Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi

Cilt: 17 / Say: 2 / ss. 133-139

.
Dili Dillendiren Insan
Meltem ELKTA*
zet
Teknolojik geliimle yaadmz mekandaki deimelerle deien ve gelien dil kltrel ve
bireysel yaantmzn vazgeilmez paras olmutur. Tabiatyla somut olduu kadar soyutluk de-
recesinde karma bir btnle sahip olan Dil hakknda bilinmeyen pek ok ey bulunmaktadr.
Dili bireyden, kltrden ve tarihten bamsz, bir ereve iinde incelemek mmkn deildir.
nk dil hem bireyi hem de bireyin etkilendii her eyi ekillendirmektedir. ekillenme boyu-
tunda bireydeki dil duygusunu yaratan ise Ana dil dir. Ana dil bireyin dilsel dnyasnn k
noktasn oluturmaktadr. Dil nasl kullanlyla deiim gsteriyorsa dili kullanan bireyde de
doalolarak bir deiim sz konusu olmaktadr. Bu durumda dil mi insan, insan m dili etkiler
sorusu dilin aracln bir kez daha ortaya karmaktadr. Ak olan ise dilin eitli srelerden
gemesi ve kltrle i ie olmasdr. nemli olan ise btn bu geliim ve deiirnde sz konusu
dengeyi bozmamaktr. Bunun iin de yansz gzlem ve deerlendirmeler gerekir.
AbsITact
About Language which is acomplex entity both on concrete and abstract levels, there arelots
of things that areunknown. t is impossible to study language separate from the individual, cul-
ture and history and within a narrow framework, because language has a formatiye effect on the
individual and on everything which influences the individual. The formatiye aspect of an indivi-
dual's language is constituted by the "mother tongue". The mother tongue constitutes the lingual
world of an individual. How language changes by its use, it changes also naturally with the indi-
vidual, who uses language. The we might ask, whether language influences the individual or
whether the individual influences language? The fact that languaeis related to culture is obvious.
What is important is not to disturb the balance of nature in this devolopment and change, and it
requires objective observation and evaluation.
..
Hacetttepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Alman Dili ve Edebiyat Blm Aratrma Grevlisi
133
Dili Dillendiren nsan
Son yllarda teknolojinin geliimiyle de zerine bastmz toprakta ve soluduumuz
havada pek ok deiiklikler olumutur. Yz yllardan beri gelien bu toprak zerinde
edindiimiz tecrbeler ve denediimiz gerekler bu gnekadar korunmu, insanolunun
doa ile ilikisi ve olaylarla mnasebeti harikulade bir ekilde grnr klnmtr. B-
tnbuolaylar gerekvegrnrklanise"Dil" denilenmucizedir.(Bkz. Porzig, 1995)
Bu almamda sizlere mekann ve bu mekan zerindeyaayan bireylerin geliimiy-
le dil denilen mucizedeki deimeleri vedilin gnmzde en ok nemtayan dier bi-
lim dallar ile ilikisine deineceim. Aslnda dil, dili ile kendini grnr klacak, ben
ise sadece sergileyen taraf olacam. Fakat bunu yaparken dili dillendirmeye, onu gn-
mze kadar gelen tanmlarn kabuundan syrp insan ile ilikisi erevesinde yanst-
maya alacam. Evet imdi sanal aynamz elimize alalm ve dnyaya farkl bir er-
eveden bakmaya alalm.
"Dncenin Teni"
Dil dncenin tenidir, gvdesidir diyen Hegel dili bilin asndan deerlendirmi-
tir. (Bkz. Selahattin, s.69). Hegel'in bu szn ben bilin ve varalma dnda dilin bire-
yin bilincini ekillendirmesinde ve bireyin bulunduu ortama gre deimesi aamasn-
da deerlendirmek istiyorum. "Ten" kavramna karlk bireyin yaad yeri (mekan)
"dnce" kavramna karlk olarak ise o toplumun kltrn aldm.
Fakat rnekleme asndan bir toplumun mekan ve kltr kavram olarak geni bir
btnle sahip olduu iin mekan olarak ev, kltryanstan etmen olarak daevin ek-
lini alarak konunun tasarmn kolaylatrmaya altm.
