Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009



KIRIM BLGESNDE LK TRKLEME FAALYETLER

Saadettin GME

ZET
Krm Hanlnn esas dayanak noktas Krm
yarmadas olmakla beraber, Azak Denizi evresinden
Tuna boylarna, Aa Dondan z Nehrine kadar
uzanan ve Kpak Bozkr olarak adlandrlan geni
stepler hanln topraklarn oluturuyordu. Blge
Hunlardan itibaren Trklere kucan am; ardndan
Bulgar, Avar, Hazar, Kk Trk gibi Trk hanedanlarnn
iskan sahas haline gelmitir.
Bizans iin son derece nemli bu blge yznden
Hazar Trkleriyle Dou Roma arasnda uzun yllar
mcadelelerin srdn de biliyoruz. Peenekler de
bir ara Kpak Bozkrlaryla birlikte Krm ele geirler.
11. yzyldan sonra Kuman-Kpaklarn faaliyet alanna
girince, Krm da bir Kpak yurdu olmu ve buralarda
Bizansn etkisi azalmtr. Bununla birlikte Seluklu
Trkleri de balangtan itibaren Krmla ilgilenmiler ve
buraya seferler dzenlemilerdi. Karadenizin kuzeyi
1240lardan itibaren ingiz Hann devletinin
hakimiyetine sokuldu. Onlarla gelen Kuman-Kpaklarn
zellikle Altun Orda Hanlna sahip olmalar zerine
Krmn deeri de artt.
Anahtar Kelimeler: Krm, Krmda Trk a

Prof. Dr., Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi,

sgomec@yahoo.com








1014 Saadettin GME


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


ACTIVITIES OF TURKIZATION IN CRIMEAN REGION

ABSTRACT
Although the foundation of the Crimean Khanate
is mainly accepted to be the Crimean Peninsula, it
actually covers the area known as the Kipchack steppes
extending from the shores of the Sea of Azov to the banks
of the Danube, from Lower Don region to the Dnepr
River. The region embraced the Turkish peoples starting
with the Huns, and eventually became the region of
settlement for the Turkish dynasties such as Bulgar,
Avar, Khazar, Kk Turk.
It is well known today that the region had been
the scene of contention between the Eastern Roman
Empire and the Khazar Turks. The Pecthenegs
(Kumans?) also occupied the Crimea along with the
Kipchack Steppes for a while. As the region entered the
area of sovereignty of the Kuman Kipchack, Crimea
became home for the Kipchack and the Byzantine
influence over the region diminished. Moreover, the
Seljukid Turks showed deep interest in Crimea ever since
their early years and launched campaigns into the region.
Northern Black Sea entered the sovereignty of Tzenghiz
Khanate as of 1240s. Crimea became ever valuable upon
the coming of the Kuman Kipchack who later took over
the Golden Horde Khanate.
Key Words: Crimean, Turks Period in Crimean


Kpak Bozkrlar ve bunun bir paras olarak Krm
blgesine ilk Trk aknlar Hunlarla birlikte balatlabilir. Ancak
corafyann en eski Trk fatihleri olarak Hunlarn bir u beylii
durumunda bulunan skitleri gsterebiliriz. Onlar, M.. 8. asrda
Gney Mogolistan ile Trkistandaki olaylar sebebiyle, muhtemelen
Hunlarn nnden kaarak, bu gnk dil-Ural sahasna gelmiler ve
merkez olarak da kendilerine Krm ve Azak evresinde yurt
tutmulard. Tarihi ve Krm evresinde alan kurganlardan kan








