadualC bagi '(,'A orang pelajar- "ereka akan menjalankan amali se+ara individu atau
se+ara berkumpulan-
Pengajaran amali dimulakan dengan pembahagian buku panduan kerja amali
Blab sheetC kepada pelajar- Ini adalah untuk memastikan amali yang akan dijalankan
dilaksanakan dengan lan+ar- Sebelum pelajar menjalankan amali2 guru terlebih dahulu
akan menunjukkan demonstrasi kepada pelajar- Duru akan memberi penerangan +ara,
+ara menjalankan amali kepada pelajar- Semasa demonstrasi dijalankan pelajar boleh
bersoal ja3ab dengan guru- Setelah selesai demonstrasi oleh guru2 pelajar dikehendaki
menjalankan amali se+ara individu atau berkumpulan- Semasa amali dijalankan2 guru
akan bertindak sebagai 4asilitator2 di mana pelajar boleh bertanya kepada guru jika
menghadapi kesulitan semasa melakukan amali tersebut- Duru juga perlu memastikan
semua pelajar mematuhi peraturan kerja amali- Se+ara tidak langsung2 ia dapat
melan+arkan proses pengajaran dan pembelajaran di dalam bengkel-
7ebiasaannya guru,guru menggunakan kaedah *+halk and talk. untuk mengajar
sesuatu mata pelajaran- 7aedah ini lebih tertumpu kepada guru sebagai sumber utama
untuk bantuan dan maklumat Bamm dan $dams2 )88@C- Sebaliknya keadaan ini tidak
berlaku dalam pembelajaran berpusatkan murid2 dimana pelajar adalah autonomi dan
mereka bertanggungja3ab sepenuhnya menentukan hala tuju proses pembelajaran-
Dalam satu perbandingan antara pembelajaran berpusatkan guru dan murid #ohnson
B)898C2 telah mengatakan baha3a pelajaran berpusatkan murid lebih memotivasikan
pelajar untuk berkerjasama antara satu sama lain dalam menyelesaikan sesuatu masalah-
"enurut Salleh B'((AC2 ketidakupayaan pelajar dalam menguasai pengetahuan
se+ara berterusan dan memahami topik,topik yang telah dipelajari adalah disebabkan
oleh proses pembelajaran yang tidak melibatkan pelajar se+ara akti4- Pelajar,pelajar
yang terlibat se+ara akti4 dalam komuniti pelajar dapat mengusai pengetahuan se+ara
berterusan- "aka satu kaedah yang dikenalpasti bagi menyediakan peluang kepada
untuk memaksimakan pembelajaran mereka adalah melalui pembelajaran koperati4-
"enurut #enni4er B'((@C2 pelajar dalam bidang kejuruteraan seharusnya
berkeupayaan untuk mengaplikasi pengetahuan matematik2 sains dan kejuruteraan serta
mempunyai kelebihan untuk menggunakan teknik dan kemahiran dalam alam
kejuruteraan- Salah satu menggalakkan pelajar mengaplikasikan ilmu yang telah
dipelajari ialah dengan memberi peluang dan melibatkan mereka dalam dalam proses
pembelajaran- ;ontohnya pelajar di %ortheastern University telah didedahkan dengan
menghasilkan suatu projek yang berkaitan dengan subjek yang dipelajari dengan
menggunakan kaedah pembelajaran koperati4- Dengan kaedah pembelajaran ini2 pelajar
se+ara tidak langsung telah melatih diri mereka dengan menggunakan dan
mengaplikasikan ilmu yang telah dipelajari-
Seperti yang diketahui masalah bidang kejuruteraan moden semakin rumit untuk
diselesaikan pada 3aktu yang tepat dan +ekap oleh jurutera yang bekerja se+ara
individu- "elalui pengalaman #a+obson2 D- et al pembelajaran koperati4 berkesan
dalam bidang pengajian kejuruteraan- Ini telah membuktikan pembelajaran koperati4
juga sesuai digunakan dalam bidang teknikal seperti mana ia sesuai digunakan dalam
bidang bukan teknikal- Ini kerana dalam bidang kejuruteraan pelajar perlu memahami
konsep kejuruteraan untuk diaplikasikan se+ara praktikal di alam pekerjaan kelak-
Dalam pembelajaran koperati42 pelajar bukan sahaja diterapkan menguasai
amalan bekerjasama tetapi juga dapat meningkatkan kemahiran kogniti4 sosial-
;ontohnya meningkatkan kemahiran komunikasi dan membuat keputusan bersama
B7im2et al )889C- Selain itu2 pembelajaran koperati4 juga dapat menolong pelajar
kebimbangan semasa berkomunikasi- Dimana pelajar akan berkomunikasi antara satu
sama lain bagi menyelesaikan masalah kejuruteraan-
7aedah pembelajaran koperati4 digunakan dalam Problem Based %earning
selaras dengan inisiati4 7ementerian Pengajian Tinggi untuk menghasilkan graduan yang
bukan sahaja menguasai bidang pengajian masing, masing malah memiliki kemahiran
insaniah- 7aedah pembelajaran yang inovati4 sedemikian juga selaras dengan keperluan
badan akreditasi seperti "ajlis $kreditasi 7ejuruteraan B5erita arian 'A #anuari '((?C-
Di dalam pembelajaran koperati42 interaksi sesama pelajar diberi tumpuan
didalam proses pembelajaran- Se+ara umumya2 para sarjana melihat pembelajaran
koperati4 sebagai satu strategi pembelajaran berkumpulan yang mana didalamnya pelajar
berinteraksi sesama mereka dan saling bantu, membantu dalam proses pembelajaran-
1.3 P&.'4)-))' M)3),)*
Pembelajaran koperati4 telah lama di perkenalkan di sekolah,sekolah menengah
vokasional sama ada di dalam bengkel atau di dalam kelas- %amun2 tahap penglibatan
pelajar dalam pembelajaran koperati4 masih kurang menyerlah berbanding kaedah
pembelajaran yang lain- Ini kerana mereka masih lagi mengamalkan pembelajaran
pemusatan guru di mana kaedah ini lebih tertumpu kepada guru sebagai sumber utama
untuk bantuan dan maklumat- 1alaupun2 kaedah pengajaran tradisional ini mempunyai
kelebihannya yang tersendiri seperti menjimatkan masa guru dan keadaan kelas
terka3al2 namun kekurangan nyata dalam teknik ini ialah gagal menyentuh aspek kuasa
pembelajaran dan pengajaran se+ara koperati4-
5agi mengatasi masalah di atas2 alternati4 lain perlu dilakukan bagi
meningkatkan tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran koperati4 dalam
pembelajaran mereka dan mengurangkan penggunaan kaedah pemusatan guru dalam
pengajaran dan pembelajaran mata pelajaran vokasional di mana pelajar dijadikan
tumpuan utama- "enurut $bdul 7adir B'(('C pembelajaran koperati4 adalah satu
alternati4 yang terbaik untuk digunakan kerana berasaskan kajian dan pengalaman yang
dilakukan2 ianya telah dikenalpasti oleh pakar pendidikan sebagai satu rangka kerja yang
berkesan untuk pembelajaran dalam apa jua disiplin pelajaran-
Dapatan kajian 5urton B)89?C2 menunjukkan baha3a pelajar,pelajar dapat belajar
lebih berbanding kaedah chalk and talk- Tahap pemahaman dan pen+apaian akademik
meningkat dan didapati mereka menggemari pembelajaran koperati4 di samping
meningkatkan pembangunan sosial dan intelektual- 7ajian,kajian lepas menunjukkan
interaksi sesama pelajar menjadi +iri utama pembelajaran koperati4 berupaya
meningkatkan pen+apaian pelajar B%e3mann dan Thompson2 )89?C- 1alau
bagaimanapun kajian penggunaan pembelajaran koperati4 dalam mata pelajaran
vokasional yang berbentuk eksperimen belum begitu meluas di "alaysia-
"aka kajian ini penting untuk menentukan sejauh mana penglibatan pelajar