Bir evin balca zellii tabiat iinde olmas ve tabiattan ayr, insan iin, insana g-
re ekillenmi bir mekan tekil etmesidir. Sonra evin btn yap malzemesi tabiattan
alnmtr. Tecrbeli ve ya tecrbesiz btn canllar tarafndan bu malzeme ile oynan-
m ve malzeme yeni bir ekle sokulmutur. Yani evin d tabiata, ii ise insanagre e-
killenmitir. Hatta bu evler iklim eitlerine, medeniyet biimine, kiinin mensup oldu-
u sosyal tabakaya, kiinin servetine gre ekil almaktadr. Dil debyle deil midir? Bir
ev, o evde yaayan ailenin duygusunun, dncesinin, nasl atsysa dil de ite bir mil-
letin duygusunun, dncesinin hayatnn atsdr. nk hayatn grn olan orga-
nizma gibi kltrn grn de dildir. Bu organizma nasl bir btnsebir sistem ieri-
sinde iliyorsa, dil de bir btndr ve buda milletin btnln gsterir. Kendi dilini,
kendi ihtiyalar, kltr ve medeniyetlerine karlk gelecek ekilde oluturmu bir mil-
let, evini yapm demektir. Her insann evi nasl kendine zg iseTrke'yi edebi lisan
haline getirme cmlesiyle her ulusun dili de halkna zg olduunu beyan ederken Ziya
Gkalp ok doru sylemitir. "O halde gsterilecek manilere ramen stanbul Trk-
esini edebi lisan ittihaz etmek btn Trkler iin milli bir vazifedir. Bu vazife ifa edil-
dii zaman btn Trkler lisan ve edebiyatta mterek ve tek bir millet haline girer"
(Yldrm, s. 75).
134
Meltem ELKTA
Ara olan dil konusunda yap lan hatalar.
Bu balk altnda ilk akla gelen dilde ki yazm hatalar ve kullan ekli olacaktr bel-
ki, fakat ben dili insandan syrarak inceleme aamasndaki hatalara deinmek istiyo-
rum.
Dili tarihten, kltrden, toplumdan, bir kelime ile insandan ayrma ve ksr bir er-
eve ierisinde incelemek, snrlamak yanltr. Dili retme aamasnda dershanelerin
mfredatlarnda yer alan ve ok ie yarad dnlen dilbilgisi kitaplar veya szlk-
ler bu yanllklarn banda gelmektedir. Bunlarn byle bir kategoriye girmesinin ba-
lca nedeni ise "yapay" olmalardr. Daha nce bahsettiimiz zere canl organizmay
l klmaktr. Oysa tabiat olan dili o tabiatn canl varlklarndan insan ile ele alrsak,
canl klm oluruz ve geni davranmay salarz.
"En gzel dil" udur eklinde bir deerlendirme yapamamamzn nedeni ve dili s-
nrlayamamzn nedeni itedilsel davrann kompleks bir yapya sahip olmasndan kay-
naklanmaktadr. En gzel dil, en iyi dil diye bir ey yoktur, nk sonuta konuan her-
kes konuurken kelime ve dilbilgisi kurallar zerinde kafa yormadan konuur. Yaad-
mz evreye baktmzda ku cvltlar gibi insan sesinin geldiini duyarz. Bu gelen
ses sadece ses baznda kalmayp bnyesinde dnce, sevgi, nefret, ve kin tamaktadr.
Sonu olarak insan iin nemli olan dilin kendisi deil, dil ile verilmek istenen mesaj-
dr.
Bu balamda dili insandan bamsz incelemek doru mudur? Bir ok tanmlarda dil
kavram, ara olarak anlmaktadr. Bu "ara" tanm ou zaman yanl deerlendiril-
mekte ve aratrma aamasnda dil snrlandrlmaktadr. Bu durumbu kavramn yine in-
sann dnda deerlendirilmesinden kaynaklanmaktadr. Aksine dilin nemi ara olma-
sndandr. Fakat ara derken iki kii arasndaki iletiim arac olarak da snrlamak yan-
l olur ki Ferdinand de Saussure bu ara olmadan insann hi bir ey yapamayacan
gsteren dil bilimcilerdendir. "Tam olarak dil nerede yer alr" (Bkz. Benveniste. s. 37)
sorusuna yant arayan Saussure kendi dnemine kadar yaplan tarihsel, bireysel ve top-
lumsal, estetiksel almalara kar karak tm yaam boyunca urat gereklik
"Tarihsel nesnellie ulamak, olumsal kendi i zorunluluuna yerletirmek iin her -
eye kendisini belirleyen bantlar a iinde yer vermek ve aka olgunun yalnzca
ona verdiimiz tanm uyarnca var olduunu ortaya koymak gerektiini" dncesi ol-
mutur (Bkz. Benveniste, s. 43). Sonu olarak Saussure dilin bir ara olarak "ne yapt-
n" ve dilin her zaman, birinin yalnzca bryle deer tad iki blmden oluan,
ikili bir konu olduunu saptayarak bu aracn nemini gstermitir (Bkz. Benveniste. s.
