WEBERIN IKTISAT SOSYOLOJISI: UYGARLII

ANLAMANIN ANAHTARI OLARAK IKTISADI ZIHNIYET

Ltf SUNAR
*
zet
ktisat sosyolojisi de dahil sosyolojinin pek ok alt alma alannn kurucusu olarak
zikredilen Weberin sosyolojinin ampirik bir bilim olmasnda nemli bir yeri vardr. Weberin
sosyolojisi aklclama ekseninde mukayeseli uygarlklar tarihi almalaryla modernitenin
aklanmas ve tarihsel bir gelime izgisine yerletirilmesi erevesinde olumutur. Ka-
pitalizmin oluumu balamnda iktisadi aklamalar Weberin sosyolojisinin byk lde
bir iktisat sosyolojisi olarak ekillenmesine de yol amtr. lk almalarnda daha ok
tarihi bir perspektife sahip olan Weber sonraki almalarnda modernitenin aklanmas
iin daha sosyolojik bir zemine kaymtr. Bu balamda Weberin iktisat sosyolojisi moder-
nitenin ele aln biimine gre genileyen bir ilgiye sahiptir. lk eserlerinde modernitenin
eitli yaplarnn kkenlerinin aklanmas ile uraan Weber 1904 ve 1909da yaanan
iki krlma neticesinde gittike dnya tarihsel bir aklama ve temellendirmeye ulamak
iin daha geni apl almalara girimitir. Bu tarihten sonra dnya dinlerinin iktisadi
etiine dair yazdklar Weberin modernitenin evrensel bir aklamas peinde olduunu
gstermektedir. Bylece Weberin iktisat sosyolojisinin odanda uygarl anlamann
anahtar olarak grd iktisadi zihniyet zmlemesinin bulunduu ileri srlebilir.
Anahtar Kelimeler: Weber, aklclama, zihniyet, iktisat sosyolojisi, uygarlk tarihi, iktisadi etik
WEBERS ECONOMIC SOCIOLOGY: ECONOMIC
WELTANSCHAUUNG AS A KEY TO UNDERSTAND THE
CIVILISATION
Abstract
Weber has an important place in the making of sociology an empirical science. He is
also known as the founder of many sub-felds of sociology, including economic sociology.
Webers sociology aims to explain modernity around rationalization by positioning it in
a historical developmental context. To explain modernity Weber had a broad sociological
base in his later studies although he had a narrower historical perspective in his earlier
studies. In this context his economic sociology has an expanding vision to construct the
development of modernity. As a result of a double break in 1904 and 1909, his scope trans-
formed toward a world-historical level with his studies on the economic ethics of world
religions. He tried to explain the development of modernity with the development of the
capitalist spirit, which means rationalization of the world. In this way, he wanted to reach
a universal outlook of modernity. So, one may state that at the heart of Webers economic
sociology lies an analysis of economic mentality. As a result, his economic sociology may
be explained as the master key to enable understanding of Webers social theory.
Key Words: Weber, rationalization, mentality, economic sociology, history of civilizations,
economic ethic
*
Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi Ed. Fak. Sosyoloji Blm. E-mail: lsunar@istanbul.edu.tr
Sosyoloji Konferanslar
No: 45 (2012-1) / 19-42
20 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
Giri: Weberin Sosyolojideki Yeri
19. yzyl sonu pek ok adan nemli deiimlere sahne olmutur. Bat
toplumlarnda 19. yzyl boyunca mevcut olan iyimser hava yava yava
yerini ktmserliin sisli ortamna brakrken insana ve topluma dair farkl
bak alar da yava yava yeermekteydi. Bu dnemde Nietzsche, Freud
ve Weberin uygarlk, toplum ve insann doasna dair analizleri 20. Yz-
yl boyunca nemli etkiler brakmtr. Modern toplumun geleceine dair
kayglarla hareket eden Weberin siyasetten, sanata, iktisattan hukuka kadar
sosyal alann hemen hemen btn alanlarna dair btncl aklamalar ge-
tirme aray kkl bir gelenein da balatcs olmutur. Weberin bakn
bu kadar kkl klan en nemli etken onun kmekte olduuna inanlan
modern Bat uygarlna yeni bir nefes feme abasdr. Kendisinden son-
ra sosyal teoride esasl bir yer edinmesinde Weberin topluma dair makro
dzeyde aklamalar gelitiren son dnr olmasnn da etkisi byktr. O
esas eserlerini 20. Yzylda verse de 19. Yzyln her eyi aklama peinde
olan dnrlerinin hakiki bir son halkas olmutur. Bu sebeple de belki
klasiklerin sonuncusu olarak grlebilir.
Dier taraftan byle bir sreklilie ek olarak Weber bir krlmay da
temsil etmektedir. Onun entelektel geliimi 19. yzyl boyunca hkim
olan evrimci aklama ve pozitivist yaklamlarn sorguland ve modern
toplumun geliimine dair farkl aklamalarn arand bir dneminde ger-
eklemitir. Bu dnemde temelde Aydnlanmaclar tarafndan gelitirilen
modern toplumun geliimine dair Ortaa yok sayan paral aklamann
yerine sreklilik arz eden bir Bat uygarl tarihi aklamasnn yerletiril-
mesi abas belirginlemitir. Byle bir evrede yer alan Weber de hukuk
tarihinden iktisat tarihine, oradan da sosyolojiye doru evrilen almalaryla
modern toplumun geliimini btncl bir biimde gerekletirmitir. Kar-
latrmal uygarlklar tarihi almalaryla Weber modernitenin biricikliini
gstermeye ve ona kar oluan pheleri izale etmeye abalamtr. Onu
sosyal teorinin vazgeilmezi klan en nemli nokta budur.
Sosyolojinin bilimsel yntemini keskinletirmede Emile Durkheimin
rol neyse mstakil bir bilim olarak aklayclnn ve vazgeilmezliinin
ortaya konulmasnda da Weberin yle bir yeri vardr. Julien Freunda gre
sosyoloji pratikte ampirik ve pozitif bir bilim olmaya Weberle birlikte ba-
lamtr (Freund, 1968, s.9). H. Stuart Hughes, (1985) Weberin (Sigmund
Freud ile birlikte) bo formlasyonlara dnm olan bozucu pozitivizmin
ve resmletirilmi bir idealizmin kalelerini ykarak Aydnlanmann byk
21 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
geleneklerini yeniden canlandrdn ifade etmektedir. Ona gre Weber,
19. yzyl Avrupa sosyal dncesine egemen olan s ilerleme inancndan
koparak tarihsel gereklii n yarg ve yanlsama olmakszn alglamann
yeni yollarn amtr. Weber bu ynyle 19. yzyl dncesinden kopuu
veya daha ak bir ifadeyle onun yeniden yorumlanmasn temsil etmektedir.
Dier taraftan 1945 sonrasnda sosyolojinin alt disiplinlerinin oluu-
munda Weberin eserlerinin yorumlanmas nemli bir etki oluturmutur.
Weberin erken yorumcular onun sosyolojinin deiik alanlara katksn orta-
ya kararmaya ynelmilerdir: Talcott Parsons (1928, 1929 ve 1968 [1937])
kapitalizm aklamasn ve sosyal eylem teorisini, Herbert Goldhammer ve
Edward Shils (1939) g ve stat zmlemesini, Reinhard Bendix (1945,
1947) brokrasi almas ile siyaset sosyolojisini, Paul Honigsheim (1946)
ky sosyolojisini
1
, Ernst Moritz Manasse (1947) rk ve etnik sosyolojisini
ve Oliver Cromwell Cox (1950) tabakalama sosyolojisini ileyerek ne
kartmlardr. Dolaysyla hukuk, siyaset, iktisat, din ve sanat gibi sosyo-
lojinin temel alanlarnda Weber bir kurucu olarak grlmeye balanmtr.
2
Weberin sosyolojinin saylan bu alt alanlarnda nc bir rol olduu
yadsnamaz. Onun sosyolojinin neredeyse btn alt alanlarnn balatcs
olmas modernitenin btncl aklamasna ulama abas ile ilintilidir.
Btn toplumsal alanlarda aklclamann geliimini aklayarak moderni-
tenin benzersizliini gsterme peinde olan Weber, bu erevede iktisadi
alandaki gelimeleri eksene almtr. Zira alma ve ie kar tutumun de-
iimi Webere gre aklclamann temel gstergesidir. Bylece Weberin
sosyolojisi temelde iktisat sosyolojisi etrafnda gelimitir.
Weberin Iktisat Sosyolojisinin Geliimi: Modernitenin Teorisinde
Genileyen Bir Perspektif
Weberin nesli temel problematikle yzlemek durumundayd:
Almanyann ge sanayilemesi ve ulus devletin oluumu balamnda
ge kalm modernite sorunsal, 19. yzyln anan pozitivist aklama
biimleri ve ykselen Marksizm. Weberin kendi entelektel geliimi ve
bilimsel ilgilerinin deiimi bu sorunlarla yzlemeleri ekseninde ortaya
1 Weberin talebesi olan ve evlerine muntazaman gidip gelen Honigsheimin Weberle
ilgili yazlar 1968de bir kitapta toplanmtr (Honigsheim, 2000).
