02 Egipat

Amir Pai: Historija arhitekture
Asrhitektura prije 330.godine: 2.-Egipat

1

Uvod

Historije umjetnosti Starog vijeka poinju ili Egiptom ili zemljama Zapadne Azije, jer ova dva
kulturna kruga koja su se razvijala gotovo istovremeno, uspostavila su temelje europske civilizacije.
Mi emo historiju arhitekture poeti sa Egiptom, jer je tamo stvorena arhitektura, prilino izolovana,
imala manji, uticaj od mezopotamijske na daljni razvoj arhitektura Mediteranskog bazena i cijele Europe.
Izolovani poloaj Egipta sauvao se u najveoj mjeri od takvih pustoenja kakva su bila cesta u
Mezopotamiji. Drugi razlog postojanja brojnih spomenika u Egiptu je materijal, od koga su napravljeni.
Najvei broj egipatskih spomenika, bio je napravljen od raznih vrsta kamena.
Religija Egipana je u najveoj mjeri uticala na cjelokupnu umjetnost, a posebno na arhitekturu.
Vjerovanje u vjenost due, sadrane u ovoj religiji, ne samo da je predodredilo pojavu velike egipatske
nadgrobne arhitekture, nego je uopte omoguilo pojavu prve velike monumentalne arhitekture.
Sliku koju imamo danas, piramide, mumije, faraon Tutankamon,kraljica Nefertiti, kao
zastupnicima ove umjetnosti, je pogrena jer oni su samo iznimke. Piramide mnogi vide kao sadraj
drevne egipatske arhitekture, njena jasna, formalna struktura openito se shvaa ne samo kao klasian
primjer umjetnosti, ali i kao model za politiki i drutveni sistem faraonskog carstva. Ovaj pogled
povoljno uzima izuzetan sluaj istih geometrijskih oblika i pretvara ga u standardan, zanemarujui tako
kontinuirani razvoj drevne egipatske arhitekture u razdoblju od tri hiljade godina. Arhitektura faraona,
koji mi percipiramo danas, dominira kamenim gradnjama, dajui nam dojam da kamen glavna
graevinski materijal na u tom vremenu. Ovaj dojam o starom Egiptu je nastao samo kao posljedica nae
perspective gledajui unazad hiljade godina.
Egipatski arhitektura je ogledalo stvaranja, sredstvo umjetnikog izraza koji je vrsto
ukorijenjena u domenama osjetilne percepcije. To nije konstrukt matematike, tehnologije i apstrakcije.
esto oznaeno kao "monumentalne", arhitektura, pojednostavljeno predstavljena jedino u kontekstu
sakralnih graevina, hramova i grobnice, ima svoje stvarne korijene u svjetovnim zgradama, u
svakodnevnom arhitekturi poljoprivrednih ljudi.
Veina zgrada u podruju rijeke Nila zapravo su bili od lako razgradivih materijala, pa ak i
danas. Naslage mulja oko rijeke obezbjeuju najvaniji graevinski materijal. erpi, na vazduhu suena
opeka, sa primjesom pljeve i pijeska, ima vanu ulogu, ne samo zato to se jednostavno i jeftino
proizvode, ali, i zato to u suhoj i toploj dolini Nila, ima vanu ulogu u regulisanju klime unutar objekata.
Vrijednosti arhitekture realizovane upotrebom erpia doivljavaju preporod u svijetu u posljednjih deset
godina, nastaljajui pet hiljada godina dugu tradiciju.

tit faraona Amenemope
Ovaj ukrasni tit je iz grobnice u Tanisu, i prikazuje boga sunca u obliku bube izmeu boginja Isis i Neftis. U centru je disk
sunca sa krilima, Trei meuperiod, Dinastija XXI, 985.g.p.n.e, Egipatski muzej, Kairo

ARHITEKTURA EGIPTA
2

UTICAJI - KRATKI PREGLED OKOLNOSTI
POD KOJIMA SE RAZVIJALA
ARHITEKTURA STAROG EGIPTA

Zemlja Faraona se sastoji od uskog pojasa uz obje
strane plodne rijeke Nil, oko koje se nalazi ogoljena
zemlja, otre stijenske litice i pustinja. Na sjeveru
Nil postaje ogromna delta prema Mediteranu.

Od materijala za izgradnju Egipat je obilovao
kamenom ali i povoljnim nainom transporta
kamena sa brodovima Nilom. Zbog masivne
kamene gradnje, egipatski spomenici su se sauvali
i do danas. Egipat je bio bogat svim graevinskim
materijalima, osim drvetom. Od dobrih vrsta gline
Egipani su pravili erpi, koji su upotrebljavali za
izgradnju stambenih zgrada i utvrenja. Meutim, u
arhitekturi Egipta najvei znaaj je imao kamen, koga je
bilo raznih vrsta i najboljeg kvaliteta. Bilo je u
neogranienim koliinama krenjaka, pjeara, granita,
sijenita, bazalta, diorita. Dobre vrste kamena
omoguavale su upotrebu velikih greda za pokrivanje
arhitektonskih prostora.

Egipat ima samo dva godinja doba: ljeto i proljee,
to je znaajno doprinjelo ouvanju struktura. Ova
klima je bila pogodna za stvaranje arhitekture sa
masovnim zidovima gotovo bez otvora, jer je
toplote i sunca bilo dovoljno.
Klimu u Egiptu karakteriu visoke temperature preko
itave godine. Pola godine vlada sua, a druga polovina
je puna vlage. Tad se Nil izlijeva iz svoga korita. Poslije
povlaenja, on ostavlja plodni nanos koji godinje moe
da da i etiri etve. Ova arka klima, kao i u
Mezopotamiji, uslovila je izgradnju zgrada sa
unutranjim dvoritima, oko kojih su grupisane
prostorije sa malim otvorima, koji su orijentisani na
dvorite. Koliko god su poplave Nila bile ljudima
korisne, radi poveanja plodnosti tla, toliko su one
predstavljale i opasnost.

3

Zbog toga je bilo neophodno izgraditi ureaje za odbranu od poplava, razne nasipe i odbrambene
zidove, kao i kanale za navodnjavanje u sunim mjesecima. Zidovi nasipa i kanala pravljeni su nagnuti,
kako ih voda ne bi podlokavala. Ti nagnuti zidovi, posve utilitarni i funkcionalni u irigacionom sistemu,
preli su i u arhitekturu i dali joj jednu specifinost i osobenost, karakteristinu samo za Egipat.

Bliska veza izmeu religije i arhitekture je vidljiva na
svakoj egipatskoj strukturi. Religijski obredi starih
egipana bili su vrlo tradicionalni, nisu se mjenjali
hiljadama godina i vrlo mistini. Glavna odlika
religije je bilo potovanje sunca (boga sunca, diska i
sl.), uz boga Ozirisa, boga smrti, zagrobnog ivota u
koji su oni vrsto vjerovali.
Nije bilo veih razlika izmeu potovanja bogova i
faraona kojima su pripisivana boanska svojstva.
Najvanija boanstva su bila: Amon bog sunca, Mut
njegova supruga. Zatim bog smrti Oziris, Isis
njegova supruga, Horus bog neba, Hathor boginja
ljubavi i mnogi drugi.

Drutveno ureenje

Poznavanje egipatske civilizacije dolazi iz brojnih hijeroglifskih zapisa na papirusu ali jo vie
zbog zapisa na objektima i drugim strukturama. Zanatstvo je bilo jako razvijeno, pogotovo one
zanatlije koje su radile za faraone. Od naunih disciplina njegovali su astronomiju, matematiku i
filozofiju.
Drutveni sistem se sastojao od . faraona i njegove porodice, zvaninicima i svetenicima a s
druge strane su bili seljaci i zanatlije. Faraoni su (prema egipatskom sveteniku Manethu koji je
napravio zapis oko 300.g.p.n.e na grkom jezik), bili podjeljeni u 30 dinastija.
Ove dinastije su podjeljene u tri najznaajnija razdoblja kraljevstva i ptolomejsk razdoblje od
vremena Aleksandra Velikog dolaska Rimljana):
1. Staro Kraljevstvo (Dinastije od I IX), 3600- 2130.g.p.n.e
J uni Egipat, prestonica Memfis, period je izgradnje velikih piramida u Gizi sve do XI
dinastije kada je prestonica postal Teba.

2. Srednje Kraljevstvo (Dinastije od XI XVII), 2130-1580.g.p.n.e
Povratak stabilnosti pod kraljem Mentuhetepom II, zemlja je bila ujedinjena, to se
odmah odrazilo i na napredak u umjetnosti i arhitekturi. Poetak gradnje hrama u
Karnaku.