dalam pembelajaran koperati4 di Sekolah "enengah Vokasional- Penglibatan diukur
melalui kesan dan tahap pelaksanaan pelajar dalam pembelajaran koperati4 di Sekolah
"enengah Vokasional-
1.4 O/5&0-i6 K)5i)'
!bjekti4 kajian ini dijalankan adalah untuk/
(i) "enentukan tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran koperati4 di
Sekolah
"enengah Vokasional-
(ii) "enentukan perbezaan tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran
koperati4
berdasarkan jantina-
(iii) "enentukan perbezaan tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran
koperati4
berdasarkan jurusan-
1.5 P&.37),)' K)5i)'
7ajian ini bertujuan men+ari ja3apan bagi beberapa persoalan kajian seperti yang
disenaraikan di ba3ah/
BiC $pakah tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran koperati4 di Sekolah
"enengah VokasionalG
BiiC 5agaimanakah perbezaan tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran
koperati4 berdasarkan jantinaG
BiiiC 5agaimanakah perbezaan tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran
koperati4 berdasarkan jurusanG
1.6 Hi87-&3i3 K)5i)'
ipotesis kajian adalah/

oB)C
/ Tidak terdapat perbezaan yang signi4ikan tahap penglibatan pelajar dalam
pembelajaran koperati4 berdasarkan jantina-

)B)C
/ Terdapat perbezaan yang signi4ikan tahap penglibatan pelajar dalam
pembelajaran koperati4 berdasarkan jantina-

oB'C
/ Tidak terdapat perbezaan yang signi4ikan tahap penglibatan pelajar dalam
pembelajaran koperati4 berdasarkan jurusan-

)B'C
/ Terdapat perbezaan yang signi4ikan tahap penglibatan pelajar dalam
pembelajaran koperati4 berdasarkan jurusan-
1%# K&8&'-i'1)' K)5i)'
7ajian ini penting bagi mengetahui tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran
koperati4 terhadap proses pengajaran dan pembelajaran BPFPC- 7epentingan kajian ini
boleh dibahagikan kepada beberapa pihak- asil daripada kajian ini diharapkan dapat
membantu semua pihak yang terlibat dalam bidang pendidikan iaitu pelajar2 guru2 pihak
sekolah serta kementerian dan penggubal dasar-
"enurut kajian ini2 pelajar dapat mengetahui tahap penglibatan pelajar dalam
pembelajaran koperati4 bagi pelajar,pelajar Tingkatan @ jurusan 6lektrik2 6lektronik2
$malan 5engkel "esin2 7impalan Fabrikasi Logam2 $utomoti42 5inaan 5angunan dan
Penyejukan Dan Penyamanan Udara- Pembelajaran koperati4 dalam proses pengajaran
dan pembelajaran dapat membolehkan pelajar belajar se+ara berkumpulan disamping
menguasai pengetahuan se+ara berterusan- Pelajar tidak akan terikat dengan satu kaedah
pembelajaran sahaja ini kerana pembelajaran koperati4 boleh dilakukan di dalam atau di
luar bilik darjah mengikut kesesuaian-
7ajian yang dilakukan dapat membantu guru,guru di sekolah menengah
vokasional membuat penyeliaan terhadap kesesuaian pembelajaran koperati4 dalam
setiap mata pelajaran- Ini se+ara tidak langsung dapat menjamin seluruh isi kandungan
yang menggunakan pendekatan pembelajaran koperati4 dapat disampaikan kepada
pelajar disamping meningkatkan penguasaan pengetahuan pelajar se+ara berterusan
dalam subjek teknikal- "aklumat yang diperolehi melalui kajian ini dapat membantu
guru di dalam pedagogi mereka- 7ajian ini juga diharap dapat menyumbangkan satu
alternati4 keperluan kepada pihak sekolah dalam merangka strategi yang berkesan dan
memberikan panduan dalam usaha meningkatkan pen+apaian akademik pelajar- Pihak
sekolah dapat meran+ang dalam menggubal masa jadual 3aktu serta penyediaan
bilangan pelajar dalam sesuatu kelas bagi memudahkan kaedah pengajaran koperati4
dilakukan- 7ajian ini juga dapat dijadikan sebagai rujukan untuk pihak 7ementerian
Pelajaran "alaysia BPengajian TeknikalC khususnya sekolah,sekolah menengah teknik
dan vokasional di seluruh "alaysia dan penggubal dasar kurikulum dalam menyediakan
keperluan yang men+ukupi bagi melaksanakan kaedah pembelajaran koperati4 bagi
setiap mata pelajaran-
#usteru itu2 dengan adanya kajian ini2 diharapkan akan membantu kesemua pihak
yang berkaitan di atas bagi mengambilkira pembelajaran koperati4 sebagai alternati4
kepada strategi pengajaran dan pembelajaran yang sedia ada di dalam melahirkan
individu berupaya menjadi anggota masyarakat yang seimbang dalam aspek intelek dan
emosi-
1.8 S078 K)5i)'
7ajian ini adalah untuk mengkaji tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran
koperati4 di sekolah menengah vokasional- Tujuan kajian ini adalah untuk
mengenalpasti tahap penglibatan pelajar dalam pembelajaran koperati4 di dalam
bengkel dan dalam bilik darjah sahaja- Faktor,4aktor yang mempengaruhi penglibatan
pelajar dalam pembelajaran koperati4 ini pula akan dilihat dari aspek kesan dan
pelaksanaan pembelajaran koperati4 pelajar di Sekolah "enengah Vokasional-
1.9 B)-)3)' K)5i)'
7ajian ini akan dijalankan di dua buah Sekolah "enengah Vokasional iaitu S"V 5atu
Pahat dan S"V 7luang- Dalam kajian ini rekabentuk persampelan adalah se+ara ra3ak
berlapis- Populasi sasaran adalah terdiri daripada para pelajar jurusan 6lektrik
6lektronik2 $malan 5engkel "esin2 7impalan Fabrikasi Logam2 $utomoti42 5inaan
5angunan dan Penyejukan Dan Penyamanan Udara- "anakala sampel adalah pelajar
tingkatan @ dari kursus yang sama yang dipilih se+ara ra3ak berlapis-
1%1$ K&.)'10) K7'3&8 K)5i)'
&ajah )-) menunjukkan kerangka konsep kajian bagi pembelajaran koperati4 yang
mengandungi tujuh elemen pembelajaran berkumpulan iaitu saling bergantungan yang
positi42 bertanggungja3aban individu2 kemahiran antara perseorangan dan kumpulan
ke+il2 peruntukan dan pengurusan masa2 pembentukan kumpulan dan heterogenous2
arahan dan objekti4 pembelajaran yang jelas dan interaksi bersemuka- Daripada tujuh
elemen tersebut pengkaji mengenalpasti penglibatan pelajar dalam pembelajaran
koperati4 di Sekolah "enengah Vokasional- Seterusnya2 di akhir kajian pengkaji dapat
mengetahui sama ada tahap penglibatan pelajar berada pada tahap yang rendah atau
tinggi dan dapat meningkatkan prestasi pelajar dalam pembelajaran mereka-
P.73&3

Saling bergantungan yang
positi4
5ertanggungja3aban
individu
7emahiran antara
perseorangan dan
kumpulan ke+il
I'8+-
BPelajar Sekolah
"enengah
VokasionalC
Peruntukan dan
Pengurusan masa
O+-8+-
BPenglibatan
Pelajar dalam
Pembelajaran
7operati4CC
Pembentukan kumpulan
yang heterogenous
$rahan dan objekti4
pembelajaran yang jelas
Interaksi bersemuka
&ajah )-) 7erangka 7onsep 7ajian BStahl2 )88@C-
1.11D&6i'i3i I3-i,)*
Terdapat beberapa istilah yang digunakan dalam kajian ini- 5erikut adalah istilah ,
istilah yang digunakan/
)-))-) Pendidikan Vokasional
Pendidikan Vokasional ditakri4kan sebagai satu program kurikulum yang direkabentuk
