TON CU HA

V THAY I CHNH TR

Cao Huy Thun*


Tm tt
nghin cu v tng quan gia ton cu ha v dn ch, bi vit
ngh phn bit "dn ch hnh thc" v "dn ch kinh t x hi". Ton
cu ha c khuynh hng lm lan rng dn ch hnh thc nhng ng
thi cng c e da phn chia x hi ra lm hai thnh phn, mt thnh
phn c ton cu ha bit i v do c kh nng hng th
nhng khng gian t do va c m ra, v mt thnh phn b ton
cu ha gt ra ngoi l, tr thnh cng dn hng nh, cung cp phiu
cho cc lnh t, mi hoc c.


Tuy nhin bi vit khng gt b dn ch hnh thc v n c kh nng
p ng hai i hi ca thi i mi: m ca v cnh tranh. Hn na,
lut chi ca ton cu ha l trong sut, mt s p dng thng minh v
sng to dn ch hnh thc c th cn thit dp b t hi tham
nhng m mt b my chnh tr m m dung dng. Trong chng mc
, mt liu lng hp l v iu ca dn ch hnh thc c th gip
cho vic thc hin nhu cu m thi i mi ngy nay gi l
gouvernance.


Cc nc Ty phng tin rng qu trnh ton cu ha s lm thay
i ch chnh tr trong cc nc chuyn ch khin cc nc ny
trc sau g ri cng phi xui theo tro lu dn ch. Trc sau g ton
cu ha kinh t cng a n ton cu ha chnh tr, bi v dn ch v
th trng c khuynh hng i kp i vi nhau nh mt cp bi
trng. Lun c ngy th chng ? Vng chc chng ? Hy bit rng
n ang lm sng li mt tranh lun l thuyt c in lm si ni
giy mc trong nhng nm 60 v tng quan gia pht trin kinh t v
tin b dn ch: ci ny phi a n ci kia. Kinh nghim trc mt
cho thy ci ny v ci kia khng nht thit i i i cp vi nhau.
Chuyn ton cu ha v dn ch ngy nay e cng s th chng ?
Trong bi ny, ti khng c i vo tranh lun l thuyt vin vng,
ch ni nhng chuyn thc t xy ra s s trc mt. Chuyn thc t

THI I s 7
48
trc tin phi ni ngay, trc khi vo , l chnh hai ch dn ch. Ai
cng ni dn ch, nhng chc g ngi ni v ngi nghe cng hiu
ch dn ch nh nhau. trnh chuyn ng ni g b ni vt, ti
ngh phn bit dn ch ra hai mt, mt hnh thc v mt ni dung. Ni
dung, y l ch kh ng vi nhau nht, nhng t ra cng c th
ng rng dn ch chnh tr no li chng c mt ni dung x hi,
kinh t. Hnh thc, d ng hn, nht l ch ti thiu. Nc no
mun ni rng mnh dn ch u phi nh cy n s c mt ca ci
thng phiu. Tht gi ca ci thng phiu nh th no l chuyn
khc, nhng khng c n th cng nh bnh dn hc v khng bt u
vi hai ch i t.
Vi s phn bit d chp nhn , ti s t ra ba cu hi :
1. Ton cu ha c nh hng g i vi dn ch xt v mt hnh
thc ?
2. Ton cu ha c nh hng g i vi dn ch xt v mt ni
dung ?
3. Khng hong m ton cu ha gy ra chu nm 1997
a n nhng ci t chnh tr g ?
Ba cu hi t ra ct suy ngh nhiu hn l tr li.

I

Ton cu ha v dn ch hnh thc

Khng phi bng nhin m ti phn bit dn ch hnh thc v dn
ch ni dung. Marx phn bit nh vy khi ch trch dn ch Ty
phng ch l hnh thc, thc cht vn l giai cp bc lt. Tranh lun
ny vn cn gi tr ca n, nhng thi i mi c tranh lun mi. Vo
cui nhng nm 70, u nhng nm 80, mt hin tng chnh tr xy ra
ti chu M la tinh: l tht, hu ht nhng chnh th c ti qun phit
ang honh c ti y bng nhin r nhau bin mt hoc t ra cng
thay i: Equateur, Nicaragua, Prou, Argentine, Uruguay, Brsil,
Rpublique Dominicaine, thm ch c Chili, Salvador, Paraguay,
Guatemala. L thuyt gia, nht l M, hn h nh gp c m
vng, ua nhau khai qut, phn tch, so snh, lp thuyt. Danh ting
ca G. ODonnell vang di trong i hc vi tc phm gm 4 pho dy
cm tp hp bi vit ca nhiu tc gi: Transitions from Authoritarian

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 49
Rule, xut bn nm 1986. Chuyn tip t cc chnh th chuyn chnh p
lc nhn quyn, dn ch khi xng vi Carter, tip din vi Reagan,
coi b thnh cng m mn. M u c phi ring g chu M la tinh!
Thnh cng dn ch vang di nht, v vang thay, li n ra ti chu
nm 1986, ti nc Phi Lut Tn ang nm trong bn tay st ca nh
c ti Marcos v di 500 i giy ca b v hoa khi Imelda. Ln
u tin mt i th ca c ti thng c, m ngi thng trn li l
mt ph n: Cory Aquino, ga ph ca mt lnh t i lp b phe
Marcos bn cht.
Mi ba nm sau , bc tng B Linh sp , c khi ng u,
k c Lin X, ng theo chiu gi dn ch tng chng thi khp a
cu. Cho n c chu Phi chm tin nht cng tp np tn trang chnh
tr, thch thc cc cao th c ti, t chc bu c, bu ln i lp! Nm
1990, ti hi ngh thng nh Php-Phi hp ti La Baule, tng thng
Mitterrand ho hc c mt bi din vn lch s, tuyn b ch vin tr
cho nc no c c gng dn ch. cng l khong thi gian m tc
gi M Francis Fukuyama cho ra i quyn sch ni ting ca ng bo
hiu lch s tn th: The End of History. Lch s chui xung m v cuc
chin thc h chm dt, trn hon cu ch cn li mi mt gi tr duy
nht c chp nhn m thi l gi tr dn ch, t do.
Trong bi cnh ton thng ca gi tr Ty phng, v trong tin
tng h hi rng ton thng l vnh vin, cc l thuyt gia v dn
ch cho ra i mt lot kho cu v ci ti bng nhin thu ht hn
nam chm: chuyn tip dn ch (transition dmocratique). Vn chuyn
tip tr thnh mc u tin trong khoa hc chnh tr, thm ch cn
ra mt ci tn mi cho mt ngnh mi: transitology. Di tn , mt
tp ch khoa hc ra i, chng t lng tin st ca cc l thuyt gia
vo vin tng bch chin bch thng ca n thn dn ch.
n qu nhanh, lc quan cng khng li rt nhanh. Nc Nga c
thay i, nhng khng p ng lng mong mi ca Ty phng.
Nam T tan v, chin tranh chng tc bng ra d di. Nhiu nc
ng u khng gii quyt c cng mt lc chuyn tip kinh t v
chuyn tip chnh tr. Phi chu nhanh chng tr v li vi Phi chu
trc din vn La Baule, cng thm trn vai, trn u, trn c chin
tranh dit chng. Cha c li tin tri no b thi cuc ct tit nhanh nh
sm truyn ca Fukuyama. Quyn sch ca Guy Hermet, mt tc gi
tn tui ca Php v mc chuyn tip, mang mt nhan o no
nh mt ting th di: Les dsenchantements de la libert. T do m