Krm Blgesinde lk Trkleme Faaliyetleri 1015


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


arkeolojik belgeler bunu ortaya koyar
1
. skitler hakkndaki tartmalar
hal srmektedir, dolaysyla burada konuya biraz aklk getirmek
lazmdr.
Malm olduu zere Grek-Yunan, Latin-Bizans eserlerinde
Asyadan veya doudan gelen kabileleri ifade iin sk sk kullanlan
bir skit etnonimi mevzubahistir
2
. Bunlarn kimlii meselesinde de
bugne kadar ok eyler sylenmitir. Ama Batllar umumiyetle
skitleri ndo-Germen bir kavim olarak grrler. Esasnda onlarn
Trk olduklarna dair de fikirler mevcutsa da, bunlar aznlktadr.
Daha ok bir veya birka kaynak ile baz arkeolojik malzemelerden
yola klarak tahminlerde bulunulmaktadr. Ama bununla beraber
gzden karlmamas gereken bir noktaya iaret etmek istiyoruz.
Gnmzde skitlerin yurdu olarak genellikle Azak evresi (Maeotis),
dil-Ural blgesi kabul edilmektedir. Buralar ise hem Trk
destanlarnda ki, bata Oguz Kagan Destan gelmektedir
3
, hem de
dier yazl vesikalara gre Trk hakimiyet alan iindedir. Yani
Batllarn skitlerle birletirdii ran halklarnn yaad bir corafya
deildir. Bizim dncemiz ise, skit denilen bu kavmin Trk-Hun
Devletinin batdaki u beylii olmasdr. Hun birlii zayflad zaman
skitlerin n plana ktklar ve Dou Avrupadaki halklar tehdit
etmeye balaynca, henz Trk ismini bilmeyen ve Hun ad da
unutulmaya yz tuttuu iin kaynaklarda hep skitleri gryoruz.
Bunun en byk delillerinden biri 11-12. asrlarda bile hal Kafkasya,
Karadenizin kuzeyi, Balkanlar gibi blgelerde faaliyette bulunan
Trklerin skit adyla anlmalardr. Bu durum bir yana skitlerle, Kk
Trklerin bir snr beylii olan Hazarlar birbirlerine benzetebiliriz.
Kk Trk Kaganl gl olduu sralarda onlarn batdaki
snrlarn Hazarlar ve Bulgarlar koruyordu. Kk Trk birlii 8. asrn
ilk yarlarnda dalmaya yz tutunca, yava yava Hazarlar ortaya
ktlar ve Kk Trklerin mirass, devletin sahibi olduklarn ileri
srerek, bayra devraldklarn bildirdiler. Zaten bunda da haklar

1
Daha sonra buradan yola karak Balkanlar ve Gney Kafkasya ile
Anadoluya kadar yaylmlar, hatta Msra kadar gittikleri iddia olunmutur.
Kafkasya ve Dou Anadoluya inen bu skitler, M.. 7. asrda Urartular da yktlar.
Baknz, A.R.Seydi, skitler ve skitler Hakknda Herodotun Verdii Bilgiler,
stanbul 1934, s.20-23; R.Grousset, Bozkr mparatorluu, ev. R.Uzmen, stanbul
1980, s.24-25; M.Bala, Krm, slam Ansiklopedisi, C. 6, 5. bask, stanbul 1988,
s.744; W.Haussig, pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi, ev. M.Kayayerli,
Kayseri 1997, s.27; .Telliolu, Dou Karadenizde Trkler, Trabzon 2004, s.22-30;
P.B.Golden, Hazar almalar, ev. E..Mzrak, stanbul 2006, s.41.
2
Esasnda baz Bizans kaynaklarnda skitler iin de Hun deniyor. Baknz,
Golden, a.g.e., s.41.
3
S.Gme, Trk Kltrnn Ana Hatlar, Ankara 2006, s.197-198, 209-
215.








1016 Saadettin GME


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


vard. nk onlar da Kk Trk Devletinin ynetici ailesi Brller
ile akrabaydlar. Bunlar bir yana, Trk-Hunlarn bat ucu durumundaki
skitlere ne oldu sorusu da aklmza gelebilir. Onlar M.. 4. asrda
yine doudan gelen ve Hazar evresiyle, Don Nehri civarlarnda
oturan aralarnda pek ok farkl halk olan ve bazen skitlerle de
kartrlan Sarmatlarn taarruzlaryla byk bir sarsnt yaadlar.
skitlerin son zamanlarnda sayca kalabalk olan bu kavim,
Trkistann kuzey taraflarnda da etkiliydiler. Bylece Krm havalisi,
belki de M.S. 4. asrn balarna kadar onlarn hakimiyetinde kald
4
.
erisinde yabanc halklardan da topluluklar bulunan skit
konfederasyonu dald. Bir blm Avrupaya, bir ksm da
muhtemelen Asyaya geri dndler. Deiik boy tekilatlar ile il
yaplar ierisine girdiler
5
. skitlerin dnya tarihinde gerekletirdikleri
tesir asla unutulmad. Bu da adlarn dalmalarndan yzlerce yl
sonra bile, zellikle Trk meneli kabileler vastasyla yaatmalarna
balanmaktadr
6
.
Bununla beraber daha sonra Altun Orda Devletinin
paralanmasyla ortaya kan Krm Hanlnn esas dayanak noktas
Krm yarmadas olmakla beraber, Azak Denizi evresinden Tuna
boylarna, Aa Dondan z Nehrine kadar uzanan ve Kpak
Bozkr olarak adlandrlan geni stepler hanln topraklarn
oluturuyordu
7
. Blge Hunlardan itibaren Trklere kucan am;

