T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES
PROJES)
KMYA TEKNOLOJS
YALAR VE YA ANALZLER
ANKARA 2008
Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;
Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile
onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak
yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda
amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim
materyalleridir (Ders Notlardr).
Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye
rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve
gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda
uygulanmaya balanmtr.
Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii
kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas
nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir.
rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik
kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler.
Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.
Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda
satlamaz.
i
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET - 1................................................................................................... 3
1. YALAR............................................................................................................................. 3
1.1. Yalarn Snflandrlmas............................................................................................. 4
1.1.1. Kat Yalar ............................................................................................................ 5
1.1.2. Sv Yalar............................................................................................................. 6
1.1.3. Kuruyan Yalar ..................................................................................................... 8
UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 9
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 10
RENME FAALYET 2 ................................................................................................ 12
2. YALARIN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER.............................................. 12
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 16
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 17
RENME FAALYET - 3................................................................................................. 19
3. YALAR VE KULLANIM YERLER............................................................................. 19
3.1. Kuruyan Yalar ve Kullanm Yerleri.......................................................................... 19
3.1.1. Bezir Ya............................................................................................................ 19
3.1.2. Hint Ya ............................................................................................................. 20
3.1.3. in Ya............................................................................................................... 21
3.1.4. Oitisika Ya........................................................................................................ 22
3.2. Yar Kuruyan Yalar ve Kullanm Yerleri.................................................................. 22
3.2.1. Soya ve iek Ya ............................................................................................. 22
3.2.2. Yalanc Safran Ya............................................................................................. 23
3.3. Kurumayan Yalar, Dier Yalar ve Kullanm Yerleri.............................................. 23
3.3.1. Koko Ya............................................................................................................ 23
3.3.2. Balk Yalar........................................................................................................ 23
3.3.3. Aa Ya ............................................................................................................ 24
3.3.4. sano Ya............................................................................................................ 24
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 25
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 26
RENME FAALYET 4 ................................................................................................ 28
4. YA ASTLER ................................................................................................................ 28
4.1. Ya Asitlerinin Snflandrlmas ................................................................................ 30
4.1.1. Doymu Ya Asitleri .......................................................................................... 30
4.1.2. Doymam Ya Asitleri ....................................................................................... 32
4.2. yot ndisi .................................................................................................................... 36
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 37
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 38
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 40
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 43
KAYNAKA......................................................................................................................... 45
NDEKLER
ii
AIKLAMALAR
KOD
524KI0058
ALAN Kimya Teknolojisi
DAL/MESLEK Boya retim ve Uygulama
MODLN ADI Yalar ve Ya Analizleri
MODLN TANIMI
Boya sanayinde kullanlan yalarn ve bu yalar oluturan
ya asitlerinin genel zellikleri, kimyasal zellikleri,
nerelerde kullanldklar bu yalar ile yaplan asit deeri, iyot
saysnn tespiti, saydam svlarda renk tayini, sabunlama
deeri gibi belli bal ya analizleriyle ilgili bilgilerin
verildii renme materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL Alifatik Bileiklerin zellikleri modln almak
YETERLK Ya analizleri yapmak
MODLN AMACI
Genel Ama
Bu modl ile gerekli ortam salandnda, yalar tanyp,
ya analiz ilemlerini ASTM, DIN standardna uygun olarak
inceleyebileceksiniz.
Amalar
1. Kuralna uygun olarak asit deeri tayini ilemini
yapabileceksiniz.
2. Kuralna uygun olarak saydam svlarda renk tayini
yapabileceksiniz.
3. Kuralna uygun olarak sabunlama deerini
bulabileceksiniz.
4. Kuralna uygun olarak iyot saysn bulabileceksiniz.
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam
Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, ev, bilgi
teknolojileri ortam (internet ) vb. kendi kendinize veya
grupla alabileceiniz tm ortamlar.