2 Weberin 20. yzyln ilk eyreinde Alman, Avrupa ve ABD entelektel yaamndaki
etkisine dair ksa ve etkili bir aklama iin bk. Mommsen, 1989, s.170, 179.
22 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
km; iktisat sosyolojisi bu problematikler balamnda gittike genileyen
bir ilgiyle olumutur. Balangta modern iktisadi sistemi ortaya karan
tekil koullarla ilgilenme sz konusudur. Onun ge Ortaada modern ir-
ketlerin ortaya kna ve ge Romada tarm iletmelerine dair almalar
bu balamda deerlendirilebilir. Ardndan ge uluslama ve modernleme
problemleri ile ilgilenmitir. Onun Alman kamuoyunda hret kazanmasn
salayan bu almalar gncel iktisadi sorunlardan hareketle Almanyann
siyasetine dair bir bak as retmeye ynelmektedir (Giddens, 2000, s.
24-33). Hemen ardndan gelen hastalk devresinden sonra Weber metodolojik
konulara dnm ve daha sonra yapaca almalarn temelini tekil edecek
yntemler gelitirmeye girimitir. Pozitivizm ile hesaplaarak yorum ekse-
ninde kendi metodunu gelitirmitir. Bylece bir taraftan da Marksizm ile
hesaplamasn da balatmtr. Bu erevede Marksizme ynelik metodolojik
eletirilerini tamamlar bir biimde Protestan Ahlak ile birlikte daha geni
bir perspektif oluturmu; modernitenin yeni bir aklamasna ulalmaya
allmtr. Ancak bunu gerekletirmek iin Weber kapitalizmin dnya
tarihsel bir aklamasna ihtiya duymutur. Bu balamda dnya dinlerinin
iktisadi etii balamnda uygarlklar arasnda geni apl karlatrmalar
yapmaya girimitir. Bu ksa zetlemede de grld zere Weberin iktisat
sosyolojisi Alman devletinin ve toplumunun sorunlarndan balayp moder-
nitenin aklanmas ve evrenselletirilmesi iin gittike genileyen ilgilerle
devam etmitir. Onun son yazd metin olan Dnya Dinlerinin ktisadi Etii
derlemelerine Giriin (2009b) karlatrmada ve moderniteyi aklamada
en geni baka sahip olmas da bu genileyen perspektif gstermektedir.
Weber akademik yaamna bir sosyolog olarak balamad. Onun ilk
alma alan iktisat tarihi ile hukuk tarihinin kesime noktasnda yer al-
maktadr. Ortaada irketlerin geliimini ele ald doktora almasnda
Weber (2003b), modern iktisadi yapnn oluumunda ge ortaan sonunda
irketlerin ortaya kna vurgu yapmaktadr. Bu alma Ortaa tarihine
artan ilgileri de yanstmaktadr. Weber bunun ardndan Roma tarm tarihine
ynelmitir (2008). Feodalitenin douuna dair bir arka plan hazrlayan
bu almasnda Romada tarm messeselerinin douu meselesini ele
almtr. Bu alma Weberin hukuk tarihinden iktisat tarihine doru kay
temsil etmektedir. Bu almasyla bir ne kavuan Weber dnemin gncel
tartmalarna da katlmtr.
23 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
Bu dnemde verdii konferanslar, yazd raporlarla ge sanayileen,
modernitenin sorunlar ile yeni karlaan Almanyann toplumsal, siyasal
ve iktisadi sorunlarna dair zm nerileri gelitirmitir. Bu almalarn-
daki parlak slubu ve hitabeti ile gnn en etkili akademisyenlerinden birisi
olmutur. zellikle Verein fr Sozialpolitik adl dernein hazrlad Dou
Almanya ile ilgili geni apl bir aratrmada yer alan alt kiiden biri ve en
genci olmutur. Bu aratrma kapsamnda Dou Almanyada Tarm ilerinin
Durumu (Die Lage der Landarbeiter im ostelbischen Deutschland) balkl
raporunda Alman devletinin iktisadi amazlar ve bunlar amak zere siya-
setine dair neriler gelitirmitir (Weber, 1979).
3
Bu raporda ve bu dnemde
verdii konferanslarda Almanyann sanayilemesinin zgn karakterinin
oluturduu amazlara iaret eden Weber, Junkerlerin toplumsal meselelerin
zmnde nasl bir engele dntn dile getirmitir. Weber bunu amak
iin hakiki bir burjuva snfnn ortaya kmasna olan ihtiyac vurgulamakta
ve parlamenter demokrasiye geii savunmaktadr (Giddens, 2000, s. 24).
Onun Almanyann liberallemesine verdii bu destek Almanyaya dnya
siyasetinde byk bir rol atfeden tutkulu bir milliyetilikle balantldr
(Mommsen, 1989, s. 25). Bu balamda Weber Almanyann smrgeci
bir g devletine dnmesi gerektiini savunmutur.
4
Weber bunu sadece
akademik camiada savunmakla kalmam Almanyann emperyal bir devlete
dnmesi iin lobi almalar yapan Donanma Ligi
5
ve Pan-Alman Ligi
6

(Alldeutscher Verband) gibi rgtlere katlmaktan da ekinmemitir.
7
Weber 1897de geirdii ruhsal rahatszlktan sonra 1903te akademik
almalarna metodolojiye dair almalar ile dnmtr. Bu almalarnda
19. yzylda egemen olan pozitivizme kar bir tavr taknm ve bu erevede
her eyi iktisadi bir determinizm iinde aklayan Marksizmi eletirmitir
(Weber, 1949, s. 65, 67). Weber yntemsel bireycilik yaklamyla sosyal
vakalarn yorumcu bir biimde aklanabilmesini ve sosyal eylemin anlam-
3 Bu aratrmann sadece Preussische Jahrbucherde (1894, vol 77, pp. 437- 73)
yaymlanan Entwickelungstendenzen in der Lage der ostelbischen Landarbeiter balkl
ksm ngilizceye evrilmitir. Bk. Weber, 1979.
4 Weberin Alman siyaseti ile ilikisinin genel bir deerlendirmesi iin bk. Mommsen,
1990; Mayer, 1956.
5 Weberin Donanma Ligindeki faaliyetleri iin bk. Turner ve Factor, 1983, s. 13.
6 Weberin Pan-Alman Ligindeki faaliyetleri iin bk. Weber, 1975, s. 202.
7 Weber bu tr kurulularla ban 1899da kesmitir. Zira ksa bir sre sonra kend-
isinin ulusal duygularla katld bu rgtlerin Junkerlerin ahsi karlarn savunmakta
olduunu grmtr. (Weber, 1975, s. 224)
24 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
dan bamsz bir biimde ele alnamayacan ileri srmtr. Bu fkrine
bir uygulama olarak 1904 ylnda Protestan Ahlak almasn yapmtr.
Protestan Ahlak ile Weberin almalarnda yeni bir dnemin balad
dnlr. Bu dikkat ekici eser Weberin modern toplumun douunu
aklamaya ynelmesini resmeder. Weber bu alma ile iktisat tarihinden
sosyolojiye doru bir gei yapm ve Protestanln douu ekseninde
iktisadi etiin sosyal yaplar anlamada nemli bir ilevi olduuna vurgu
yapmtr. Bu almadan sonra Weber dier dnya dinlerinin iktisadi etiini
inceledii almalarla ilgisini karlatrmal tarihsel incelemelerle dnya
tarihsel bir dzeye geniletmitir. Bylece Weber din ve toplum arasndaki
evrensel-tarihsel ilikiyi ele almay amaladn beyan etmektedir. al-
ma alanndaki bu dnm Weberin iktisat sosyolojisi asndan nemli
neticelere sahiptir. Weber, 1920de Protestan Ahlaknn yeniden yaymna
ekledii bir notta Protestan Ahlak yaymlandktan sonra esas niyetinin
Kalvenizm ekseninde yapt bu almay dier Protestan mezhepleri iin
de geniletmek olduunu ancak 1909da yakn dostu dinler tarihisi Ernst
Troeltschin Hristiyan Kiliselerinin Sosyal retileri isimli eserinin ya-
ymlanmas sebebiyle bu fkrinden vaz getiini dile getirir. Zira kendisinin
teolog olmayan biri olarak bu konularda onun kadar yetkin olamayacan
dile getirmektedir (Weber, 2009a: 551, dn 143). Ancak aslnda Weberin
Dou dinlerini incelemeye ynelmesinin arka plannda baka bir etken
vardr. Bu etken onun almalarndaki teorik ynelimlerden karlabilir.
19. yzyln sonundan 20. yzyln bandan itibaren moderniteye ynelti-
len eletirilere kar kma arzusu Weberi modernitenin biricikliini ifade
etmeye yneltmitir. Bunu gerekletirmenin en nemli arac olarak Weber
karlatrmal tarih almalarn grmektedir.
