187

Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
zet
kisi de Trk devleti olmalarna ramen Altn Orda ile Osmanl Devletini zellikle tarih ve
kltrel nedenlerden dolay mttefik olarak nitelendirmek mmkn deildir. Bununla birlikte her
iki lkeyi de tehdit eden Aksak Timur faktr, bu iki devletin yaknlamasna, hatta dnemin dier
blgesel gleriyle birlikte Timur kart bir ittifak kurmalarna neden olmutur. Ancak, ittifakn ge
kurulmas, ittifak taraftarlarnn Timurdan gelen tehlikeyi kmsemeleri ve Timurun akll politi-
kalar, ittifak baarszla mahkum etmitir. Neticede iki lke de Timur tarafndan malup edilmi-
tir. Altn Ordada Timurun darbesinin yan sra taht kavgalarnn da balamas, hanl paralanma
srecine itmitir. Bundan sonraki srete Altn Orda ile Osmanl hkmdarlarnn birbirleriyle ya-
ztklar bilinmektedir. Hatta Altn Orda Han Ahmedin Fatih Sultan Mehmede gnderdii bitikte
Altn Ordann zellikle Rus tehlikesi karsnda Osmanlnn tabiiyetine girmeye hazr olduunu
bildirmiti. Ancak Osmanl Devletinin Krm Hanl hari Altn Orda ve dier miraslar ile fazla
mnasebetlerde bulunmamas, sz konusu hanlklarn Ruslar tarafndan ele geirilmesini kolaylatr-
mtr. Rusyann bymesi ve genilemesi ise ileride Osmanl iin byk sorunlara yol amtr.
Anahtar Kelimeler: Altn Orda, Osmanl, Timur, Rusya, Krm Hanl, Kazan.
Abstract
Although both are Turkic states, it is impossible to feature the Golden Horde and the Ottoman
State as allies especially in historical and culturel aspects. Nonetheless the threat of Aksak Timur made
two states become close and they made an alliance between themselves and with other regional powers
against this coercion. But being late to make an alliance, the despising of the danger by the block of
alliances and the rational policies of Timur made the alliance unsuccessful. Consequently two states
were defeated by Timur. Timurs shock and the struggle for the throne let the state to the collapse. It is
known that Golden Horde and Ottoman rulers were hold correspondence after this period. Moreover
in his Bitik which Ahmed Khan the ruler of Golden Horde send to Fatih Sultan Mehmed it was men-
tioned that he is ready to accept the regency of the Ottoman state against the Russian danger. But
the lack of relations between the Ottoman State and the Golden Horde and her legatees -except the
Crimean Khanate- simplified the Russian rule over these Khanates. Later on the growth and expansion
of Russia caused problems for Ottoman State.
Key Words: The Golden Horde, Ottoman, Timur, Russia, Crimean Khanate, Kazan.
Altn Orda-Osmanl Mnasebetleri
The Relation between Golden Horde and Ottoman State
lyas Kamalov
*
- lknur Mirgaliyev
**
* Dr., ASAM Rusya Uzman. Ilyaskamal78@mail.ru.
** Dr., Tataristan limler Akademisi . Mercani Tarih Enstits Altn Orda Aratrmalar Bakan.
l y a s K a ma l o v - l k n u r Mi r g a l i y e v
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
188
Altn Orda Devleti ile Osmanl mparatorluunu, Ortaan en byk iki
devleti olarak nitelendirmek mmkndr. Osmanlnn gelimeye yz tuttuu
bir dnemde Altn Orda Devleti artk tarih sahnesinden ekilmeye balamt.
Altn Orda Devleti tarih sahnesinden ekilirken de yerini adeta Osmanlya
brakyordu. Osmanl ncesi Altn Orda askerlerinin Bizans ve Balkanlar zeri-
ne seferlerde bulunmalar ve bu corafyadaki devletlere hkimiyetlerini kabul
ettirmeleri, Osmanlnn sonraki tarihlerde buraya yapaca seferleri kolayla-
trmtr.
Ayn dnemde ve ok yakn bir corafyada iki byk lkenin yer alma-
snn tarih srecine aykr olduu dnldnde iki lke arasndaki iliki-
lerin gergin olmas gerekirdi. Osmanlnn yaylmasn Altn Orda, bata Dou
Avrupa corafyas olmak zere kendi kar alanlarna mdahale olarak algla-
mtr. Bununla birlikte Altn Orda ile Osmanlnn yan sra Timur gibi n-
c bir gcn de hkimiyet iddiasnda bulunmas, Altn Orda ile Osmanly
ksa sreliine de olsa mttefik yapmtr. Bu ittifak ve sonularn anlat-
maya gemeden nce ksaca Altn Orda-Osmanl ilikilerine dair almalara
deinmekte fayda vardr. Altn Orda-Osmanl ilikilerini konu eden mstekil
bir alma yoktur. Ancak Osmanlnn ortaan dier lkeleriyle ilikilerini
konu eden almalarda ksa da olsa Altn Orda ile mnasebetlerine de de-
inilmitir. . V. Zaytsevin Mejdu Moskvoy i Stambulom: Djuidskiye Gosudarstva,
Moskva i Osmanskaya mperiya (Moskova ile stanbul Arasnda: Cuci Uluslar, Moskova
ve Osmanl mparatorluu) adl kitab
1
bu tr almalarn banda gelmektedir.
Yine Osmanskaya mperiya i Stran Tsentralynoy, Vostonoy i Yugo-Vostonoy Yevrop
v XV-XVI Vekah (XV-XVI Yzyllarda Osmanl mparatorluu ve Orta, Dou ve Gney-
Dou Avrupa lkeleri) adl derleme kitap,
2
ksa da olsa Altn Orda-Osmanl ili-
kilerine dair bilgiler iermektedir. D. E. Eremeyev ile M. S. Meyer storiya Turt-
siyi v Sredniye Veka i Novoye Vremya (Ortaa ve Gnmzde Trk Tarihi) adl ortak
almalarnda
3
da Osmanlnn Bat Avrupa ve Rusya ile ilikilerine byk
nem vermekte, Krm ve Kazan hanlklar ile ilgili ksa da olsa bilgi vermekte-
dirler. Yine M. A. Gasratyan, S. F. Orenikov ve Y. A. Petrosyann Oerki storiyi
Turtsiyi adl almalarnda
4
da makalemizin konusuyla ilgili baz deerlendir-
meler mevcuttur. Altn Orda-Osmanl ilikileri S. Petersburglu tarihi A. P.