3. Novo Kraljevstvo (Dinastije od XVIII-XXX) 1580-332.g.p.n.e
Glavni grad Teba, daljnja dogradnja hrama u Karnaku. Vrijeme vladavine i jedne kraljice
Hatepsut. Vladavina Amenofisa IV koji je svoje ime promjenio u Akhenaten, te

Motiv prikazuje faraona Akhenaten-a i
njegovu porodicu kako tuju Aten-a
(Aton) disk Sunca-jedan aspekt Boga Ra
4

preselio prestonicu u Amarnu i izmjenio tradicionalnu egipatsku religiju sa novom
vrstom monoteistike. ( Supruga Nefertiti, sin Tut-an-khamun).
Rasmzes I zapoeo gradnju hipostilne dvorane u Karnaku. Period vladavine Ramzesa II
jednog od najpoznatijih vladara i graditelja brojnih objekata hram u Abu Simbelu, Hram
Ramzesa (Ramaseum) u Karnaku. Od 525.g.p.n.e Egipat su osvojili Perzijanci i bili su
okupatori oko 100 godina.

4. Ptolomejski period, od 332 g.p.n.e do 3.g.n.e
Period Aleksandra Velikog, koji je osnovao grad Aleksandriju koja je postal sreditem
grke culture. Nakon njegove smrti 323.g.p.n.e Egipat je pao pod vlast generala
Ptolomeja i tri stoljea Kraljevstvo je ponovo doivljavalo procvat. Graditelj je svetionika
na Farosu. Pred kraj ptolomejskog perioda rimski napadi su bili sve jai, te smru kraljice
Kleopatre Egipat je postao rimska provincija.

ARHITEKTURA
Egipatska arhitektura izvedena u kamenu prva je potpuno definisala tektonski princip
komponovanja arhitektonskih prostora. Egipatska religija je imala vrlo veliki broj boanstava od kojih
su neka bila lokalnog znaaja, a samo mali broj bogova je bio potovan u itavom Egiptu. Najvaniji i
najmoniji je bog sunca RA, koji daje ivot svim ivim biima. Bogovima se grade hramovi, kao njihove
vjene kue. Za arhitekturu, ne manji znaaj imalo je vjerovanje u besmrtnost due, to je kao posljedicu
imalo izgradnju monumentalnih grobnica egipatskih faraona.

Robovlasniki sistem stvorio je dravnu organizaciju na ijem elu je bio vladar, faraon, sin boga sunca,
neogranieni gospodar, kao i vladar u Mezopotamiji. Faraon je gradio bogovima hramove, a sebi
grobnicu. Vjerovanje u besmrtnost due imalo je odraza na tenju Egipana da izgrade arhitekturu koja e
vjeno trajati.

Ova tenja je dola najvie do izraaja kod gradnje faraonskih grobnica, koje uvaju mumificirano tijelo
vladara, to je po njihovom vjerovanju bilo neophodno za vjeni ivot due. Tako je briga za ouvanjem
tijela i poslije smrti, dovela do potrebe gradnje takve grobnice, koja e omoguavati vjeno uvanje lea.
Tako je poimanje vjenosti iz religije, nalo odraza u tenji za vjenim i monumentalnim u arhitekturi.
Nema nikakve sumnje da svi pomenuti uslovi ne bi dali takvu veliku umjetnost i posebno arhitekturu, kad
egipatski narod ne bi bio talentovan za umjetniko izraavanje i arhitektonsko komponovanje i
oblikovanje prostora.

Pobrojani faktori u Egiptu su stvorili arhitekturu koja ima vlastitu fizionomiju posve razliitu od
ostalih. Ovi faktori nisu isti za sve arhitekture, niti pojedinano imaju jednak uticaj. Njihovo
djelovanje je uvijek skupno, pri emu neki od tih inilaca ima presudan znaaj. Za Egipat, to je
izolovan geografski poloaj, koji je omoguio relativnu nepromjenljivost umjetnosti kroz vremenski
period od tri milenijuma.

5

Utvrenja

Egipani su gradili tvrave da bi zatitili svoj granini pojas ili grupe hramova, da bi se odrali u
osvojenim krajevima i da bi zatitili trgovake karavane, koji su ulazili i izlazili iz zemlje. Njihova
utvrenja ni u jednom sluaju nisu ravna asirskim ili hetitskim. Grade ih iskljuivo od erpia, sa veoma
debelim zidovima od 6 do 20 m, koji se zavravaju polukrunim prsobranima. Zidovi su nagnuti. Iz
Starog carstva je tvrava u EI-Kabu i Abidosu. Sauvani su ostaci utvrenja u Heliopolisu, Saisu, Tanisu i
Nekhebu.

Svakodnevna ( profana) arhitektura

Objekti su se gradili od papirusa, iblje, palmine grane koje su malterisane sa glinenom
zemljanom masom, ponekad su formirani snopovi (papirusa) koji su se koristili kao stubovi ili
ograde. Palmino lie je gusto jedno do drugog zabijano u zemlju te ovakva struktura bi bila
prekrivana blatom. Zavretak zida tj. spoj sa ravnim krovom doprinjeo je razvoju
karakteristinog elementa vijenca. Cigle suene na suncu (erpi) su takoer bile uobiajeni
graevinski material, dok se kamen koristio samo za najznaajnije objekte: hramove i grobnice.
Iako u egipatskoj arhitekturi ne nailazimo na lukove i lune konstrukcije (pogotovo ne na
monumentalnim objektima), ima ostataka struktura iz Tree dinastije izgraenih od blatnih cigli
sa svodovima.

Monumentalna (sakralna) arhitektura

Egipatski stubovi imaju jedinstven karakter, i veliki broj njih jasno iskazuje porijeklo izgleda iz
neke od biljaka karakteristinih za Egipat. Tijela stubova su formirana kao snopovi biljaka,
kapiteli predstavljaju pupoljke lotosa ili papirusa, a ponekad i palme

Prvi pilon hramaIsis na otoku Filae
Centralna kapija je iz Dinastije XXX, dok su piloni iz Ptolomejskog perioda

6

Egipatska monumentalna arhitektura je arhitektura stubova i strogih gometrijskih formi poput
piramida. Sva monumentalna arhitektura je vezana za grobnice i hramove dok su palate dosta
zanemarene i graene od tronijih materijala.
Egipatskim hramovima prilazi se impresivnim avenijama sa sfingama, zatim masivnim pilonima
(vrsta monumentalnih vrata sa zakoenim zidovima), hipostilnim dvoranama i unutarnjim
svetitima.

Hram u Karnak-u (plan-G, aksonometrijski presjek-E, poduni presjek-F, pogled na dvorite od ulaza-H)

Egipatska arhitektura je robovala tradiciji, i uvijek iznova koristila iste ili sline elemente u
svojim hramovima i grobnicama. Po svojim dimenzijama, karakteru i materijalima oito je da su
ovi objekti namjenjeni da traju vjeno, omoguujui tako i faraonu vjeni zagrobni ivot.

7

TIPOVI OBJEKATA

Stambena arhitektura
Grobnice
Hramovi

STAMBENA ARHITEKTURA

Razlozi za osnivanje novog naselja mogu biti razliiti: sigurnost, esto u kombinaciji s ekonomije, kao u
sluaju june tvrave grada (Buhen), kultne i administrativne potrebe (Kahun); iz politikih motiva kao
to je grad Akhetaten. Glavni elementi za izbor lokacije obzir za izgradnju su blizina plovnih putova i
visina iznad poplavnim podruja, jer zgrade graene erpia su vrlo osjetljive na u dulji dodir sa vodom.
Ali ak i kameni objekti su u opasnosti od uruavanja, jer je temeljenje objekata bilo vrlo slabo. Gradovi
Egipta su ee nastajali i razvijali se planski, na osnovu principa odreenih izgradnjom velikih hramova
povezanih pravim i dugim alejama, zatim izgradnjom pravougaone mree ulica koje zatvaraju pravilne
etvorougaonike za stambenu izgradnju. Graeni su i gradovi ili dijelovi gradova, sa manje pravilnim
sistemom ulica i slobodnije postavljenim stambenim zgradama i palatama u zelenilu.

Tri velika grada Starog Egipta bili su Heliopolis, Memfis i Teba.