43). Sizce de dil bir ara olarak grev yapmam olsa tarih, kltr, edebiyat ve medeni-
yet olur muydu acaba?
Sonu olarak dilin ara olmas, hayatn ekil almasndan hemen hemen farkszdr.
Peki sizhayat ald ekilden ayrabilir misiniz? Var olmak iin kendi kendine organ-
135
Dili Dillendiren nsan
lar yaratan bir hadiseyi kendi yaratt organdan ayrmak mmkn mdr? te dil debir
bakma hayatn ald bir ekildir. Ve bir ara olan dili insanla beraber ele aldmz tak-
dirde btn dil ve insanlarla iletiime gemi oluruz. Evrim teorisinden dil ailelerinin
douuna kadar dnemi gzlemlediimizde karmza kan baka bir soru ise. bizlerin
mi dili ynlendirdii. yoksa dilin mi bizi ynlendirdiidir.
"Ve btn dnyann dili bir, sz birdi"
Vebtn dnyann dili bir, sz birdi. Vevaki oldu ki, arkta gtkleri zaman, i-
nar diyarnda bir ova buldular; ve orada oturdular. Vebirbirlerine dediler: gelin. ker-
pi yapalm, ve onlar iyice piirelim. Ve onlarn ta yerine kerpileri, ve har yerine
ziftleri vard. Vedediler: Btn yeryz zerine dalmayalm diye, gelin kendimizebir
ehir va ba gklere eriecek bir kule bina edelim, ve kendimize bir namyapalm. Ve
ademoullarnnyapmaktaolduklarehri vekuleyigrmekiinRAB indi. VeRABde-
di: te, kavmdrlar, ve onlarn bir dili var; veyapmaya baladklar ey budur; veim-
di yapmaya niyet ettiklerinden hi bir eyonlaramen edilmeyecektir. Gelin inelim. ve
birbirinin dilini anlamasnlar diye onlarn dilini orda kartralm. VeRAB onlar b-
tnyeryz zerine oradan datt; veehri bina etmeyi braktlar. Bundan dolay onun
adna Babil denildi; nk RAB btn dnyann dilini orada kartrd. veRAB onlar
btnyeryz zerine oradan datt (Bkz. Porzig, s. 5).
Bu efsaneyle bir dilin toplum zerindeki gcn ve ilevini gstermeyi amaladm.
Yani toplumu bir arada tutan g dilin ta kendisidir. Bir toplumu kartrmak veya par-
alamak isteniyorsa. iddete bavurmak yerine dilin kartrlmas yeterli olacaktr. Ma-
cit Gkberk Deien Dnya Deien dil adl eserinde "Bir demilleti ortadan kardrma-
nn kestirmeyolu dilini ortadan kardrmaktr derler, ki ok dorudur" demitir (s. 108).
Toplum sahip olduu dili sayesinde o toplumu oluturan insan topluluklarn bir arada
tutar. Ayn dili konumak, beraberce oturduklar o topraktan eserler yaratmak. bu birli-
i oluturan btnlktr. Hatta baz kutsal kitaplarda insanlarn saysz farkl dil konu-
masnn ve bu yzden gsz dmeleri onlara inen bir lanetin sonucu olduu sylenir.
Ksacas insan topluluklarnn baarya ulaabilmesi ve her eyden nce kltrn var
olabilmesi iin o toplumun sahip olduu ortak bir dilin olmas gerekir. Kltr yaygn
ve baarl lkelere baktmzda, bunlarn baarsnn konuan toplum olduklarndan
kaynaklandn grrz. Bu durumdayukardaki sorduumuz soruya bu bir yant tekil
etmektedir.