Grigoryevin de makalesine konu olmutur. Grigoryeve gre, 29 Mays 1453
tarihinde stanbulun fethiyle daha XIV. yzylda balayan Osmanl-Altn
Orda ilikileri yeni bir boyut kazanmtr.
5
1 . V. Zaytsev, Mejdu Moskvoy i Stambulom: Djuidskiye Gosudarstva, Moskva i Osmanskaya mperiya
(Naalo XV Pervaya Polovina XVI Vekov), Moskova 2004.
2 Osmanskaya mperiya i Stran Tsentralynoy, Vostonoy i Yugo-Vostonoy Yevrop v XV-XVI Vekah, Mos-
kova 1984.
3 D. E. Eremeyev M. S. Meyer, storiya Turtsiyi v Sredniye Veka i Novoye Vremya, Moskova 1992.
4 M. A. Gasratyan-S. F. Orekova-Y. A. Petrosyan, Oerki storiyi Turtsiyi, Moskova 1983.
5 A. P. Grigoryev, Vremya Napisaniya Yarlka Ahmata, storiografiya i stonikovedeniye storiyi Stran
Aziyi i Afriki, X, Leningrad 1987, s. 52.
Altn Orda-Osmanl Mnasebetleri
189
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
Gnmzde ise Rus tarih biliminde daha nce Osmanl-Moskova-Orda
ilikilerine dair hkim olan grler deimeye balamtr. Osmanlnn Tatar
hanlklarna fazla ilgi duyduu ve bu hanlklarn (Krm hari) kaderinin belir-
lenmesinde aktif rol oynadna dair gr ile Osmanlnn Rusya ve dil Boyu
halklarna kar izledii agressif politika gtt dncesine artk pheyle
baklmaktadr. Her ne kadar Osmanlnn blgeye olan ilgisi inkr edilmese
de, Osmanlnn Dou Avrupadaki siyasetine daha temkinli yaklalmaktadr.
rnein lya Zaytsev, XVI. yzyln sonuna kadar Osmanl mparatorluunun
Krm Hanlnn kuzeyinde kalan blgelerle ciddi bir ekilde ilgilenmediini
yazmaktadr.
6
Altn Orda-Osmanl ilikilerinin seyri de Zaytsevin bu gr-
n dorulamaktadr.
Yukarda da belirttiimiz gibi, her ne kadar kaynaklarda konuyla ilgili
bilgi mevcut olmasa da bu ilikilerin balangta dosta olduunu tahmin
etmek mmkndr. Bunu birka hususla izah etmek mmkndr. En bata
her iki lke de, slam lkesiydi. Osmanl devletinin ideolojisinin temelinde
slam yayma politikas yatmaktayd. Yine Altn Orda hanlarnn, uzun sre
payen kalan ve Hristiyanlar koruyan dmanlar lhanllarn topraklarnda
Mslman bir lkenin kuruluundan memnun kalmalar gerekirdi. Gr-
mz dorulayan bir baka husus ise, Altn Ordann Seluklular ile dostane
ilikilerde bulunmasdr. Nitekim Berke Hann Seluklu Sultan II. zzeddini
Bizans esaretinden kurtard bilinmektedir.
7
XIV. yzyln sonlarnda lhanl-
larn ortadan kalkt ve Osmanlnn Anadolunun hkimi haline geldii bir
dnemde ilikilerde bir deiiklik olmamtr. Zira, bu dnemde Aksak Timur
gibi ortak dman ortaya kyor ve Altn Orda ile Osmanl bu dmana kar
birlikte hareket etmeye karar veriyorlar. Altn Orda ile Osmanl arasndaki ili-
kilere dair kaynaklardaki bilgiler de daha ok bu ittifak ile ilgilidir.
Altn Orda Han Toktam (1379-1397) kendisinden nce Altn Ordada
yaklak 20 yl sren karklk dnemine son vererek lkede hkimiyeti ele
geirmitir.
8
Ancak Timur ile amansz bir mcadeleye girimesi, onu Timura
kar eitli ittifaklar kurmaya ynelik planlar yapmaya mecbur etmitir. Tatar
tarihileri M. Safargaliyev ile . Mirgaliyev, Toktamn araynn bir ynnn
Osmanl ile ittifak olduunu yazmaktadrlar.
9
Yine A. N. Kurat da Altn Orda
6 . V. Zaytsev, Mejdu Moskvoy i Stambulom: Djuidskiye Gosudarstva, Moskva i Osmanskaya mperiya
(Naalo XV Pervaya Polovina XVI Vekov), s. 205.
7 bni Bibinin Farsa Muhtasar Seluknamesinden Anadolu Seluklu Devleti Tarihi, ev. N. Gencos-
man, Uzluk Basmevi, Ankara 1941, s. 268; Aksaray, Msmeretl-Ahbr, Msmeretl-ahbr ve
musyeretul-ahyr, ev. M. ztrk, TTK, Ankara 2000, s. 56-57.
8 Altn Ordada karklk ve Toktam Hann hkimiyeti ele geirmesi hakknda daha geni bilgi
iin bkz. . Kamalov, Toktam Han ve Altn Ordann Paralanmasndaki lk Admlar, Avrasya
Fatihi Tatarlar, Kakns Yaynlar, stanbul 2007, s. 103-106.
9 M. G. Safargaliyev, Raspad Zolotoy Ord, Saransk 1960, s. 418; . M. Mirgaleyev, Problema Anti-
timurovskoo Soyuza Zolotoy Ord, Osmanskoy mperiyi i Mamlkov v Arabskoy i Turetskoy
storiografiyi, Obestvo, Gosudarstvo, Linosty: Problem Vzayimodeystviya v Usloviyah Rnonoy Ekono-
miki. Material VII Mejvuzovskoy Nauno-Praktieskoy Konferentsiyi (27-28 Nisan 2006), II, Kazan 2006,
s. 50-53.
l y a s K a ma l o v - l k n u r Mi r g a l i y e v
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
190
ile Osmanlnn yaknlamasnda Timur faktrnn nemli rol oynadn, an-
cak ne Toktam Hann ne de Sultan Bayezidin Aksak Timurun kendileri iin
arz ettii tehlikeyi tam anlamyla anladklarn ve bundan dolay her biri tek
bana hareket ederek Timur tehlikesini uzaklatrabileceklerini dndkle-
rini yazmaktadr.