THI I s 7
50
cng bit "khi tnh mng lc tn canh". Chuyn tip vn cn l ti
hp dn, nhng chuyn tip n ci g th chng ai na dm ni l bit.
C th chuyn tip n dn ch, m cng c th chuyn tip n hn
lon ri li tr v vi c ti. Bi vy ch " dmocratique b ct ra
khi ch "transition" : transition th trm phn trm l c ci g m
chng bin i ? nhng dmocratique th cha bit nng ma th no.
Chuyn tip, do , c nh ngha nh mt khong thi gian di ngn
khng lng trc c, trong mi kh nng u c th xy ra, tai
ha cng nh n sng. Dn ch l mt trong nhng kh nng v ch
trong trng hp mi ni c transition dmocratique.
Nhng th no l dn ch ? Hu ht cc l thuyt gia v chuyn
tip gt phng mi tranh lun v ni dung x hi, kinh t ca khi nim
dn ch, cho l khng c ch li g, ch lm ri rm thm ti chuyn
tip. i vi h, vn phi kho st l nh th no mt quc gia i t
chnh th ny qua chnh th kia, ai l din vin chnh, qu trnh chuyn
bin nh th no, chin lc dn dng ra lm sao, phe mi v phe c
bt tay hay chng i nhau n u, nhng b nhau n mc no,
thng lng vi nhau lm sao Ni nh vy khng c ngha l cc
tc gi khng c trong u mt khi nim v dn ch. Trong quan
nim ca h, dn ch c xy dng trn nhng nh ch, ng u l
tuyn c c cnh tranh thc s. H cng khi i t mt nguyn tc:
bn cht ca dn ch l nhng hnh thc mang tnh cht nh ch, v
bn cht khng th ln ln vi ni dung kinh t, x hi no . H
gt b Marx, tt nhin, nhng h cng gt b Rousseau, ng t ca
cch mng dn ch Php, v Rousseau nhn mnh ni dung. H
khng nh: dn ch l mt cu trc hnh thc ch khng c ni dung
g nht nh, mt cuc chi c th m ra cho bt c ni dung g. l
nh ngha ca Adam Przeworski, tc gi c ngh vit bi ta cho
cun sch Transitions From Authotarian Rule ni trn. Przeworski
gi quan im l dn ch ti thiu, bi v ti thiu ca dn ch l kh
nng chn la ngi cm quyn qua nhng tuyn c c cnh tranh
thc s. Ni nh vy, Przeworski khng em li g mi l so vi nhng
tc gi lng danh trc ng: Schumpeter, Popper Popper tng ni:
dn ch l th ch duy nht c th gip cho mt x hi loi b nhng
ngi cm quyn m khng cn mu. u v mm trong ngh
trng hoc trn tivi trong mt cuc chi c lut l c nh ch ha
v tn trng l biu hin ca mt x hi chnh tr cao hn, vn minh
hn, so vi u v thit bng my chm, thin thn nhy d, hoc my

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 51
bay th bom trn Dinh c Lp. Ch c cch chp nhn mt nh ngha
ti thiu v hnh thc nh th v dn ch th mi c th nghin cu
khoa hc v so snh c li ch nhng kinh nghim chuyn tip trn
ton th gii, t chu M n chu Phi, t chu u n chu , nhng
kinh nghim mang ni dung v hon cnh lch s khc nhau mt tri
mt vc, khng lm sao so snh c. l lp trng v lp ngn ca
cc l thuyt gia chuyn tip, M cng nh Php.
Ti c rt nhiu d dt v l thuyt ny, nhng ti nhn n nh mt
phng php hu ch, ni v vn ti ang ni - vn tng quan
gia ton cu ha v dn ch. Bi v, ng l xt v mt hnh thc, dn
ch lan rng nh vt du vi tro lu ton cu ha. Trc ht, t khi
bc tng B Linh sp , khng c mu mc dn ch no khc trn
th gii u vi dn ch hnh thc vn l con ca Ty phng.
Mt mnh n cn li trn v i, gi cao hai nm tay chin thng. N h
ch th ging ht nh anh em sinh i ca n, kinh t th trng, h
kinh t k hoch ho. Ngay ti cc nc hi gio trong cc khuynh
hng cc oan chng i kch lit nhng gi tr ca Ty phng, mi
lin h vi dn ch hnh thc khng phi l hon ton b dp b.
Khng phi lc no cc khuynh hng cng h ho dng bo lc
trit h cc chnh quyn ti chc. C khi h ch trng tuyn c v h
thng ti Algrie. Di g m khng i tuyn c khi h thy h
chim a s dn chng ! ng suy ngm hn na l tnh hnh chnh tr
ti Iran. Quc gia ny t mnh di lut l ca Hi gio, nhng chnh
quyn c dn bu ra v ng Khatami, i din ca phi ci m,
c bu ln chc tng thng mt cch thc s dn ch.
Th hai, cc tnh t i theo ch dn ch mt tnh chnh ng, ht
gi hng, tn li sinh kh lch s. Trong nhng nm 60, cc ch trng
"dn ch hng dn", "dn ch Rp", "tn dn ch" hy cn mang
kh phch c lp ca nhng dn tc va p tan xing xch. Ngy nay,
thm ch g sau ch dn ch ch lm l ra hnh nh ngi ct chn
khp khing ang cu cu chic nng. Gn y, vi nc chu
ging cao ngn c t ch vi khi nim "gi tr chu " bin minh
cho nhng ch chnh tr cng rn. iu ng suy ngm l ti qu
hng ca ch thuyt ny, ti Singapore, tuyn c cng ngy cng c
thc cht, khng phi ch l dn dng. Ai dm ni hnh thc, vi thi
gian, khng dn dn tr thnh ni dung ?
Do , th ba, ta nh khu hiu "lm giu i !" di vang lc khi
u thi i t bn, ton cu ha ngy nay h to: "dn ch i !". V

THI I s 7
52
khp ni trn th gii, bu c tr thnh iu kin bt buc ngi
cm quyn c xem l ngi cm quyn. Trc 1989, my khi tuyn
c c cnh tranh din ra chu Phi ; sau hin tng ny lan ra cng
khp. Tuyn c cn gip dn chng y ui c vi tay c ti.
Sau , c tay tr li chnh quyn, nhng t chc bu c trong thi
gian ti chc m b ht cng th chng l mi l sao ? Trong th gii
Rp cng vy, tr thnh a Arabie Saoudite. y, tuyn c chng
my khi a n thay i, nhng d sao, ngay ti Jordanie, Maroc,
Koweit, tuyn c cnh tranh cng din ra. Tin b hn c l chu
M la tinh. Chng nhng tuyn c tr thnh thi quen, m vi chnh
quyn, tng nh cm chc thng li trong tay, nh Alberto Fujimori
Prou, vn b o vn. V vang nht l tuyn c M-hi-c nm 2000.
ng PRI cm quyn trong sut 70 nm (by mi nm !) trao
quyn cho Vincent Fox, lnh t i lp thng c. Nhiu ngi ngh
rng bin c lch s ny s a M-hi-c tin vng chc vo th gii
nhng nc dn ch, khc vi tnh trng rng ca, khi ln khi xung,
khi dn ch khi c ti, thng thy trong cc nc chung quanh.
V vang tht. Nhng v th gi thuyt ny xy ra i na, ai mun
tm hiu ch dn ch M-hi-c c th no ch cn c trn tuyn c,
trn nh ch chnh tr m khng i su vo iu kin lch s, x hi,
kinh t c th ca M-hi-c ? C th no khng i su vo ni dung,
vo bn cht ca mi ch ? t vn nh th tc l bc qua
im th hai ca bi ny.