Bu balamda onun erken dnem almalar arasnda pek dikkat ekmeyen
Antik Uygarlklarn Tarmsal Durumu isimli eseri Weberin uzun vadedeki
ynelimlerini ciddi bir biimde etkilemitir (Weber, 1988). Siyaset Bilimi
Szl (Handwrterbuch der Staatswissenschaften) iin kaleme alnan bu
alma
8
szln 1896, 1897 ve 1909daki basklarnda eitli deiikliklerle
8 Weberin yazsnn szlkteki bal Antik Uygarlklarn Tarmsal Durumu anlamna
gelen Agrarverhltnisse im Altertum eklindedir. Ancak Marianne Weber yaznn bu
balnn ansiklopedinin yayncs tarafndan belirlendiini ve aslnda eserin antikitenin
bir tr sosyolojisini temsil ettiini dile getirmektedir. (Weber, 1924: i kapak) Dolaysyla
Weberin toplu eserlerinden Gesammelte Aufsatze zur Sozial-und Wirtschaftsgeschichte
iinde yaz Antik Uygarlklarn Tarmsal Sosyolojisi bal ile yaymlanmtr. Marianne
Webere gre bu yaz drt aylk youn bir almann mahsuldr. Ayrca Weber, Georg
25 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
yer almtr.
9
1909da boyutu ve ierii ciddi bir ekilde geniletilen bu
alma Weberin karlatrmal uygarlklar tarihi almalarna geite
nemli bir noktay oluturmutur. Bu eserinde Weber, Antik Yunan, Roma,
brani ve Mezopotamya uygarlklarnn tarmsal sistemlerinin oluumunu
ve bu sistemlerin toplumsal yap zerindeki etkilerini topran blm
ve mlkiyeti, tarm yapma teknikleri, aile, klan ve oikos, para ekonomisine
gei, kleliin durumu, zanaatlarn ve zanaatkrlarn durumu ve ehirlerin
geliimi balamnda karlatrmal bir biimde incelemektedir. Bu al-
masyla Weber modernitenin kkenlerini aklama asndan sosyolojik bir
bak asn kurmaya ynelmitir.
Bu dnemden sonra Weber, Hint Dini, in Dini, Yahudilikle ilgili mstakil
almalar yapmtr. Bu eserlerinde iktisadi etiin zihniyetle ilikisini ve
bu erevede toplumsal ve siyasal alan ekillendirmesini ele almaktadr.
Weber zellikle Asya dinlerinin mistik yapsna vurgu yaparak selameti ie
dnk bir biimde aramalarnn bu dinler etrafnda gelien sosyal yapda
aklclamay nasl engellediine deinmektedir. Dier taraftan Yahudilikteki
karizmatik peygamberlik giderek aktif bir ynelimi oluturmutur. Daha
sonra Protestanla temel olacak dini dncedeki bu aklclama/by
bozumu sosyal alann da aklclamasna yol amtr. Zihniyeti iktisadi
alann yapsndan hareketle zmleyen Weber iktisadi yaplar zerinden
karlatrmal bir uygarlk tarihi oluturmaktadr. Bu dnemde kaleme ald
Ekonomi ve Toplum bu yaklamn zirvesini tekil etmektedir. Esas byk
eseri saylan bu kitapta Weber, dinlerin sosyal yaam ekillendirmesini
her boyutuyla karlatrmal bir biimde ele almaya girimitir. Tamam-
layamad bu almasnda hukuk, siyaset ve iktisat gibi alanlarda Dou
ile Batnn birbirinden farkllamas ekseninde modernitenin biricikliini
ortaya koymaya ynelmitir.
Yukardaki aklamalardan da grlecei zere Weberin iktisat sosyo-
lojisi modernitenin ele aln biimine gre genileyen bir ilgiye sahiptir.
lk eserlerinde modernitenin eitli yaplarnn kkenlerinin aklanmas ile
von Belowa yazd 21 Haziran 1914 tarihli mektubunda karlatrmal almalarn
neminden bahsederken Leipzigten Wilckenin rencilerinin yazdklar tezlerin bu
almann yanllarn dzelttiini dile getirmektedir. Bunun sebebi olarak da yaznn
byk bir acele ierisinde yazlmasn dile getirmektedir. [Weberden Belowa 21 Hazi-
ran 1914 tarihli mektup] (von Below, 1925, pp. xxiv-xxv)
9 Birinci ve ikinci nsha arasnda ok fark yoktur, ancak dier ikisinden ok farkl ve
uzun olan nc nshada konunun boyutu ve ierii ciddi bir ekilde genilemitir.
Nshalar arasnda oluan bu fark Weberin geliiminin bir rn olarak saylabilir.
26 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
uraan Weber 1904 ve 1909da yaanan iki krlma neticesinde gittike
dnya tarihsel bir aklamaya ve temellendirmeye ulamak iin daha geni
apl almalara girimitir. 1904te Protestan Ahlak ile moderniteye dair
ksmi aklamalardan daha btncl teorilere doru bir gei sz konusudur.
Her ne kadar bu eser yaygn olarak Marksizm ile bir polemik ierisinde
deerlendirilse de asl anlamn yeni bir modernite teorisi olmas ynyle
kazanmtr. Ancak 1909da bu teorinin yeterli olmad, dier uygarlklarla
yaplacak tarihsel karlatrmalarla evrenselletirilmesi gerektii ortaya
kmtr. Bu tarihten sonra Weber gittike derinleen bir ilgiyle moderni-
tenin evrensel bir aklamas peinde olmutur. Bu balamda onun en geni
perspektifi metninin lmnden 7 gn nce yazd Giri
10
(Vorbemerkung)
(2009b) olmas bir tesadf deildir.
Din Dncenin ve Zihniyetlerin Farkllamas
Zihniyetin deiiminin bir dizi sosyal deiimi belirleyen temel bir etken
olduuna inanan Weberin iktisat sosyolojisi sk sk bir zihniyet analizi ola-
rak resmedilmitir.
11
Protestan Ahlaknda dile getirdii gibi Weber tarihte
zihniyet deiiminin roln raylar deitiren makasnn rol gibi grr.
Buna gre makasnn trenin ynn deitirmesi gibi zihniyetin deiimi
de olgularn gerekleme biimlerini ve neticelerini deitirir. Weber kendi
iktisat sosyolojisini zellikle kapitalizmin douunun arefesinde yaanan
zihniyet dnm ve bu dnmn uzun tarihsel arka plann inceleyerek
gelitirmitir. Bu balamda onun dnya dinleri
12
arasndaki byk tarihsel
10 Weberin lmnden sadece yedi gn nce (7 Haziran 1920) tamamlanan bu yaz
Talcott Parsons, 1930da evirdii Protestan Ahlaknn banda yazy Authors In-
troduction olarak verdii iin -kendi yazd nszde bu giriin Dinler Sosyolojisi
almalarn toplad eserlere giri belirtmesine ramen- (Parsons, 1992, 2003) yaz
Protestan Ahlakna bir giri olarak bilinmektedir. Halbuki Weberin dinler sosyolojisi ile
ilgili yazlarn toplad ciltlik kitabn giri yazsdr. Bu yazda Weber kendi sosyolo-
jisinin amacn ve hedeferini ortaya koymaktadr.
11 Weber ou kez zihniyet deiimlerinin sosyal yap zerindeki etkilerini ele alan bir
dnr olarak grlmektedir. Onun tarihsel deiimi fkirlerin deiiminde grd
sklkla dile getirilmektedir. Ancak bu tam anlamyla doru bir dnce deildir. We-
ber almalarnda zihniyete merkezi bir yer verse de onun mutlak bir ekilde belirleyici
olduunu ileri srmez.
12 Weber dnya dinleri ile merkez bir din dnce ya da ahlak etrafnda bir inananlar
kitlesini bir araya getiren Konfyenlik, Hinduizm, Budizm, Hristiyanlk ve slam gibi
dinleri kastetmektedir. Yahudiler daima aznlkta ve sklkla parya bir halk olmalarna
ramen bu listeye dier iki semavi din zerindeki etkisi sebebiyle Yahudilii de eklemi-
tir (Weber, 1946b, s.267).
27 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
karlatrmalar iktisadi etiin deiimi zerinden gerekletirmesi nemli
bir etkendir.
Weberin dnya dinlerine ynelmesinin temel amac Protestanlkta
yaanan dnmn Bat uygarl iin anlamn daha belirgin bir hale
getirmektir. Zira ona gre Protestanlk tarih boyunca Bat uygarl iinde
gerekleen byk dnmn son halkasn tekil etmektedir. Ona gre
Bat uygarl balangtaki farklar sebebiyle dier uygarlklardan belirgin
bir biimde ayrmtr:
Avrupada yerleme biimi Dou Asya uygarlklarnnkiyle zttr. Fark-
llk ksaca biraz da eksik biimde u ekilde zetlenilebilir: Avrupada
sabit yerlemeye gei sr yetitiriciliinin (zellikle st iin yaplan)
basknlndan sr yetitiriciliinin ikincil bir unsur olarak devam ettii
tarm tarafndan belirlenen bir ekonomiye doru deiim anlamna gel-
mekteydi; bunun aksine Asyada yaygn ve dolaysyla gebe bir tarmdan
st srcl olmakszn bahecilie doru bir kay sz konusuydu. Bu
kartlk greceliydi ve belki de tarih ncesi zamanlar iin geerli deildi
ama ne zaman ortaya ktndan bamsz olarak temel ayrmlara yol at.