4
Seydi, a.g.e., s.20-22; Bala, a.g.m., s.744; B.gel, Byk Hun
mparatorluu Tarihi, C. I, Ankara 1981, s.187-188.
5
S.Gme, Oguz Kagann Kimlii, Oguzlar ve Oguz Kagan Destanlar
zerine Bir-ki Sz, DTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, 22/35, Ankara 2004,
s.116-118.
yle sanyoruz ki eski vatanlarna gelen bu skitlerin bir ksm burada
Tokuz Oguz konfederasyonuna dahil oldular. Muhtemelen Tokuz Oguz kabilelerinden
siler ya da Apa siler ite bu skitlerin bakiyeleridir. nk tarihte bu gibi olaylara
ok ska rastlamaktayz. Oguzlarn yirmidrt boy halinde tekilatlanmalar da
esasnda byledir. alar iinde bu birlie eitli girmeler ve kmalar olmutur.
Kagarl Mahmudun eserinde ve dier kaynaklardaki ip ular bu durumu ok gzel
bir ekilde izah eder. Mesela Alayuntlu, Peenek, Eymr vs. boylar Oguzlara
sonradan dahil olduu gibi, belki de eskiden Oguz grubunun ierisinde olan
tayfalardan bazlar da onlardan ayrlp, Oguzlarn da bir blmn bnyelerine
katarak, kendi il tekilatlarn kurmulardr ki, buna rnek olarak da Uygurlar
gsterilebilir.
6
Hatta stemi Yabgunun Bizans sarayna gnderdii mektubun bile skit
harfleriyle yazldna dair olan kaytlar bile bu durumu ispatlamakla birlikte, 11-13.
asrlarda Bizansllarn mnasebette bulunduklar Trk meneili halklara hal skit
demesi de bunu gsterir. Baknz, gel, a.g.e., s.187-189; M.Psellos, Mihail
Psellosun Khronographias, ev. I.Demirkent, Ankara 1992, s.63; N.Khoniates,
Historia, ev. F.Iltan, Ankara 1995, s.9-12, 64; S.Gme, Kk Trk Tarihi, 2.
Bask, Ankara 1999, s.19.
7
A.N.Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk
Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, s.203.








Krm Blgesinde lk Trkleme Faaliyetleri 1017


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


ardndan Bulgar, Avar, Hazar, Kk Trk gibi Trk hanedanlarnn
iskan sahas haline gelmitir.
Trk destanlarna ve zellikle de Oguznmeye baktmzda
bu saha ilk nce Oguz Kagan tarafndan yurt tutulmutur. Destann
Uygur Trkesi ve Reideddin yazmasndaki kaytlar
incelediimizde, Oguz Hann Kpak Bozkrlarna ve Dou Avrupa
topraklarna doru aknlar sz konusudur. Son zamanlarda Oguz
Kagan ve byk Hun hkmdar Mo-tun hakknda yaplan
aratrmalar, Oguz ile Mo-tunun ayn kii olabileceini
gstermektedir
8
. Burada belki u soruyu kendi kendimize sorabiliriz.
Acaba Mo-tun bizzat ordunun banda Dou Avrupa ve Kpak
seferine kt m, kmad m? Kaynaklar bize bu konuda fazla bir ey
sylemiyor, ama Oguz Kagan Destanlarnda, Oguzun bizzat
ordusunun nnde Kpak blgesine geldiine ahitiz. Oguznmelerde
bu hususta unlara deinilir:
Oguzun doumu, genlii, Tanr tarafndan gnderilen
kzlarla evlenmesi ve ocuklarnn olmasnn ardndan, Trk cihan
hakimiyeti anlayna bal bir biimde, Trkn ad ve adaletini
dnyann drt-bir tarafna yayma lksyle aknlara balad grlr.
Bu seferlerden birisi de Urum (Dou Roma) Kagan zerineydi.
Oguzun devletinin sol yannda Urum (Roma) adnda bir kagan vard.
Bu kagann askeri ve ehirleri pek oktu. Bu Urum Kagan, Oguz
Kagann emrini dinlemezdi. Onun arkasndan gitmezdi. Ben onun
szn tutmam diyerek, emrine bakmad. Oguz Kagan gazaba
gelerek, onun zerine yrmek istedi. Bayran aarak, askeriyle ona
kar yola kt.
Krk gn sonra Muz Tag (Buz Da) adnda bir dan eteine
geldi. adrn kurdurdu ve sessizce uyudu. Tan aarnca Oguz
Kagann adrna gne gibi bir k girdi. O ktan gk tyl ve gk
yeleli byk bir erkek kurt peyda oldu. Bu bozkurt Oguz Kagana
seslendi ve ey Oguz, sen Urum zerine yrmek istiyorsun; de senin
nnde yrmek istiyorum dedi.
Ondan sonra Oguz Kagan adrn drdrd ve gitti. Grd
ki, askerin nnde gk tyl ve gk yeleli bir erkek kurt yol
gstermektedir. Kurdun ard-sra da ordu gitmektedir.
Gk tyl ve gk yeleli bu byk erkek bozkurt birka gn
sonra durdu. Burada til Mren adnda bir rmak vard. Bu til
Mrenin kenarnda bir kara dan nnde sava balad. Okla, karg
ile ve klla vurutular. Askerlerin arasnda arpma byk, halkn