II

Ton cu ha v dn ch ni dung

trn, ton cu ha c cp di kha cnh t tng chnh
tr, thc h. Nu xt n nh hng ca ton cu ha trn ni
dung x hi, kinh t ca mt ch chnh tr no , tt nhin ton
cu ha v kinh t tr nn kha cnh chnh yu. Ti lc qua di
y quan im t nng kha cnh ny gii thch nhng chuyn
tip chnh tr, nht l chu M la tinh.
Cu hi c tnh phng php c t ra l th ny: ti sao
cc nc y thay i ch chnh tr vo thi im nhng nm
80 ch khng phi trc hoc sau ? Cu tr li th v nht l

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 53
th ny: bi v vo lc chu M la tinh b khng hong kinh t
trm trng nht t thu 1930 v khng hong bt buc Nh
nc phi thay i su xa vai tr ca mnh. M-hi-c v n vo
nm 1982, khng c cch no khc hn l cu vin nhng t chc
ti chnh quc t, ng u l Qu Tin T Quc T v Ngn Hng
Th Gii. ng li ca cc c quan ny buc thc hin nhng bin
php kht khe: k lut v ngn sch, t hu ha, t do ha thng
mi, chm dt thm quyn quy nh ca Nh nc, ni chung l
phi l thuc nhng c ch ca th trng. Nhng tri buc hn
ch t do chn la chnh sch ca c Nam M v buc cc nc
t b nhng mu mc pht trin ly Nh nc lm trng tm,
y mnh sn xut thay th nhp khu. Bt buc phi tun th
chnh sch khc kh, ct t nhng khon chi tiu v an ninh x
hi, cc chnh quyn Nam M bit rng h phi i ph vi
nhng hu qu chnh tr v kinh t au n ; v vy chnh quyn
no cng phi bt u vch ra nhng hp ng chnh tr mi,
nhng lin kt, tha thun mi gia cc phe phi chnh tr ngn
nga nhng him nguy v to ra nhng khng gian chnh tr mi
cn thit cho vic p dng nhng bin php kinh t khc kh. l
nhng nhng b m cc chnh quyn ti chc bt buc phi nhn
trn lnh vc nh ch trnh nhng va chm x hi do chnh
sch ci m kinh t gy ra. Bi vy, khng phi bng dng m s
xung cp v mc sng ca dn chng xy ra ng thi vi qu
trnh dn ch ha v nhng ha hn ci t x hi. ng trc
nhng e da x hi v s b buc phi ci t tn gc cu trc kinh
t, cc nh cm quyn Nam M phi tm cch ti to tnh chnh
ng ca mnh. H mun ni th ny: by gi y, chng ti va
m ca kinh t cho th trng th gii v hy b khu vc cng, v
vy chng ti khng th bo m an ninh kinh t cho qu v nh
trc na, nhng b li, chng ti cho php qu v tuyn c
nh qu v i hi. Trong khi ch i nhng kt qu kh quan ca
vic m ca kinh t, tt nhin qu v phi chu kh phn u hn
na t c an ninh cho qu v, nhng xin qu v ng t chc
toan tnh g vi nhau thc hin iu ngoi l nhng t chc
tuyn c.

THI I s 7
54
Qu v y l ai? L c tng lp thng lu ln tng lp h lu,
bi v ton cu ha to thm nh hng na l phn i th trng
chnh tr. Nhng khu vc x hi c li tc cao, vn ha cao, trnh
o to cao th hi nhp cao vo qu trnh ton cu ha. Nhng
khu vc ny c kh nng khai thc v hng th nhiu hn trc
nhng t do va mi m ra trong i sng chnh tr trong khi
nhng khu vc km hi nhp tn vn ra khi cng ng, chn nn,
th , mt phng hng, ri vo hn tp, t o thi ra khi
nhng khng gian t do, dn ch mi, sng vt vng trong
nhng khu vc ngoi vi, ngoi bin gii ca kinh t ton cu.
Tt c cc nc chu M la tinh u tri qua giai on x hi
phn i ny. Dn ch nh vy l dn ch g, cng dn nh vy th
bnh ng u, cai tr vi mt tng lp thng lu hn ch nh
vy th u l s tham gia ca qun chng m hai ch dn ch mi
gi t trong ct ty ? Cc cu hi a n mt lp lun c
tnh l thuyt: cc ch dn ch mi chu M la tinh l nhng
"ch dn ch khng c tnh cng dn" (dmocratie sans
citoyennet). Guillermo ODonnell phng theo t tn: l
cc "ch dn ch u nhim" (dmocraties dlgues) khc vi dn
ch i din nh ngi Php hc vi Montesquieu t th k 19.
ODonnell tm tt lp thuyt ca ng nh sau: phn ng cc nc
chu M la tinh theo chnh th tng thng, quyn hnh ca cc c
quan lp php chng c bao nhiu, ng phi yu t, chng c
chng trnh, sng nh cc ng dy thuc h (clientlistes) ;
cc phong tro, khuynh hng x hi th nhiu nhng v t chc,
c bng m khng c hnh, mun tm ngi i din cho mnh, ni
ting ni ca mnh, nhng tm khng ra trong cc ng phi, bi
vy h y nhim mt cch tiu cc quyn ca h cho nhng ngi
khc. Ngi no ? Thiu g ! Thiu g k v ngc "trm nghn hy
c trng vo mt ta" ! Chnh tr truyn thng chu M la tinh
chng bao gi thiu caudillos. Mt lot caudillos mi nhy ln sn
khu: Collor di Mello Brsil, Alberto Fujimori Prou, Carlos
Menem Argentine... Gia hnh thc ca cc ch ny vi ni
dung chnh sch m h p dng c tng quan vi nhau nh th
ny: h khng th p dng nhng chng trnh kinh t khc kh v
ci t cu trc kinh t nh mun ca cc t chc ti chnh quc t