Dil Topluluu ve Ana Dil
Dil topluluu denildiinde ok sayda diller ve dil topluluklar anlalmaktadr. Ko-
numa yetenei olan her insan, mevcut dillerden birini mutlaka konuur, yani bir toplu-
mun yesidir. O toplumun mesajlarn ve imgelerini tar. O yesi olduu dil topluluu-
136
Meltem ELKTA
nundilsel dnyasnda yaar. Bir insann hayat boyunca sadece bir dili deil, birden faz-
la dili kullanabildii bir gerektir. Bu onun kulland her dilin toplumuna mensup ol-
duunu gstermez. nk btnbu bildii dillerin iinden sadece bir tanesi zel bir ye-
resahiptir. O da insann ilk rendii dil yani "ana dil'Hi dir. Bireyin "Ana dili, onu ko-
nuann dil bilincini belirttii gibi, onda, ocukluk andan balayarak bir dil duygu-
suda yaratr" eklinde tanmlar A. Dilaar Anadili (Bkz. Dilaar, s. 38). insan baard-
her eyi nce bu tek dilde renir. "Dile eklini veren biz deilizdir; o bizi ekillen-
dirir. Dilin zerimizdeki etkisi, hepimiz iin geerlilii olan dnce/erden vedorular-
dan ok daha gldr. Dili biz, nce ana stn emer gibi zmleriz, sonra da onu,
btn hayatmz boyunca, hazr bulduumuz bir sermaye gibi tketiriz" (Bkz. Gkberk,
s. 69). Yani insan, dilolan kltr ile kendine hayat veren organizmas canlandrr e-
killendirir. Ve insan henz bir dile sahip deilken bir yaratk olmaktan kp konuan
bir varlk haline gelmesi, onun ana dil 'i sayesinde olmutur.
Ana dil dndaki dilleri renmek ise sadece hareketleri renmek anlamna gelir.
Bu yzden insan, hayatnn sonraki dnemlerinde anadilini unutsabile, bu dil onun ze-
rindeki etkisini srdrr. A. Dilaar "Dili yapan insan deil, insan yapan dildir. Bir
milleti tamolarak anlayabilmek iin, onun dilini de bilmek gerekir. Milleti kandan ziya-
de ana dili belirtir. Dnya bireyin ruhunda bir szlk gibidir, o onu ana diliyle okur..."
demitir. (Bkz. Dilaar, s. 39).
Bana dilini syle sana kltrn syleyeyim
Ziya Gkalp dili kltrn temel unsuru sayan statlanmzdandr (Bkz. Celkan, s.
73). Dil, duygu ve dncenin cildini oluturur. Bir milletin duygu ve dnce ile dol-
masnn sebebi, gnlk hayata yakn olmalarndan kaynaklanmaktadr. Aslnda dili ya-
ratan sosyal hayattr. Bir bebek ilk bata etrafnda manasn anlamad bir takm sesler
duyar ve onlarn bir eye karlk geldiini sonrarenir. iaretlerin nasl anlamkazan-
dn ve geleneksel boyutta nasl tanmlandn grr. Macit Gkberk kitabnda "hi-
bir dil bugnk durumveolgunluu ilebirden ortaya kmdeildir" der veekler "Her
dil, bu dili kullanm olan saysz kuaklarn emekleri ile gelimitir..." (Bkz. s. 113).
ekil itibariyle olay karmza aadaki gibi kmaktadr.
KLTR
!

DiL Sosyal Hayat

~SAN/
ekil ~ .Kavram
MLLET~
137
Dili Dillendireli nsall
Her millet dilini ve kltrnyzyllar boyunca yourur. Akan bir nehir gibi bu za-
man diliminde iinden getii her topraktan baz unsurlar alr. Her milletin konuma ve
yaz dilinin karlatrd medeniyetlerden alnma kelime vedeyimlerle dolu olmas bu-
na rnektir. Ksacas her milletin dili, o milletin tarihinin zetidir. Kltr ise bir abide
gibi dilin belli zaman dilimi ve mekandaki donmu eklidir.
Ortak kltr ise, ortak dile dayanmak suretiyle ekillenir. Gazete dili ortak dile bir
rnektir. Sosyal evredeki gnlk hayattaki kelime ve cmleler ortak dili meydana ge-
tirenler arasndadr ve bunun snrn izme imkan yoktur. Zamanla toplumun kltrn
belirlemek iin, dil olan aynaya bakmak yeterli olacaktr.
Canl y sanallat ran mekanizma
Zamanla insanlar ve insanlarn meydana koyduu fikir ve sanat eserleri dilde geli-
meyi zorunlu klmaktadr. Gelimi dillerde maddi ve manevi her eyin bir ad vardr.
Fakat gelime aamasnda bazen yanlgya dmemiz, dilin gelimesinde olumsuzlukla-
ra neden olabilmektedir. Dilin derken dildeki gereklii ve zemini ksacas canll
kastediyorum.
Byle bir mekanizmaya deinmemin amac isebu dilin canlln ve insan ile iliki-
sini daha ok ortaya karmasndandr. nk gnmzde bilgisayarda, bana gre hata-
l bir varsaym fakat bilgisayar artk insan olarak alglanmaktadr, stelik konuan bir
insan. Bu durumda veriler dillenmi durumdadr.