Dolaysyla Avrupal halklar arasnda topran zel mlkiyeti daima ortak
otlatma alanlarnn daha kk gruplar arasnda nihai blnmesi ve tahsisi
ile ilintilidir. Asyallar arasnda bu gelime gereklemez ve Batda bulunan
ilkel komnal tarmsal birimler rnein mark ve mera (commons)- ya As-
yallarca bilinmemekteydi ya da baka ilevlere sahiptiler. Bu sebeple Dou
Asya ky rgtlenmelerinde ortak mlkiyetin rol, vergi organizasyonu
tarafndan neden olunan modern bir balangca sahip olmayan yerlerde,
nemli derecede Avrupal paralellerinden farkllar. (Weber, 1992; s. 37)
Temelde coraf etkenlerce belirlenen bu farklar Webere gre geri
dnlemez bir biimde Dou ve Baty birbirinden koparmtr. Burada
Aydnlanmaclardan itibaren Douyu deerlendirmede bavurulan
despotizm tezlerinin arkasndaki coraf farkllama tezleri bir kez daha
ortaya kmaktadr. Buna gre Avrupada yerleik tarma geilirken Yakn
Dou ve Msrda ilkel tarmdan sulama ekonomisine bir gei sz konu-
sudur (Weber, 1992; s. 37-38). Bylece toplumsal yap sulama sisteminin
organizasyonu erevesinde despotik siyasi yap tarafndan belirlenmitir.
Weber Batnn zel mlkiyete ve bireysel abaya dayanan sistemine karn
Dounun despotun egemenliine ve brokratik organizasyona dayal siste-
minde dnya grlerinin ve dini inanlarn da farkllatna inanmaktadr.
28 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
Bu adan temelde Yakndou dinleri ile Asya dinleri arasndaki farklara
vurgu yapan Weber, zellikle Yahudilik ve Hristiyanln dierlerinden
farkllamasna sebep olan iktisadi ve sosyal etkenlere vurgu yapmaktadr.
13

Webere gre din orjinalinde byden neet etmitir ve aklclama ile
gerekleen by bozumu (entzauberung/disenchantment) neticesinde dini
inan gittike daha kurumsal ve kurall hale gelmitir. Bu adan bakld-
nda Weber Dounun despotik siyasas ile dini inanlarn doas arasnda
yakn bir ba kurmaktadr. Webere gre Msrn brokratik sisteminin ayns
Msr dininde tanrlarn birbiri ile ilikilerinde mevcuttur. Hindistandaki
iktisadi gelime dzeyi ve kast sistemi her meslek grubunun ayr tanrs
olmas neticesini ortaya karmtr (Weber, 1978, s. 415). Babilin yldz
tanrlar ve bunlar arasndaki ilikiler hkmdarn sarayndaki konumunu ve
brokrasisini yanstmaktadr. Yine inde hkmdarn gnein olu olarak
nitelenmesi kendi konumuna gksel bir karlk arayan brokrasinin bir
yansmas olarak grlebilir (Weber, 1968, s. 21-22; 1978, s. 417-418). Bu
rneklerde grld zere Weber, Dounun despotik yapsnn dini ina-
nlarca desteklenmesine iaret etmektedir. Dier tarafta ise Yakn Douda
ahsi, akn ve etik bir tanr fkrinin ortaya ktn dile getirir. Zira burada
brokrasi reddedilmi, egemenliini bir brokrasi araclyla kuran kral
fgr ortaya kmamtr.
Yahudilikten kaynaklanan bu akn tanr fkri ve karizmatik peygamberlik
Batda dini zihniyeti farkllatrmtr. Weber dini zihniyetteki bu farklla-
mann iki kaynan iaret etmektedir: braniliin karizmatik peygamberlik
gelenei (Weber, 2003a, s.322) ve Antik Yunann bir insan eklinde tanmla-
nan tanrlar. Yahudilikle birlikte ortaya kan insandan farkl akn bir tanr
imgesi bynn bozulmasnn en nemli unsurudur. Zira Tanrnn insandan
ayrmas dinde bynn nemini ortadan kaldrmtr. Bu anlamda Yahudilik
tarafndan oluturulan ve oradan da Hristiyanln ald ve Protestanln
keskinletirdii dnya st yaratc fkri selamet araylarnn aktif ve zahit
ynelimleri iin zellikle nemlidir.
14
Kutsal gcn bu ekilde dnya st
konumlandrlmas ile tanryla mistik btnleme, onu ierseme araynn
13 rnein Yakn Douda llerde ve yar kuraklk blgelerde sulamann kontrol baka
yerlerde inanlan yeryzn ve insan dlleyerek douran tanrnn aksine onlar yoktan
yaratan bir tanr anlaynn kayna olmutur (Weber, 1978, s. 448-449).
14 Bu balamda Webere gre Olimpostaki Homerik Yunan tanrlar veya Hristiyanln
tanrs gibi Batl ahsi kahraman tanrlar ile inin animist inanc ve chthonian klt
arasndaki fark ne kadar fazlaysa Bat ve in sosyal dzenleri birbirine o kadar karttr
(Weber, 1978, s. 28).
29 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
nn kesmitir. Bylece Batda Asyann aksine tanr ile insan arasnda bir
tr hukuki iliki ve kurtulua ulamann metodik yordam ortaya kmtr
(Weber, 1978, s. 552-556). Yunan dnyasnn bireysel kahraman tanrlar ise
insann yeryzn dntrmesinde kendi glerinin farkna varmasna ve
byy dinden ayrtrmalarna neden olmutur. Bylece yntemleri akl-
clatrlarak yaygnlatrlabilen mistisizme kar zahitlik modern dnyay
hazrlayan temel zihniyet kalb olmutur (Weber, 1946, s. 324-325). Bu
temeller etrafnda kurumsallam bir din olarak Hristiyanlk ortaya k
ve aklc inan ve etik normlar ekillenmitir (Weber, 2009a, s. 114-115).
15

Weber gre Batda peygamberlik Douda ise rahip ve byc vardr.
Dou mistik
16
iken Bat zahittir. Douda din dnce insan bu dnyadan
soyutlarken Batda bu dnyaya yneltir. Bunlarn neticesinde Batda din
dnce aklclam iken Douda geleneksellik devam etmitir.
Batdaki zihniyetin dnmn, dini inann aklclamasn kapi-
talizmin geliimi iin nemli etkenlerden biri olarak gren Weber, Pro-
testanlk ile birlikte bu gelimenin tamamlandn dnmektedir. Ona
gre Protestanlk, zellikle Kalvenizm insann selamet arayn aktif bir
alma ve dnyay dntrme srecine evirmektedir (Weber, 2009a, s.
110). Kalvenizmdeki kaderin belirlenmilii (predestination) fkri insann
selamete ermede hi bitmeyen bir aktifik iine girmesine neden olmutur.
Buna gre Tanr kendisine yardm edenlere yardm eder. Kendi selametini
kendisi yaratan Kalvenist, selamete ermek iin yaamn her alan ve her
annda sistemli z-kontrole sahip olmaktadr (Weber, 2009a, s. 113-114).
Bylece Bu da yaam ierisinde srekli aktif, dnyay dntren bir bireyin
ortaya kmasna sebep olmutur. Bu fkir Tanrnn inayeti iin alma
fkrini de beraberinde getirmitir. Protestanlk ile birlikte selamet fkri ile
dnyay dntrme arasndaki tarihsel ikilik giderilmi, bireyin almas
dini bir vecibeye dntrlmtr (Weber, 1978, s. 573-575).
Weber Kalvenizmdeki kader anlaynn deiimini ncil evirilerindeki
Beruf kelimesinin meslek anlamna gelecek ekilde geirdii dnm
takip ederek gstermektedir (Weber, 2009a, s. 89). Rufen kknden gelen
ve daha nce armak olarak evrilen Beruf kelimesinin Luther tarafndan
meslek olarak evrilmesi ile alma hayat ahlaki bakmdan merulatrl-
15 Detayl bir tartma iin bk. Gane, 2002, s. 17-18, Schluchter, 1979, s. 32-33.
16 Bat dncesinde mistik kategorisinin temelleriyle ilgili bk. King, 1999, s. 7-35; Mis-
tik bir din olarak Hinduizmin icad ve Budizmin kef iin ayrca bk. King, 1999, s. 96-
118 ve s. 143-161.
30 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
mtr. Webere gre bu dnm Reformasyonun -zelde de gerekten
phesiz ki Lutherin- en etkili baarlarndan biridir.