Heliopolis je bio naseljen od predinastikih vremena, a intenzivno je bio graen u vremenima Starog i
Srednjeg kraljevstva. Historijski zapisi su glavni izvor o njegovom izgledu jer grad je uglavnom uniten,
jer njegovi hramovi I drugi objekti su korieni pri izgadnji sredjovjekovnog Kaira.
Grad Memfis je osnovao faraon Menes oko 3000.g.p.n.e.
Bio je glavni grad Egipta za vrijemeCapital of Egypt
Starog kraljevstva, i imao je vrlo znaajno mjesto u
vrijeme cijele antike historijew Mediterana. Grad je
zauzimao strategijski vanu poziciju na ulasku u deltu
rijeke Nil, Memfis je bio regionalni religijski centar i je
sjedite brojnih ekonomskih aktivnosti, okupljenih oko
luke. Pretpostavlja se da je zatitnik grada bio bog Ptah,.
Hram sagraen u njegovu slavu je bio jenda od
najznaajnijih gradskih struktura. Historija Memfisa je
usko vezana za historiju cjelokupnog Egipta. Grad je
izgubio na znaaju u kasnoj antici, kao posljedica razvoja
obalnog grada Aleksandrije.
Teba (Thebes) grad lociran oko 800 km juno od mora, na istonoj obali rijeke Nila, vjerovatno naseljen
oko 3200g.p.n.e. Nakon pada Memfisa, propalo je i Staro kraljestvo, Teba je postala glavni grad
Egiptau oko 2050.g.p.n.e. vladavine XI dinastije (Srednje kraljevstvo) i u veem periodu vladavine
XVIII dinastije (Novo kraljevstvo), kada je kraljica Hatshepsut izgradila flotu na Crvenom moru da
obsluuje trgovinu izmeu Tebe i luka Elim (danas Quasir), and Elat na vrhu Akabskog zaljeva. Sa XIX
dinastijom sjedite vlasti se premjestilo u Deltu. Teba je takoer postala
motor i za nove impulse u umjetnosti i arhitekturi. Arhitektonska tradicija kraljevske piramidezavrila je
padom Memfisa.

Artist's depiction of the western forecourt of
the Great Temple of Ptah at Memphis

8

Ovdje dajemo dva primjera razvijenih naselja u Starom Egiptu na osnovu istraivanja profesora Flinders
Petrie-a (W.M.F.Petrie-a : Illahun, Kahun, and Gurob, London 1891.). Prvo poznato naselje za radnike
Senusrethotep (u blizini dananjeg Kahun-a ili tonije el-Lahun-a) bilo je podignuto za serviranje
izgradnje piramide i hramova, od strane Senusret II (etvrti faraon iz XII dinastije, vladao od 1897.
do1978.gp.n.e.). Naselje je ostalo naseljeno oko jednog stoljea. Oblik naselja je bio pravokutan s
ortogonalnom ulicama, i obuhvaao je prostor 350 sa 400 metara. Naselje je bilo bio okrueno sa tri
strane zidom od erpia i podijeljen u dva dijela drugim zidom. Openito razliitih drutvenih slojevi nisu
ivjeli u odvojenim etvrtima, ali ovdje su bili posebno grupisani objekti tipa palaa sa velikim brojem
soba, i zgusnuto graeni stanovi za siromane u drugom dijelu naselja. Ulice su postavljene prilino
pravilno, glavna ulica, iroka devet metara, vodila je do glavne palae. Ulice koje su vodile do radnikih
stanova zavravale su u culs-de-sac, a neke su bile uske samo pola metra. Ulice su imale plitke kamena
kanale na sredini za odvod. Unato ljubavi Egipana za vrtove, za njih nije bilo prostora unutar zidina
naselja, jer cijeli prostor grada je bio prekriven ulicama i jednospratnim objektima.

Plan Senusret-hotep (prema mapi W.M. Flinders Petrie-a, i
shema jednog bloka kua za radnike

9

Drugi primjer, El Amarna ili Akhenaten je posebno izgraen kao glavni grad faraona Akhetatena
(kasna XVIII dinastija, oko 1353.g.p.n.e.). U gradu su preovladavali su javni otvoreni prostori u sa
redovima stabala, a i stanovnici esto imali svoje vlastite privatne lijehe. Novi glavni grad grad bio je
vrlo raskonih dimenzija, ali brzo je bio naputen nakon to je samo nekoliko glavnih dravnih graevine
bilo podignuto.

Plan grada el-Amarna. Grad je izgraen u nekoliko
godina na samoj ivici pustinje, nedaleko od Nila.
Prekrivao je nekoliko kvadratnih kilometara.
Naputen je u potpunosti samo nakon 15 godina
postojanja. Kraljeva palata i hramovi su bili postavljeni
oko glavnog pravca kraljevske ulice.

Shema fasada manjih
egipatskih kua (HR)

Prototip egipatske monumentalne kamene arhitekture ini stambena arhitektura izvedena od erpia.
Najjednostavnija egipatska kua potie iz neolita, a napravljena je od prua, oblijepljena blatom spolja i
iznutra. Ova kua ima ovalan tlocrt, sa jednom jedinom prostorijom i otvorom vrata. Robovi su stanovali
u kuama za zajedniko stanovanje. Ovakve kue su imale uvijek jedno ograeno dvorite, iz koga se
prilazilo malim prostorijama za zajedniko spavanje.

El-Amarna:
shematski prikaz
naselja za
radnike prema
Petrie-u
10

Kue radnika imala dvije - etiri sobe u prizemlju (izmeu 44 i 60 m) i pristup do ravnog krova, koja je
sluila kao dnevn boravak ili prostor za spavanje tokom veeg dijela godine. Neke kue imale su i sedam
soba. Neki od stanova su imali skladite za itnice u prizemlju.
Najrazvijeniji tlocrtni i prostorni raspored su imale palate faraona i drugih predstavnika vladajue klase.
Egipatske palate su zauzimale velike povrine. Njihov tlocrt je uvijek pravilan pravougaonik. Centralno
mjesto ove dispozicije ima unutarnje dvorite, na koje su orijentisane prostorije od kojih su najvanije
iroka dvorana sa stupovima, koja je sluila za prijem, i duboka dvorana koja je imala funkciju
trpezarije. Niz manjih prostorija su, takoe, gledale u dvorite, poto je palata bila slijepa prema ulici.
Najee su palate bile na sprat, a bilo ih je i viespratnih. U sastavu palate bile su i prostorije za poslugu,
zatitu, staje za stoku, kolnice itd.

Unutarnje dvorite je bilo rijeeno kao vrt sa bazenom, zelenilom
i drugim ukrasima sa tenjom da se stvori novi ambijent potpuno
neovisan od okoline. Palate su u svom sastavu imale kupaonice,
klozete i kanalizaciju. Iako po svojim prostorijama vrlo bogate po
materijalu (erpi) su bile graene da kratko traju. Samo je grobnica,
kao vjena kua trebalo da bude vjena. Ostaci palata naeni su u El-
Amarni i Medinet-Abu. Ovdje dajemo primjer velike (sjeverne) kue
u El Amarni. Kua je zauzimala oko 2700 m i vjerovatno je sluila
i kao ured za visokog dunosnika zaduenog za graevinske radove,
i za stanovanje njihove porodice. Nakon to je piramida bila
izgraena i dunosnici napustili grad, narod je poeo da preuzmu
kue, prilagoavajui ih svojim potrebama. Postojala su etiri gotovo
identine kue, ova sa jeverne strane glavne ulice, i jo tri juno od
nje.
El-Amarna, izgled sjeverne kue, prema Petrie-u : 1. Glavni ulaz, 2. vratar's Lodge, 3.
ureda, gost sobe, 4 glineni dvoranu Privatni 5 etvrtine, 6. Mandara, to jest soba za
primanje gostiju, 7. otvoreno dvorite 8 dvorana, sa stupovima 9 Privatne sobe, 10.
prolaz za posjetitelja na Mandaru, 11. dvorana za ene, 12. etvrt za ene, 13. Ostave

Palaa u el-Amarni
A. Rezidencijalni dio: 1. Kraljeva rezidencija,
2.Ostave, 3. Most, 4. Kraljevski put
B. Harem, C. Slubeni dio palae
Palata kraljeva nalazi se sa obje stane Kraljevske
ulice. Privatni i zvanini dio palate je bio povezan
mostom. Kraljevski par je izlazio na most da bude
vien od stane svojih podanika.

11

GROBNICE
Grobnice se mogu podjeliti u tri glavna tipa:
1. Mastaba
2. Kraljevske piramide
3. Grobnice uklesane u kamenu

Mastaba

Za vrijeme prve dinastije poela je izgradnja kompleksnijih grobnica koje su odraavale plan
stambenih kua sa nekoliko manjih prostorija (kapela, gdje se vrio religiozni obred, i jedna ili vie
prostorija serdaba za pohranjivanje figurina dvojnika i dragocjenosti) i jednom centralnom u koju je
bio smjeten sarkofag sa mumificiranim tijelom pokojnika, oko 30 metara pod zemljom, do koje je
vodio vertikalan kanal. Sve ovo je bilo izgraeno pod zemljom, prekriveno drvenim krovom kojeg
su pridravali stubovi, a onda je sve prekriveno nadzemnom pravougaonom strukturom
(najee napravljenom od materijala sa iskopa) sa ravnim krovom i zakoenim zidovima sa
potporama koje su imitirale fasadu. Orijentacija mastaba obino je bila sjever-jug po duoj strani.
Na sjevernoj strani su bila slijepa lana vrata, koja su sluila za izlazak due, a u kapelu se ulazilo sa
june strane.. Iz mastabe se razvila stepenasta mastaba, doziivanjem vie manjih mastaba na donjoj.
Ovaj stepenasti nain izgradnje omoguavao je zidanje bez vanjskih skela, poto su i zidovi bili nagnuti i
omoguavali interpoliranje manjih stepenika, kojim se graa dizala na najvii plato.