untuk memperkenalkan kepada pelajar dunia pekerjaan melalui pendedahan dan
pengalaman dalam kerjaya industri dan perdagangan- Dalam kajian ini pendidikan
vokasional dalam bidang,bidang yang terdapat di S"V 5atu Pahat dan S"V 7luang
sahaja-
1.11.2 P&,)5).
"enurut 7amus De3an B)889C2 pelajar ialah orang yang belajar seperti murid sekolah2
penuntut di maktab dan sebagainya- Selain itu2 pelajar juga merupakan orang yang
mengaji Bmenyelidiki ilmuC- Dalam kajian ini pelajar bermaksud pelajar S"V 5atu
Pahat dan S"V 7luang-
1.11.3 S&07,)* V70)3i7'),
Sekolah adalah tempat untuk menerima pelajaran iaitu tempat belajar bagi murid , murid
sekolah rendah dan sekolah menengah dari tahun satu hingga ke tingkatan enam-
"enurut 7amus De3an-B)889C2 sekolah ialah tempat untuk belajar dan mengajar2 dan
juga tempat menerima dan memberi pengajaran- Dalam kajian ini sekolah bermaksud
S"V 5atu Pahat dan S"V 7luang-
1.11.4 P&2/&,)5).)' B&.8+3)-0)' P&,)5).
Sulaiman B'((@C menyatakan baha3a pengajaran berpusatkan pelajar ialah suasana
pengajaran yang mana pelajar terlibat se+ara akti4 dalam pembelajaran- Pelajar terlibat
dalam aktiviti seperti perbin+angan2 penyelesaian masalah2 melukis dan banyak lagi-
"elalui pendekatan pengajaran jenis ini pelajar tidak lagi bergantung pada bahan,bahan
atau sumber maklumat daripada guru semata,mata- 7aedah yang digunakan dalam
pengajaran berpusatkan pelajar ialah pembelajaran kendiri2 pengarahan kendiri2 kaedah
dapatan2 penyelesaian masalah2 perbin+angan dalam kumpulan2 inkuiri2 penemuan dan
pembelajaran koperati4 B6e2 )88?C- Dalam kajian ini2 berkumpulan untuk perbin+angan2
penyelesaian masalah2 melukis2 pembelajaran kendiri2 pengarahan kendiri2 kaedah
dapatan yang di amalkan oleh pelajar S"V 5atu pahat dan S"V 7luang-
1%11%5 P&2/&,)5).)' K78&.)-i6
De4inisi pembelajaran koperati4 yang telah diberikan oleh #ohnson2 B)888C ialah satu
kaedah untuk menggalakkan pelajar belajar antara satu sama lain- 7umpulan
pembelajaran koperati4 digunakan untuk mengajar topik tertentu Bkumpulan
pembelajaran koperati4 4ormalC2 untuk memastikan memproses maklumat kogniti4 se+ara
akti4 semasa pengajaran Bkumpulan pembelajaran kogniti4 tidak 4ormalC dan juga untuk
menyediakan penguasaan jangka panjang dalam kemajuan akademik B#ohnson2 #ohnson
dan Smith2 )88)C- Se+ara amnya2 pembelajaran koperati4 adalah bekerjasama dalam
kumpulan ke+il untuk men+apai matlamat bersama- Si4at paling penting bagi
pembelajaran kogniti4 ialah kejayaan seseorang pelajar dalam membantu rakan,rakan
lain untuk men+apai kejayaan dalam pembelajaran masing,masing- Teknik di dalam
pembelajaran koperati4 yang digunakan adalah bahagian pen+apaian pasukan pelajar
atau student teamsachie)ement di)ision 'ST$0(. Dalam kajian ini2 pembelajaran
koperati4 yang dimaksudkan adalah kaedah pembelajaran yang digunakan pelajar S"V
5atu Pahat dan S"V 7luang-
1%12 R+2+3)'
Di dalam 5ab ) ini penyelidik telah menjelaskan pengenalan kepada kajian yang
dijalankan- Seterusnya dijelaskan juga beberapa isu yang 3ujud di dalam pembelajaran
koperati4 bagi menyokong pernyataan masalah- Tumpuan diberikan kepada penglibatan
pelajar dalam pembelajaran koperati4 bagi meningkatkan pen+apaian akademik dan serta
mengetahui masalah pelajar semasa menggunakan teknik pengajaran dan pembelajaran
se+ara berkumpulan- 5ab ) ini juga menerangkan mengenai perangkaan a3al bagi
melaksanakan kajian2 sebagai panduan bagi memastikan setiap langkah yang diambil
dapat men+apai matlamat yang telah ditetapkan-
BAB 2
KAJIAN LITERATUR
2%1 P&'()*+,+)'
Dalam 5ab ' ini penyelidik membin+angkan tentang pengertian pembelajaran koperati42
berdasarkan pandangan dan kajian yang dijalankan oleh penyelidik,penyelidik
terdahulu2 tujuan pembelajaran koperati42 elemen,elemen asas pembelajaran koperati42
teknik pembelajaran koperati42 pelaksanaan pembelajaran koperati42 kategori kumpulan
pembelajaran koperati42 dan kesan pembelajaran koperati4 ke atas pen+apaian akademik-
2%2 P&2/&,)5).)' K78&.)-i6
Terdapat beberapa istilah yang digunakan bagi menggambarkan maksud pembelajaran
koperati4- 5iasanya2 pembelajaran koperati4 merupakan pembelajaran se+ara
berkumpulan dan tidak berpusatkan pelajar-
"enurut Polai B'(()C pula pembelajaran koperati4 adalah satu kaedah
pembelajaran yang menekankan penguasaan kemahiran2 konsep dan maklumat di mana
pelajar dikelaskan kepada kumpulan tertentu- "elalui pembelajaran ini2 pelajar belajar
+ara untuk berinteraksi2 dan bersosial dengan lebih baik2 kerana pelajar digalakkan untuk
mengeluarkan idea dan pendapat se+ara berani dan terbuka melalui proses kemahiran
ber4ikir-
"engikut 7amus De3an B)889C2 koperati4 bermaksud kerjasama- Pembelajaran
koperati4 merujuk kepada pembelajaran yang menggalakkan pelajar belajar bersama2
berkongsi maklumat2 bertukar pendapat dan berinteraksi antara satu sama lain dalam
bentuk kumpulan ke+il- ;umming dan Said B'(((C mende4inisikan belajar bersama
sebagai satu +ara menyusun bilik darjah untuk belajar dimana pelajar bekerja bersama,
sama dalam kumpulan ke+il untuk menyiapkan tugasan2 belajar menghadapi ujian dan
menyelesaikan masalah-
Pembelajaran koperati4 merupakan salah satu strategi pembelajaran yang
berkesan dan melalui kaedah ini2 pelajar yang mempunyai pelbagai tahap kebolehan2
kemahiran dan pemikiran2 belajar bersama,sama dalam satu kumpulan- Dalam