10
Bununla birlikte Toktamn asl destei Msrda arad phesizdir.
Dier Altn Orda hanlar lhanllara kar mcadelede
11
Msr ile nasl ibirlii
yaptlarsa,
12
Toktam da Timura kar Msrn desteini arkasna almaya a-
lmtr. Memlklu tarihisi Tagri Berd, 1394 ylnda Msr Sultan ez-Zahir
Berkkun Dmakda Bayezid ve Sivas hkmdar Ahmed Burhaneddnin el-
ilerini kabul ettiini yazmtr.
13
Ayn anda Toktamn elileri de Sultandan
kabul grmtr.
14
Bu bilgilere dayanarak Toktam ile Bayezidn temsilcile-
rinin ilk resm grmelerini Austos 1394te Dmakda gerekletirdikleri
ihtimali olsa da, kaynaklarda bu grmenin ieriiyle ilgili bilgi bulunma-
maktadr. Ancak dnemin koullar sz konusu lkeler arasnda bir koalisyo-
nun mevcudiyetine kesin bir ekilde iaret etmektedir. Timurun yaylmaclk
politikas en ok Osmanl, Altn Orda ve Memlklerin karlarn tehdit edi-
yordu. Yine bu yaylmacla ciddi bir ekilde ancak Altn Orda, Osmanl ve
Memlkler kar koyacak gce sahiptiler. Osmanl mparatorluu ve Memlk-
lerin, Altn Ordann eskiden beri dostu olduklar da bilinmektedir. Toktam
Hann Anadoluda ok popler olduu ve gaddar Timura kar mcadele
veren kahraman olarak tannd da kaynaklarda belirtilmitir. Hatta Sivas
emiri Ahmed Burhaneddn, Toktam ile Aksak Timurun mcadelesine dair
iir kaleme almtr.
15
Btn bunlarn yan sra taraflarn hareketlerini koor-
10 A. N. Kurat, IV-XVIII Yzyllarnda Karadeniz Kysndaki Trk Kavimleri ve Devletleri, TTK, Ankara
1972, s. 139.
11 Altn Orda lhanl mnasebetleri iin bkz. . Kamalov, Moollarn Kafkasya Politikas, Kakns
Yaynlar, stanbul 2003; ayn yazar, Otnoeniya Zolotoy Ord s Hulaguidami, Kazan 2007.
12 Altn Orda-Msr ilikileri iin bkz. S. Zakirov, Diplomatieskiye Otnoeniya Zolotoy Ord s Egiptom
v XII-XIV vv., Moskova 1966; G. Vernadskiy, Mikhail Paleolog Devrinde Altnordu, Msr ve
Bizans Devletleri Mtekabil Mnasebetleri, lk Halkevleri Dergisi, XII/72, ubat 1939, s. 525-
534.
13 . V. Zaytsev, Pisymo Zolotoordnskoo Hana Ulug-Muhammeda Osmanskomu Sultanu Mu-
radu II: Osmanskaya mperiya, Zolotoya Orda I Gosudarstva Vostonoy Yevrop v Kontse XIV-
Pervoy Treti XV Veka, Blleteny Hungaro-Rossica, Moskova 2002, s. 109.
14 Takid-dn Ebu-Bekir Ali el-Esad, z Letopisi bn ohba el-Esad, Zolotaya Orda v stonikah, I,
Sbornik Materialov Otnoyaihsya k storiyi Zolotoy Ord v Perevodah V. G. Tiesenhausena, Moskova 2003,
s. 201; bn Hacer el-Eskalan, z Letopisi bn Hacer el-Eskalani, Zolotaya Orda v stonikah, I, s.
203; Bedreddn el-Ayn, z Letopisi el-Ayn, Zolotaya Orda v stonikah, I, s. 233; S. Zakirov, Dip-
lomatieskiye Otnoeniya Zolotoy Ord s Yegiptom, Moskova 1966, s. 95-96; Cneyt Kanat, Memlk
Kaynaklarndaki Osmanl majnn Deiim Sreci, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXI/I, Temmuz
2006, s. 124.
15 P. M. Melioranskiy, Otrvki iz Divana Ahmeda Burhaneddina Sivasskoo, S. Petersburg 1885, s. 15.
Altn Orda-Osmanl Mnasebetleri
191
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
dine ettiklerini
16
gz nnde bulundurursak, taraflar arasnda koalisyondan
bahsetmek mmkndr. Nitekim Timurun dmanlarnn kendi aralarndaki
grmeler hakknda bn Dukmak, bnl-Furat, el-Kalkaandi, el-Makrizi, el-
Asad, el-Askalani ve el-Ayn
17
gibi Arap kaynaklar bilgi vermektedirler. Yine
bn Tagriberdi ile emseddin bn Ayas
18
Osmanl, Altn Orda ve Memlklerin
Timura kar ortak asker birlik kurmak istediklerini yazmaktadrlar. Yine Ti-
mur kart koalisyonun mevcudiyetinden, Tatar hanlarnn Osmanl sultanla-
rna yazdklar mektuplar da bahsetmektedir.
19

Bununla birlikte lke arasndaki grmeler ancak 1394 ylnda ba-
lamtr ki, bu tarihte Timur, kendi topraklarn sz konusu lkelerin snrla-
rna kadar geniletmeyi baarmt. Yine Timur, bir taraftan bu koalisyonun
nne gemek iin sz konusu lkelerle grmeler yaparken,
20
dier taraf-
tan da asker hareketlerini devam ettiriyordu. Nitekim Altn Orda, Osmanl ve
Memlkler arasnda grmelerin yapld bir dnemde, Timur Altn Orda
birliklerini malup etmiti.
21
Timurun bu darbesi neticesinde Altn Ordann
uluslararas arenadaki konumu zayflad gibi, Timur kart koalisyon da fa-
aliyete gemeden dalm oldu.