8
Gme, a.g.m., s.113-116.








1018 Saadettin GME


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


arasnda kayg ok oldu. Bouma ve vuruma yle yamand ki, til
Mrenin suyu batan baa kp-krmzya boyand. Oguz Kagan yendi
ve Urum Kagan kat. Oguz, Urum Kagann imparatorluunu ve
halkn ald. Onun ordughna pekok cansz ve canl ganimet dt.
Urum Kagan ve onun kardei Uruzun maceralarndan sonra
Oguz Kagan askerleriyle til adndaki rmaa geldi. til byk bir
sudur. Oguz Kagan onu grd ve tilin suyunu nasl geeriz, dedi.
Asker arasnda iyi bir bey vard. Onun ad, Ulug Ordu Beg idi. O akll
ve cesur bir erdi. Grd ki, bu yerde pek ok dal ve pek ok aa var.
O aalar kesti ve aalarn zerine yatt, geti
9
. Oguz Kagan sevindi,
gld ve sen burada bey ol, senin adn Kpak Beg olsun, dedi.
Reideddin Oguznmesinde de benzer ifadelere rastlarz.
Burada da yine Dou Avrupa ve Kpak yrylerinde; dnyann
karanlk yznde
10
t-barak
11
denilen, erkekleri irkin yzl ve kpek
gibi, kadnlar ise ok gzel olan bir kavimle savalara giriir. nce
bunlar karsnda yenilir, fakat daha sonraki arpmalarda t-baraklar
bozguna uratr. Bylece Trk lkesinin snrlar epeyce geniler. Bu
arada Oguzun adamlarndan birisinin kars hamileydi. Adam daha
nce bir savata ehit dmt. Kadnn doum yapmas yaklamt.
Civarda ii oyuk bir aa vard. Kadn o aacn iine girip, ocuunu
dourdu. Bunu gren beyler, ocuu Oguz Hann yanna gtrp,
durumu anlattlar. Oguz kadna acyarak, yle dedi: Mademki bu
kadnn kocas vatan ve millet iin ehit olmu ve bu ocuun benden
baka kimsesi yoktur, u halde bu doan bebek de benim olum
saylr. Bundan sonra herkes bu ocuu Oguz Hann bir oluymu
gibi grdler. Oguz Han ona Kpak adn koydu. Kpak sz
Trkede, ii rm ve oyulmu aa demektir. Kpaklarn hepsi
onun soyundan gelirler. O olan han kendi yannda bytt. Onu
olum diyerek sevdi. Yiit olduktan sonra Urus, Ilak (veya Ulak),