Grupa mastaba i
shematski prikaz mastabe iz IV dinastije
Razliiti primjeri mastaba
Znaajnije mastabe: Aha, Sakkiira, K.I u Beit Khalaf,
Mastabe u GiziMastaba Thi, Sakara

12

Piramide

Piramide su graene od III. do VI. dinastije, na zapadnoj strani Nila, oko 85 kilometara do delte
Nila. Ranije kraljevske grobnice su bile mastabe iz kojih su se razvile piramide, preko stepenaste
Djoserove piramide pa sve do velianstvenih piramida u Gizi (VI dinastija).
Piramide su bile dio prostranog kompleksa objekata sa rtvenom kapelom, na sjevernoj strani
piramide, posmrtnim hramom za Faraona i prostorija za balzamovanje sa kanalom prema Nilu.

Piramide u Gizi
Staro Kraljevstvo, Dinastija IV, 2500- 2465.g.p.n.e
U 100 godina stepenasta piramida se razvila u klasini oblik piramide, i to u veliinama koje se ne mogu uporediti sa bilo im
iz ranijeg perioda. Kefrenova piramida jo uvije na sebi ima dio originalnog poploanja. Pored Mikerinove piramide nalazi se
i manja piramidalna struktura.

13

ista piramida je zavrni stupanj egipatske
slobodnostojee grobnice. Izvorni oblik je
mastaba, zatim stepenasta mastaba i stepenasta
piramida - da bi najjednostavniji oblik iste
piramide doao na kraju (HR)

Prelaskom iz pravougaonika na kvadrat u osnovi i ukidanjem stepenika, prelo se na klasinu formu
grobnice - piramidu, koja je postala najkarakteristiniji oblik egipatske grobnice i piramide su zadrale
stepenasti nain izgradnje, ali su stepeni nakon zavretka zidanja bili sakriveni oblogom od granita.Uz
piramidu je uvijek bio izgraen pogrebni hram, a do piramideje vodila prava uzdignuta pogrebna cesta.
Poev od Djozerove stepenaste mastabe sve egipatske piramide su bile zidane od krenjaka.Najstarija
mastaba kod Negade pripisuje se kralju Menesu,ujedinitelju Gornjeg i Donjeg Egipta. Najstarija
stepenasta piramida nalazi se kod Meduma, a pripisuje se faraonu Snofru-u, s poetka vladanja IV
dinastije. Za razliku od stepenaste mastabe, kod koje je jo uvijek pravougaona osnova, stepenasta
piramida ima kvadratini tlocrt. Nekad je ova piramida imala sedam stepenika, sada su sauvana jo tri.
Prva ista piramida je bila izgraena kod Dasura, visine 99 m i stranicekvadrata 213 m, za vrijeme IV
dinastije.Uganuta piramida kod Dasura po svoj prilici predstavlja prelaz izmeu stepenaste i iste
piramide. Najpoznatije grobnice - piramide su pripadale faraonima Keopsu, Kefrenu i Mikerinosu (IV
din.) a izgraene su u Gizehu nedaleko dananjeg Kaira.. Jezgro piramida je od punog zida od krenjaka

Imhotep (2655-2600.g.p.n.e.) (egipatski "onaj koji dolazi u
miru") bio egipatski polymath (svestrano obrazovan, u
Renesansi Homo Universalis), koji je sluio pod
faraonomTree dinastije, Djoser-om, kao kancelar faraona i
visoki sveenik boga sunca Ra u Heliopolisu. On se smatra
prvim arhitektom i inenjerom I lijenikom u ranoj
povijesti, iako druga dva lijenika, Hesy-Ra i Merit-Ptah su
ivila otprilike u isto vrijeme.

Njegova puna titula je glasila:

Kancelar kralja Egipta, Lijenik, prvi u redu nakon
kralja Gornjeg Egipta, Upravnik Velike palae,
Nasljedni plemi, Veliki sveenik Heliopolisa,
Graditelj, glavni tesar-stolar, Glavni kipar, Glavni
tvorac vaza.

14

Kao jedan od slubenika faraona Djosera, on je dizajnirao piramidu Djosera (stepenaste piramide) u
Sakari. Misli se da je prvi poznati arhitekt koji je koristio stubove u arhitekturi. Kao jedan od pokretaa
egipatske kulture, Imhotepova idealizirana slike je trajala sve do razdoblju Ptolemejevia. Egipatski
povjesniar Maneton koji je ivio za vrijeme Ptolomejevia, u. 3. stoljeu p.n.e., pisac Aegyptiaca -
Povijest Egipta) ga je predstavio kao izumitelja metode oblaganja zgrada kamenom, premda je nije bio
prvi koji je zapravo graditi s kamenom jer kamene fasade, podovi, nadvoje, polustupovi i sporadino su se
pojavili tijekom arhajskog razdoblja. Najvjerovatnije je da je objekat te veliine i izraene u cijelosti od
kamena kao to je Djeserova stepenasta piramide nikad prije nije bio izgraen. Prije Djosera, faraoni su
bili zakopani u grobnice tipa mastaba.

Komplaks piramida u Sakari

Kompleks se sastoji od objekata koji su
imitacija kraljeve rezidencije u Memfisu,
da bi mu posluili u narednom ivotu.
Svi objekti su strukture bez prostorija,
bez ikakve stvarne funkcije.
a. Grobna komora
b. Ostave
1.Zid sa niom, 2. Ulazni hol, 3.,Juna
grobnica, 4.Piramida, 5.Ceremonijalno
dvorite, 6. Juna kua,
7.Sjeverna kua, 8.Hram, 9. Oltar
10.Dvorite

Piramida u Sakkari, plan i presjek Piramida u Sakkari, model
15

Piramide u Gizi

Mapa Giza Plateau

16

Teoretski prikaz nastanka iste piramide stepenovanjem mastaba

Piramide su graene izmeu oko 2620. pr. Kr. - 2500. pr. Kr. na oko 1000 puta na 2000 m irokim
visoravanu od vapnenca. S izgradnjom piramida istodobno su nastali hramovi, nekropola i naselje za
radnike. U nekoliko dekada izmeu 2500. godine i 2465. godine p.n.e Velike tri su izgraene:
Keopsova, Kefrenova i Mikerinosova (od sjevera ka jugu) sa pomonim objektima i manjim piramidama:

Pogled na piramide u Gizi sa platoa juno od kompleeksa. Sa desna na lijevo su Keopsova Velika piramida, Kefrenova i
Mikerinosovava piramida. Tri male piramide su vezanesu za kraljice

17

Kefrenova (Chephren). piramida je druga po veliini od tri piramide u Gizi, izgrena kao grobnica
faraona iz IV dinastije. Stranice osnove piramide su 215.5 m, dok je originalna visina bila 148.5 m.
Piramida je graena blokovima krenjaka teim od dvije tone. Originalni nagib stranica bio je ugao 53
10' stepeni, otriji nego kod susjedne Keopsove piramide. Piramida je lociran na platformi visine 10
metara, to je ini viom od Keopsove.
Mikorinosova (Menkaure) piramida je najmanja od tri piramide u Gizi, podignuta kao grobnica za
faraona iz IV dinastije. Piramida je imala originalnu visinu 66.5 metres ,iznad osnove stranice 108,5
metara. Nagib stranica je priblino512025. Izgraena je krenjakom i granitom. Prvih 16 redova je
izgraeno granitom, sa grubo obraenom povrinom, a iznad toga korien je Tura krenjak, sa
uobiajnom obradom povrine. Ovakav objekat koji nije bio u potpunosti zavren, pomogao je
arheolozima da bolje razumiju metode koriene pri izgradnji piramida i hramova. Juno od over
piramide su tri manje ne dovrene, satelit, piramide, prema nekim izvorima graene za kraljice.
Keopsova ili Velika piramida je grobnica faraona Keopsa u Gizi. Izgraena je oko 2560. p.n.e. po
nalogu faraona Keopsa, Snefruova sina i nasljednika. a zapremina joj je 2,500.000 m3. Piramida se sastoji
od oko 2300000 kamenih blokova. Smatra se da je oko 100 000 ljudi gradilo Keopsovu piramidu punih
20 godina. Svaki je kamen visok 2 m, neki su dugi i po 5 m. Blokovi vapnenca i granita od kojih je
sagraena ova piramida i koji su vaeni iz kamenoloma na lijevoj obali Nila dopremani su amcima niz
rijeku. To se moglo raditi jedino u proljee, kada se Nil izlijevao, pa je zato trebalo 20 godina i oko
500 000 plovidaba da se donese potrebna koliina kamena. Poto bi se kameni blokovi prevezli,

Kompleks piramida u Gizi:
1. Keopsova piramida
2. Pratee piramide
3. Kefrenova piramida
4. Hram mrtvih
5. Procesijski koridor
6. Hram doline
7. Sfinga
8. Mikerinova piramida
9. Pratee piramide