Timur kart koalisyonun bir sonu alamamasnn bir baka nedeni,
koalisyon yeleri arasnda gvenin olmamasdr. Sz konusu ittifak kurulma-
dan nce Osmanl ile Memlkler, Ahmed Burhaneddin ile mcadele ettik-
lerinden dolay, kendisine fazla gvenmiyorlard.
22
Toktamn Timura ye-
nilmesinden sonraki srete ise uluslar aras konjonktr o kadar deimitir
ki, koalisyon yeleri, rakip haline gelmilerdir. 1394te Ahmed Burhaneddn,
Kayseri valisi eyh Meyyedi ldrnce, Kara Ylk Osman ile aras al-
m, hatta 1398de Kara Ylk Osman, Ahmed Burhaneddni ldrmtr.
Bu vaka, sadece Timurun deil, Yldrm Bayezidin de iine yaramtr. Zira
Bayezid, Anadolunun siyas birliini salama srecinde en byk rakibinden
kurtulmutur.
23
Osmanlnn gerek Anadoluya hkim olmas gerekse de Altn
16 bn Tagriberd, Timur kart oluturulan koalisyona Tatar Han Toktam, Osmanl Sultan
Bayezid, Memlk Sultan Berkuk, Sivas emiri Ahmed Burhaneddin, Karakoyunlu Kara Yusuf,
Celairi, Mardin ve Trkmen emirleri dahil olduklarn yazmaktadr. Bkz. . M. Mirgaleyev, Poli-
tieskaya storiya Zolotoy Ord Perioda Pravleniya Toktam-Hana, s. 128-129.
17 V. G. Tiesenhausen, Sbornik Materialov, Otnosyaihsya k storiyi Zolotoy Ord, I, S. Petersburg 1884,
s. 329, 363, 448, 453, 531.
18 Abu L-Mahasin ibn Taghri Birdi. History of Egypt 1382-1469 A.D., I, Translated from the Arabic
annals of Abu L-Mahasin ibn Taghri Birdi by W.Popper, Berkley-Los Angeles 1954, s. 149.
19 A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve
Bitikler, DTCDF Yaynlar, stanbul 1940, s. 14; Melek zyetgin, Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahas-
na Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp ncelemesi, Ankara 1996, s. 139.
20 . M. Mirgaleyev, Politieskaya storiya Zolotoy Ord Perioda Pravleniya Toktam Hana, s. 129.
21 erefddin Ali Yezd, Zafername, nr. A. Urunbayev, Takent 1972, s. 272 b- 274 b.
22 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, TTK, Ankara 1988, s. 304.
23 . Tok, XIV. Yzylda Timura Kar Orta Douda ttifak Teebbs, TDA, S. 174, Haziran
2008, s. 180-181.
l y a s K a ma l o v - l k n u r Mi r g a l i y e v
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
192
Ordann zayflamasyla Balkanlar bata olmak zere Avrupada Altn Ordann
yerini almas
24
hi phesiz Memlklerin houna gitmemi ve iki lke arasn-
daki iliki, gergin bir hal almtr. Bu husus hi phesiz Timurun iine yara-
m ve Timur, Altn Ordadan sonra Bayezidi de malup etmeyi baarmtr.
Toktamn 1395te, Beyazdn ise 1402 ylnda malup olmalar her iki
lkeyi de derinden etkilemitir. Dolaysyla Altn Orda ile Osmanl kendi so-
runlar ile kar karya iken, iki lke arasndaki mnasebetlerden bahsetmek
mmkn deildir. Bununla birlikte Timurun saray tarihilerinden Nizamddin
am, Timur tarafndan Vorsklada malup edilen Emir Aktau bakanlndaki
Altn Orda birliinin Dniyeperin aa blgelerine katklarn yazmaktadr.
25

Byk ihtimalle 1398 ylnda Osmanlnn Tunadaki topraklarna gelen Aktau,
Bayezid ile grmtr. Bunun neticesinde gmenler Tunann gneyi ile
Balkanlarda yerletirilmilerdir. Ancak, ok gemeden Bayezid fikrini dei-
tirmi ve Tatar ileri gelenlerini kltan geirmitir. Sa kalanlar ise Edirne
civarna yerletirilmilerdir.
26
1396 ylnda Timur ekildikten sonra, Altn Ordada hkimiyet mcade-
lesi veren iki siyas grup n plana kt. lk grubun banda Edigey Mirza var-
ken, ikinci grubu da Toktamn taraftarlar oluturuyordu. Her iki grup da ayr
devlet kurmaya teebbs etmeden lkenin birlii iin alyorlard. Hann
bata olduu gl merkez devlet eklini savunan Toktamn oullar, Edi-
gey ve itaatindeki feodaller iin tehlike arz ediyordu. Neticede Toktamn
neredeyse btn oullar dmanlaryla mcadelede hayatn kaybetmitir.
Taraflardan biri Altn Ordann kaplad btn corafyada hkimiyetini sa-
layabilseydi, bu mcadeleyi takip eden yklma sreci olmayabilirdi. Bir trl
bara yanamayan taraflarn bu mcadelesi Cuci Ulusunun yklmasna ve
yerine bamsz hanlklarn olumasna neden oldu.
Toktam Handan sonra Altn Orda Devleti yeni bir fetret devrine girse
de, Altn Orda daha yaklak bir asr boyunca varln srdrd. Bu srete
Altn Orda hanlarnn Osmanl sultanlaryla yaztklar bilinmektedir. Kazan
Hanlnn ilk han olarak kabul edilen Altn Ordann son hanlarndan Ulu-
Muhammed, Osmanl Sultan II. Murada elilik heyetiyle birlikte bir bitik
27

24 . Kamalov, Altn Orda-Bulgar Knezlii Mnasebetleri, Rumeli Kltr, S. 19, Yaz 2008, s. 36-
43.
25 Nizamddin m, Zafernme, Farsadan ev. N. Lugal, TTK, Ankara 1987, s. 196.
26 A. Decei, Establissement de Aktav de la Horde dOr dans lEmpire Ottoman, au temps de
Yldrm Bayezid, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Z. V. Toana Armaan, stanbul 1950, s. 77-92.