9
ok eski alardan beri hem Trkler, hem de baka halklar bu ekilde byk
sulardan gemenin yolunu biliyorlard ki, 15. asrda Karadenizin kuzeyindeki
Kpaklar hakknda bilgi veren seyyahlarn notlarnda bunlar tespit olunmaktadr.
Baknz, Barbaro, a.g.e., s.36.
10
Buralar Kuzey-bat Sibirya, Kuzey Rusya ve Kuzey skandinav sahalardr.
Bu corafya Han-nmede Saklap eklinde zikredilir. slam kaynaklarna gre Saklap,
beyaz veya kzl manasna gelir. Saklapn iki olundan biri Barak, dieri de
Kpaktr. O..Gkyay, Hannme, Necati Lugal Armaan, Ankara 1968, s.290;
Mesudi, Murc ez-Zeheb, ev. A.Batur, stanbul 2004, s.71, 188-190.
11
Oguz-nmelerde bu kavim ad zaman zaman t-barak, bazan da Kl-barak
olarak zikrediliyor (Geni bilgi iin baknz, B.gel, Trk Mitolojisi, C. I, Ankara
1971, s.192). ikarnin Karaman-nmesinde mayur diye geen ahalinin de bunlara
benzemesi ilgintir (baknz, ikar, Karamanoullar Tarihi, Konya 1946, s.134).
Bununla birlikte Oguz-nme minyatrlerinde bu halkn insanlarnn kurt veyahut da
kpek maskesi takmalar zerinde durulmaldr.








Krm Blgesinde lk Trkleme Faaliyetleri 1019


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


Macar ve Bakurt illeri dman idiler. Kpakn yanna bir sr insan
verip o tarafa, Ten ve til suyunun yaknna gnderdi. yz yl
Kpak oralarda hkmdarlk yapt. Btn Kpak halk onun
neslindendir. Oguz Kagan andan, ta ingiz Han zamanna kadar
Ten, til ve Yayk nehirlerinin kenarlarnda Kpaktan baka il yoktu.
Drt bin yl boyunca oralarda oturdular. Onun iin bu yerlere Det-i
Kpak (Kpak Bozkr) derler.
Oguz Kagan, t-barak lkesini zapt ettikten sonra iki yl daha
burada kald. Her yeri ve herkesi Trk tresine gre idaresi altna
soktu. Seferlerini srdren Oguz oradan t-barak ile til arasnda ssz
bir lkeye hareket etti. Onlarla savat ve hkmdar orada ldrld.
Bu memleketin dzene konmas, vergilerin ve idarecilerin tespiti iin
yl burada kaldlar. Oradan Hazar Derbenti
12
zerine
yrdnden bahisler vardr. Yani Kafkasya, Azerbaycan ve ran da
Trk hakimiyetine girdi
13
.
Bildiimiz gibi Asya Hunlar bir mddet sonra hem kendi
ilerindeki iktidar kavgalar, hem de yabanc halklarn basklar
yznden daldlar. Fakat onlar bu kez de Dou Avrupada gl bir
siyasi tekilat kurdular. Onlar, 4. yzyln ortalarna (355-365)
geldiimizde Kafkasya blgesi ve Hazar evresine hakimdiler.
Olduka hzl bir biimde Avrupa ilerine giren Hun-Trkler, Tunay
da ap (378), Roma imparatorluunun arazisi olan Trakya
topraklarna daldlar. Hunlarn 395 tarihinde, iki kol halinde, yeniden
Roma imparatorluunun snrlar ierisinde atlarn koturduklar
grlr. Trklerin birksm Balkanlar ve Trakyada faaliyet
gsterirken, bir blm de Bars-aka ve Kurt-aka adl beylerin
kumandasnda Kafkasyadan Anadoluya akp, Erzurum, Karasu-Frat
vadilerinden, Malatya ve ukurovaya inip, oradan Antakyaya
getiler. Bir mddet buray kuattktan sonra Suriyeye ulatlar ve
peinden de tekrar kuzeye ynelip, Trkiyenin orta taraflarn da kat-
ederek doudaki (muhtemelen Kafkasyada) ordughlarna dndler
14
.
zellikle Attila zamannda (434-453) genileyen snrlar ierisinde
Krm da vard. Dolaysyla Avrupa Hun Kaganlnn merkezi
bugnk Macaristan blgesi olmakla birlikte, dou ordularnn

12
Kafkasyadaki bu blge, Trk tarihindeki Temir Kaplardan birisidir. Bu
sebeple Trk Kaps da denmitir.
13
S.Gme, Trk Kltrnn, s.197-215.
14
.Kafesolu, Trk Milli Kltr, 2. bask, stanbul 1983, s.70; Gregory
Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi, C. I, ev. .R.Dorul, 2. bask, Ankara 1987,
s.142; S.Gme, Trk Tarihinin Kahramanlar: 3- Ylduz Kagan, Orkun, Say 51,
stanbul 2002, s.44; M.I.Artamonov, Hazar Tarihi, ev. A.Batur, stanbul 2004,
s.75-76; I.Zimonyi, The Nomadic Factor in Mediaeval European History, Acta
Orientalia, Vol. 58, Budapest 2005, s.35-36.