pembelajaran koperati42 setiap pelajar bertanggungja3ab untuk berkongsi pengetahuan
serta kemahiran yang ada bagi membantu ahli kumpulan yang lain dalam menjayakan
proses pembelajaran- !leh itu2 setiap ahli kumpulan perlu memberikan komitmen yang
tinggi pada tugasan yang diberikan-
Pada masa ini2 pelajar bukan lagi sebagai pendengar dan pengambil nota sahaja
tetapi perlu juga mengambil bahagian dalam pembelajarannya dalam kelas- !leh itu2
peranan guru adalah mengurangkan penerangan atau kuliah dan sebaliknya
menggalakkan pelajar menemui sendiri bahan pembelajaran sambil bekerjasama dengan
pelajar lain untuk memahaminya- "enurut usin F $bdul $ziz B'((>C2 pembelajaran
koperati4 digunakan oleh kumpulan,kumpulan ke+il supaya pelajar dapat bekerja
bersama,sama untuk memaksimumkan pembelajaran- Dalam sesebuah kumpulan2
pemilihan pelajar adalah berdasarkan kemahiran dan kebolehan mereka ataupun
menggabungkan pelajar,pelajar yang lemah supaya pelajar berpotensi ini dapat
membantu pelajar yang lemah- "aka2 jelaslah di sini baha3a kaedah pembelajaran
koperati4 ini mensasarkan tahap pembelajaran yang maksimum kepada semua pihak
dalam sesebuah kumpulan tersebut B$bdul 7adir2 '(('C- Dengan itu2 pembelajaran
koperati4 ialah pembelajaran se+ara bekerjasama dalam kumpulan2 biasanya dilakukan
dalam bilik kuliah-
7ebiasannya guru,guru menggunakan kaedah chalk and talk untuk mengajar
sesuatu mata pelajaran- 7aedah ini lebih bertumpu kepada guru sebagai sumber utama
untuk bantuan maklumat Bamm dan $dams2 )88@C- Sebaliknya2 keadaan ini tidak
berlaku dalam pembelajaran berpusatkan murid2 di mana pelajar adalah bersi4at
autonomi dan mereka bertanggungja3ab sepenuhnya menentukan hala tuju proses
pembelajaran- Dalam satu perbandingan antara pembelajaran berpusatkan guru dan
murid #ohnson and #ohnson B)898C2 telah menyatakan baha3a pembelajaran berpusatkan
murid lebih memotivasikan pelajar untuk bekerjasama antara satu sama lain dalam
menyelesaikan sesuatu masalah-
"enurut Salleh2 et al- B'((AC2 ketidakupayaan pelajar dalam menguasai
pengetahuan se+ara berterusan dan memahami topik,topik yang telah dipelajari adalah
disebabkan oleh proses pembelajaran yang tidak melibatkan pelajar,pelajar se+ara akti4-
Pelajar,pelajar yang terlibat se+ara akti4 dalam komuniti pelajar dapat menguasai
pengetahuan se+ara berterusan- "aka satu kaedah yang dikenalpasti bagi menyediakan
peluang kepada pelajar untuk memaksimakan pembelajaran mereka adalah melalui
pembelajaran koperati4-
Pembelajaran koperati4 menggalakkan pelajar berinteraksi se+ara akti4 dan
positi4 dalam kumpulan- Pelaksanaan pembelajaran koperati4 dapat meningkatkan
motivasi pelajar semasa perbin+angan dalam kumpulan- Penglibatan dalam aktiviti
kumpulan ke+il dapat membangunkan kemahiran ber4ikir aras tinggi dan memantapkan
kebolehan individu untuk mengaplikasikan pengetahuan BTe+k o+k2 )888C- Dalam
interaksi bersemuka2 pelajar perlu melakukan kerja,kerja se+ara bersama,sama dan
berusaha mempertingkatkan kejayaan setiap orang daripada ahli kumpulan berkongsi
sumber dan saling bantu membantu2 menyokong2 menggalakkan dan menghargai usaha
yang di+apai oleh setiap ahli Busin F $bdul $ziz2 '((>C-
Pembelajaran koperati4 merupakan satu strategi pengajaran umum yang boleh
dilaksanakan dalam kumpulan belajar yang ke+il dimana pelajar berinteraksi sesama
sendiri bagi menyelesaikan tugasan untuk men+apai objekti4 pengajaran dan
pembelajaran- Ianya melibatkan perkongsian pembelajaran atau dapatan di antara ahli,
ahli dalam kumpulannya- Pembelajaran koperati4 boleh disesuaikan dengan sebarang
kumpulan umur dan sebarang matapelajaran- Ianya merupakan satu pendekatan yang
baik dan perlu digunakan di dalam pengajaran dan pembelajaran bagi me3ujudkan
suasana pembelajaran yang sihat dan bersemangat di kalangan pelajar,pelajar di samping
mempertingkatkan lagi mutu prestasi pelajar dalam peperiksaan-
"erujuk kepada #ohnson dan #ohnson B)88)C dan Slavin B)88AC menyatakan
baha3a pelajar yang belajar se+ara bekerjasama dalam kumpulan akan dapat belajar
dengan lebih baik dan berupaya meningkatkan prestasi mereka- Dalam pembelajaran
koperati42 pelajar akan menjadi lebih bertanggungja3ab kerana mereka mempunyai
matlamat kumpulan yang perlu di+apai bersama- 7aedah pembelajaran ini menjadikan
pelajar lebih akti4 di samping menerapkan sikap yang positi4 dalam diri pelajar kerana
pelajar akan mengajar ahli kumpulannya yang lemah- Pelajar juga belajar untuk
menghormati pandangan orang lain- Selain daripada itu2 pembelajaran koperati4 ini juga
dapat meningkatkan motivasi pelajar semasa perbin+angan dalam kumpulan dan
menyebabkan pelajar lebih berminat terhadap pembelajaran yang diikuti-
Seperti yang diketahui masalah bidang kejuruteraan moden semakin rumit untuk
diselesaikan pada 3aktu yang tepat dan +ekap oleh jurutera yang bekerja se+ara
individu- Pengalaman #a+obson2 et al- B)889C2 pembelajaran koperati4 berkesan dalam
bidang pengajian kejuruteraan- Ini telah membuktikan baha3a pembelajaran koperati4
juga sesuai digunakan dalam bidang teknikal sepertimana ia sesuai digunakan dalam
bidang bukan teknikal- Ini kerana dalam bidang kejuruteraan pelajar perlu memahami
konsep kejuruteraan untuk diaplikasikan se+ara praktikal di alam pekerjaan kelak-
Dalam pembelajaran koperati42 pelajar bukan sahaja diterapkan menguasai
amalan bekerjasama tetapi juga dapat meningkatkan kemahiran kogniti4 sosial-