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 55
nu khng c mt quyn hnh chnh tr rt cng rn. Cng dn h
lu, cng nh cng dn thng lu, c tham gia tuyn c, v
tuyn c c t chc t do, a ra hnh nh dn ch ng knh
trng. Nhng ng thi tng mng ln lnh th trong nhng nc
sng ngoi vng php lut, tng mng ln cng dn b loi ra
khi cng bng ti thiu: y l cc cng dn b mt gi, cng dn
hng nh, cng dn thuc h, m c tc gi v vi cc nng dn
min nam nc , i tng nghin cu ca Gramsci trong cc bi
vit danh ting ca ng trc y v Mezzagiorno.
Tng t khi nim "dn ch y nhim" ca ODonnell, nhiu tc
gi khc cng vn dng nhng tc gi tr danh trc y (Weber,
Schumpeter) a ra khi nim "dn ch thng lu" (dmocratie
litiste) hoc gn y hn (Dahl) bnh vc khi nim "ch
thiu s cnh tranh" (rgimes doligarchies comptitives): Oligarchie,
thiu s cai tr, l phn li dn ch, nhng khc vi thi xa u
chu, by gi c nhiu thiu s v nhng thiu s "thng lu" ny
cnh tranh vi nhau, a n hin tng a nguyn, cn bn ca
dn ch. Brsil l m hnh kiu mu. Nhiu nhm lm: nhm tng
t, nhm chnh tr gia dn s, nhm t bn kinh doanh... Nhm
qun i vn ng vai tr then cht, kim sot qu trnh "chuyn
tip". Tng thng Tancredo Neves, dn s, c bu ln mt cch
dn ch, nhng ng ta thot thai t ch qun s. Cn mt nhm
na, khng th thiu vng trong bi cnh Nam M: a ch. c
bu ln nm 1985, Tancredo Neves gi cao nm tay ha hn ci
cch rung t, nhng cng bit tht tay li rt nhanh khi nhm
a ch phn i kch lit. Rung t l vn c bn vng ny,
l i hi mu tht ca mt trong nhng nhm b o thi bc bo
nht ra ngoi l x hi: nng dn t in. Ta m c mt ch
dn ch nh vy chng ?
V phn ti, ti tr li dt khot: khng. Th th ti sao chu
M la tinh, tng lp tr thc nh ti, ngha l tim nm pha t hn
hoi trong ngc, li chuyn hng theo ln gi dn ch hnh thc
thi t phng Ty ? Cu tr li kh n gin: sau nhiu nm p
chn vi c ti, qu l chn c rn... T m ny sinh ra phn
ng ngc li: "dn ch khng c tnh t" phn bc dn ch "x
hi", dn ch "qun chng" m phe t cch mng h ho. Trong

THI I s 7
56
bi cnh ton cu ha, i a s tr thc chu M la tinh bng
trng phng tao ng vi cc chuyn gia khoa hc chnh tr Bc M.
Yu nhau l cng nhn v mt pha: pha ci thng phiu.
Transitions From Authoritarian Rule l a con l thuyt ca tao ng
ny. Vi dn ch hnh thc, tng t bn hu s ct, qun chng
bn t s lm bnh phong.
Ti t khc hnh thc chng ? Cng khng! Khng c ci v,
lm sao ci rut ny mm ? Ni dung quyt nh hnh thc, tt
nhin. Nhng hnh thc cng nh hng trn ni dung. Ton cu
ha buc ta phi suy ngh v ni dung ln hnh thc, bi v tt c
u mi v ta cn phi lm ch ci mi. y l vn ca ngi
lnh o ; tr thc nh chng ti ch bit nhn nhng kinh nghim
chung quanh v trnh by mt cch trung thc. trnh ni nhng
chuyn l thuyt vin vng, ti ngh ly bi cnh c th ca
khng hong kinh t Chu nm 1997 xem chung quanh
chng ta, ni cc nc b khng hong nng nht, mt hin tng
ca ton cu ha a n nhng thay i g v chnh tr.

III

Khng hong chu v ci t chnh tr

Khng hong tn ph cc nc chu nm 1997 l khng
hong kinh t, ti chnh. N trn n rt nhanh, khng d bo,
v sc cng ph ca n cc k mnh lit. M u l t tn cng
u c vo ng bt ca Thi Lan vo thng nm. Trong vi gi,
trong vi ngy, nc ny tr thnh t im ca cn lc. T , bo
t thi rc qua cc nc ln bang, khng phn bit rng hay rn.
Hng Kng, i Loan, v nht l Hn Quc, cha kp tr tay
thnh nn nhn.
Hu ht cc nh quan st u ng : khng hong gy ra do
nhng th lc u c quc t. Sch v vit nhiu v im ny,
ti ch ni y kha cnh chnh tr m thi, t ngi ng. Trn
phng din ny, ng L Quang Diu c ni mt cu ng suy
ngh: Trong hu ht khng hong kinh t, nguyn nhn di gc

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 57
l chnh tr, khng phi kinh t [1]. Vy th u l trch nhim ca
nhng ngi lm chnh tr trong khng hong chu ? C tc gi
tr li: ch m ca kinh t m cha nm vng lut chi. Lut chi
g ? Tc gi Php F. Godement cho kin: Khng hong chu
khng phi bt ngun t tht bi ca m hnh pht trin chu ,
cng khng phi bt ngun t u c tin t quc t. Khng hong
cho thy cc nc chu tht bi trong vic a nn kinh t
t mt h thng khp [...] qua cuc chi ca mt h thng m mi
l bao gm nhng quy tc trong sut. Ty phng y chu
vo t do kinh t. Nhng khi n phin chu th bn tay vo
ngn la th trng th tay b phng [2]. Nc no m nhiu th b
phng nhiu ; nc no m t th phng s ngoi da nh Trung
Quc, Vit Nam, Min in. kin ca Godement khng c g c
o. Ch c mt ch ng ni thi: trong sut (transparence). Trch
nhim chnh tr nm ch thiu chun b nghim tc chi lut
chi trong sut. ch m ca toang hoang cho th trng quc t
m khng thit lp nhng c cu kim sot, iu chnh
nhng lu lng u t v t bn ngoi quc.
Khuyt tt chnh tr c cu no a n tnh trng ? Xin
k y ba m thi. Ba khuyt tt m ai cng bit, ba trn ln vi
nhau nh mt, ci ny dung dng ci kia, to ra mt np sng
chnh tr, mt vn ha chnh tr dai nh nm v: tham nhng, phe
cnh ch ngha, h hng ch ngha. Corruption, clientlisme,
npotisme. Ba khuyt tt m dn chng Indonesia phn n gi
ch danh nm vo mt ng Suharto trong nhng cuc biu tnh
chng i: Korupsi, Kolusi, Nepotism. Nh nc ca ng Suharto
c mnh danh l "Nh nc mc bnh n trm" (Etat
kleptomane): cu tng thng chia chc vi 6 ngi con ca ng
phn ln ti sn quc gia. Qun i nhng tay n tn nch vo
nhng hot ng n cp ca cng, bun lu, thng ng vi cc
cng ty ngoi quc. K sao cho ht i s ny, xin k mt chuyn
nh tiu biu chng ? Nm 1996, chnh quyn bng khm ph ra
c Kalimantan mt m vng v tn v bin. Va ngi thy
vng, lp tc 6 ngi con ca tng thng tranh nhau lin kt vi cc
cng ty m, cc cng ty ny tranh nhau chim c quyn khai thc.
Rt cuc, tt nhin phi c mt cng ty thng, nhng y l cng ty