1020 Saadettin GME


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


karargh da Kafkasyadayd. Avrupa Hun birliinin dalmasyla
Krm civarlar bu kez de Bulgarlara yurt oldu.
Hunlarn devam eklinde tarih sahnesine kan Kk Trkler
de 6. asrn 80li yllarnda Krm civarlarna hakimdiler. Bununla ilgili
olarak Bizans kaynaklarnda bilgilere rastlamaktayz. 570lerde Kk
Trklerden bir darbe yiyen Avar-Ak Hun bakiyeleri Bizans
imparatorluu snrlarnda bulunuyorlar ve onlarla mzakereler
yapyorlard. Bizans elisi Valentinos 576da, Aral Gl blgesinde
Trk ad
15
tarafndan karland. Trk ad, Bizans Kk Trklerin
dman olan Avarlar himaye etmekle suluyordu
16
. Bu srada stemi
Yabgu da lm bulunuyordu (576). Trk ad onlar babasnn yerine
geen aabeyinin yanna gnderdi ve byk bir ihtimalle Valentinos
da, onun cenaze merasimine katlmt. Maalesef akbeti hakknda bir
bilgiye sahip olmadmz buradaki Trk ad, Hazar evresinin
Trklemesinde nemli vazifeler grm bir Trk by olarak
tarihe gemitir. Bundan bir mddet sonra Trk ordular Krm
blgesini zaptettiler (580ler), fakat az bir zaman sonunda buradan

15
Trk ad, steminin olu, Tardunun da kardei olmaldr. Baknz,
G.Moravcsik, Trk Tarihinin Bizans Kaynaklar, ev. H.N.Orkun, Ankara 1938,
s.21; B.Spuler, Geschichte Mittelasiens seit dem Auftreten der Trken, Handbuch
der Orientalistik, V/V, Leiden/Kln 1966, s.131.
16
R.Grousset, Bozkr mparatorluu, ev. R.Uzmen, stanbul 1980, s.16,
32-33; Kurat, a.g.e., s.28; Kafesolu, a.g.e., s.96; H.Z.Koay, dil-Ural Blgesindeki
Trklerin Menei Hakknda, V. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1960,
s.238.
Trk ad szlerine yle devam ediyor: Siz etrafa korku vermek iin on
dille konuan Romallar deil misiniz? Benim u parmaklarm azma sokup-
karmam gibi (on parman azna sokarak). Romallar siz, bizi aldatmak iin ayn
kolaylkla on trl dille konuursunuz. Hilelerinizle btn milletleri aldatmak
istiyorsunuz. Onlar uurumun kenarna srkleyip, orada brakyorsunuz! Ellerindeki
mallarn alyorsunuz. Onlarn ykntsndan siz faydalanyorsunuz. Sizin ve
gnderdiiniz adamlarn bizim gzlerimizi korkutmaktan baka bir dnceleri yok.
Bunu saklamyorum. nk yalan sylemek Trklerin deti deildir. Sizin
imparatorunuzdan alacam. Bir taraftan bana bartan sz ederken, dier yandan
benim dmanm olan Avarlarla iliki kuruyor. Fakat bilmi olunuz ki, bunlara kar
atllarm gnderdiim zaman yalnz kam sesleri onlar datmaya yeterli olacaktr.
Biraz kar koymaya kalkacak olurlarsa yok edilecekler, karnca gibi atlarmn
altnda ezileceklerdir. Kafkastan baka yol olmadn bana sylemeniz bounadr.
Gidip, sizin lkenizde savamak dncesinden beni evirmek istiyorsunuz. Fakat ben
Dneper, Dnestr, Tuna, Meri nehirlerini bilmez deilim. Klelerim Avarlarn Roma
imparatorluuna girmek iin izledikleri yolu tanrm. Sizin gleriniz hakknda da
bilgim var. Btn dnya, doudan batya kadar bana tabidir. Alan ve Utirgur halklar
o kadar cesaretleriyle beraber Trklerin yenilmez ordularna kar koyamamlardr
(Baknz, J.M.Deguignes, Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve daha sair Tatarlarn
Tarih- Umumisi, C. 2, stanbul 1924, s.310-312; L.N.Gumilev, Drevniye Tyurki,
Moskva 1967, s.49).