;ontohnya meningkatkan kemahiran komunikasi dan membuat keputusan bersama
B7im2 et al- )889C- Selain itu2 pembelajaran koperati4 juga dapat menolong pelajar
mengurangkan kebimbangan semasa berkomunikasi iaitu dengan berkomunikasi antara
satu sama lain bagi menyelesaikan masalah kejuruteraan-
7aedah pembelajaran koperati4 ini turut menyumbang kepada kemahiran,
kemahiran yang lain seperti kemahiran sosial2 mengambil bahagian2 mendengar2
komunikasi2 ber4ikir dan sebagainya- "enurut 7agan B)88@C2 pembelajaran koperati4
adalah satu kaedah pembelajaran yang menekankan penguasaan kemahiran2 konsep dan
maklumat di mana pelajar akan dikelaskan kepada kumpulan tertentu yang mempunyai
dua hingga empat orang ahli- "elalui kemahiran,kemahiran ini2 usaha kearah membina
sahsiah pelajar yang berani dan tidak takut kepada kegagalan serta ingin men+uba
sesuatu perkara dapat dihasilkan- 7emahiran,kemahiran ini amat penting semasa
mereka memasuki alam pekerjaan dimana mereka tidak akan berasa kekok untuk
berinteraksi dengan individu di tempat kerja serta orang ramai-
7aedah pembelajaran koperati4 memerlukan pelajar bekerjasama untuk belajar
dan bertanggungja3ab keatas pembelajaran rakan,rakan sepasukan mereka selain
daripada pembelajaran mereka sendiri- Selain daripada idea bekerja bersama,sama2
kaedah pembelajaran koperati4 memberi penekanan kepada penggunaan matlamat
pasukan dan kejayaan pasukan yang hanya boleh di+apai sekiranya semua ahli dalam
pasukan mempelajari objekti4 yang diajar- Sekiranya kaedah pembelajaran koperati4 ini
tidak dilaksanakan dengan betul2 se+ara tidak langsung ia akan memberi peluang kepada
peluang mengambil kesempatan melepaskan tugasan yang diberikan kepada ahli
kumpulan yang lain- Sekiranya perkara ini terjadi2 maka objekti4 dan matlamat
pembelajaran koperati4 tidak akan berjaya dihasilkan-
Slavin B)88AC menyatakan interaksi di kalangan pelajar menggalakkan
pan+apaian matlamat pembelajaran dengan jayanya daripada belajar sendiri-
Pembelajaran koperati4 ialah satu +orak pembelajaran di mana pelajar bekerjasama
belajar bagi men+apai kejayaan melalui sesuatu matlamat yang dikongsi bersama-
1ool4olk B)88@C menyatakan baha3a dalam menyatakan kaedah pembelajaran koperati4
dengan lebih berkesan2 setiap ahli kumpulan yang terlibat hendaklah mengeluarkan atau
menyumbangkan idea mereka se+ara akti4- 1alaupun begitu2 pendapat daripada ahli
kumpulan lain perlu diterima oleh setiap ahli kumpulan bagi memastikan tugasan yang
dijalankan dengan lan+ar dan memenuhi objekti4 dan matlamat kumpulan tersebut-
Pembelajaran koperati4 pada asasnya merupakan satu kaedah pembelajaran yang
menggunakan pendekatan pembelajaran berpusatkan pelajar- "elalui pembelajaran
koperati4 ini2 pelajar dapat tolong , menolong serta menggalakkan antara satu sama lain
berbin+ang men+ari kata sepakat bagi memenuhi objekti4 serta matlamat kumpulan
tersebut- !leh hal demikian2 terdapat beberapa elemen yang perlu dititikberatkan dan di
ambil kira bagi melaksanakan serta menjayakan koperati4 ini-
2%2%1 T+5+)' P&2/&,)5).)' K78&.)-i6
"elalui pengalaman belajar bersama2 pelajar akan mendapat man4aat daripada sikap
kerjasama dan saling bantu,membantu antara satu sama lain yang diterapkan semasa
belajar berkumpulan- $ntara tujuan menggunakan kaedah belajar berkumpulan dalam
menyediakan suatu projek atau tugasan adalah untuk meningkatkan kemahiran
komunikasi antara perseorangan dan kumpulan BIdris2 '(((C- Ini disebabkan kemahiran
komunikasi yang baik akan menjayakan matlamat perbin+angan kumpulan di mana
matlamat kumpulan merupakan matlamat yang saling bergantungan-
Selain itu belajar berkumpulan juga dapat membentuk si4at kepemimpinan dan
keper+ayaan iaitu setiap kumpulan memerlukan seorang ketua2 pen+atat2 pembentang
dan sebagainya yang mana kesemuanya mempunyai peranan penting dalam menjayakan
suatu projek atau tugasan- Di samping itu2 mereka juga diberi keper+ayaan oleh anggota
lain dalam kumpulan untuk menjalankan tugas sebagaimana yang ditetapkan- 5elajar
berkumpulan juga akan meningkatkan harga diri pelajar-
"enurut Idris B'(((C2 pelajar per+aya baha3a mereka adalah individu yang
begitu berharga dan penting yang mempunyai keupayaan menghadapi keke+e3aan
hidup2 sentiasa gembira2 dan menjadi individu yang produkti4- !leh itu2 apabila
sesebuah kumpulan telah berjaya menyiapkan suatu projek atau tugasan dengan baik2
maka setiap anggota yang berada dalam kumpulan tersebut akan berasa lebih
berkeyakinan dan seterusnya meningkatkan harga diri mereka-
5elajar se+ara berkumpulan juga bertujuan memberi peluang kepada pelajar,
pelajar mengalami proses pembelajaran mengikut kemampuan dan ke+enderungan diri
sendiri serta bekerja mengikut kebolehan dan kepantasan masing,masing- Dengan ini
pelajar akan lebih bertanggungja3ab terhadap pembelajaran mereka apabila mereka
belajar se+ara berkumpulan- Setiap anggota di dalam kumpulan digalakkan nasihat,
menasihati antara satu sama lain pada perkara kebaikan- Seorang pelajar yang biasanya
malas belajar atau membuat tugasan apabila pelajar tersebut diarahkan melakukan
tugasan dalam satu kumpulan2 maka dengan sendirinya dia akan merasakan dirinya
mempunyai tanggungja3ab yang bukan sahaja terhadap dirinya sendiri tetapi juga
tanggungja3ab terhadap anggota lain dalam kumpulannya-