17
Bylece Ortaalar
boyunca ktlenen bu dnya iin alma fkri selamete ermenin temel arac
olarak tanmlanmaya balanmtr. Bu srecin neticesinde Protestanlkta
by eytann ilerinden bir i olarak tamamen dnyadan kovulmu ve
Tanrnn dnya ile olan ilikisi aklclamtr (Weber, 1978, s. 544). Fa-
kat dier dnya dinlerinde byle bir ey gereklememi, ie ve almaya
ynelik olumsuz tutumlar devam etmitir. Asya dinlerinde dnya teoride ve
uygulamada byl bir bahe olarak grlmeye devam etmitir. Bylece
Protestanlktaki dnyay dntrc eyleme kar Asyada temel davran
kalb dnyaya uyum ya da ondan kama olmutur. Bu toplumlarda belirli
alanlarda gerekleen aklclamaya ynelik dnmler de dini zihniyetteki
bysel bak tarafndan engellenmi; nihai anlamda aklclama sekteye
uratlmtr.
Weberin ana projesi dnya dinlerinin iktisadi etiini inceleyerek toplum
biimleri arasnda karlatrmal bir modelleme gelitirmekti. Zihniyetlerin
tarihsel evrimini mmkn klan sosyal ve siyasal ekillenmeleri temele
alarak Weber kapitalizmin Batda ortaya kmasna, dolaysyla Bat d-
nda kmamasna bir aklama getirmek niyetindeydi. Buradan hareketle
uygarlk tarihini dini inann deiimi etrafnda Batl aktifiin, dnyay
dntrmenin, byden arndrmann ve aklclamann geliimi olarak
ele almaktadr. Bu kapsamda oluturduu temellerle modern kapitalizmin
douuna getirecei aklamalara evrensel bir zemin hazrlamakta ve onu
biricikletirmektedir.
Kapitalizm ve Biricik Batnn Geliimi
Yukarda ele alnan zihniyet dnm Webere gre tarihsel sre iinde
kapitalizmin geliiminin temellerini oluturmutur. Kapitalizmin iki temel
esi olan kapitalist ruh ve iktisadi aklclama bu zihniyetin oluturduu
sosyal formasyonlar dhilinde yaam alan bulmulardr. Bu balamda
17 Webere gre Luther, Beruf (arma, Tanrnn ie/almaya armas) kelimesini
kilise ve manastr dzenine kar olarak kullanmaktayd. Hayatn almadan bakalar-
nn emei zerinden devam ettiren rahipler/din adamlar ve bir lde bu sistemin dier
temel unsuru olan feodal aristokratlara kar iin ve almann yceltilmesi ve dolaysy-
la dnyevi almann Tanrnn inayetinin bir arac olarak belirlenmesi kilise dzenini
hi phesiz tehdit etmekteydi. Buna gre Luther almay selametin bir aracsna d-
ntrmtr. (Weber, 2009a, s. 90)
31 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
Protestanln kilit rolnden bahseden Weber, Bat tarihindeki sreklilie
vurgu yapmaktadr. zellikle Ortaa boyunca manastr sistemi ve Ka-
tolik kilisesinde kiilere deil grevlere gre tanmlanm brokrasisini
gndeme getiren Weber, bu tr etkenlerin birbirini tamamlar bir biimde
modern dnya grnn temellerini oluturduunu dnmektedir. Dier
taraftan sadece dini zihniyet alannda deil sosyo-iktisadi alanda da Weber
kapitalizmi ortaya karan tarihsel artlarn Bat tarihi iinde ortaya k
ve geliimini izlemeye zel bir nem vermektedir.
Bat tarihinde seyreden gelimenin bu srekliliini Weber semeci ya-
knlklar (elective affnities) olarak adlandrd kavramla aklamaktadr
(Weber, 2009a, s. 97). Semeci yaknlklar kavram genel olarak belirli
tarihsel koullar douran tekil artlarn zel koullar ve srelerde bir ara-
ya gelebilmesini; zel olarak da kapitalizmin unsurlar arasndaki balar
iaret etmektedir. Bir bakma zihniyetin maddi koullarn ekillenmesindeki
roln ve bu ekillenmenin srecini ele almaktadr. Buna gre tarihsel sre
iinde Batda aklclamay meydana karan etkenler semeci yaknlama-
lar sayesinde birbirini tamamlayacak bir biimde bir araya gelmitir. zel
olarak din etik, meslek ahlak ve alma hayat arasndaki balanty tesis
eden bu yaknlamann bir mekanizmas veya aklc/mantki bir aklamas
bulunmamaktadr. Weber, Kapitalizmi meydana getiren pek ok parann
niin sadece Batda birbirini tamamlar bir biimde bir araya geldiini
kltrn genel zelliklerine atfa aklamaktadr. Kltrn zihniyet olarak
adlandrlabilecek en soyut biimi ile aklanan bu gelimeler gerektiinde
tarihe semeci bir yaklamla salanan delillerle bezenmektedir.
Bu balamda Orta ada mevcut tekil koullarn seilerek bir araya
gelmesinde kapitalist ruhun yeri ok nemlidir.
18
Kapitalist ruh, sistemlilik,
hesaplanabilirlik ve ngrlebilirlik gibi aklclamann bir dizi tezahrnn
ilevsel bir biimde bir araya gelmesini salamtr. Bazen giriimciyi ie
ynelten temel saik, bazen de iin sosyal koullarnn aklclamas olarak
formle edilen bu ruh, temelde insann dini yneliminin iktisadi ynelim-
lerini beslemesi, yeryzndeki selamet araynn alma ile btnlemesi
ile yakndan alakaldr. Bu bakmdan Webere gre ilk bakta Douda
kapitalizmin douu iin gerekli olan pek ok art bulunmasna ve hatta
Batda kapitalizmin nndeki pek ok engelin bulunmamasna ramen
modern aklc kapitalizmin Doudan ortaya kmamas ite bu kapitalist
18 Weberin aklamalarndaki kapitalist ruhun geliimi Hegelin dnya tarihi emasnda
Ruhun oynad role benzer bir role sahiptir.
32 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
ruhun eksik olmasna baldr (Weber, 1967, s. 4, 74-75; 2009a, s.75).
Kapitalist ruhun ortaya kmamas dini inanlarn insan bu dnyaya
deil, dnya tesine yneltmesi, selametin dnyevi aklc hesaplanabilir
eylemlere deil bysel, ie dnk hesaplanamaz inisiyasyonlarla iliki-
lendirilmesine baldr. Bylece Batdaki aktif zahid selamet araynn
yerine Douda pasif mistik bir ynelim sz konusudur. Bunun neticesinde
hayatn belirli alanlarnda aklclama gereklese de nihai anlamda birbirini
tamamlayan aklc bir gelime seyri olumamtr. Batda hukuki, siyasi
ve sosyal yaplarda birbirini tamamlayan ve kapitalist ruhu ortaya karan
btncl bir aklclamann neminden bahseden Weber, bu etkenleri ak-
larken Dou toplumlar ile mukayeseye zel bir nem vermektedir. Bylece
aklclama ve kapitalist ruh kavramlarn uygarlklar tarihini aklamada
anahtar bir kavrama dntrmektedir. Ona gre hayatn her alannda bir-
birini tamamlayan btncl bir aklclama sadece Batda ortaya kmtr.
Douda ise bir alanda gerekleen aklclama dier bir alandaki gelime
tarafndan engellenmi, ya da farkl bir yne doru ekilmitir. Bu bakmdan
Weber, ehirleme, pazarn oluumu, feodalitenin merkezi olmayan siyasi
yaps, kanonik hukukun geliimi gibi bir dizi etkene vurgu yapmakta ve
aklclama ve kapitalist ruhun teekkl erevesinde uygarlklar tarihini
karlatrmal bir biimde aklamaktadr.
Weber, kapitalizmin geliimi iin ehrin ortaya kmasna hayati bir nem
atfetmektedir. Ona gre Batda zanaatn ve ticaretin younlat yerler
olarak ehirlerin geliimi dier btn etkenlerin bir arada birbirini tamam-
lar bir biimde ortaya kmasn salamtr. ehirlerin feodal otoriteden
bamszlamalar, kendi hukuklarn ve zerk ynetimlerini gelitirmeleri
aklc giriim iin gerekli olan hukuki ve siyasi zemini salamtr. Burju-
vazinin talep ettii mlkiyet ve giriim garantisini salayan siyasal zerklik
(autocephaly) ayn zamanda giriimcinin kendi iine dair hesaplar aklc bir
biimde yapabilmesini getiren ngrlebilir hukuk sistemini de salamtr.
ehir burjuvazisinin feodal glerden bamszlamak iin kendi ynetiminin
temeli olarak hukuku tesis etmesi ile mlkiyetin garanti altna alnmas ve
dolaysyla kapitalizmi ortaya karan sermaye birikiminin oluumu ger-
eklemitir. Bu birikim ile giriim serbestlii rttnde ehirler gittike
canlanan bir iktisadi yaamn merkezi haline gelmiler, ticaret ve zanaattan
sanayiye doru genileyen bir retimin zemini olmulardr (Weber, 2003,
s. 313-314, 322).