Krm Blgesinde lk Trkleme Faaliyetleri 1021


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


ekilmek zorunda kaldlar
17
. Herhalde buna sebep, kaganln
ierisindeortaya kan taht mcadelesiydi.
Kk Trk hakimiyetinin sarsntya uramas zerine onlarn
batdaki u beylii durumunda bulunan Hazarlar 8. asrda artk Krm
ve etrafna sahip oldular
18
. Onlar Byk Kk Trk Devleti gl
olduu mddete, zellikle Kk Trklerin bat seferlerine itirak
etmiler; ran, Kafkasya ve Krm blgesindeki aknlarn ortasnda yer
almlard. Ancak Kk Trk Kaganl zayflayp, paralandktan
sonra Hazarlar kendi mukadderatlarna sahip olmak istediler, fakat
onlarn idarecileri muhtemelen hal Brllerden (Aina) idi.
Hazarlarn bir baka tarih rol Anadolunun ve
Kafkasyann Araplamasna bilmeyerek de olsa, engel olmalardr.
Dolaysyla kuzeye doru ilerleyemeyen Araplarla, Slavlarn (Ruslar)
karlamalar da gereklemedi. Belki de bu mcadelelerde Ruslar
galip gelip, Arap topraklarn ele geirebilirlerdi. Bu yzden hem
Araplar, hem de Ruslar, Trklere minnettar olmaldr. Bununla
beraber Hazar Kaganl faal bir ticaret merkeziydi. Bizans, Arap ve
Yahudi tccarlar krk almak iin akn akn til (dil) ve Sarg-ele
(Sarkel) geliyorlard. Onlarla hrstiyanlk, mslmanlk ve musevilik
de lkeye girip, yerlemiti. Bizans ile yaplan ittifaklar neticesinde
830larda Don Nehrinin sa tarafnda Sarg-el (Sarkel) Kalesi ina
edildi. 851 ile 863 arasnda Bizansn gnderdii rahip Kostantin
(Kril), Hazarlar tarafndan ok iyi karland. 868den itibaren ve
bilhassa 965ten sonra slmiyet lkenin hakim dinlerinden biri oldu.
Musevilik ise ok byk ilgi grd. Bizansta Yahudilerin zulme
uramalar, pekounun Hazar lkesine gmesine yol at. Dou
Avrupann ilk modern devlet yapsn kuran ve bu corafyada uzun
seneler huzurun teminat olan Hazarlar, i ekimeler, Peenekler gibi
Trk boylarnn saldrlar ve batdan gelen Slav basklar yznden
11. yzyln balarnda (1030) siyas bir g olmaktan ktlar
19
. Ama
Hazar ve Karadeniz evresinde bu Trk boyu silinmeyecek izler
braktlar. Bugn Krm blgesinin etnik teekklnde Hazar faktr
de kmsenemeyecek ldedir.

17
Krm blgesinin zapt, Bizansn ticareti asndan olumsuz sonu
dourmakla beraber, dou ile olan haber ann da engellenmesi demekti. Fakat
yukarda da izah ettiimiz zere bu blgede uzun sre kalamadlar, nk kaganln
ierisinde birtakm karklklar ortaya km ve zellikle Bat Tlsleri
ayaklanmlard (Baknz, P.B.Golden, Peoples of the South Russian Steppes, Early
Inner Asia, Edited by D.Sinor, Cambridge 1990, s.260-261).
18
Bala, a.g.m., s.744.
19
A.N.Kurat, Peenekler, slam Ansiklopedisi, C. 9, 5. bask, stanbul
1988, s.537; Gme, Kk Trk Tarihi, s.25; S.Gme, Trk Cumhuriyetleri ve
Topluluklar Tarihi, 3. bask, Ankara 2006, s.21.