Donanm
Byk ekran televizyon, snf veya blm kitapl, VCD
veya DVD alar, tepegz, projeksiyon, bilgisayar ve
donanmlar, internet balants, retim materyalleri vb.
Pipetler, geri soutucu bret, balon joje, cam deney tp (i
ap 10 mmden kk 11 mmden byk olmamal), renk
kompratr, huni, beher, destek, baget, kska, ayrma hunisi,
erlen, hassas terazi, mezr, ayak, hot plate.
LME VE
DEERLENDRME
Modl ierisindeki her bir renme faaliyetinden sonra
belirtilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
Modln sonunda ise, kazanm olduunuz bilgi, beceri ve
tavrlarnz retmen tarafndan hazrlanacak lme aralar
ile deerlendirilecektir.
AIKLAMALAR
1
GR
Sevgili renci,
Kullandnz elektronik cihazlarn, ocuklarn oynad oyuncaklarn, kdn,
kalemin ve plastik eyalarn polimer malzeme olduunu biliyor musunuz?
Yaammzn iinde olan, evremizde grdmz ve kullandmz birok madde
polimerdir. Polimersiz bir yaam dnlemez.
Sentetik polimerler retilmeden nce insanlar ihtiyalarn doal polimerlerden
karlamaktayd. Doal polimerler, doada kendiliinden oluur ve yzyllar boyunca bu
polimerler birok alanda insanlarn ihtiyalarn karlamtr.
Aa, et, kt, yn, pamuk, jt, ipek, deri, kauuk gibi gnlk hayatta kullandmz
birok madde doal polimerdir.
Son yzyl ierisinde fiziksel ve kimyasal analiz yntemlerinin gelimesi ile doal,
organik polimerlerin yaplar aydnlatlmtr. Bu da yapay polimer retimine k tutmutur.
Plastik, lif, elastomer sentetik yntemlerle retilmeye balanmtr.
Ara lastikleri, plastik maddeler, ayakkab, bisiklet, tenis raketi ve topu, PVC, teflon
tava v.b. birok malzeme sentetik polimerden retilmitir.
Temel yaplar polimer olan malzemeler insanlarn yaamlarn kolaylatrr. Yaplar
doal ya da sentetik olan polimerler hayatmzn ayrlmaz bir parasdr.
GR
2
3
RENME FAALYET - 1
Gerekli donanm kullanarak, yalarda asit deeri tayini ilemini kuralna uygun
olarak yapabileceksiniz.
evrenizde bulunan yalar aratrnz.
Makine yalar nasl elde edilir? Aratrnz.
Boya sanayinde kullanlan yalar aratrnz.
1. YALAR
Yalar, ift karbon sayl (4-24) doymu ve doymam ya asitlerinin gliserin
triesterleridir. Ya asitleri, uzun, dz zincirli ve ift karbonlu monokarboksilli asitlerdir.
Gliserin deerli bir alkol olduundan mol ya asidiyle birleerek esterleir. Ya
oluumunda gliserin kullanld iin bunlara gliserit de denir.
Saf yan bileiminde C, H, ve O elementleri bulunur. Bu bileikler suda znmedii
halde pek ok organik zcde znrler. Sudan daha dk younlua sahiptirler.
H
2
C
H
2
C
HC
OH
OH
OH
+
HO C
O
R
HO C
O
R
HO C
O
R
OH
2
1
2
3
-3
H
2
C
H
2
C
HC
C
O
R
C
O
R
C
O
R
1
2
3
O
O
O
Basit gliseritlerin btn alkil gruplar ayndr. Doal yalar deiik ya asitlerinin
tekil ettikleri kark gliseritlerdir.
RENME FAALYET1
AMA
ARATIRMA
4
Resim 1.1: eitli yalar
Yalarn, boya sanayinde nemli bir yeri vardr. Yal boya ve vernik yapmnda
yalar kullanlr. Balayc olarak kullanlan alkid reinelerine nemli zellikler kazandran
bir ham maddedir.