!leh itu2 se+ara kesimpulannya tujuan pembelajaran di dalam kumpulan ini
adalah untuk membentuk dan menanamkan kemahiran komunikasi dan juga kepakaran
sebagai seorang yang pro4essional dan intelek dalam diri setiap pelajar- Selain itu ia
bertujuan untuk memberikan peluang kepada pelajar menjelaskan dan menghalusi
pemahaman melalui soal ja3ab kumpulan dan penyelesaian masalah2 meningkatkan
keupayaan ber4ikir dan kemampuan bahasa melalui perbin+angan kumpulan2
peran+angan2 dan penyelasaian masalah dan membina kemahiran sosial yang penting
seperti kemahiran mendengar dan menghormati pendapat dan pandangan individu lain-
2%2%2 K&/&.0&3)')' P&2/&,)5).)' S&9).) K78&.)-i6
Telah banyak kajian yang dilakukan oleh penyelidik,penyelidikan untuk melihat
keberkesanan pembelajaran se+ara koperati4 dalam meningkatkan prestasi pen+apaian
pelajar- Daripada analisis yang dibuat oleh Ismail B'(()C pembelajaran se+ara koperati4
dapat memperluaskan skop penilaian kreativiti pelajar- Dalam kemahiran belajar se+ara
interpersonal2 penilaian hanya dibuat oleh satu pihak sahaja- "anakala penilaian dalam
pembelajaran se+ara koperati4 dilakukan bersama semua pihak iaitu guru atau
pembimbing serta ahli pasukan yang lain- Setiap ahli pasukan saling bertindak balas dan
se+ara tidak langsung semua ahli dalam pasukan dapat menyumbangkan idea-
2%3 E,&2&': E,&2&' A3)3 D),)2 P&2/&,)5).)' K78&.)-i6
"elalui pembelajaran koperati42 pelajar berbin+ang dan bertukar,tukar pendapat
mengenai bahan,bahan pengajaran2 bantu,membantu dan menggalakkan antara satu
sama lain berinteraksi untuk men+apai matlamat kumpulan- 7au4man dan Felder B'(((C
menyatakan baha3a pembelajaran koperati4 merupakan satu paradigm pengajaran di
mana kumpulan pelajar bekerja dalam tugasan Blaporan eksperimen atau reka bentuk
projekC yang telah distruktur berdasarkan pada lima kriteria iaitu kebergantungan se+ara
positi42 akauntabiliti individu2 interaksi bersemuka2 penggunaan kemahiran kolaborati4
yang sesuai dan selalu membuat penilaian diri bagi 4ungsi setiap ahli kumpulan-
#ohnson2 B)898C mengenalpasti terdapat lima elemen asas yang perlu diberi
penekanan agar pembelajaran koperati4 ini berjaya dilaksanakan- "elalui pendekatan
pembelajaran koperati4 ini2 pelajar akan dapat melaksanakan aktiviti pembelajaran yang
meliputi lima elemen asas iaitu pergantungan yang positi42 kebertanggungja3aban
individu2 interaksi se+ara bersemuka2 keperluan kemahiran perhubungan individu dan
kemahiran mua4akat kumpulan ke+il dan pemprosesan kumpulan-
2%3%1 P&.1)'-+'1)' 4)'1 873i-i6
"enurut #ohnson2 #ohnson dan olube+ B)88(C2 saling pergantungan positi4 ialah
persepsi baha3a nasib ahli,ahli sekumpulan adalah serupa dan mereka adalah saling
bergantung di antara satu sama lain untuk men+apai sesuatu matlamat yang sama-
Semua ahli kumpulan perlu mengambil berat tentang pembelajaran diri sendiri dan juga
pembelajaran rakan,rakan sekumpulan- Ini bermakna semua ahli mesti berjaya
men+apai matlamat sebelum sesuatu kumpulan itu dianggap sudah berjaya-
2%3%2 K&/&.-)'11+'15);)/)' i'(ivi(+
7ebertanggungja3aban individu bermaksud setiap ahli kumpulan perlu melibatkan diri
se+ara akti4 untuk membantu kumpulan men+apai matlamat- Di mana setiap ahli
kumpulan perlu berpegang kepada prinsip bertanggungja3ab se+ara individu dalam
memberi apa jua sumbangan dan menguasai semua perkara yang di pelajari- Setiap ahli
kumpulan perlu melakukan pembelajaran se+ara individu kerana pen+apaian kumpulan
turut bergantung kepada pen+apaian individu ahli kumpulan yang lain-
7umpulan koperati4 adalah bertujuan untuk menjadikan setiap ahli individu menjadi
lebih berkebolehan Busin F $bdul $ziz2 '((>C- Ini bermakna setelah menyelesaikan
sesuatu tugasan kumpulan se+ara berkoperati42 setiap ahli kumpulan mesti berupaya
melakukan dan menyiapkan tugasan yang sama bersendirian-
2%3%3 I'-&.)03i S&9).) B&.3&2+0)
Interaksi se+ara bersemuka boleh dide4inisikan sebagai ahli,ahli di dalam kumpulan
koperati4 yang menggalakkan dan memudahkan usaha ahli,ahli lain untuk
menyelesaikan tugasan yang diberikan- Slavin B)88AC menyatakan interaksi di kalangan
pelajar menggalakkan pen+apaian matlamat pembelajaran dengan jayanya daripada
belajar sendiri- 1alaupun sebahagian kerja dilakukan se+ara individu2 sebahagian kerja
lain perlulah dilakukan se+ara interakti4 di kalangan ahli kumpulan2 memberikan
maklum balas2 men+ari rumusan terbaik dan menyampaikan apa yang telah mereka
pelajari- Untuk menjadikan interaksi se+ara bersemuka ini lebih baik2 pujian2 galakan2
sokongan dan saling membantu antara ahli kumpulan adalah diperlukan- Dalam
interaksi se+ara bersemuka2 pelajar perlu melakukan tugasan yang diberikan bersama,
sama dan berusaha mempertingkatkan kajayaan- Setiap ahli kumpulan perlu berkongsi
sumber dan saling bantu,membantu2 menyokong2 menggalakkan dan menghargai usaha
yang di+apai oleh setiap ahli kumpulan yang lain- 7ajian yang dilakukan oleh #ohnson2
B)898C mendapati baha3a di antara kesan interaksi bersemuka ialah ia dapat
mempengaruhi usaha setiap ahli kumpulan untuk men+apai matlamat bersama2
memotivasikan setiap ahli kumpulan untuk men+apai matlamat bersama serta dapat
mengurangkan rasa bimbang dan tekanan-
2%3%! K&8&.,+)' K&2)*i.)' P&.*+/+'1)' I'(ivi(+ ()' K&2)*i.)' M+)6)0)-
K+28+,)' K&9i,
5agi memenuhi keperluan kemahiran perhubungan individu dan kemahiran mua4akat