33 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
ehrin bu tr bir zerklii Webere gre Ortaan dnyasnda talyan
ehirlerinin ticaret ve zanaat ile gelien yaplarna ve feodalitenin zel karak-
terine balanmaldr. Ticaret ile gelien talyan ehirlerinde ehir topluluu
dhilinde kendine ait grevlileri, maliyesi, asker rgtlenmesi ile ayr bir
siyasi topluluk olarak ehir birlikleri (Popolo) ortaya kmtr (Weber,
1978, s. 1302-1303). Bunun yan sra burjuvann temellerini oluturan mes-
lek erbabnn dayanmas neticesinde ehrin kendini ynetmesiyle kendi
hukuku zerinde sz hakk talebi ortaya kmtr. Feodalitenin kra dayal
ekonomisi karsnda ehirler kendi silahl birliklerine dayanarak farkl bir
iktisadi ve sosyal sistemin temeli olarak ortaya kmlardr (Weber, 1978,
s. 371). Bunda feodalitenin paral g yaps da nemli bir rol oynamtr
(Weber, 1978, s. 1099-1104). ehirlerin surlarn aacak bir merkezi g
olumad iin bu tr bir zerkliin ortaya kmasn engellemek sz konusu
olmamtr. Ancak Dounun merkezi gl imparatorluklarnda ehirler
bylesi bir zerklii asla elde edememilerdir. Kraln despotik brokrasinin
denetimi altnda ne zerk bir ynetime ne de mlkiyet ve giriimi garanti
altna alan aklc bir hukuka kavuamamlardr (Weber, 1978, s. 235-236).
Weber zerk ehirlerde ehir konseyi tarafndan yaplan burjuvann
isteklerini yanstan hukuka zel bir yer vermektedir. Burjuvann talepleri
dorultusunda hesaplanabilirlii ve ngrlebilirlii getirdii iin ehir
hukuku iktisadi yaamn aklclamasnda nemli roller oynamtr. Bu hu-
kukun dnsel ve teknik temellerinin Roma hukuku ve kilisenin Kanonik
hukukunda bulunduunu ileri sren Webere gre sekler bir hukuk yapma
sistemi Batda teden beri bilinen bir eydir:
Dou dinleriyle karlatrdmzda kapitalist gelime iin Bat Kato-
likliinin nerdii daha uygun artlar hiyerokratik egemenliin eski Roma
geleneklerinin srdrlmesi ile gerekleen aklclamasna baldr. Bu
zellikle bilim ve hukukun gelitii biime atfta bulunmaktadr. Dou
dinleri dindarln aklclatrlmam karizmatik karakterini Bat kilisesinin
yaptnda daha fazla korudu. Kilise esasen kendi amalar iin aklc
bir biimde delil elde etmek maksadyla bir yarglama sreci -sorutur-
ma- yaratt; bu neticesinde sekler adaletin geliimini etkiledi. Ayrca Bat
kilisesinin Roma hukukunun modelinden gelitirdii ya da onun rnei
zerinden tevik ettii gibi aklc hukuk bilimi temelinde daimi bir hukuk
yapm [baka bir yerde] mevcut deildi. (Weber, 1978, s. 1192)
34 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
Burada dini zihniyete vurgu yapan Webere gre Avrupada bir ahs ola-
rak Tanr fkri bir tr hukuken tanmlanabilir kulluk ilikisine ve Romallarn
ve Yahudilerin etkilerine bal olarak kurtulua ulamann metodik yorda-
mnn olumasna yol at (Weber, 1978: 553) ama Asyada bunun zddna,
bu tr bir metodik yordam yoktu ve Hint ve ranllarn etkisi sefh, manevi
ve tefekkrc karakterlere yol amtr. (Weber, 1978, s. 556) Hukukun bu
ekilde aklc ilkelerle belirli kaidelerden tretilmesi gittike sosyal realiteye
gre ekillenen bir sistemin ortaya kmasna temel hazrlamtr. Bylece
ortaan ehirlerinde bu temel zerinden kanunlara dayal formellemi bir
hukuk sisteminin olumas sz konusu olabilmitir (Weber, 1978, s. 818-
819). ehir konseylerinin uzun mcadeleleri neticesinde kazanlan hukuk
yapmadaki bu zerklik zamanla kapitalizmin sigortas olmutur. Hukukun
kanunlara dayal bir sisteme dnmesi bireyin kendi eylemlerinin neticesini
nceden bilebilmesi ve hareketini ona gre dzenleyebilmesini salamtr.
Bylece ehir burjuvas egemen siyasi gler karsnda bir gvence elde
etmitir. Despotizmin akld bask ve taleplerinden bu tr bir korunma
baka yerlerde ortaya kmamtr. Zira siyasi egemenlii zorlayacak zerk
yaplar yoktur. Ortaa boyunca Batda ayakba oluturan paral siyasi
otorite Webere gre beraberinde bir imkana dnmtr. Feodalitenin
paral yaps, gelien kapitalizmin ihtiya duyduu zerk alanlarn olu-
masn salamtr.
Dier taraftan kapitalizmin ortaya kabilmesi iin sadece burjuvazinin
deil emein de serbestlemesi gerekmektedir. Emein pazar dinamikle-
rine tabi olmas aklclamann ve hesaplamann tam olarak geliimi iin
mecburidir (Weber, 2003a, s. 312-313). Serbest emek olmadan iin aklc
organizasyonu mmkn deildir. Zira Antikitenin plantasyonlarnda ve
snrl bir dzeye kadar antik dnyann pazar yerlerinde (ergasteria) zorlama
emekle aklc organizasyonun [belirli] bir dzeyi (Weber, 2009b, s.211)
yakalansa da bu durumda iin tam anlamyla hesaplamaya tabi tutulmas
gereklemez. Emein serbestlemesi krdan kopan kitlelerin ehirlerde
emeklerini satarak bir geim kayna oluturmalaryla ortaan sonlarnda
zanaatkrln geliimi ile birlikte ehirlerde meydana kan bir gelimedir.
Baka yerlerde siyasi ve sosyal koullarca engellenen emein serbestlemesi,
Batda ehirlerin sanayi olgusu ile birlikte bir retim merkezine dnmesi
ile tamamlanmtr.

ehirlerde gerekleen sermaye birikimi ile birlikte i
yerinin, aletlerin ve ham maddelerin tek bir sahip tarafndan mlkiyeti byk
makineleme ve mekanik gc talep eden modern fabrika serbest emein
35 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
koullarn tamamlamtr (Weber, 2003a, s. 167). Zanaatkarn tekil retimi
olan atlyeden sanayiye dnm (Weber, 2003a, s. 158-159) Hindistanda
kast sisteminin dlaycl, inde ise klan ekonomisi tarafndan engel-
lenmitir (Weber, 2003a, s. 176). Bylece iin btn srelerinin aklc bir
biimde rgtlenebilmesinin nndeki sosyal engeller ortadan kalkmtr.
Bu tr engellerin ortadan kalkmasnda iin farkl rgtlenmesi anla-
mna gelen kapitalist iletme tarznn ortaya kmas merkezi bir yer tut-
maktadr. Weberin ilk akademik alma alan olan kapitalist iletmenin
tarihsel geliimi bu bakmdan nemlidir.
19
Weber bunu hukuk ve muhasebe
tekniklerindeki bir dizi gelimeye balamaktadr. Bu balamda mstakil
tzel kiilikler olarak irketlerin ortaya kmas nem arzetmektedir. Bunu
tamamlar biimde muhasebe tekniklerindeki gelimelerle aklc iletme tarz
gelimitir. Webere gre ada iletmenin bir biimi olarak ge ortaada
talyan ehirlerinde commendalarn ortaya kmas ile irketler tzel bir
hukuki kiilik olarak ortaya kmtr.
20
irketin sahibinden ayrlarak hak
ve sorumluluklara sahip hukuki ilemlere konu olabilen bir hkmi ahsi-
yet olmas ile birlikte hane ile iin ayrlmas tam olarak gereklemitir.
Bu sadece meknsal bir ayrma deildir. Neticesinde bireysel hesaplar
ile irket ilemleri ayrlm, ahsi servet ile irket sermayesi birbirinden
ayr hesaplamalarn konusu haline gelmitir. fas ve borlar hukukundaki
gelimelerle iletmenin zararnn bireysel servetten tazmin edilmemesinin
ortaya kmas ile bu ayrma tam anlamyla hayata gemitir (Weber, 1978,
s. 379-380). Bylece i aklclam, keskin bir hesaplamann konusu haline
gelmitir (Weber, 2009b, s. 212).
Bu hesaplama ister istemez muhasebe sisteminde bir belirginleme
ihtiyacn ortaya karmtr. letmenin kar ve zararnn artk kamuyu
ilgilendirdii tzel kiilikte iktisadi bir eylemin neticelerinin ngrlebilir
hale gelmesi mhim bir konum kazanmtr. Bu ihtiyacn neticesinde ift
girili muhasebe sistemi ortaya kmtr (Weber, 1978, s. 161-162). Daha
nce Douda kullanlsa da bu muhasebe sistemi 16. yzyldan itibaren
gneyin ticaret kentlerinde yukarda bahsedilen kapitalist iletmeye monte
19 Weber ilk akademik almas olan Zur Geschichte der Handelsgesellschaften im Mit-
telalter balkl doktora tezinde ge Orta ada talyada ticari ortaklklarn douunu
incelemektedir (Weber, 2003b).