Kendiliinden dahi almayan bir mekanizma nasl olurda dil varlnn yerine ge-
ebilir diye dnyorum. nsanln yzyllardan beri edindii tecrbeleri aktaran ara-
trmalarnda rehber olan ve grselletiren, gerekleri yanstan, evrendeki tm varlklar
anlamak ve anlatmak iin kullanlan bu ara nasl olurda sanallatrlabilir. Dier taraf-
tan dili bilerek kullanmak doru dnmektir. Soruyorum; binlerce kii tarafndan ken-
di dorularna gre programlanm bir dil ne derece canl olabilir. Bilgisayar etkin bir
mekanizma yapan zaten insan deil midir? nemli olan donanmdeil, o donanm kul-
lanmdr. Bilgisayar bu donanm kullanamadna gre nasl insanlar. Bir canl olarak
dnmeden konutuumuz zaman, eer mekanizmaya hakim isek, szlerimizin sama
olmamas yzyllarn akl ve deneyleri ile dolu olan bir aleti kullanmamzdan ileri gelir.
Dnmek ve kavramak szckleri bu tavrn gstergeleridir. Grmeyen ve yakalaya-
mayan bir mekanizmadan nasl bir canllk ve g beklenebilir anlayamyorum. Zaten
tanmlamadan dnce faaliyeti olmadan, karmzdakinin neler ifade ettiini anlayabil-
memiz stnlmzn bir belirtecidir. Sz ve dilbilgisi olmadan anlaan ve konuan
tek canl olan insan, kelimeler vastasyla tantlan veya sunulan varlklara, eyalara ha-
yat verebilir. Fakat bilgisayar gten yoksundur.
nsan dili kullanrken drbnle dnyay seyreden biri gibi dikkatini varla evirir.
Dnyay seyredecek yerde, drbnkendisine eviren biri dnyay deil drbngrr.
138
-----
Meltem ELKTA
te suni olan bilgisayar, drbngrenlerdendir. nk komutu varlk deil ifrelerdir.
Bence bunun bilgisayar deil de ilgi-ayar eklinde isimlendirilmesi daha doru olacak-
tr.
Sonu olarak kelime ve ses insanoluna her zaman kuvvetle tesir eden vastalar ol-
mutur. Grnmezi ve eyay grnr klan, hayata uyan, renkleri ve sesleri harmonile-
tiren, karanln, gzelliin dalgaland dnyann aynasm krmayalm diyerek cmle-
mi noktalamak istiyorum.
DL KURTARR NSAN BR YARATK OLMAKTAN
NDE YARA TK OLARAK YAYORSAN EGER
NE E YARAR ALTNDAN BR HAN
Kaynaklar
l-Aksan Doan, Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Dilbilim, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yk-
sek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 439 1. Cilt 5 Bask, Prof.Dr., Levent Ofset
Mat. Ve Yaynclk, Tic. Ltd. t. Ankara. 1995,
2- Gkberk Macit, Deien Dnya Deien Dil, YKY tarafndan baslmtr, stanbul 1998
3- Mues Werner, Sprache Was is das, Max Hueber Verlag,Mnchen
4- Porzig Walter, Dil denen Mucize (Dil Bilimininin Aratrma Konular, Yntemleri ve Ulat
Sonular), eviren: Prof.Dr. Vural lk, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu,
Trk Dil Kurumu Yaynlar: 617,
5- PorzigWalter, Dil denen Mucize II (Dil Biliminin Konular metodlar ve ulat sonular) ,
eviren: Prof.Dr. Vural lk, Kltr Bakanl Y aynlarJ631, Tercme Eserleri Dizisi/50
6- Gkalp Ziya, Trkln esaslar (hazrlayan. Mahir nl, Yusuf otuksken), nkilap Ya-
ynevi 1997, stanbul
7- Benveniste Emile, Genel Dilnilim Sorunlar (eviren Erdim ztokat), Yap Kredi yaynlar
1998, stanbul
8- Dilaar A., Dil Diller ve Dilcilik, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 263, Trk Tarih Kurumu Bas-
mevi, 1968, Ankara
9- Celkan Hikmet Yldrm, Ziya Gkalp'n Eitim Sosyolojisi, Aratrma nceleme Dizisi, Mil-
li Eitim Basmevi 1990, stanbul
10- Hilav Selahattin, Felsefe Yazlan, Yap Kredi Yaynlar 1993" stanbul
139