1022 Saadettin GME


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


Bu srada 9. asrn ikinci yarsnda, 860larda Hazarlar ve
Oguz Trkleri tarafndan baskya maruz kalan Peenekler, dilin bat
yanlarna gmek zorunda kalmlard. Dolaysyla Peenekler de bir
ara Kpak Bozkrlaryla birlikte Krm ele geirler. Azak Denizi ve
Karadeniz bozkrlarna hakim oldular. Tarihi belgeler ve arkeolojik
kalntlara baktmzda, Peenekler 10-11. yzylda dilden, Tuna
Nehri etraflarna kadar geni sahaya yaylmlard
20
.
11. yzyldan sonra Kuman-Kpaklarn faaliyet alanna
girince, Krm da bir Kpak yurdu olmu ve buralarda Bizansn
etkisi azalmtr
21
. Bununla birlikte Seluklu Trkleri de balangtan
itibaren Krmla ilgilenmiler ve Emir Hsameddin obann
bakanlnda (1221) buraya seferler dzenlemilerdi. Karadenizin
kuzeyi 1240lardan itibaren ingiz Hann devletinin hakimiyetine
sokuldu. Onlarla gelen Kuman-Kpaklarn zellikle Altun Orda
Hanlna sahip olmalar zerine Krmn deeri de artt
22
.

KAYNAKA
ARTAMONOV, M.I., Hazar Tarihi, ev. A.Batur, stanbul 2004
BALA, M., Krm, slam Ansiklopedisi, C. 6, 5. bask, stanbul
1988
DEGUGNES, J.M., Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve daha sair
Tatarlarn Tarih- Umumisi, C. 2, stanbul 1924
GOLDEN, P.B., Peoples of the South Russian Steppes, Early Inner
Asia, Edited by D.Sinor, Cambridge 1990
GOLDEN, P.B., Hazar almalar, ev. E..Mzrak, stanbul 2006
GKYAY, O.., Hannme, Necati Lugal Armaan, Ankara 1968
GME, S., Kk Trk Tarihi, 2. Bask, Ankara 1999
GME, S., Trk Tarihinin Kahramanlar: 3- Ylduz Kagan,
Orkun, Say 51, stanbul 2002
GME, S., Oguz Kagann Kimlii, Oguzlar ve Oguz Kagan
Destanlar zerine Bir-ki Deneme, DTCF. Tarih
Aratrmalar Dergisi, 22/35, Ankara 2004

20
Kurat, a.g.m., s.537.
21
Kurat, a.g.e., s.204; P.B.Golden, Khazar Studies, Budapest 1980, s.19;
Bala, a.g.m., s.745; Z.V.Togan, Hazarlar, slam Ansiklopedisi, C. 5/1, 5. bask,
stanbul 1988, s.398-400.
22
Bala, a.g.m., s.745; Gme, a.g.e., s.364.








Krm Blgesinde lk Trkleme Faaliyetleri 1023


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009


GME, S., Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Tarihi, 3. bask,
Ankara 2006
GME, S., Trk Kltrnn Ana Hatlar, Ankara 2006
GREGORY Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi, C. I, ev. .R.Dorul,
2. bask, Ankara 1987
GROUSSET, R., Bozkr mparatorluu, ev. R.Uzmen, stanbul
1980
GUMLEV, L.N., Drevniye Tyurki, Moskva 1967
HAUSSG, W., pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi, ev.
M.Kayayerli, Kayseri 1997
KAFESOLU, ., Trk Milli Kltr, 2. bask, stanbul 1983
KHONATES, N., Historia, ev. F.Iltan, Ankara 1995
KOAY, H.Z., dil-Ural Blgesindeki Trklerin Menei Hakknda,
V. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1960
KURAT, A.N., IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk
Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972
KURAT, A.N, Peenekler, slam Ansiklopedisi, C. 9, 5. bask,
stanbul 1988
MESUD, Murc ez-Zeheb, ev. A.Batur, stanbul 2004
MORAVCSK, G., Trk Tarihinin Bizans Kaynaklar, ev.
H.N.Orkun, Ankara 1938
GEL, B., Trk Mitolojisi, C. I, Ankara 1971
GEL, B., Byk Hun mparatorluu Tarihi, C. I, Ankara 1981
PSELLOS, M., Mihail Psellosun Khronographias, ev.
I.Demirkent, Ankara 1992
SEYD, A.R., skitler ve skitler Hakknda Herodotun Verdii
Bilgiler, stanbul 1934
SPULER, B., Geschichte Mittelasiens seit dem Auftreten der
Trken, Handbuch der Orientalistik, V/V, Leiden/Kln
1966
KAR, Karamanoullar Tarihi, Konya 1946
TELLOLU, ., Dou Karadenizde Trkler, Trabzon 2004
ZMONY, I., The Nomadic Factor in Mediaeval European History,
Acta Orientalia, Vol. 58, Budapest 2005