18

Presjek kroz Keopsovu piramidu. Zidana je blokovima od krenjaka, sa oblogom od granita.
Lijevo je prikazan nain pokrivanja grobne komore, visoke galerije i ulaza (BF)

grupa ljudi je vukla blokove, od kojih je svaki teio 2 tone, na saonicama uz put. Zatim su ove
blokove uredno redali, a druga grupa ljudi ih je izvlaila do mjesta gdje se gradila piramida.
Kada je sagraena, piramida je bila visoka 145,75 m, ali se tokom godina smanjila za 10 m.
Povrina piramide bila je prekrivena veoma glatkim, gotovo skoro neprimjetnim vapnencem.. Na
sjevernoj je strani ulaz. Unutranjost piramide ine tri prostorije povezane mnogobrojnim
hodnicima. U srcu piramide je kraljeva odaja, gdje je smjeten sarkofag od crvenog granita.
Ugao stranica u odnosu na osnovicu iznosi 5150'40"., a svaka je stranica paljivo orijentirana
prema jednoj od etiriju strana svijeta. Horizontalni je presjek graevine u bilo kojem dijelu
kvadratan, a duina stranica osnovice iznosi 229 metara. Dunosnici koji su sluili Keopsa dali
su podii svoje grobnice oko njegove piramide. Sam Keops elio je uz sebe sahraniti i tijelo
svoje majke.

Bogovi plodnosti :
enski i hemafroditski likovi nose tanjire sa
simbolima ivota,vodu, kukuruz i drugu hranu kao
personiofikacijuplodnosti Nila. Ovaj friz je dio oko
dvorita hrama u kompleksu Sahure.Staro
Kraljevstvo, Dinastija V, 2450.g.p.n.e
(Egipatski muzej, Kairo)

Grobna komora
piramide Unasa
Grobnica je u isto
vrijeme kua ali i
sredstvo za prelazak
u drugi svijet.
Staro Kraljevstvo,
Dinastija V,
2350.g.p.n.e

19

Velika Galerija u Keopsovoj piramidi
Velika zasvoena prostorija je bila stvorena da bi se mogli izvana
ubaciti bolokovi epovi koji su zatvarali koridor prema kraljevoj
grobnici. (Iz kolekcije: Luigi Meyer, Pogledi na Egipat, 1804. Godine)

Velikasfinga u kompleksu piramida u Gizi je statua koja predstavlja mitsko stvorenje sa tijelom
lava sa ljudskom glavom. To je najvea monolitna skulptura u svijetu duine 73.5 metara, irine 6 m i
visine 20.22 m visoka. Ona je najstarija poznata monumentalna skulptura vjerovatno sagraena u vrijeme
faraona Kefrena (c. 25582532 BC).
.

Velika sfinga, Gleda prema istoku, strani svijeta gdje izlazi Sunce u
pozadini kefrenova piramida

Prikaz Velike sfinge
Description de l'Egypte (Panckoucke edition),
Planches, Antiquits, volume V (1823)

20

GROBNICE UKLESANE U PRIRODNU STIJENU

Ove grobnice su bile rijetke prije Srednjeg Carstva, i tada su uglavnom bile za vie
zvaninike nego za kraljeve.
Za vrijeme srednjeg carstva prestaje sahranjivanje faraona i drugih velikodostojnika u piramidama. Sada
se sahrana vri u grobnicama izvedenim u prirodnoj stijeni. Ovakve grobnice su otkrivene kod Beni
Hasana kod Asuana i u Dolini kraljeva kod Tebe. Uzor grobnici u stijeni je egipatska palata. Glavne
prostorije grobnice odgovaraju dvoritu, irokoj i dubokoj dvorani, te manjim prostorijama harema, koje
su sluile kao intimni dio za porodino stanovanje.

U pravilu su ulazi u ove grobnice potpuno sakriveni, kako bi se sauvale od upada pljakaa. Izuzetak ini
manja grobnica kod Beni Hasana sa naglaenim ulaznim dijelom u vidu monumentalnog predvorja.
Grobnice u Dolini kraljeva imaju veoma izduen raspored prostorija. Njihova duina iznosi od 60 do 150
metara. Kod izgradnje ovih grobnica uoljiva je tenja za aksijalnou i simetrijom. Od ovoga se
odstupalo samo kad se nailo na tvrdu stijenu, pa se zbog toga skretalo sa glavnog pravca. U Dolini
kraljeva (Biban-el-Maluk) meu najznaajnije spadaju grobnice u stijeni faraona Seti-a I, Ramzesa II,
Ramzesa III, Ramzesa VI, Ramzesa IX i Tut-ank-Amona.

Najvanije grobnice su:

Grobnice u Beni Hasanu (39 grobova) koje pripadaju XI I XII dinastijama, vanijim
porodicama iz tog vremena.

Podzemna grobnica kod Beni Hasana sa protodorskim stupovima

21

Grobnice Kraljeva, Teba u suhim planinama na zapadnoj strani Nila tipovi grobnica sa
koridorima, prolazima I prostorijama se protee oko 3000 metara unutar stijenskog masiva.

Dolina Kraljeva: Grobnice Setija I, Ramzesa I, II, Tut ank-amuna.

Tlocrt podzemne grobnice Ramzesa IX u Dolini kraljeva (RH)

Podzemna grobnica Ramzesa II u Dolini kraljeva (RH)

22

Tlocrt grobnica uz Tebe:

Lijevo: Grobnica Tutmosisa III
u Dolini Kraljeva: 1. Ulazni koridor,
2. Kanal, 3. Dvorana sa stubovima,
4. Grobna komora

Centar: Grobnica Ramose iz Gurna
Iza prednjeg dvorita je velika dvorana koja prelazi u dvoranu sa stubovima
odakle koridor vodi prema komori sa sarkofagom.: 1.Dvorite,
2. iroka dvorana, 3. Duboka dvorana, 4. Prostorija sa statuama, 5. Koridor

Desno: Grobnica Sethosa I, Dolina Kraljeva
Nakon perioda iz Amarne grobnice su pravljene u pravoj liniji osovini sa idejom da suneve zrake mogu prodrijeti u
dubinu: 1. Ulazni koridor, 2. Kanal, 3. Gornja prostorija sa stubovima, 4. Gornja prostorija grobne komore, 5. Donja
prostorija sa stubovima, 6. Grobna komora

Grobnica Nefertari
Novo Kraljevstvo, Dinastija XIX, 1250.g.p.n.e

Slike u grobnici kombiniraju elemente iz
kraljevskih grobnica i prikaza u hramovima u
novi koncept koji simbolizira jedinstvo
kraljice sa bogovima.

23

HRAMOVI
U toku dugog razvoja i trajanja egipatske arhitekture graene su razne vrste hramova. U doba Novog
carstva prevladao je i potpuno se uobliio tip hrama pilonima. U vrijeme Srednjeg carstva poeo se graditi
peripteralni hram koji je bio omiljen naroito u doba rimske dominacije. Trei tip je podzemni hram
(speos) i etvrti polupodzemni hram (hemispeos) kod kojeg je jedan dio ukopan, a drugi je pod vedrim
nebom. Hram sa pilonima je transpozicija kraljevske palate, izraene od drveta i erpia, u kamen. Kao i
palata, i hram ima tri dijela: prvi dio sa prostorima za uvoenje, drugi za prijem i posljednji za intimni dio
(hram u palati), sveenike prostorije i riznice u hramu. Uvoenje poinje alejom sfingi i obeliscima
ispred hrama. Ulaz je akcentiran masivnim niskim tornjevima sa kosim zidovima, pilonima, koji tite
monumentalni portal izmeu njih. Prvi prostor hrama je etvrtasto dvorite sa trijemovima, koji jo ima
zadatak da pripremi vjernika za prostore u kojim se odvija religiozni ritual. Hipostilna dvorana stupova
zamjenjuje prostorije za prijem (iroka i duboka dvorana u palati). Ovdje se vjernicima postepeno
smanjivano osvjetljenje poveava religijsku misteriju. Cilj je postignut, vjernik je bespomoan i nitavan
prema svemonom i tajanstvenom boanstvu. pokazuje slika boanstva u svetoj barci za vrijeme obreda.
U treem dijelu, glavna prostorija je svetilite (sekos) gdje se u mraku uva kip boanstva, koji
predstavlja njegovog dvojnika. Oko svetilita su prostorije riznica i sveenike prostorije.

Grad Teba, Stari Egipat
U kompleksu u Karnaku (sjeverno od Luksora) nalazila se grad Teba sa stotinu kapija. Glavna ulica grada jepovezivala dva
hrama bila procesijska duga 2 km sa sfingama.

24

Plan grada Tebe
Istona obala sa gradom Tebom je prepuna hramova (Karnak i Luksor),
zapadna obala je Kraljecvstvo mrtvih.
U potezu uz dolinu se nalaze posmrtni hramovi kraljeva, nekropola sa
osobama iz vie klase, a u planinama su grobnice kraljeva i kraljica.