20 Weberin ilk defa Batda ortaya ktn dile getirdii bir ortaklk tr olarak Comen-
da esasen slam dnyasndan aktarlmtr. Bu konuda zellikle Abraham L. Udovitchin
aratrmalarnda (1962, 1970) ikna edici bulgular mevcuttur. Ayrca bk. izaka, 1999.
36 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
olarak modern aklc karakterini kazanmtr. Bylece iktisadi bir ilemin
neticesi olan kar ve zarar kolayca takip edilebilir hale gelmi, tccarlar yap-
tklar ilerin her bir kalemini aklc bir hesaba tabi tutabilmilerdir. Webere
gre sermaye muhasebesinin aklclatrlmas mutedil bir dzeyde tm
dnya medeniyetlerinde olsa da aklc bir kr zarar hesaplamas ve sermaye
muhasebesi modern Bat dnda hibir yerde gelimemitir (Weber, 2009b,
s. 209). Weberin aklc iletme modeli olarak sunduu anonim irketlerin
sadece Batda ortaya ktn, baka yerlerde aklc hesaplamaya tabi bir
tzel kiilik olarak irket yaplarnn olumadn ileri srmektedir. Ona
gre ehirlerdeki siyasi zerklik, aklc hukuk yapma, sermaye, giriim ve
emein serbestlemesi olmakszn bu tr tzel hukuki kiiliklerin ortaya
kmas zaten imknszdr. Dounun siyasi otoritesinin patrimonyal doas
bu tr gelimeleri daha domadan bomutur. ahsi servet ile sermaye ara-
snda bir ayrm ortaya kmam, giriimin serbestlememesi ile irketleme
gereklememitir (Weber, 2009b, s. 212-213).
Bu etkenler neticesinde sadece Batda bireysel servet irket sermayesine
dnmtr. Bunun arkasnda Webere gre iktisadi birikimin retim ve
ticarete bal olarak barl yollardan elde edilmesi vardr. Kapitalist birikim
iddet yoluyla deil iktisadi deiim iin gerekli olan frsatlarn kullanmyla
elde edilmektedir (Weber, 2009b, s. 208-209). Kapitalist birikim el koyma
veya zorbalk ile deil, piyasada rekabete dayal olarak elde edilmektedir.
Buna her eyden nce kapitalist isteklidir. Zira yukarda akland gibi
onun varl siyasi otoritenin bu tr bir el koyma imkannn kstlanmasna
baldr. Feodal glerin ve ehir lordunun kapitalist giriim zerindeki et-
kisinin azaltlmasn salayan siyasi ve hukuki zerklik kapitalizmin varolu
artn serbest rekabete balamtr. Weber bunun gelimenin koullarn
hazrlayan temel etken olduunu iddia etmektedir. Bylece kapitalistin
varln srdrebilmesi iin byme imknlar dorudan aklc hesaplama
ile geniletilen giriimden baka bir dayana kalmamtr. Bu da iin s-
relerinin ve tekniinin daimi gelimesine zemin oluturmutur. Birikimin
iddet yoluyla elde edildii despotik Dou toplumlarnda ise dolaysyla bu
tr bir aklc birikim imkn ortaya kmamtr.
Btn bu gelimeleri tamamlayan etken ise aklc brokrasinin ortaya
kmas olmutur. Webere gre ada brokrasinin aklc doas ilemlerin
nceden belirlenmi kural ve kaidelere bal bir biimde gerekletirilmesine
dayaldr. Aynen kanunlarn uygulanmasna dayal aklc hukuk sisteminin
ortaya kmasnda olduu gibi ada brokrasi de kendisini siyasi otorite
37 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
karsnda gvenceye almak isteyen burjuvazinin talepleriyle ilintilidir.
Bylece kurallar uygulamakla ykml srekli denetlenen bir brokratik
sistem ortaya kmtr. Bir ynetim biimi olarak aklc brokrasi sadece
devletle ilintili deildir. Ayn zamanda modern iletme sistemi iin de ha-
yati nemi haizdir. Tzel birer kiilik olarak ortaya kan iletmelerde de
ilerin ve ilemlerin kurallara balanmas organizasyonun ve ynetimin
aklc bir hal almasn salamtr. Bylece brokratik teknik iin formel
aralarn geliimi gereklemitir. Bu tr brokratik mekanizma kraln ahsi
otoritesini ve ynetimini temsil eden patrimonyal brokrasi ile taban tabana
zttr. Her ne kadar in de brokratik ynetim aklc aralar gelitirmise
de hayatn dier alanlarnn aklclamamas sebebiyle ynetimin aklc bir
temele kavumasn salayamamtr. ada brokrasi greve dayal bir
brokratik konumu vurgulayarak srecin kiilerden bamszlatrlarak
kurallara dayal hale getirilmesini salarken patrimonyal brokrasi krala
ahsi sadakat temelli olmas hasebiyle kiiler baml olmakta, kurallarn
genel geerlii ortaya kamamaktadr. Bu brokratik sistemin btnlk-
l bir karakter kazanmas modern devletin gelimesi ile gereklemitir.
Profesyonel ynetim, uzmanlam memurluk ve szlemeye dayanan
vatandalk sistemiyle modern devlet, kapitalizm iin gerekli olan formel
koullarn tam olarak ortaya kmasn salamtr (Weber, 1978, s. 1192-
1193, s.313-314 ve s.338).
Sonu: Uygarlk Tarihi Olarak Kapitalizm Incelemesi
ktisat sosyolojisinin kurucusu olan Weber, Almanyann zel problemle-
rinden hareketle giderek genileyen bir ilgiyle modernitenin geliimini kapi-
talizm tarihi erevesinde ele almtr. nce tekil vakalar zerinden yapt
iktisadn toplumsal karakterine dair almalar, daha sonra Almanyann ge
kapitalistlemesinden doan sorunlara ynelmi ve nihayetinde modernitenin
dnya tarihsel bir aklamas ile neticelenmitir. Bu ilgi genilemesi Weberin
Alman toplumunun gelecei ile modernitenin geleceini birbiriyle ilintili bir
ekilde ele almaya balamas ile ilikilidir. zellikle 20. yzyln bandan
itibaren gelien modernite eletirileri karsnda Weber, onun biricikliini
ve benzersizliini gstermeye soyunmutur. Modern toplumun doasna dair
dnen 19. yzyldaki ncllerinde olduu gibi Weber de moderniteye dair
aklamalarn Bat uygarlnn zel geliimi temas etrafnda kurmutur.
sel gelime teorileri olarak adlandrlabilecek olan bu yaklamlara gre
modernite Bat uygarlnn sahip olduu bir dizi zgn koul ve zellie
38 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
dayanarak gelimitir. Weberin dilinde Avrupann kendi gbek ban
kendisinin kesmesi olarak ifadesini bulan bu dnce modernitenin geriye
doru bir bakla aklanmasn meydana karmtr.
Modernitenin biricikletirilmesi, Bat uygarlna mahsus klnmas iin
Weber uygarlklar arasndaki byk tarihsel karlatrmalara zel bir nem
vermitir. Bunun iin byk dnya dinlerinin iktisadi etii erevesinde
bu uygarlklarn dini, siyasi, sosyal ve iktisadi yaplarn her dzeyde kar-
latrmaya girimitir. Dnemin ciddi bir biimde eitlenen arkiyat
kaynaklarndan da beslenerek Dou uygarlklarn kapitalizmin aklamas
balamnda ina ettii teorik modele eklemlemeye almtr. Kendisinden
sonraki modernite tartmalarna ekil ve yn veren bu geni apl proje
ile Weber, tm dnya tarihini kapitalizmin gelimesi veya gelimemesi
ekseninde ele almtr.
Bu erevede Weberin anahtar kavram aklclamadr. Weber aklcla-
may temelde dinin bysel karakterinden arndrlmas olarak grmektedir.
Bu bakmdan insann selamet araynn bu dnyasal etkenlere balanmas
aklclamada ana noktadr. Bu balamda insann selamete ermede kendi
aba ve eylemlerini merkeze almas sadece Batda ortaya kmtr. Bu tr
etkenler ya Asya dinlerinde olduu gibi doa ile btnleik yaamdan dolay
dinin bysel karakterini kaybetmemesi ve mistiklemesi ile ya da slam da
olduu gibi siyasal koullarn dntrmesi ile Douda ortaya kmamtr.
nsann selametinin dorudan ve sadece bu dnyadaki eylemlerine balan-
mas her trl eylemin hesaplamann konusu haline gelmesinde nemli bir
noktadr. Bu bakmdan aklclamann tarihsel seyrini inceleyerek Weber
modernitenin ortaya kn kapitalist ruhun geliimi ile aklamtr. Bu
balamda Webere gre alma ve ie dair bakn zihniyeti yanstmak
bakmndan zel bir nemi vardr. Zira Batdaki zihniyet dnmn
temsil eden Protestanlk bunu almaya ynelik tutumlar radikal bir biim-
de dntrerek gerekletirmitir. Weber kapitalizmin geliimini Avrupa
tarihinde olumu olan bir dizi zel artn Protestan ahlak ile ekillenen
kapitalist ruh tarafndan bir araya getirilmesi ile aklamaktadr. Tarihsel
olarak ehirlerin ortaya kmas ve hukukun aklclamas ile altyaps
oluan gelimeler daha sonra aklc iletme modelinin ve i tekniklerinin
ortaya kmas ile nihayetlenmitir. Bunun sonucu tm yaam alanlarnda
aklclamann zirveye ulamas ve modernitenin domasdr.