kumpulan ke+il2 pelajar digalakkan serta dibantu membentuk dan berlatih mengenai
membina keper+ayaan2 kepimpinan2 membuat keputusan2 berkomunikasi dan kemahiran
pengurusan kon4lik- 7emahiran sosial ini perlu di ajar dan mendorong mereka untuk
mempraktikkannya sama seperti pelajaran akademik Busin F $bdul $ziz2 '((>C-
7emahiran, kemahiran ini dapat menggalakkan komunikasi2 me3ujudkan keper+ayaan2
memperbaiki proses membuat keputusan dan meli+inkan pengurusan kon4lik dalam
kumpulan- 7emahiran sosial yang baik di kalangan ahli kumpulan penting agar setiap
ahli kumpulan tidak berasa segan atau takut untuk mengeluarkan idea2 pendapat dan juga
pandangan mereka 3alaupun apa yang diutarakan oleh mereka mungkin ditolak oleh
ahli kumpulan yang lain-
2%3%5 P&28.73&3)' K+28+,)'
Pemprosesan kumpulan 3ujud apabila ahli,ahli kumpulan berbin+ang sejauh mana
mereka telah dapat men+apai matlamat mereka dan mengekalkan kerja,kerja saling
berhubungan se+ara e4ekti4- Setiap ahli kumpulan perlu menjelaskan aksi,aksi atau
tingkahlaku,tingkahlaku yang berguna serta membuat keputusan tentang tindakan yang
akan dilakukan seterusnya atau perlu mengubahnya untuk membantu ahli kumpulan
yang lain untuk men+apai matlamat- $hli kumpulan perlu sentiasa menilai sejauh mana
mereka bertindak sebagai sebuah kumpulan sambil mengenalpasti perubahan yang perlu
untuk ber4ungsi lebih e4ekti4 pada masa depan- "enurut #ohnson B)898C2 kumpulan
pembelajaran koperati4 perlu membuat re4leksi diri untuk menerangkan dan
membin+angkan tindakan ahli,ahli kumpulan yang dapat membantu dan tidak membantu
men+apai matlamat kumpulan- Semasa pemprosesan kumpulan2 ahli,ahli boleh
membuat re4leksi se+ara individu tentang +ara per4ungsian atau perjalanan kumpulan
mereka pada hari tersebut atau selepas mengakhiri sesuatu unit BDin2 '(('C-
2%! T&0'i0 P&2/&,)5).)' K78&.)-i6
Terdapat beberapa teknik yang boleh digunakan dalam pembelajaran koperati4- Di
antaranya ialah/
2%!%1 B&,)5). B&.3)2) <Learning Together=
Teknik belajar bersama telah diperkenalkan dalam pembelajaran koperati4 yang
dinyatakan oleh $bdul 7adir B'(('C2 iaitu matlamat seseorang pelajar hanya di+apai
sekiranya matlamat tersebut di+apai oleh pelajar lain- 7elebihan teknik ini adalah dalam
aspek penyelesaian kon4lik dan pemprosesan se+ara kumpulan- 1alau bagaimanapun2
+iri saling bergantungan dalam bentuk bahan pembelajaran dan matlamat kurang berjaya
meningkatkan pen+apaian pelajar di ba3ah teknik ini- ;iri ganjaran perlu dimasukkan
dalam teknik ini untuk menjadikan teknik belajar bersama berkesan dari segi
pen+apaian-
Vokasional- Seterusnya2 hasil kajian yang telah diperolehi diharapkan dapat menjadi
rujukan kepada pihak,pihak tertentu-
RUJUKAN
$bdul 7adir2 S- B'(('C- Perbandingan Pembelajaran 2operati& dan Tradisional
Terhadap Prestasi, $tribusi Pencapaian, 2onsep 2endiri $kademik dan
Hubungan Sosial dalam Pendidikan Perakaunan- Universiti Putra "alaysia/
Tesis Doktor Falsa4ah-
Huso42 $- $-B'(((C- Pengurus dan .elagat 3rganisasi di $bad ke 4*- Selangor/
Prenti+e all- 'A,8'-
$bu2 "- S- dan Tasir- I B'((>C- $nalisis 0ata Berkomputer SPSS **.5 &or
6indows. Skudai/ Venton Publishing-
$3ang2 " B'(((C- Manual 2ertas 2erja- Selangor/ Universiti 7ebangsaan
"alaysia-
$b- Samad2 &- S- dan #amaluddin2 S- B'((AC- Peranan 2epimpinan .uru
0alam Mempengaruhi Iklim Bilik 0arjah. 7uala Lumpur7 Universiti "alaya-
$bu2 "- S dan Tasir2 S B'((>C- $nalisis 0ata Berkomputer SPSS **.5
&or 6indows- Skudai/ Venton Publishing-
5orhan2 L B'(()C2 Pembelajaran 2operati& yang berkesan- Fakulti Pendidikan
Universiti "alaya2 '(()-
5erita arian B'((?2 #anuari 'AC- Pembelajaran 5erpasukan 5entuk 7emahiran
Insaniah- Di+apai pada !gos '?2 '((? dari
http/KK333-bharian-+om-myKpendidikan-html-
;hamber2 S- 5 F $brami2 P- ;-B)88)C- The 1elationship Between Student Team
%earning 3utcomes and $chie)ement /asual $ttributions and $&&est. #ournal !4
6du+ational Psy+hology- 9)2 )@(,)@:-
;hua2 H- P B'((:C- 7aedah dan Statistik Penyelidikan- 5uku )/ 7aedah
Penyelidikan "alaysia "+Dra3,ill 6du+ation-
6e2 $- "- B)88?C- Pedagogi '-dlm- Pelaksanaan Pengajaran- Shah $lam/ Fajar 5akti
Sdn-5hd- ms- '>,>@
6lias2 dan Haakub2 %- F B)889C- Psikologi Personaliti- 7uala Lumpur/ De3an
5ahasa dan Pustaka-
6ttikan2 7 B'((9C- Pembelajaran 2operati& 0alam 2alangan Pelajar Sekolah
Menengah Teknik- Universiti Tun ussien !nn/ Thesis PS"-
Floyd B)88)C- The IBM Multimedia Handbook- %e3 Hork/ 5rady Publishing-
Dan2 T- B)888C- "en+ari Titik Perseimbangan Di $ntara 7eunggulan Teori
Dan 7enyataan Praktis/ Satu 7es Pelaksanaan Pembelajaran 7operati4 Dalam
Pengajaran "atematik Sekolah &endah- -urnal Penyelidikan Pendidikan MPS -
'- ms :9,9A-
Din2 S- S- B'(((C- Pembelajaran 2operati&- Di+apai pada !gos 'A2'((?/
http/KK333-geo+ities-+omKdevlinQsigma'(('Kkoperati4-htm -
Dhazali2 S- B'(('C- $malan pembelajaran koperati& di kalangan guruguru
mata pelajaran teknik dan )okasional/ Satu tinjauan di tiga buah Sekolah
Menengah Teknik di 8egeri Selangor 9 Skudai. Universiti Teknologi "alaysia/
Tesis- ms 9,)(
amm2 "- dan $dam2 D "- B)88@C- 8ew 0esigns !or Teaching $nd %earning In
Tommorow:s Schools/ San Fran+is+o2 ;ali4ornia- ms 89,88-
j- Hahaya2 $- Sihes2 $- #-dan Dhazali2 S- B'(('C- $malan
Pembelajaran 7operati4 di 7alangan Duru,Duru "ata Pelajaran Teknik Dan
Vokasional Di Tiga buah Sekolah Teknik di Selangor- UT"/ -urnal
Penyelidikan Pendidikan.