27 Orhun abidelerinde de bitig eklinde kullanlr bitik tabiri, yaz, mektup, name manalarn
ifade etmektedir. Yaz ve namelerin sonunda yazld yerine hep bitildi sz, yazc yeri-
ne de bitikci tabiri kullanlmtr. Altn Orda hanlarnn Osmanl sultanlarna gnderdikleri
mektuplar yarlk deil, bitiktir. Yarln bir ferman eklinde olmas art olduu gibi, ayrca yar-
lklarda namenin yarlk olduu da zikredilmektedir. Bitiklerde ise bitik, yada biti sz ol-
duu gibi, bazlarnda bu ad zikredilmemektedir. Daha geni bilgi iin bkz. A. N. Kurat, Topkap
Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, Burhaneddin
Matbaas, stanbul 1940, s. 4.
Altn Orda-Osmanl Mnasebetleri
193
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
gndermitir.
28
Topkap Saraynda korunan bu bitiin tarihi 14 Mart 1428 ola-
rak kaydedilmitir. Bu mektupta Ulu-Muhammed, Altn Orda-Osmanl iliki-
lerinin seyirine de yer vermitir: Evvelki han aalarmz (ile) Sizin Rum vilyetinin
Sultan atalarnz eli szc gnderiip, hediye selam alp, bazirgn ortak (tccar ve his-
sedar) yrb iyi var geli klrlar imi (iyi mnasebetlerde bulunurlarm). Sonra han
aamz Toktam Han Sizin byk babanz gazi Beyazid Bey ile eski iyi adet zere eli sz-
c gnderiip, hediye, selam alb ikisi dahi dostluk iyilik zere Tanr rahmetine vardlar.
29

Bu mektuptan Toktam ile Bayezid arasnda yazmalarn yapld, onlar-
dan nce de iki lke hkmdarlarnn temas iinde olduklar anlalmaktadr.
Ulu-Muhammedin mektubunda yer alan Size adam gndersek, Ulah geirmez
diye yollamadk. Sizden su yolu ile bir adamn gelmekte olduunu biliyorduk; nasl oldu
da gelmedi?
30
eklindeki satrlardan ise iki lke arasndaki iletiimin iki yoldan,
deniz ve kara yolundan yapldn anlamaktayz.
Altn Orda ile Osmanl arasnda diplomatik yazmalar srerken, Avru-
pa devletleri her geen gn glenen ve kendileri iin tehlike arz etmeye ba-
layan Osmanlya kar eitli ittifaklar kurmaya balam ve bu ittifaklara da
Asya ve Dou Avrupadaki lkeleri dahil etme planlarn kurmulardr. Altn
Orda Devletine bu balamda nemli rol atfedildi. Gerek Bizans iin gerekse
Dou Avrupa lkeleri iin XIV. yzyln sonlarna kadar Altn Orda, bir tehlike
arz ediyordu.
31
En azndan Altn Orda han ve emirlerinin eitli nedenlerden
dolay Bizans zerine birka sefer dzenledikleri bilinmektedir. Altn Ordann
zayflamasyla Altn Ordann Avrupadaki hkimiyeti de sona erdi. Artk Avrupa
iin tehlikeyi Osmanl oluturmaya balad. Osmanl, Altn Ordadaki birok
dzeni de bozdu. 1355 ylnda kk bir Osmanl birlii anakkaleyi geerek,
bir sonraki yl da Geliboluda istihkam etmitir. te bu yerden Osmanllar,
Balkanlara yaylmaya ve Bizans paralamaya balayacaklardr. Daha son-
ralar Boaz da ele geirince Osmanl, Karadeniz ticaretine de hkim olur.
Osmanllara kadar Boaz kontrol altnda tutan Bizans, Altn Orda hanlar
iin hi bir zaman tehlike arz etmeyip, Bizansa istenildii zaman asker bask
yaplarak Msra doru geit salanabiliyordu. talyanlar da Boazdan rahat
geme konusunda Altn Orda ile hemfikir idiler.
32
Zir Altn Orda, Msr ile
28 Bu mektubun zelliklerinin tasviri iin bkz. A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn
Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, s. 6-7; . V. Zaytsev, Pisymo Zolotoordns-
koo Hana Ulug-Muhammeda Osmanskomu Sultanu Muradu II: Osmanskaya mperiya, Zolo-
toya Orda I Gosudarstva Vostonoy Yevrop v Kontse XIV-Pervoy Treti XV Veka, s.109-112.
29 A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve
Bitikler, s. 14; A. Melek zyetgin, Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve
slp ncelemesi, TDK Yaynlar, Ankara 1996, s. 138.
30 A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve
Bitikler, s. 14; Melek zyetgin, Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp
ncelemesi, s. 139.
31 Altn Ordann Bizans ve Balkan lkeleriyle ilikileri iin bkz. . Kamalov, Altn Orda-Bizans
Mnasebetleri, Karadeniz Aratrmalar, IV (2005), s. 3-21.
32 G. Vernadskiy, Mongol i Rusy, Moskova 2001, s. 211-212.
l y a s K a ma l o v - l k n u r Mi r g a l i y e v
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
194
olduu gibi talyanlar ile de ticaret yapmaktayd. Altn Ordann gelirlerinin
byk bir ksm ticaretten saladn gz nnde bulundurulursa,
33
bu ko-
nunun Altn Orda iin ne kadar nemli olduu anlalmaktadr. Osmanlnn
Geliboluya hkim olmas ise btn bunlara tehlike arz ediyordu.
1411 ylnn sonbaharnda Lehistan elileri Papa XXII. oanndan Tatar-
lara kar Hal seferlerin yaplmasn istemitir. Ancak ayn sralarda Papann
yannda bulunan Macar Kral Sigizmundun elileri, Tatarlarn Osmanlya kar
Avrupann mttefiki olduunu sylemilerdir. 1412 ylnda Altn Orda elile-
rinin Lehistan Kral Vladislava gelerek onun btn dmanlarna kar ittifak
teklif etmeleri, Sigizmundu hakl karmtr. Ayn yl ierisinde ise Sigizmund,
o tarihte Cenovallara ait Kefe zerinden Toktamn olu Celaleddinin ya-
nna eli heyeti gndermi ve Bizans ile birlikte Osmanl kart ittifaka katl-
masn teklif etmitir. Celaleddinin bu teklife olumlu bakt bilinmektedir.
1420li yllarda Sigizmundun ayn maksatla Ulu-Muhammedin yanna da
bir elilik heyeti gnderdii tespit edilmitir.