Kolosalne statue Memnona
Novo Kraljevstvo, Dinastija XVIII, 1360.g.p.n.e

Jedini do danas sauvani dio posmrtnih hramova tebe su kolosalne
statue koje su nekada stajale ispred ulaza. Sjeverna statua je bila
restaurirana u rimsko doba i dodani su neki novi blokovi.

25

Luksor je kompleks hramova smjeten na istonoj obali rijeke Nil u gradu Tebi (danas grad poznat kao
Luxor) gdje je osnovan oko 1400.g. p.n.e. Bio je poznat kao "juna svetite", hram je bio posveen
tebanskoj trijadi bogova Amonu, Muti i Kons a sagraen je za vrijeme Novog kraljevstva. Bio je u fokusu
Opet godinjeg festivala, u kojem kultni kip Amonaparadirao niz Nil do najblieg Karnak hrama, ostati
tamo neko vrijeme, sa njegovom suprugom Mut, u proslavi plodnosti.
Najraniji dijelovi hrama - barka kapelice, iza prvog stupa. Sagradila jeHatshepsut, a prisvojio Tuthmosis.
Glavni dio hrama - izgraen od strane Amenhotepa III, a kasnije osim toga Ramzesa II, koji je sagradio
ulazni pilon, a dva obeliska (jedan od kojih je prevezen u Francuskoj, i sada je na sreditu Place de la
Concorde). Na stranji dio hrama su kapela izgraenih od strane Tuthmosisa III, i Aleksandra Velikog.
Tijekom rimskog razdoblja, hram sa okolicom su bili sjedite rimske vlasti na tom podruju.

Veliki hram u Luksoru: Ulazni pilon, Obelisk

Veliki hram u Luksoru:Glavna dvorana, Skultpura Ramsesa II

26

Hram Amona u Karnaku
Danas moemo vidjeti centralnu osovinu hrama sve do
prostorija gdje boravi boanstvo Amun, nekada to nije
bilo mogue jer su masivna vrata odvajala prostore
sekularnog i sakralnog: Drugi Pilon od objekta kralja
Taharka

Tlocrt hrama Amuna
iz perioda Srednjeg Kraljevstva oko 2000.g.p.n.e. Hram
je bio proirivan tokom perioda sve do nedovrenog
Prvog Pilona.
1. Pilon I
2. Dvorite
3. Hram Sethosa II
4. Objekat kralja Taharka
5. Hram Ramzesa II
6. Piloni II VI
7. Hipostilna dvorana
8. Obelisk Tuthmosis I
9. Obelisk Hatshepsut
10. Svetite
11. Dvorite Srednjeg Kraljevstva
12. Festivalski hol Tutmosisa
13. Botaniki vrt
14. Unutranje svetite

27

Aleja sfingi priprema vjernika za velianstvene prostore hrama

Obelisk Tutmosisa I u Karnaku
Novo Kraljevstvo, Dinastija XVIII, 1490.g.p.n.e
Ispred ulaza u hram ili pilona stajao je par obeliska sa zlatnim
vrhovima koji su reflektirali prve zrake sunca, simbol prisustva
boga i svakodnevnog ciklusa.

28

Rekonstrukcija izgleda hramova u Karnaku
Intenzivna arheoloka istraivanja su omoguila da sagledamo kako je ovaj kompleks hramova nekada izgledao. Kompleks se
sastoji iz hrama Montu na sjeveru, pa zatim hrama Amuna, pa sve do hrama boginje Mut na jugu.

29

Egipatski hram rjeava problem graduiranja raspoloenja vjernika koji prilaze hramu i ulaze u njegove
prostorije. Od ulaza do sekosa vjernik se osjea sve manjim i beznaajnijim u odnosu na veliinu hrama, a
Najpoznatiji hramovi sa pilonima podignuti su u doba Novog carstva u Tebi, Luksoru i Karnaku. Klasian
po svom tlocrtno-prostornom rjeenju je mali Konsov hram u Karnaku. Druga vrsta hramova su
peripteralni hramovi koji imaju jednu manju prostoriju, celu, okruenu sa svih strana trijemom od
etvrtastih stubaca ili okruglih stupova. Ovi hramovi su podignuti na visok postamenat, a monumentalno
iroko stepenite razvijeno je samo na ulaznoj strani. Najstariji primjer peripterosa u Egiptu potie iz doba
Srednjeg carstva, a podigao ga je faraon Sezostris I u Karnaku.

Ova vrsta hramova je bila naroito omiljena za vrijeme vladavine Ptolomejavaca i rimske dominacije.
Mali hramovi peripteralnog tipa na otocima File i Elefantini (Sl.115, 116, 117) su najpoznatiji.

Tlocrt i zapadna fasada hramova na
otoku Filae

Glavna osa hrama Isis je pod nekoliko
razliitih uglova od ulaza do samog
svetita. Pomone prostorije su isto
nepravilno poredane. Razlog za ovo je
vjerovatno konfiguracija terena.

Sastoji se od:
1. Objekta Dinastije XXX
2. Vanjsko dvorite sa
kolonadama
3. Hram Arensnupisa
4. Kapela Imhotepa
5. Prvi pilon
6. Dvorite
7. Rodna kua
8. Drugi pilon
9. Dvorana sa stubovima
10. Svetite
11. Hram Hathor
12. Rimski objekat
13. Hadrijanova kapija

Podzemni (speos) hramovi zadravaju iste dvije funkcije tipine za egipatske hramove iz ranih dana.
Vanjski dio hrama je sredstvo za samo-prikazivanje kraljevske moi. Tradicionalni motiv na pilonu je
prikaz kako faraon unitava neprijatelje Egipta - heraldiki tretirana gesta, bez referensi na odreene
povijesne dogaaje, ali sa puno politike simbolike. Unutar hrama kralja i bog ulaze u neraskidivu uniju;
faraon sa svojstvima bog boga jami red u svijetu. Ovi hramovi usjeeni u stjene bili su osobito popularni
u doba vladavine monih Ramzesa, kada su najljepi hramovi ove vrste podignuti su u Abu Simbelu na
gornjem toku Nila. Ovdje se nalaze dva hrama: Mali i Veliki hram koje je podigao faraon Remzes II. Mali
hram je bio posveen boginji Hator, a veliki bogu Amonu-Ra. imaju iste prostorije kao hramovi sa
pilonima. Nedostaje samo dvorite koje je zamijenjeno monumentalnim predvorjem ukraenim figurama
faraona

30

Abu Simbel je lokalitet u junom Egiptu na lijevoj obali Nila s dva peinska hrama Ramzesa II. iz 13. st.
pr. Kr. (oko 1284.). Pored Sfinge iz Starog carstva, najvee Egipatske skulpture su upravo ispred ulaza u
hram Ramzesa II. u Abu Simbelu. Monumentalni ulaz u grobni hram Ramzesa II. potencioniraju i
uokviruju etiri kolosalne faraonove skulpture u vertikalnoj ikonografskoj perspektivi, a izmeu njihovih
nogu, do koljena, smjeteni su manji kipovi koji predstavljaju njegovu suprugu. Unutranjost hrama je
oslikana prizorima iz ivota faraona. U umjetnosti vraa se Egipatskom kanonu u najstrooj verziji
hladne i krute skulpture ogromnih dimenzija s tek pokojim minucioznim detaljem. Vladavinu Ramesida
obiljeava pretjerani neoklasicizam (tovanje stare umjetnosti), nakon ega egipatska umjetnost brzo
poinje gubiti svoju snagu dok se faraonska drava poinje raspadati.

Podzemni (speos) hram Ramzesa II kod Abu Simbela. Dimenzije glavne dvorane 25x30 m. Tlocrt i presjek. (XIII v. pr.n.e.).

Veliki hram u Abu Simbelu
Kod hramova uklesanih u stijenski masiv klasini elementi hrama su pomjereni nazad u dubinu stijene. Fasada Velikog
hrama je u obliku pilona sa zakoenim zidovima. Kolosalne statue Ramzesa II su iskesane iz stijene. Tipine zidne dekoracije
sa pilona nalaze se dublje unutar hrama.

Mali hram u Abu Simbelu (desno)
Statua kraljice Nefertari je smjetena izmeu dvije kolosalne figura Ramzesa II. Na glavi joj je kruna boginje Hathor.
Struktura naglaava funkciju hrama kao granice izmeu gornjeg i donjeg svijeta tj. Izmeu profanog I sakralnog.

31

Gradnjom nove brane kod Asuana, ovi hramovi bi se
nali pod vodom novostvorenog jezera, zbog ega e biti
isjeeni i u dijelovima podignuti na novi nivo, vie od
sadanjeg za oko 60 m, a zatim e iznad njih biti
formiran breuljak kako bi se dobio isti izgled hramova
gledanih sa Nila.
Tip polupodzemnih (hemispeos) hramova je najbolje
predstavljen hramom u Gerf Huseinu
i hramom hraljice Haepsut u Deir-el-Bahari kod Tebe
(Sl. 120). Polupodzemni (hemispeos) hramovi imaju
pilone, dvorite i hipostilnu dvoranu pod vedrim nebom,
a prostoriju svetilita (sekos) ispod zemlje.