ashim2 S dan Haakub2 D- & B'((@C- Psikologi Pembelajaran dan Personaliti-
Pahang/ PTS Publi+ation F Distributors Sdn 5hd-
usin2 7- F $bdul $ziz2 S- - B'((>C- Pedagogi $sas Pendidikan-
7uala Lumpur / 7ayazano 6nterprise-
Idris2 F- B'(((C- Pengajaran Pembelajaran 5ahasa- -urnal Bahasa-
Dipetik pada #anuari ''2 '((>2 dari
http/KKdbp-gov-myKdbp89KmajalahKbahasa'(Kma+Kj(>ajar-htm
Idid2 S2 $ B'(('C- 2aedah Penyelidikan 2omunikasi dan Sains Sosial. Selangor-
De3an 5ahasa dan Pustaka- 'A
#ill2 5- B)89?C- Implementing The %earner /entered /urriculum/ %;P Seminar
Plenary Papers 6nglish Language Tea+hing F &esear+h-
#ohnson2 D- 1-2dan &oger2 T- # B)898C- /ooperation $nd /ompetition/
Theory $nd &esear+h- 6dina2 "inn-/ Intera+tion 5ook ;o-
#a+obson2 D- D-dan #a+obson2 L- 5- B)889C- Ten "yths o4 ;oopeative Learning
6ngineering 6du+ation- -ournal 3& 1esearch-
#ohnson2 D-2 #ohnson2 &-2 dan olube+2 6- B)888C- The 8ew /ircles o& %earning7
/ooperation in the /lassroom and School. $le=andria2 V$/ $sso+iation 4or
Supervision and ;urri+ulum Development-
#ohnson2 5-2 F ;hristensen2 L- B'((@C- ;ducational research7 <uantitati)e,
=ualitati)e, and mi>ed approaches '4nd edition(- 5oston2 "$/ Pearson
6du+ation In+-
#ones2 D- S- B)88>C- Sur)ey 1esearch Method- %e3 Hork/ alt Dinehat and 1inston-
#ohari2 7-B'((>C- Penyelidikan 0alam Pendidikan 2onsep 0an Prosedur- Petaling
#aya/ Prenti+e all-
7agan2 S- B)88@C- /ooperati)e %earning- ;ali4ornia/ San #uan ;apistrano-
7im2 #-5- ;ohen $-S2 5ooske #- - Derry S- #- B)889C- $ppli+ation !4 ;ooperative
Learning In $ Introdu+tory 6ngineering ;ouse- -ournal 3& 1esearch.
7amus De3an B)889C2 7ementerian Pendidikan "alaysia2 7uala Lumpur/ De3an
5ahasa dan Pustaka-
7au4man2 D-5- dan Felder2 &- "-B'(((C- $++ounting 4or Individual 644ort in
;ooperative Learning Teams- -ournal o& ;ngineering ;ducation- "s- 98B'C-
7onting2 "- " B'(((C- 2aedah Penyelidikan Pendidikan- 7uala Lumpur/
De3an 5ahasa dan Pustaka-
7assim2 I- B'((>C- 2emahiran 2omunikasi, Pembabitan dan Pencapaian Pelajar
Perdagangan Melalui 2aedah Pembelajaran 2operati&- Universiti Sains
"alaysia/ Tesis Doktor Falsa4ah-
Lau2 T- 7- dan $3ang- I B'(()C- Statistik $sas #iTM. Selangor/
Penerbit Fajar 5akti-
"ohd "egat2 %-2 Iainuddin2 "-2 $bu asan2 %- dan Syed Hahya 7amal2 S- $
B'((:C- 7ajian 7es Penggunaan Pembelajaran 7operati4 dan 7emahiran
Denerik Dalam Pen+apaian "ata Pelajaran Logik Digital- -urnal Penyelidikan.
"ohamad %or2 7- B)88>C- 2aedah Pembelajaran Berkesan- 7uala Lumpur/
;ahaya Pantai Sdn- 5hd- ms-'8-
"d Shari442 $- B)88@C- *Strategi Pendidikan 5ahasa "elayu-. 7uala Lumpur/ De3an
5ahasa dan Pustaka- A
%esrin2 !- dan %azli2 H- B'((@C- * The 644e+t o4 Learning Together Te+hni<ue o4
;ooperative Learning "ethod on Student $+hievement in "athemati+ Tea+hing
?
th
;lass o4 Primary S+hool.- The Turkish -ournal o& ;ducational Technology. >-
B>C-
%e3mann F-" F Thompson2 B)89?C- ;&&ects 3& /oorperati)e %earning 3n
$chie)ement In Secondary Schools- $ summary o4 resear+h-
%gah &azali2 S- B)88:C- $nalisis 0ata dalam Penyelidikan Pendidikan. 7uala
Lumpur/ De3an 5ahasa dan Pustaka-
%gah &azali2 S- B)88?C- $nalisis 0ata 0alam Penyelidikan Pendidikan- 7uala
Lumpur/ De3an 5ahasa dan Pustaka-)>
!thman2 H- B)88(C- Mengajar Membaca Teori ? $plikasi7 Panduan Meningkatkan
2emahiran Mengajar Membaca- Pahang/ PTS Publi+ation F Distributors- ms- 9,
)(-
Polai2 S- B'(()C- Satu 2ajian Terhadap 2epentingan Penghayatan dan
Pengamalan Pembelajaran 2operati& bagi Pelajar Sarjana Pendidikan PT"
2#ITTH3- Sept-'(()- Perpustakaan 7UITT!-
&obert2 F- #- S- B'((>C- ;ooperative Learning In The Digital 6le+troni+ ;ourse- -ournal
o& 1esearch
Said2 - B'(((C- Penggunaan Pembelajaran 2operati& 0alam Pengajaran 0i
Institusi Pengajian Tinggi- Skudai2 #ohor/ Universiti Teknologi "alaysia-
Salleh2 &- $-5akar2 $ F $bdul &a44ar2 &- B'((AC- 7eberkesanan Pembelajaran
7operati4 Dalam "eningkatkan Penguasaan Pelajar ayat Terhadap Isi
7andungan "ata Pelajaran 5iologi Serta "empengaruhi Pen+apaian Pelajar-
-urnal Penyelidikan Pendidikan
Sabitha2 "- B'((AC- Hubungan Manusia dalam Persekitaran Sosial- 7uala
Lumpur/ Utusan Publi+ation F Distributors-
Shernen2 L-1-F Thomas2- "- B)89:C- "athemati+s $r+hievement In ;ooperative
Versus Individualiti+ Doal- Stru+tured igh S+hool ;lassroom- -ournal 3&
1esearch.
Slavin2 &- 6- B)88AC- /oorperati)e %earning- %eedhem eight2 "$/ $llyn F 5a+on-
Sekaran2 U- B)88'C- 1esearch Methods &or Bussiness7 $ Skill Building $pproach.
'
nd
6dition- ;anada/ #ohn 1iley F Sons In+- >9
Todd2 &- 1- B)888C- *;lassroom Tea+hing Strategies.- 7uala Lumpur/ eineman-
1ool4olk2 $-6- B)88@C- ;ducational Psychology- %eedhem eight2 "$/ $llyn F
5a+on-
1iersma2 1- B)88AC- 1esearch Method in ;ducation $n Introduction- A
th
6dition
5oston/ $llyn F 5a+on-
Haakub2 &- 2 $hmad2 "- I- dan ashim2 S B'((>C- Pedagogi7
Strategi 0an Teknik Mengajar 0engan Berkesan- Pahang/ PTS Publi+ations F
Distributor Sdn-5hd-')
Salleh2 &-2 $bu 5akar2 $- dan $bdul &a44ar2 &- B'((AC- 2eberkesananPembelajaran
2operati& 0alam Meningkatkan Penguasaan Pelajar Hayat Terhadap Isi
kandungan Mata Pelajaran Biologi Serta Mempengaruhi Pencapaian Pelajar-
#urnal Penyelidikan Pendidikan-
Iakaria2 6- B)889C- Pembelajaran 2operati&- Universiti 7ebangsaan "alaysia/ Tesis
Iain2 I- B'(()2 "a+ '9C- Faedah Pembelajaran 7operati4 Dalam Sistem Penilaian-
Siri Pembelajaran 7operati4 5estari- #tusan Malaysia2
Iol $zlan- B'(((C- Strategi Pengajaran Pendekatan Sains teknologi masyarakat.
Selangor/ Prenti+e all