34
in ilgin taraf ise yukarda
yer verdiimiz Ulu-Muhammedin II. Murada gnderdii mektubun arkasna
II. Muradn Gvercinlik Kalesinin
35
ele geirilmesine
36
dair fetih-nameyi yaz-
drmasdr. Bu fetihname Msr emiri Akbua adna 10 Ekim 1428 tarihinde
Arapa kaleme alnmtr.
37
II. Murad bylece Msr emirini elde ettii baar-
larndan haberdar etmek istemitir. Bu haberi ise Ulu-Muhammedin mek-
tubunun arkasna yazdrmas anlalmas zor bir olaydr. ki belge arasnda
belki de tek ortak nokta, iki belgenin de 1428 ylnda yazlm olmasdr. Bu
hususun ancak Ulu-Muhammedin Avrupa lkeleriyle yapt diplomatik ya-
zmalarla bir balants olduu ynnde tahminlerde bulunabiliriz.
Ulu-Muhammedin her ne kadar Avrupa lkelerinin tekliflerini kabul
ettiini grsek de, onun anti-Osmanl tutumunun hayata getiine dair bir
bilgi yoktur. Ulu-Muhammed ile Osmanl sultanlarnn daha sonraki tarihle-
re ait yazmalarna dair bir kaynak olmad iin bu soru cevapsz kalmakta-
dr. Kazan Hanlnn kurulmasyla, Ulu-Muhammedin karlar ve politika-
s da deimitir. Bu politikada ise Osmanlya yer ayrlmamtr.
Ulu-Muhammed Handan sonra da Altn Orda hanlarnn Osman-
l sultanlar ile yaztklar bilinmektedir. En azndan gnmze kadar ula-
33 Altn Ordada vergi sistemi iin bkz. . Kamalov, Altn Orda Devletinde Toprak ve Vergiler, R.
Fahreddin, Altn Ordu ve Kazan Hanlar, ev. lyas Kamalov, Kakns Yaynlar, stanbul 2003, s.
199-216.
34 . V. Zaytsev, Pisymo Zolotoordnskoo Hana Ulug-Muhammeda Osmanskomu Sultanu Mu-
radu II: Osmanskaya mperiya, Zolotoya Orda I Gosudarstva Vostonoy Yevrop v Kontse XIV-
Pervoy Treti XV Veka, s. 114-116.
35 Tunann sa kysnda, Belgradn dousunda yer alan bu kalenin Srpa ad, Golubats eklin-
dedir.
36 T. Y. ztuna, Trkiye Tarihi, III, stanbul 1964, s. 151-152.
37 A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve
Bitikler, s. 7.
Altn Orda-Osmanl Mnasebetleri
195
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
an iki nemli kaynak daha bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Altn Orda Han
Mahmudun Fatih Sultan Mehmede gnderdii 10 Nisan 1466 tarihli bitik
38

ile Altn Orda Han Ahmedin Fatih Sultan Mehmede gnderdii Haziran
1477 tarihli bitiktir.
39
Mahmud Hann bitiinin metninden Altn Ordann Os-
manl ile diplomatik ve ticar ilikilerin devam etmesini istedii anlalmak-
tadr: ...Evvelki han babalarmzn yerini balayp vermiken, evvelki eyilerimizin adeti
zere eli-keleilerimiz
40
gidip-gelip, bazirgn-ortaklarmz yrp, salk ve (dzenlii)
renelim derken, bir ok iler olduu cihetle, adammzn oraya varamay o sebebden idi...
bu gnden sonra birok evvelki eyilerimizin dostluklarn artrp, aramzda ok eyiliklerimiz
arta; dostluumuzu bundan sonra ziyade klarak, eyi kimselerimiz gider gelir ise, raktaki
iitir, yakndaki grr...
41

Ykarda verdiimiz bitikten yaplan alntdan Ulu-Muhammed dne-
minden sonra iki lke arasnda yazmalarn kesildii anlalmaktadr. Mah-
mud Hann birok ilerden kastettii Altn Orda Devletinin iine dt
i mcadele ve karklk dnemidir. Ahmed Hann Fatih Sultan Mehmede
gnderdii bitikte ise Altn Orda Han adeta Osmanlnn tabiiyetine girdiini
bildirmektedir: Gnderilmi olan eli Kara Bahatur geldi. Sizin sa ve selmet olduu-
nuzu bize malm etti, hem o fetholunmu ehirlerin haberlerini bize bildirdi. Biz dahi szle-
rini iittikten sonra fevkalade ve sonsuz sevindik, ilerin gzelce bitmi olmasna elhamdlil-
lahi Taala... Bundan sonra sizinle bizim aramzda Tanr inayeti ile dostluk o vehile ziyade
ola, ki inaallahu Taala, sonraki zamanda dost dman srasnda bir ad kala; dahi her bir
tarafa siz azm ve sefer (aarsanz) biz dahi bu taraftan sizi takviye etmee hazrz...
42

Bu bitiin kaleme alnd dnem gz nnde bulundurulursa, vaziyet
daha kolay anlalmaktadr. Zira Altn Orda son gnlerini yaarken, Osman-
l da Krm yarmadas ile Azak Denizi sahillerini ele geirerek topraklarn
geniletmitir.
43
1430-1460 yllarda Nogay Ordas ile Sibirya, Kazan, Krm ve
38 A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve
Bitikler, s. 37-45; Melek zyetgin, Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve
slp ncelemesi, s. 139-140.
39 A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve
Bitikler, s. 46-53; Melek zyetgin, Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve
slp ncelemesi, s. 141-142.
40 Altn Orda yarlk ve bitiklerinde eli (ili) kelimesi tek bana resm statsyle ska gemek-
tedir. Mool kkenli olduu dnlen kelei kelimesi ise yarlk ve bitiklerde daha ok eli ke-
lei ift sznde gemektedir. Kelei kelimesi Dvn Lugatit-Trkte sz, kelam anlamnda
geiyor. Kelime Orta Trke dneminde eli, temsilci anlamnda geiyor. Daha geni bilgi
iin bkz. A. Melek zyetgin, Altn Orda Devlet Tekiltnda Elilik Terminolojisi, Orta Zaman
Trk Dili Ve Kltr zerine, tken Yaynlar, stanbul 2005, s. 229-230.