Tlocrt posmrtnog hrama kraljice Hatepsut
Komples se sastoji iz dvije terase povezane rampom,
isklesane iz lica stijene.
1. Vanjsko dvorite
2. Rampe
3. Donj kolonade
4. Donja terasa
5. Gornje kolonade
6. Kapela Anubisa
7. Kapela hathora
8. Stub Ozirisa
9. Ceremonijalno dvorite
10. Hram Sunca
11. Kapela hatepsut
12. Unutarnje svetite

Posmrtni hram kraljice Hatepsut (oko 1500 g. pr.n.e.)
Originalni izgled terase je neto izmjenjen sa radovima restauracuije u 20.-tom st.n.e.

32

MATERIJALI, KONSTRUKCIJE I ARHITEKTONSKE FORME

Ova arhitektura, kao cjelina, predstavlja realizaciju kompozicionih principa, koji u potpunosti definiu
pojam monumentalnog prostora, spolja i unutra. Megalitski spomenici su izrazili rudimentarno
monumentalnost, ali oni jo ne rjeavaju kompleksnu problematiku monumentalnih prostora, nego samo
jedan njen dio. Zato kaemo da je egipatska arhitektura prva cjelovito izrazila monumentalnost,
izgradnjom hramova i faraonskih grobnica.

Egipatska arhitektura ima svoju fizionomiju, posve razliitu od mezopotamske, ili ma koje druge njoj
savremene arhitekture. Uticaj egipatske arhitekture na druge bio je ogranien. Specifini uslovi pod kojim
je ona nastala u Egiptu, nisu bili slini uslovima drugih naroda i zemalja. Na formiranje te arhitektonske
fizionomije djelovali su brojni faktori, od kojih emo pomenuti najvanije: geografski poloaj i klimu,
ekonomsko-drutveni poredak i dravno ureenje, graevinske materijale, religiju i nadarenost naroda.
Ovi faktori su i u sluaju drugih arhitektura odreivali njihovu fizionomiju i veu ili manju originalnost, s
obzirom na mnogo vee vanjske uticaje, kojim su bile izloene sve druge arhitekture. U starom vijeku
Egipat je bio u najveoj mjeri izolovan od vanjskih uticaja drugih arhitektura, zahvaljujui svom
specifinom geografskom poloaju. Egipat, to je, u stvari, uska dolina Nila. Ona je sa istoka i zapada
uokvirena pustinjom, sa juga nubijskim planinama, na sjeveru Sredozemnim morem. Kontakt sa vanjskim
svijetom je odravan preko mora ili uskim pojasom koji spaja deltu Nila sa istonim obalama
Sredozemlja, odnosno sa Palestinom i Sirijom. Ovim putem su kroz dugu istoriju Egipta upadali i rijetki
zavojevai. Istim putem su, rijetko, egipatske vojske provaljivale u zemlje Azije.

KOMPARATIVNA ANALIZA

Tlocrti. Kraljevske piramide starog Kraljevstva stajale su unutar zidova, u kojima se nalazila i
manja piramida ili mastaba na jugu, rtvena kapela na istoku, pogrebni hram i dugaki
procesijski put povezan sa objektom za balzamovanje.
Razvijeni tip hramova novog Kraljevstva se moe nai u dva tipa. Tip pogrebnog hrama koji ima
preteu u kompleku sa piramidama i procesijski tip koji se moe nai i u najranijim periodima
egipatske historije. Ova dva tipa sui mala mnogo slinosti i dosta su se razlikovala od kasnijih
grkih hramova. Impozantna avenija sfingi je vodila do pilona sa obeliscima. Dvorita i
hipostilne dvorane predstavljaju najvee dostignue egipatske arhitekture...

Hramovi su esto bili graeni na lokalitetima starih ili su nadograivani tokom vremena.
Hramovi su pored glavnih monumantalnih I strogo simetrinih hramova sadravali i objekte kao
to su: rodne kue, sveta jezera, administrativne objekte sve unutar masivnih zidova.

U najranijem periodu glavni graevinski materijali u Egiptu bili su drvo i erpi. Osim palme druge vrste
drveta u Egiptu nema, te je palmovo drvo postalo glavni materijal za gradnju stambene arhitekture. Iz
slikarskih predstava arhitektonskih objekata vidimo da je stup bio od drveta. Palmova debla, sloena
jedno uz drugo, inila su tavanicu. Zidovi ovih najstarijih egipatskih gradnji bili su uvijek od erpia.

33

Za znaajnije drvene konstrukcije u kasnijim periodima Egipat je drvo uvozio iz Libana. Egipat je imao
dobre vrste gline, koje su sluile za izradu erpia. Opeka peena na vatri, u Egiptu se nije proizvodila
zbog siromatva u drvetu. erpi se proizvodio iskljuivo suenjem na suncu. Dimenzije erpia su
razliite, prosjene njegove dimenzije bile su 38/14/11 em. Do III dinastije erpi je bio osnovni
graevinski materijal. Od njega su graene stambene kue, utvrenja, grobnice (mastabe), nasipi i kanali
za sistem navodnjavanja. Kao spojno sredstvo, za zidove od erpia upotrebljavan je malter od gline, ali
se erpi polagao i u suho. erpi je upotrebljavan i u konstrukcijama lukova i svodova. Egipat je takoe
zemlja raznih vrsta kamena. U dolini Nila bilo je pjeara i krenjaka, a u planinama prema Crvenom
Moru vadio se granit, sijenit, bazalt i diorit. Mermera Egipat nije imao, on je zamjenjivan alabasterom.
Upotreba kamena u arhitekturi poela je izvedbom anbrana za prozore i vrata baze stupova, nadvratnike
i nadprozornike, da bi poslije III dinastije kamen postao glavni materijal za sve vrste arhitektonskih
objekata, osim stambenih.
Ipak je erpi i u kasnijim epohama upotrebljavan za izgradnju irigacionog sistema, za utvrenja,
stambenu arhitekturu, ak i za pojedine dijelove hramova.
U vrijeme Srednjeg i Novog carstva usavrena su orua za obradu kamena i razne tehnike te obrade, pa se
sve vie primjenjuju tvrde vrste kamena i to u vrlo velikim monolitnim komadima. Najvei monoliti su
obraivani za obeliske, a zatim za stupove a arhitravne grede velikih hramova.
Metali - bakar, bronza i eljezo - nisu se upotrebljavali kao konstrukcije, nego su od njih izraivana orua
i alati za obradu graevinskih materijala.

Konstrukcije. Zarazliku od stersotemske arhitekture Mezopotamije, arhitektura Egipta je tektonska. Za
formiranje svojih arhitektonskih prostora egipatski arhitekti su se sluili zidom, stupom i ravnim gredama
Iako su Egipani poznavali i luk i svod, ovim konstrukcijama nisu davali veeg znaaja, primjenjujui ih
izuzetno u arhitekturi, a neto ee u izgradnji kanala i u isto inenjerskim konstrukcijama. Zid u ovoj
arhitekturi je blago nagnut. To je sjeanje na nagnute odbrambene zidove protiv poplava Nila. Utilitarnost
ove forme je nestala, a sama forma se zadrala, poto je postala uobiajena i opte prihvaena kao lijepa.

Zidovi. Zidovi hramova su vrlo debeli, jo od
starog Kraljevstva izgraeni od kamena
krenjaka, pjeara ili ponekad od granite. Zidovi
od klesanaca i sa ispunom od lomljenika.
Malter, kad je upotrebljavan bio je vie kao
podmaziva nego spoj elemenata strukture. Zidovi
su pri dnu bili deblji i lagano su sa vanjske strane
se suavali dajui pri tome efekat velike
masivnosti. Zavretak zidova je imao tipini
egipatski vijenac.

Konstruktivni sistem egipatskog hrama
karakteristian je za itavu egipatsku arhitekturu

34

Krovovi. Za sakralne objekte koritene su teke kamene ploe postavljene jedna do druge na arhitravnim
gredama koje su poduprte stubovima.
U Starom Kraljevstvu koristili su krenjak koji nije mogao premostiti vie od cca 3,5 do 3 metra, te se
onda u ovu svrhu morao koristiti granit. Tek sa upotrebom pjeara dola je do izraaja struktura koja se
koristila u hramovima Novog Kraljevstva. Krovovi hramova su sluili za ceremonije i procesije, ponekad
su imali na krovovima manje objekte i paviljone. Prostori su se u glavnom osvjetljavali kroz kamenu
tavanicu.
Glavne arhitektonske forme su Egipani uzeli iz prirode. Oblik egipatskog vijenca i oblici egipatskih
stupova su glavni elementi koji se primjenjuju na svim arhitektonskim spomenicima, u svim periodima
egipatske istorije.
Egipatski vijenac oponaa palmove grane koje su se pod vlastitom teinom savile, a koje su pri donjem
dijelu utegnute vrpcom. Oponaanje prirode jo je pojaano slikarskim iIi vajarskim tretiranjem palmovih
grana. Ovakav vijenac redovito zavrava zidove monumentalnih graevina, on ukraava portale i prozore,
a primijenjen je i kao kapitel etvrtastih stubaca. Vijenac je esto ukraen ornamentom krilatog sunca,
sa sunevim diskom u sredini, zmijama-uvaricama sa strane i ogromnim stilizovanim orlovim krilima.