THI I s 7
58
lin kt vi cha, do b to ca cha l Bob Hasan v hai t chc nhn
o, lm bnh phong cho cha, kim sot. Giao ko k: phn ca
cng ty l 30%, phn ca Nh nc l ... 10%. Chuyn tng tht
m ha ra a ! Chng phi m vng m l mt m la o. Cng
v tn v bin.
Nhiu tc gi mn khi nim patrimonialisme ca Weber
xng danh cho nhng Nh nc n trm kiu Suharto hoc kiu
Estrada ca Phi Lut tn: y l nhng tn gia sn ch ngha. Phi,
ti sn v quyn hnh chui vo chp bu ca cu trc x hi: 5,5%
nhng gia nh giu nht chim 44% tng s din tch t ai canh
tc ; 15% nhng gia nh giu nht chim 52,5% ti sn quc gia.
Khong trm phe cnh chnh tr kim sot ton b nhng chc v
dn c trong ton quc. Trong s 200 dn biu c bu ln nm
1992 H Vin, 145 v c dy m r m vi nhng phe cnh chnh
tr hoc vi nhm gia nh thng tr nc ny hng chc nm.
Nguyn tc dn ch l mt ngi mt phiu ; Phi, mt ngi
trm phiu [3]. Vi gia sn ch ngha, ngi cm quyn xem ti sn
ca Nh nc nh ti sn ca mnh, cai tr v v vt khng c g
mu thun nhau.
Cng bng m ni, Thi Lan c nhiu tin b v dn ch, c
hai mt hnh thc v ni dung, nhng "phe cnh ch ngha" vn l
c trng ca nc ny v c trng u c xa l g vi tham
nhng. Thi, khuyt tt c din ra di dng chia chc ni
cc m tnh trng a ng hn tp dung dng. Cho n 1973,
chnh quyn thng do qun i nm, thnh thong c tuyn c,
nhng cch thay i chnh tr ph thng l o chnh. Thng 10
nm 1973, na triu dn chng biu tnh Bng Cc p chnh
quyn qun i t chc. Dn s ln ngi, nhng v khng c ng
no chim a s, chnh trng l c k mc c lin min gia qu
nhiu chnh ng. Quyn hnh lung lay, li ri nh tri chn vo
tay qun i nm 1991. o chnh xong, qun i toan cng c
quyn hnh nm 1992. Dn chng chn ngn chnh ph dn s,
khng biu tnh nm 1991, nhng s qun i a dai, li biu tnh
na triu ngi th , buc tng Suchinda phi nhng b.
Ngoc n qun i khp li t y, nhng tr chi lin kt vn c
l mn th thao chnh tr quc hn quc ty c kh nng mang li

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 59
huy chng vng cho vng quc nu c t chc trong SEA
Games.
Thng 7 nm 1997, ni cc Chaovalit b qu qut chn tay v
nhng tr gi chia chc mp m gia 6 ng tp hp nhau trong
mt th lin kt gi to. Ngy 3 thng 11 nm y, Chaovalit t chc
vi mt thnh tch c bit: ba ci t chnh ph trong vng mt
nm, ba b trng ti chnh t chc, hai thng c ngn hng quc
gia b hon chuyn. Mt chnh ph nh vy lm sao i u vi
khng hong ? Lm sao cng li tn cng t bn ngoi ?
Gia vng ng Nam gn gi ca chng ta, nm tay tht cht
gia tin bc, quyn hnh v thuc h ch ngha l di sn truyn
tha. "Cc ch" Ch Ln ngy xa, cukongs Indonesia, Kapitan
Cina M Lai thuc lng iu t trong trng. Cc nh cai tr
trc y trao vo tay h nhng c quyn kch s m chng h
s h e da g bi v h u c nhm chnh tr, h ch nhm kinh
t. Truyn thng thc dn truyn li cho n nay, to thm mt
vn chng tc trm trng Indonesia trong cc v tr th m
mu m ngi Hoa l nn nhn.
Tham nhng, phe cnh ch ngha, h hng ch ngha: ba ci lng
nhng n quy ta... C ngi s b ti: nu ba ci khuyt tt
nhim vo mu t xa th lm sao chng minh c nh hng tai
hi ca chng n trong bin c 1997 ? C g u ! Ai cng thy gi
m chng ai on bo. Ai cng thy gi nhng ai cng thn phc
con diu ang bay trn cao. Kinh t ln, mc sng ln trong tt c
cc nc chu n ni ng tng thng Clinton phi tuyn b
rng thi i ny l thi i ca chu. n lm n y, khch
u t no cng phi hc nhy mt, ci n, thng cuc trong
cc hp ng, nhng ai cng ngh nhp gia ty tc v tc y khng
cn tr nh ny nh n pht ln. Trong h hi ca con diu l lt
trn cao, ch thuyt "gi tr chu " ra i, ln u tin tn cng
vo chnh nhng so huyt gi tr Ty phng, xc quyt php l
chu l c cn bn khoa hc vng chc, to nim tin ca dn
chng vo nhng chnh th cng rn. Mahathir ca M Lai ve vut
t ho dn tc ca ng vi mt h thng xa l ti tn v hai thp
cao ngt, vt c hai thp ch em sinh i New York. "Bapak
Pembangunan", "cha gi ca pht trin", Suharto thng c lin tip

THI I s 7
60
khng phi ch da trn sc mnh n thun m thi. Lin tip,
Indonesia vt qua nhiu khng hong, t nhng kh khn gy ra
do gi du ha tt xung trn th gii n n lt u ca cng ty
du ha Pertemina gia nhng nm 70. Mi ln nh th, nc ny
ly li tn nhim ni khch u t. Tnh trng Thi Lan cng vy.
Thiu g quan st vin nghi ng tng lai dn ch y trc h
thng chnh ng hn lon. Thiu g ngi xn mt trc s bng
n ca money politics : mua phiu thng c dn biu ri nhng
lm, v vt hon tin ph tn. Nhng y mi l php l chu:
u cng vt m u cng pht ! Ty phng, vi u c duy l c
hu, ht hiu ni. Nhng thng u tin sau khi khng hong 1997
xy ra, h vn cn tin rng kinh t Indonesia li s bung ln c
v nhng bin php cu g u tin ca Suharto li thc y h lc
quan.
n thng 10, con diu Indonesia bt u tri gi. Ngy 8, chnh
quyn Jakarta cu cu Qu Tin T Quc T. Sau , tin tng tan
r, ng ru-pi tut dc. Khng phi ch v nhng nguyn nhn kinh
t, tin t m thi u. Ti v bt lc chnh tr tr nn l liu. Thng
12, tin n truyn i rt nhanh v tnh trng sc khe ca Suharto.
iu m khng ai c th ngh n trc thng 7 nm y pht chc
v n nh mi tn c: Suharto sp nho. Khng hong kinh t
thi bay mt ch tng vng nh ni.
Trong thi gian gi thi diu ln, n ci, nhy mt thay th cho
lut php, nh ch. Th cng vy, trong phong ba bo tp chnh tr,
in thoi di ng thay th cho bn giy, cng s. Cng chc cao
cp gi nhau, chnh tr gia gi nhau, b trng gi b trng, p
phe gi p phe, gi t nh, t xe, t trn xa l, hn h nhau ti bn
n, ti khch sn, khi vo c quan. in thoi di ng l dng c
ca tin n, thit v tht thit, dng c ca p lc, mc c, ca
quyt nh tc tc, chng cn thi gian tnh ton thit hn. Khi
ng ru-pi tut dc, khi thnh th ca tng thng bt an, in thoi
di ng thi phng si lng con kh thnh hng ngn Tn Hnh Gi
ma gy trong khng, tng thng cha ho nghe ni eo bnh c
xy trc mi.
Tai hi thay, in thoi di ng li cn c tng cng vi
internet. Sinh vin chng tng thng cng chng cn tr s, nh in,