41 A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve
Bitikler, s. 42; Melek zyetgin, Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp
ncelemesi, s. 140.
42 A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve
Bitikler, s. 52-53; Melek zyetgin, Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve
slp ncelemesi, s. 141-142.
43 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. L. P. Kolli, Haci-Girey i Ego Politika (Po Genuezskim stoni-
kam), Simferopol 1913.
l y a s K a ma l o v - l k n u r Mi r g a l i y e v
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
196
Astrahan hanlklar kurulurken, Altn Ordann dou topraklarnda da zbek
ve Kazak hanlklar olumaya balamtr. Altn Orda ise varln 1502 ylna
kadar devam ettirse de artk Byk Orda olarak zikredilmeye balanmtr.
Yukarda ad geen hanlklarn bamszlklarn kazanmalaryla 1440l yl-
larda Byk Orda (Altn Orda) dil ile Dniyeper arasndaki topraklarla snrl
kalmtr. te Byk Orda Han Ahmedin Osmanl sultanna yazd mek-
tup da hanln dt zor durumu yanstmaktadr. Bununla birlikte her ne
kadar Ahmed Hann Osmanl sultanna gnderdii bitiin metninden Altn
Ordann adeta Osmanlnn itaatine girme konusunda hazr olduu anlalsa
da Osmanl Altn Orday koruyamamtr. Hatta Mengli Gireyin 1486 ylnda
Bayezide yazd mektuptan Osmanlnn Altn Orda ile ancak dolayl ilikiler
ierisinde olduu anlalmaktadr. Beyazidin mektubunda Byk Ordann
zor durumda olduu, kendilerinden bir mektup aldklar ve bunun zerine de
yanlarna eli gnderdikleri ve haber alr almaz da (Osmanl sultann) tekrar
bilgilendirecekleri yazlmaktadr.
44
Osmanlnn Altn Ordann kendisiyle ha-
berleme dahi herhangi bir irtibat ierisinde olmamas byk ihtimalle Altn
Ordadaki kargaalar, Osmanlnn dikkatlerini farkl yne vermesi ve eski
Altn Ordann topraklarnda yeni bloklamalarn olumasyla aklamak ge-
rekmektedir. Nitekim Byk Orda, Moskova ve Krma kar Litvanya ve Po-
lonyallarla ittifak yapmtr.
1460 ylnda tahta kan Ahmed Han, ilk ii olarak dier Tatar hanlklar
ile Moskova knezine eli gndermi ve kendisine itaat etmelerini istemitir.
Ahmed Han eski snrlar ierisinde Byk Ordann genilemesi, yani Altn
Ordann yeniden tesisi ve uluslararas arenadaki yerini almasn istiyordu.
Ancak Krm Han Hac-Girey aynen dier hanlar gibi itaatini bildirmedii
gibi, Ahmedin zerine sefere dahi kmtr. Ayrca daha sonra Krm tahtna
kan Mengli-Girey, Rus Knezi III. van ile Ahmede kar ittifak kurmutur.
1480-1481 ylnda Ura Nehrinde meydan gelen muharebede Ahmed Hann
ordusu yenilir
45
ve Ruslar Altn Orda hkimiyetine son verirler. Ruslar dier
Tatar hanlklarna XVI. yzyln ortalarna kadar vergi demeye devam etse-
ler de, Alt Ordann Rusya zerindeki hkimiyeti bylece sona ermi oldu.
Ahmedin lmnden sonra ise oullar taht mcadelesine baladlar ve Al-
tn Orda bir darbe daha alm oldu. Neticede 1502 ylnda Krm ve Nogay
birlikleri Mays 1502de Altn Ordaya son darbeyi vurdular ve Altn Orda tarih
sahnesinden ekildi.
Altn Ordann ykl Osmanl mparatorluunu fazla ilgilendirmedi.
XVI. yzyln sonuna kadar Osmanl, Krm Hanlnn kuzeyindeki gelimele-
re nem vermedi. stanbul, Moskovann ele geirdikleri hanlklardaki Msl-
man nfusa kar uygulad politikaya kar da ses karmad. Osmanl daha
44 A. N. Kurat, Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve
Bitikler, s. 92.
45 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, Ryazan 1998, s. 273- 283.
Altn Orda-Osmanl Mnasebetleri
197
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
ok blgedeki ticarete zarar gelmemesini isteyerek eitlik ilkesinin bozulma-
masna gayret etmitir. Krm Hanl, Altn Ordaya son vererek bir taraftan
Altn Ordann tekrar canlanmasn, dier taraftan da Altn Ordann asl varisi
kendisinin olduunu ileri srmek istemitir. Osmanl ve Moskova Knezliinin
Krm Hanlnn bu amellerini desteklemelerinin nedeni ise ortak dman
olan Litvanya ve Polonyallar zayflatmakt. Altn Ordann tamamen tarih
sahnesinden ekilmesiyle, Krm Hanl daha fazla glenir, Krm han ise
Byk Orda Han olarak adlandrmaya baland. Ancak Osmanl Devletinin
Krm Hanl hari Altn Ordann dier miraslar ile fazla mnasebetlerde
bulunmamas, sz konusu hanlklarn Ruslar tarafndan ele geirilmesini ko-
laylatrmtr. Rusyann bymesi ve genilemesi ise ileride Osmanl iin
byk sorunlara yol amtr.
Dier taraftan Altn Ordann istemeyerek de olsa sadece Balkanlarda
deil, genel olarak uluslararas arenada da yerini Osmanlya terkettiini ve
belki de Osmanlnn fetihlerini kolaylatrdn syleyebiliriz. Nitekim gerek
Balkanl, gerekse de Avrupal tarihiler, bu dnemi Trk-Tatar istils bal
altnda kaleme almaktadrlar. Buradaki Trkten Osmanl, Tatardan da Altn
Orda kastedilmitir.
Kaynaklar
Abul-Mahasin ibn Taghri Birdi, History of Egypt 1382-1469 A.D., I, Translated from the
Arabic annals of Abu L-Mahasin ibn Taghri Birdi by W.Popper, Berkley-Los
Angeles 1954.
Aksaray, Msmeretl-Ahbr, Msmeretl-ahbr ve musyeretul-ahyr, ev. M. ztrk,
TTK, Ankara 2000.