Nadvratnik u Medinet Habu
Iznad vrata nalazi se sunev disk sa krilima, symbol boga Horusa
iz najranijeg perioda egipatske historije. Ime Ramzesa III je
odmah pored tako da preuzima dio boanske moi I simbolike.
Novo Kraljevstvo, Dinastija XX, 1150.g.p.n.
Hipostilna dvorana hrama Amuna u KarnakuProzorski otvori
(prorezi), integrisani u zidove proputali su svjetlost u veliku
dvoranu.Novo Kraljevstvo, Dinastija XIX, 1290-1250.g.p.n.e

U monumentalnoj arhitekturi tavanice su od kamenih greda koje su postavljene jedna uz drugu, sa malim
otvorima za osvjetljenje. Ponekad se u arhitekturi hramova prostor osvjetljava kroz nadvienje, to
predstavlja prvi primjer bazilikalnog naina osvjetljavanja u arhitekturi. Prozori su zatvoreni kamenim
reetkama - tranzenama. Horizontalna greda u egipatskoj arhitekturi nalijee na zid u podnoju vijenca, a
na stup preko kamenog podmetaa u obliku kocke, koja teinu stropa prenosi na jezgro stupa. Upotreba
kamenog stropa dovela je do potrebe gustog postavljanja stupova. Velika teina kamenog stropa odredila
je zdepaste i robustne proporcije stupova. Njihove proporcije nisu tako kanonski propisane kao kod Grka,
ali se ipak moe rei da je karakteristika egipatskog stupa veliki kapitel koji iznosi od 1/6 do 1/4 visine
stupa. Egipani su gradili i svodove obino kao koso postavljane grede iznad otvora. Ima ih i

35

polukrunog i eliptinog presjeka. Eliptini ili nadvieni svod je konstruisan na bazi pravouglog trougla,
stranica 3, 4 i 5. Uz svodove sa radijalnim spojnicama, grade oni i primitivne svodove sa isputenim
horizontalnim slojevima, kao kod visoke galerije u Keopsovoj piramidi.

36

Ornamenti. Ovaj vaan aspekt struktura imao je dekorativnu snanu simoliku ulogu. Disk sunca sa
krilima je bio jedan od najkoritenijih simbola. Skaraboj ili Kotrljan sveta buba (ista pustinje) je
takoer vrlo potovan i est symbol. Egipani su imali vrlo napredan i sofisticiran nain ukraavanja i
bojenja uglavnom sa plavom, crvenom I utom bojom, kojom su bojali reljefe i hijeroglifske natpise.

Stubovi. Uzore za svoje stupove Egipani su uzeli takoe iz prirode. Cvjetovi lotosa i papirosa i
palmina kruna, dobili su u arhitekturi svoj stilizovani oblik. Egipatski stupovi imaju bazu, stablo stupa i
kapitel. Baza je okrugla i iroka, stablo je najee prikazano kao sveanj stabljika lotosa i papirosa
povezanih ispod kapitela vrpcom.

Kapiteli su u formi zatvorenog ili rascvjetanog lotosa i papirosa, stilizovane palmove krune, zvona,
glave boginje Hator, ili su kompozitni. Prvobitno je primjenjivan drveni stup sa stilizovanim cvjetovima
kao kapitelima, ali samo u stambenoj arhitekturi i kao dekoracija. Prevodenjem u kamen, stup je dobio
naglaenu konstruktivnu funkciju i postao najei elemenat ove arhitekture.
Do kamenog okruglog stupa dolo se preko etvrtastog stupca, koji je iz kvadrata preao prvo u oktogon
i esnaestougaonik, da bi na kraju svog razvoja preao u krug, ili sveanj stabljika.

Kapiteli naturalistiki i biljni arhitektonski elementi (sa lijeva na desno): a) Klasina forma kapitela od papirusa ima
nekoliko razliitih oblika. Papirus i vodeni lopo su simboli dvije polovine zemlje Gornjeg i Donjeg Egipta, b) Razliiti
biljni motive su kombinirani da bi se dobili snopovi i buketi biljaka koji izlaze iz povrina stuba; c) kapitel sa lotosom,
ima zailjene latice i okrugle pupoljke vodenog lopoa; d) Kapiteli u obliku palminog lia; e) Kompozitni kapitel, Snop
biljaka je ovdje interpretiran kao cilindar ali je kapitel izrezbaren u mnogo individualnog cvijea i oblika listova.

Vrste stubova prema Fletcheru:
a) Kvadratni stubovi, u upotrebi sve do Novog Kraljevstva. Stubovi su rijetko kad prelazili visinu
koja je 6 puta dijametar stuba, i u donjim dijelovima su ukraavani sa reljefom i oslikavanjem.
Baza stuba je u oblike irokog diska sa zaobljenom gornjom ivicom. Iako nije klasini entasis
stubovi su se lagano smanjivali prema vrhu stuba.
b) Poligonalni stubovi koriteni od Srednjeg Kraljevstva imali su 8 ili 16 strana.
c) Tip Palma je bio u upotrebi sve do rimskog perioda i imaju jednostavno cilindrino tijelo.
d) Pupoljak, prvi put koriten u V dinastiji, osam papirusovih stabljika, glatko obraene povrine.
Ponekad je koriten i pupoljak lotosovog cvijeta.
e) Rascvjetani (tip zvono) su nastali iz izgleda snopa papirusa.

37

38

Scena prikazuje transport kolosalne statue
Slike na grobu u Deir el-Bersha,Centralni Egipat.Srednje kraljevstvo, Dinastije XI/XII , 1900.g.p.n.e
H. v. Minutoli, Reise zur Oase des Jupiter Ammon, 1824
ZAKLJUAK
Arhitektura Egipta ima vlastitu fizionomiju, potpuno razliitu od svih drugih arhitektura. Ova je
arhitektura mnogo vie uticala na druge a manje je sama primala strane uticaje. Nju je stvorio narod koji
je, nesumnjivo, bio vrlo talentovan za umjetnost.Osnovne crte egipatska umjetnost je zadrala relativno
nepromijenjeno kroz tri milemijuma, to je bilo omogueno izuzetno izolovanim geografskim poloajem
ove zemlje. Egipatska arhitektura je vjerno odrazila robovlasnike odnose i hijerarhijsku ljestvicu drutva,
na ijem je vrhu bio faraon - bog, a na kraju - potpuno bespravni rob, te mo drave, istonjake
despotije. Na arhitekturu je imao znatan uticaj izgraeni inenjerski sistem za navodnjavanje i odbranu od
poplava Nila, koji je omoguio stvaranje itave egipatske civilizacije. Mi znamo samo jednu egipatska
umjetnost, onu stvorenu na dvoru faraona. Nema dokaza o postojanju narodne, folklorne umjetnosti.
Egipatska arhitektura je prva potpuno izrazila monumentalnost. To je tektonska arhitektura stupa, zida i
ravne grede Zidovi su ukraeni u plitkom reljefu i ponekad bojeni. J ednostavnost i grandioznost
su glavne odlike egipatske arhitekture. komponovanju svojih graevina egipatski arhitekti su
afirmisali zakon simetrije i aksijalnosti. U vanjskom izgledu dominira horizontala koja istie ideju
nepominosti, koja je karakteristina za svu egipatsku umjetnost. U traenju arhitektonskih formi oni su
se oslanjali na uzore uzete iz prirode. Egipatski umjetnik je realist.
Vjerovanje u vjenost due nalo je svog direktnog odraza u stvaranju velike nadgrobne arhitekture, iji je
cilj da obezbijedi vjeno trajanje. Zbog toga su upotrebljavani najtvri i najotporniji graevinski
materijali u ogromnim blokovima, do 500 tona tekim, sa finim spojnicama, koje su inile da zid ili stup
izgledaju monolitni. Tenja i smisao za kolosalnim, doveli su do pojave spomenika ogromnih dimenzija.
Svaki arhitektonski spomenik je inio jedinstvo arhitekture, skulpture i slikarstva. Naglaavanju
vrijednosti arhitektonskih prostora sluili su skulptura i slika kao neodvojivi dio samog spomenika.

02 Egipat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

02 Egipat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Amir Pai: Historija arhitekture

Asrhitektura prije 330.godine: 2.-Egipat

You might also like