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 61
tng hi g ro. Cng chng cn ch tch, tng th k, tn tui lnh
o cnh st tm cho d. C mng ny ni mng kia, v ch ny
bi ch khc, nhanh, gn, ty ni, ty lc. C diu khng khi ni
rng l hnh nh trung thc ca i sng chnh tr, hnh chnh
ca nc Indonesia u th k 21, trong lc kinh t tr nn
rng cp ?
Khng hong kinh t 1997 c nhiu nguyn nhn t bn ngoi:
ng ! Thm ch c tc gi vit rng Qu Tin T Quc T thi
hnh mnh lnh ca Kho Bc M buc mi th trng phi m ca
d gi chnh tr phi tr cao n u [4]. Cng ng ! Nhng ng
ni rng nguyn nhn khng nm bn trong. Nguyn nhn ging
nhau nm bn trong nh nhau ni nhiu nc ; c iu l cng
bng n Indonesia cao hn c v quyn hnh tp trung thi
qu vo tay mt lnh t c on v mt gia nh ra Nh nc
nh qu ra thy. S tp trung quyn hnh c th cn thit n
nh kinh t v Nh nc vo nhng nm 70. Cng s tp trung
tr thnh tha thi, t st khi kinh t m ra m khng c b my
chnh tr trng kin, lnh mnh iu tit, kim sot.
Th no l b my chnh tr trng kin, lnh mnh ? Ti khng
dm bn vn rng ln y, ch xin nhc n mt khi nim
n r gn y trong sch v, k c sch v Php vn khng a g
nhng t lai M: gouvernance. Khi kinh t m ca, ngi Php ni:
coi chng, cc nc no khng c bonne gouvernance s b ton cu
ha xi ti. Bonne gouvernance khng phi l bon gouvernement. Ci
ny c th a n ci kia, nhng ch gouvernance rng hn, khi
qut hn, do m h hn, kh nh ngha hn. Khi nim ny
c ngh p dng trong mi khng gian chnh tr - x hi -
hnh chnh t rng n hp - quc t, quc gia, n v hnh
chnh - v khng phn bit khu vc cng hay t, Nh nc hay
x nghip. Nu bt buc phi thu gn vo mt cu, ti tm dng
ngh ca mt tc gi xem gouvernance nh l nhng k thut cn
phi sng to ra trong mi cp bc x hi p ng vi nhng
vn cng ngy cng phc tp v vi nhng tc nhn mi lc mt
khc nhau, nhm thay th nhng bin php ch huy c, li thi,
bng nhng phng cch phi hp v hi nhp mm do hn, v
nh th ct t cho c mt hiu qu ln hn v, hn th na,

THI I s 7
62
mt s ng h nhit thnh hn ca i tng qun chng nhm
n [5].
trn ti c ni: nc no nm trong t im ca ton cu ha
tin t th b sng mt nhiu hn c. Nh vy ng l Singapore b
n nng lm. Sao khng thy thng tch g trm trng ? Ging
nh cc nc chung quanh, th trng chng khon v bt ng
sn y b st gim nhanh chng v nghim trng. Nhng ch
trong mt thi gian rt ngn, t cui 1997 n u tam c nguyt
1999, sinh hot trong hai th trng li tng ln nhanh chng. T
s tht nghip cng vy, tng nhanh ri gim nhanh. Dn chng tin
lun c ca nh cm quyn: hai nm kh khn kinh t l hu qu
truyn nhim t cc nc chung quanh ch khng phi pht ra t
trong gan rut. Ai cng bit chnh quyn Singapore thuc loi
"cng rn" tiu biu. Nhng khng phi chnh quyn cng rn no
cng lm c chuyn m Singapore lm: chim c lng dn
chng, to ra c lng tin vo tnh cch chnh ng ca chnh
quyn hin hu. Khng phi chnh quyn cng rn no cng a
li tc ca mi u ngi ln 30.000 -la, cao hn con s ni rt
nhiu cc nc u chu giu c hin nay. Trn ht, v y l iu
ti mun ni, Singapore l nc duy nht chu khng c tham
nhng. K lut y l k lut st, nhng st thp p dng cho c
chnh quyn ch khng phi dnh ring cho dn. Singapore khng
dn ch theo tiu chun ca Ty phng, nhng chng ming Ty
phng no dm ni Singapore khng c bonne gouvernance.
Ti khng ni Singapore l mu mc. Nhng ti cao
Singapore y nh mt nc khng c bn ly ca tham nhng
thi nt. Ton cu ha l mt mng nhn trao i mnh mng di
trm ngn hnh thc. Nu nhng trao i c thc hin di
nc c, chng ai thy, chng ai bit, chng ai kim sot, chng ai
cnh gic, my con c bo tha h rc ra ch quyn quc gia. Trong
sut l iu kin khng th khng c c m ca cho khch
hng vo ra m khng s k trm rinh lun c l hng trn bn
th.
Nghim cho cng, dn ch hnh thc cng l mt phng php
thc hin trong sut. Trong chng mc , n tng cng s
hiu nghim ca chnh quyn. S hiu nghim ca chnh quyn,