Weber bu noktadan hareketle Batda ortaya kan gelimelerin niin
baka yerlerde ortaya kmad sorusuna ynelir. Bat dnda kapitalizmin
39 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
geliimini engelleyen zel koullarn mahede edilmesi ile derinleen bu
ynelim Weberin iktisat sosyolojisinin bir uygarlk tarihine dnmesinde
temel hareket noktasn tekil etmektedir. Weber kapitalizmin tarihini ev-
renselletirerek btn uygarlklarn geliimini aklamada temel bir referans
noktasna dntrmektedir. Bylece uygarlk tarihini btncl bir biimde
aklayacak bir anahtara ulamaya niyetlenen Weber, Bat uygarlnn
en bandan beri izledii yolu dierlerinden ayrtrmaya zel bir nem
vermitir. Yukarda bahsedildii gibi btncl bir Bat tarihi aklamas
araynn ortaya kt bu dnemde modern kapitalizmi Antik Yunan ve
Roma dnyasyla, Batl dini inann eitli biimlerine balamak meseleye
uygarlk dzeyinde bir yaklam gelitirebilmek iin gereklidir.
KAYNAKA
Bendix, R. (1945), Bureaucracy and the Problem of Power, Public
Administration Review, 5(1), 194-209.
Bendix, R. (1947), Bureaucracy: The Problem and Its Setting, American
Sociological Review, 12(5), 493-507.
Cox, O.C. (1950), Max Weber on Social Stratifcation: A Critique,
American Sociological Review, XV(2), 223-227.
izaka, M. (1999), slam Dnyasnda ve Batda Ortaklklar Tarihi,
ev. ehnaz Laykel, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yay.
Freund, J. (1968), The Sociology of Max Weber. New York, Pantheon
Books.
Gane, N. (2002), Max Weber and Postmodern Theory: Rationalization
Versus Re-Enchantment, Houndmills, Palgrave.
Giddens, A. (2000), Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori: Toplumsal
Dncenin Klasik ve ada Temsilcileriyle Hesaplamalar, ev. Tuncay
Birkan, stanbul, Metis Yay.
Goldhammer, H. ve E. Shils, (1939), Types of Power and Status, The
American Journal of Sociology, 45(2), 171-182.
Honigsheim, P. (1946), Max Weber as Rural Sociologist, Rural Soci-
ology, 11(3), 208-218.
Honigsheim, P. (2000), The Unknown Max Weber, Ed.. Alan Sica, New
Brunswick, Transaction Publishers.
40 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
Hughes, H.S. (1985), Toplum ve Bilin: Avrupada Toplumsal Dncenin
ekillenii (1890-1930), ev. Gzin zkan, stanbul, Metis Yay.
King, R. (1999) Orientalism and Religion: Postcolonial Theory, India
and the Mystic East, London & New York, Routledge.
Manasse, E.M. (1947), Max Weber on Race, Social Research, 14,
191-221.
Mayer, J.P. (1944), Max Weber and German Politics, a Study in Political
Sociology, London, Faber and Faber.
Mommsen, W.J. (1989), The Political and Social Theory of Max Weber:
Collected Essays, Chicago: University of Chicago Press.
Mommsen, W.J. (1990), Max Weber and German Politics, 1890-1920,
Tr. Michael Steinberg, Chicago: University of Chicago Press.
Parsons, T. (1928), Capitalism in Recent German Literature: Sombart
and Weber, The Journal of Political Economy, 36(6), 641-661.
Parsons, T. (1929) Capitalism in Recent German Literature: Sombart
and Weber-Concluded, The Journal of Political Economy, 37(1) 31-51.
Parsons, T. (1968) The Structure of Social Action: A Study in Social
Theory With Special Reference to a Group of Recent European Writers, 2
vols., New York, Free Press.
Parsons, T. (1992) [1930], Translators Preface, Max Weber, The
Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism iinde, Tr. Talcott Parsons,
London and New York, Routledge, xxv-xxvii
Parsons, T. (2003) [1958], Preface to New Edition, Max Weber, The
Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism iinde, Tr. Talcott Parsons,
Mineola, Dover Publication, xiii-xvii.
Schluchter, W. (1979), The Paradox of Rationalization: On the Rela-
tion of Ethics and World, Ed. Guenther Roth and Wolfgang Schluchter,
Max Webers Vision of History: Ethics and Methods, Berkeley, University
of California Press, 11-64.
Turner, S.P. & Regis A. Factor, (1983), Max Weber and the Dispute
Over Reason and Value: A Study in Philosophy, Ethics, and Politics, Lon-
don, Routledge & Kegan Paul.
Udovitch, A.L. (1962), At the Origins of the Western Commenda: Islam,
Israel, Byzantium?, Speculum, 37(2), 198-207.
Udovitch, A.L. (1970), Partnership and Proft in Medieval Islam,
41 Sosyoloji Konferanslar, No: 45 (2012-1) / 19-42
Princeton, Princeton University Press.
von Below, G. (1925), Der Deutsche Staat des Mittelalters: Eine
grundlegung der deuschen Verfassunfgsgeschichte, Vol. 1, 2. Aufage, Le-
ipzig, Verlag von Quelle & Meyer.
Weber, M. (1975), Max Weber: A Biography, Tr. Harry Zohn, New
York, John Wiley and Sons Inc.
Weber, M. (1924), Agrarverhltnisse im Altertum Gesammelte Aufsatze
zur Sozial-und Wirtschaftsgeschichte (GAzSuW), Hrsg. v. Marianne Weber,
Tbingen: Mohr-Siebeck, S. 1-288.
Weber, M. (1946a), Religious Rejections of the World and Their Di-
rections, Ed. & Tr. C. Wright Mills ve Hans Heinrich Gerth, From Max
Weber: Essays in Sociology, New York, Oxford University Press, 323-
363.
Weber, M. (1946b), The Social Psychology of the World Religions,
Ed. & Tr. C. Wright Mills ve Hans Heinrich Gerth, From Max Weber: Es-
says in Sociology, New York, Oxford University Press, 267-301.
Weber, M. (1949), Objectivity in Social Sciences and Social Policy, Ed.
& Tr. Edward Shills ve Henry Finch, The Methodology of Social Sciences,
New York, Free Press, 49-112.
Weber, M. (1967), The Religion of India: The Sociology of Hinduism
and Budism, Ed. & Tr. Hans Heinrich Gerth ve Don Martindale, New
York, Free Press.
Weber, M. (1968), The Religion of China: Confucianism and Taoism,
Ed. & Tr. Hans H. Gerth, New York: Free Press.
Weber, M. (1978), Economy and Society: An Outline of Interpretive
Sociology, Ed. Guenther Roth ve Claus Wittich, University of California
Press.
Weber, M. (1979), Developmental Tendencies in the Situation of East
Elbian Rural Labourers, Economy and Society, Vol. 8, pp. 172-205.
Weber, M. (1988), The Agrarian Sociology of Ancient Civilizations,
ev. Richard I. Frank, London, Verso Books.
Weber, M. (1992) [1930], The Protestant Ethic and the Spirit of Capi-
talism, Tr. Talcott Parsons, London and New York, Routledge, xxv-xxvii
Weber, M. (2003a), General Economic History, Tr. Frank H. Knight,
Mineola, Dover Publication.
42 Weberin ktisat Sosyolojisi: Uygarl Anlamann Anahtar Olarak ktisadi Zihniyet / Ltfi SUNAR
Weber, M. (2003b), The History of Commercial Partnerships in the
Middle Ages, Tr. Lutz Kaelber, Lanham, Rowman & Littlefeld Publis-
hers.
Weber, M. (2008), Roman Agrarian History: In Its Relation to Roman
Public & Civil Law, Tr. Richard I. Frank, Claremont, Regina Books.
Weber, M. (2009a), The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism
with Other Writings on the Rise of the West, 4th ed., Ed. & Tr. Stephen
Kalberg, New York, Oxford University Press.
Weber, M. (2009b), Prefatory Remarks to Collected Essays in the So-
ciology of Religion [Vorbemerkung], The Protestant Ethic and the Spirit
of Capitalism with Other Writings on the Rise of the West 4th ed. iinde,
Ed. & Tr. Stephen Kalberg, New York, Oxford University Press, 205-220.