Bedreddn el-Ayn, z Letopisi el-Ayn, Zolotaya Orda v stonikah, I.
DECEI, A., Establissement de Aktav de la Horde dOr dans lEmpire Ottoman, au
temps de Yldrm Bayezid, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Z. V. Toana Armaan,
stanbul 1950.
EREMEYEV, D. E.M. S. Meyer, storiya Turtsiyi v Sredniye Veka i Novoye Vremya, Moskova
1992.
GASRATYAN, M. A.-S. F. Orekova-Y. A. Petrosyan, Oerki storiyi Turtsiyi, Moskova 1983.
GRIGORYEV, A. P., Vremya Napisaniya Yarlka Ahmata, storiografiya i stonikovedeniye
storiyi Stran Aziyi i Afriki, X, Leningrad 1987.
bn Hacer el-Eskalan, z Letopisi bn Hacer el-Eskalani, Zolotaya Orda v stonikah, I.
bni Bibinin Farsa Muhtasar Seluknamesinden Anadolu Seluklu Devleti Tarihi, ev. N. Gen-
cosman, Uzluk Basmevi, Ankara 1941.
KAMALOV, ., Altn Orda Devletinde Toprak ve Vergiler, R. Fahreddin, Altn Ordu ve
Kazan Hanlar, ev. lyas Kamalov, Kakns Yaynlar, stanbul 2003.
KAMALOV, ., Altn Orda-Bizans Mnasebetleri, Karadeniz Aratrmalar, IV (2005), s.
3-21.
KAMALOV, ., Altn Orda-Bulgar Knezlii Mnasebetleri, Rumeli Kltr, S. 19, Yaz
2008, s. 36-43.
KAMALOV, ., Toktam Han ve Altn Ordann Paralanmasndaki lk Admlar, Avras-
ya Fatihi Tatarlar, Kakns Yaynlar, stanbul 2007.
l y a s K a ma l o v - l k n u r Mi r g a l i y e v
Akademik
Bak
Cilt 2, Say 3
K 2008
198
KAMALOV, ., Moollarn Kafkasya Politikas, Kakns Yaynlar, stanbul 2003.
KAMALOV, ., Otnoeniya Zolotoy Ord s Hulaguidami, Kazan 2007.
KANAT, Cneyt, Memlk Kaynaklarndaki Osmanl majnn Deiim Sreci, Tarih n-
celemeleri Dergisi, XXI/I, Temmuz 2006.
KOLLI, L. P., Haci-Girey i Ego Politika (Po Genuezskim stonikam), Simferopol 1913.
KURAT, A. N., IV-XVIII Yzyllarnda Karadeniz Kysndaki Trk Kavimleri ve Devletleri, TTK,
Ankara 1972.
KURAT, A. N., Topkap Saray Mzeyi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait
Yarlk ve Bitikler, DTCDF Yaynlar, stanbul 1940.
MELIORANSKY, P. M., Otrvki iz Divana Ahmeda Burhaneddina Sivasskoo, S. Petersburg
1885.
MIRGALEYEV, . M. Politieskaya storiya Zolotoy Ord Perioda Pravleniya Toktam-Hana.
MIRGALEYEV, . M., Problema Antitimurovskoo Soyuza Zolotoy Ord, Osmanskoy
mperiyi i Mamlkov v Arabskoy i Turetskoy storiografiyi, Obestvo, Gosudarstvo,
Linosty: Problem Vzayimodeystviya v Usloviyah Rnonoy Ekonomiki. Material VII Mej-
vuzovskoy Nauno-Praktieskoy Konferentsiyi (27-28 Nisan 2006), II, Kazan 2006.
Nizamddin m, Zafernme, Farsadan ev. N. Lugal, TTK, Ankara 1987.
Osmanskaya mperiya i Stran Tsentralynoy, Vostonoy i Yugo-Vostonoy Yevrop v XV-XVI Vekah,
Moskova 1984.
ZTUNA, Y. Trkiye Tarihi, III, stanbul 1964.
ZYETGN, A. Melek, Altn Orda Devlet Tekiltnda Elilik Terminolojisi, Orta Za-
man Trk Dili ve Kltr zerine, tken Yaynlar, stanbul 2005.
ZYETGN, Melek, Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slp
ncelemesi, TDK Yaynlar, Ankara 1996.
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, Ryazan 1998.
SAFARGALYEV, M. G., Raspad Zolotoy Ord, Saransk 1960.
erefddin Ali Yezd, Zafername, nr. A. Urunbayev, Takent 1972.
Takid-dn Ebu-Bekir Ali el-Esad, z Letopisi bn ohba el-Esad, Zolotaya Orda v
stonikah, I, Sbornik Materialov Otnoyaihsya k storiyi Zolotoy Ord v Perevodah V. G.
Tiesenhausena, Moskova 2003.
TIESENHAUSEN, V. G., Sbornik Materialov, Otnosyaihsya k storiyi Zolotoy Ord, I, S. Pe-
tersburg 1884.
TOK, ., XIV. Yzylda Timura Kar Orta Douda ttifak Teebbs, TDA, S. 174,
Haziran 2008.
UZUNARILI, . H., Osmanl Tarihi, I, TTK, Ankara 1988.
VERNADSKIY, G., Mikhail Paleolog Devrinde Altnordu, Msr ve Bizans Devletleri
Mtekabil Mnasebetleri, lk Halkevleri Dergisi, XII/72, ubat 1939.
VERNADSKIY, G., Mongol i Rusy, Moskova 2001.
ZAKROV, S., Diplomatieskiye Otnoeniya Zolotoy Ord s Egiptom v XII-XIV vv., Moskova
1966.
ZAYTSEV, . V., Pisymo Zolotoordnskoo Hana Ulug-Muhammeda Osmanskomu
Sultanu Muradu II: Osmanskaya mperiya, Zolotoya Orda I Gosudarstva Vos-
tonoy Yevrop v Kontse XIV-Pervoy Treti XV Veka, Blleteny Hungaro-Rossica,
Moskova 2002.
ZAYTSEV, . V., Mejdu Moskvoy i Stambulom: Djuidskiye Gosudarstva, Moskva i Os-
manskaya mperiya (Naalo XV Pervaya Polovina XVI Vekov), Moskova 2004.