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 63
n lt n, tng cng s tin tng ni dn chng. S tin tng
ca dn, rt cuc, to nn tng cho tnh chnh ng ca chnh
quyn. Bng cch ny hay cch khc, khng chnh quyn no khng
to tnh chnh ng cho chnh mnh. Bi v, thiu tnh chnh ng,
chnh quyn s ch l bo quyn. Cho nn khng phi bng dng
m trong sut tr thnh khu hiu ca reformasi Indonesia sau
khng hong 1997 : khng hong lm hin nguyn hnh chnh
quyn Suharto l bo quyn. Cng khng phi bng dng m Thi
Lan bu ln chnh ph u tin trong lch s khng phi l mt
chnh ph lin kt: lin kt cho n nay l biu hin chnh tr ca m
m.
Xin ni chuyn Indonesia trc. Khng hong kinh t a
n khng hong chnh tr, v bi v c hai khng hong u din
ra di sc p cc k quyt lit ca i hi ci tri, mt ng l ca
Qu Tin T Quc T, mt ng l t dn chng phn n,
Indonesia khng c con ng no khc ra khi t l ngoi con
ng dn ch hnh thc. M rng khng gian chnh tr, qut dn
sch s Nh nc, hn ch vai tr ca qun i, chia s quyn hnh
gia trung ng v a phng, m ca kinh t: nm vn du
si la bng i hi gii php tc tc ni cc ngi k v Suharto.
Kt qu l g ? Hai kh nng u c th xy ra: hoc khng hong
kinh t l b m ca ci cch chnh tr, hoc khng hong kinh t l
c dc vt cht hi nhi trong thai. Ngi lc quan th ni:
Indonesia l thnh cng tiu biu ca ton cu ha trong vic m
rng ca dn ch hnh thc. C cu chnh tr ca ch c ti
c t t tho g. Hin php c tu chnh, th hin cnh tranh
chnh tr. Ln u tin trong hn 40 nm, nc ny t chc c
mt cuc bu c quc hi t do, trung thc vo thng 6 nm 1999.
Bn mi tm ng ln nh, i din cho mi khuynh hng chnh
tr, tn gio, k c mt ng do ngi gc Hoa thnh lp, tham
gia tuyn c m khng gy bo lc. Lut c biu quyt ngn
chn tnh trng a ng ba bi: ch cn 6 ng c iu kin
tham gia tuyn c nm 2004. Vai tr chnh tr v hnh chnh ca
qun i dn dn chm dt. Trn ht, lut chng tham nhng c
ban hnh v y ban iu tra ti sn ca gia nh Suharto hot
ng. Ngy 7-3-2002, ng ch tch quc hi Akbar Tandjung, ng

THI I s 7
64
thi l ch tch ng Golkar tr v trc y, b cnh st bt v ta
n thm vn v vic cm nhm mt mn tin khng nh, hn 4
triu euro, ca mt c quan Nh nc m ng l gim c nm
1999.
Bc u dn ch nh vy chng l ng khch l lm sao ? Vy
m vn lm ngi i ngi. Trc ht, quyn li phe phi nhng nht
nh a o sau lng cc ng phi mc ln nh nm, rt d git
cht mt hi nhi dn ch va lt lng. Th hai, ng ph thu Gus
Dur khng tr ni con ma m m v ng ng khng v th trong
quc hi, v chnh quyn dn s vn phi e d uy th ca qun i,
v chnh ng khng cng quyt. ng pha nhiu nc qu trong
ly ru reformasi v lm vic: v s phn Suharto, v t tr a
phng, v cng b nhng hc m ca ch c, v nhng d n
ci t Nh nc... ng li khng sch s nh ngi ta tng,
dnh lu vi nhiu x cng an, trong c mn qu vi t ru pi ca
quc vng Brunei. Ngi dn c cm tng Nh nc vn cha
thay i g my, thm ch d lun cn nghi rng Gus Dur c t
thng vi tng lp lnh o ca ch c. Chnh trng Indonesia
c im tt l ru ria qu khch cha mc trn m ca cc chnh
ng hi gio trong quc hi, nhng s pht trin ca "dn qun t
v" hi gio nhm thay th Nh nc thanh lc thun phong m
tc trong x hi hoc tn cng cc tim bun ngi Hoa khng phi
l du hiu ng khch l cho chnh quyn dn s trong qu trnh
t hu ha quc gia hin ti.
Thay i chnh tr Thi Lan c phn tt p hn. Rt kinh
nghim t nhng nhc im c hu, ba mc tiu ci cch c
nu ra r rng: dn ch, trong sut v gouvernance.
Trn giy t, dn ch c ci thin v pht huy bng nhiu
bin php. Mt hin php mi c ban hnh, thit lp mt y ban
bu c c lp, hp l ha v trch nhim ha cc chnh ng,
thanh trng cc dn biu quen thi thay ng nh thay o lt, t
chc chnh sch phn quyn cho cc a phng, khuyn khch dn
chng ra nhng d n lut v khi t cc b trng tham
nhng, thnh lp mt y ban c lp theo di vic tn trng
nhn quyn...

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 65
Cc bin php cng ng thi nhm n thc hin trong
sut. Nhng hn th na, trong sut l ci ch ca nhiu sng kin
khc: cc b trng phi khai li tc trc v sau khi nhm chc ;
thi gian xut hin trn truyn hnh v trn i pht thanh ca cc
ng c mt y ban c lp phn phi ; mt y ban c lp
chng tham nhng ra i ; t chc quyn c thng tin ca ngi
dn, ngn nga vic mua bn phiu trong khi bu c...
Cui cng, gouvernance tr thnh khu hiu. mc Nh
nc cng nh trong cc c s kinh doanh, gouvernance c xem
nh cha kha m ca hin i. Chnh ph vch ra 5 nguyn tc
t gouvernance: php tr, trong sut, trch nhim, hiu qu, tham
gia vic chung.
Trn y ch l tm tt vi bin php c trng ca ci t chnh
tr. Tt nhin, trn giy t, ni d hay. Lm mi kh. Lun v kt
qu c th, c ngi nghim khc cho rng nhng t nn c truyn
Thi in su vo tp tc, ty khng i. H ni thm: dn chng
vn cha tin vt qua khng hong. Tt nhin chng ai ngy th
c thnh tch trn cc vn bn lp php, lp quy, hoc trn cc bi
din vn. D sao i na, t nht c hai chuyn ng ni Thi t
sau khng hong 1997. Mt, l ng Thai Rak Thai, ln u tin
trong lch s, nm a s trong quc hi, chm dt tnh trng lin
kt bn ly, u mi ca mc ngoc, chia chc, tham nhng. Ln
u tin, cc triu i chnh tr kht ting nng thn b tht c.
Hai, l x hi dn s tr nn sng ng. Chnh dn chng to nn
sc p trn quc hi sa i hin php. Vi 16 phiu chng m
thi, cc chnh ng phi bi theo ngn triu i mi. Chnh c
quan chng tham nhng - c lp - iu tra v khm ph mt v
khai gian li tc lin quan n nhn vt s 2 ca chnh ph, Sanan
Kachornparasart, ph th tng kim b trng quc phng. Khai
gian mt mn tin kch s, nhn vt ny b cm gi bt k chc v
chnh tr no trong vng 5 nm, chuyn kh xy ra trc y. y
ban bu c - c lp - cng hot ng hu hiu di s ng h ca
dn chng. 78 trn 200 thng ngh s c bu trong tuyn c
thng 3 nm 2000 b trut gh v gian ln, phn ng thuc nhng
gia nh ti phit trong c phu nhn ca nhn vt Sanan va
ni. Qun chng cn tch cc tham gia vic chung hn na bng

THI I s 7
66
cch k thnh nguyn th. 50.000 ngi k mt thnh nguyn
nh vy buc chnh ph thanh trng mt x cng an to tng
n ra vo thng 3 nm 1998 lin can n vic gian ln mua bn
thuc men ; b trng y t phi t chc. Mt v gian ln khc v
vic bun bn g cng b khm ph. Trc e da ca mt thnh
nguyn th khc, th trng b canh nng t chc. Qun chng
cn s dng quyn c thng tin kim sot nhng bin bn
chnh thc lin can n nhng vn rt t nh trong x hi nh
vic tuyn nhn sinh vin vo nhng trng danh ting. Mt sinh
vin thiu may mn i quyn c thng tin nh th v nh
chnh ph mi ra ch th cm cc trng cng danh ting nhn
con nh giu vi phong b rng rnh trong tay. Uy v nh qun i
m cng phi nhng b trc sc p ca x hi cng dn: thng 6
nm 1999, qun i phi cng b tm tt bn bo co v v thm
st nhng ngi biu tnh chng chnh quyn nm 1992. Mt bo
co 600 trang c cng b vo thng 5 trc nhng qun
chng cha bng lng v khng ni tn ca nhng s quan v chi
tit iu ng lnh trng n p. Mt i k nim c dng ln
t lng dn chng bit n nhng nn nhn ca v ni dy chng
chnh quyn qun i nm 1973. Nhng nhn vt dn s tng
tranh u cho dn ch (Puey Ungphakorn, Pridi Banomyong...)
c dn chng t lng ngng m trong nhng dp l tang hoc
tng nim. Cc nhn vt danh ting nh cu th tng Anand
Panyarachun, cc nh khoa hc tn tui, cc chuyn gia kinh t
ng gp ting ni v kh nng ca mnh trong nhng hi tho v
gouvernance. Tnh nng ng ca x hi cng dn va chm n sau
1997 l sc thi c bit nht cho php ngi bn ngoi khng
mt tin tng ni tng lai dn ch ca nc ny d cho tr lc
vn cn dai dng lm.
Nhng ai l "x hi cng dn" ? Cho n khng hong 1997, gii
kinh doanh, thng nhn vn cn l nn tng x hi ca ch
Suharto bi v "Tn Trt T" ca ng t tnh chnh ng trn khu
hiu "pht trin quc gia". Cui 1997, c nguy ph sn ton din
khin gii trung lu ni chung rt b, rt phao. Cng nh gii
trung lu, dn chng ngho thnh th v nng dn thn qu
bng thy mc sng tt dc, ton th x hi tr thnh nn nhn ca

Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 67
khng hong. Th nhng trong m ngi biu tnh trng k
Jakarta, nng ct khng phi l dn ngho sng trong nhng
chut m l sinh vin, con ci gii trung lu, v vin chc bn giy,
t s, gii m ngi Php, ngi Anh M gi l "c o trng". Cng
vy, Thi Lan, dn xung ng lc u khng hong chng
chnh ph Chaovalit l gii trung lu, trong bc khng c sng lc
nhng c in thoi di ng. Gii ny, lc u vn ng h
Chaovalit. H khng chng cc chnh quyn lm c vic. Nhng
khng hong lm h thy him nguy ca nhng chnh quyn
khng lm c vic m li cn gt h ra khi chnh trng chia
chc, v vt trong bng bt m m ca thi nt. Cng gii trung lu
y nng ch , cng gii trung lu y h ch . Tng lai dn
ch Thi Lan ty thuc nhiu lm tnh nng ng ca "x hi
cng dn", "x hi cng dn" li ty thuc nhiu lm s chn la
ng i ca gii trung lu. Ty bn cht ca gii trung lu
trong mi nc, dn ch c th n m cng c th hng h i qua.

***

Bi ny ch c mc ch nu ln nhng vn mi ca thi i
cng nhau suy ngh. Chng ta bt buc phi i vo ton cu ha
v khng c cch no khc. Lut chi mi l m v cnh tranh.
Trong sut l bi hc phi hc. Kinh nghim Indonesia cho thy:
nc no khng chun b hc bi hc trong n nh phi
hc di sc p v trong hn lon. Bonne gouvernance l ti mi
hp vi mi chnh th, ngha l hp cho s tho lun c li ch
trong mi chnh th. Nu kho p dng, v p dng st vi thc t
lch s trong mi nc, khng bt chc ai, cng khng n l mt
mu mc no, dn ch hnh thc c th gip ch cho gouvernance.


* Gio s i Hc Amiens,
Gim c Centre de recherche universitaire sur la construction
europenne (CRUCE), Php.



THI I s 7
68

Ch thch :
Ti liu chnh ca bi ny c ly t: Asie du Sud-Est : fractures
conomiques et recomposition politique, s chuyn ca Revue
Internationale de Politique Compare, vol.8, n3, Hiver 2001. S c bit
ny l mt trong nhng c gng tng hp him hoi u tin cp n
kha cnh chnh tr ca khng hong Chu 1997.
Tp ch ny cng dnh mt s c bit cho : La dmocratisation en
Asie (Revue Internationale de Politique Compare, vol. 2, n 2, Sept. 1995).
Bi c tham kho trong s ny l ca James A. Cohen, Quelle
dmocratie ? Perspectives critiques sur les transitions dmocratiques en
Amrique latine.
Cng ca tc gi ny, bi vit: La science politique face aux
transitions la dmocratie en Amrique latine, trong cun sch :
Amrique latine, dmocratie et exclusion, do J. Cohen, H. Hirata et L.
Gomez xut bn, LHarmattan 1998.
Tp ch Revue dEtudes Comparatives Est-Ouest ra mt s chuyn
v: La transition politique en Asie orientale (vol. 28, n 3, 1997). S ny
gm nhiu nghin cu c gi tr gip ch cho bi vit ca ti.
Trong s c bit ca Revue Franaise dAdministration Publique dnh
cho chu, n 98, Avril-Juin 2001, bi ca Franois Raillon c tham
kho: LEtat indonsien face la crise: de la banqueroute la rforme.
V ton cu ha v dn ch ni chung, bi ca Zaki Ladi:
Mondialisation et dmocratie (Politique Etrangre, n 3, Juillet-
Septembre 2001) gip ti mt gi khi phn bit la dmocratie
comme procdure et la dmocratie comme culture, nhng t gi ,
ti xa tc gi v n gn hn vi J. Cohen va ni trn.
Quyn sch ni nhiu trong bi l: P. Schmitter, G. ODonnell, L.
Whitehead (eds): Transitions from authoritarian Rule, 4 vol. John Hopkins
Press, 1986. Bi ca Adam Przeworski trong c nhan : Problems in
the study of the transition to democracy.
Nhan y ca cun sch ca Guy Hermet l: Les
Dsenchantements de la libert. La sortie des dictatures des anne 90 (Fayard
1993). y l mt trong nhng quyn sch cn c ca tc gi ny v
vn chuyn tip.


Cao Huy Thun, Ton cu ho v thay i chnh tr 69
im [1] ghi trong bi v cu ni ca ng L Quang Diu l ly t:
Revue Internationale de Politique Compare, Hiver 2001, trang 372.
im [2] v kin ca F. Godement l ly t : Franois Godement,
Dragon de feu, Dragon de papier. LAsie a-t-elle un avenir ?
(LHarmattan, 1998), trang 117.
im [3] l ly t : Revue dEudes Comparatives Est-Ouest ni
trn, trang 194.
im [4] ly t bi ca F. Raillon ni trn.
im [5] v gouvernance ly t: Jacques Chevallier trong cun sch
tp th: La gouvernabilit, CURAPP, PUF, 1996, trang 10-11.







THI I s 7
70