CH
2
CH
CH
2
OH
OH
OH
CH
2
CH
CH
2
O
O
O
C
C
C
O
O
O
R1
R2
R3
CH
2
CH
CH
2
O
O
O
C
C
C
O
O
O
C
15
H
31
C
15
H
31
C
15
H
31
Gliserin Gliserit (ya)
tripalmitin (palmitik asitin gliserin esteri)
ekil 1.1: Gliserin molekl
1.1. Yalarn Snflandrlmas
Yalar ok deiik ekillerde snflandrlabilir. Bunlar basitten karmaa doru
yle inceleyebiliriz.
Yalarn tmne organik kimyada genel olarak lipit ad verilir. Lipitler kaynaklar gz
nnde tutularak bitkisel yalar, hayvansal yalar, madeni, eteri yalar ve mumlar eklinde
snflandrlr.
Bitkisel yalar sv veya kat olarak bitkilerin ekirdek veya meyvelerinde bulunur.
Zeytin, ayiei, soya fasulyesi, pamuk ekirdei, badem, yer fst ve Hindistan cevizi en
5
nemli bitkisel ya kaynaklardr. Endstride, bu kaynaklar eitli yntemlerle byk lde
deerlendirilmektedir.
Hayvansal yalar daha ok koyun, sr ve balklardan (zellikle balinadan) elde
edilir. Stten yaplan tereya da hayvansal yadr. Hayvansal yalar da kat veya sv
olabilirler.
Makine paralarn yalamada kullanlan madeni yalar ester deil, parafin
hidrokarbonlarn karmdr. Genellikle petrol ve kmrden elde edilirler ve kat ya da
svdrlar.
Eteri yalar veya esans yalar eklinde adlandrlan yalar, gliserinden olumad
gibi belirli bir gruba da girmezler. Genellikle karma bileimlidirler ve karbonlu hidrojenler,
alkol, aldehit, keton, fenol, organik asit vb. gruplardan oluurlar. Doal olarak baz bitkilerde
bulunan eteri yalar keskin kokulu ve uucu svlardr.
Mumlar karboksilli asitlerden treyen esterlerdir. Ancak alkol bilekeni gliserin deil,
ift sayda karbon ieren bir alifatik alkoldr.
Yalar oluturan trigliseritlerin ayn veya farkl olmasna gre; trigliseridleri ayn
olan yalara homojen yalar, farkl olanlara ise heterojen yalar denir.
R1 C
O
CH
2
R1
C O
CH
R1 C
O CH
2
O
O
O
C
O
CH
2
C O
CH
R3 C
O CH
2
O
O
O
R1
R2
Basit trigliserid Kark trigliserid
Yalar, kendilerini oluturan aside gre gruba ayrlrlar:
1.1.1. Kat Yalar
Yaplarnda byk oranda doymu asitlerin gliserinle oluturduklar esterler
bulundururlar. Bunlar kat olabilecei gibi yar kat da olabilirler. Kat yalar daha ok
hayvansal rnlerdir. Bileiminde en ok palmitik asit bulunur, sras ile laurik asit ve stearik
asit de yer alr. Kark bir gliseritte bu asitlerin her de bulunabilir.
Resim 1.2: Kat yalar
6
CH
2
CH
CH
2
O
O
O
C
C
C
O
O
O
C
17
H
35
C
17
H
35
C
17
H
35 C
15
H
31
COOH
C
17
H
35
COOH
Palmitik asit Stearik asit Gliserin tristearat (kat ya)
CH
2
CH
CH
2
O
O
O
C
C
C (CH
2
)
16
(CH
2
)
10
(CH
2
)
14
CH
3
CH
3
CH
3
O
O
O
Gliserin lauro palmito stearat
1.1.2. Sv Yalar
Yaplarnda, doymam ya asitlerinin gliserinle oluturduu esterler daha fazladr. Bu
tr yalar, zeytinya, pamuk ya, soya ya gibi bitkisel yalardr.
Resim 1.2. Sv Ya
CH
3
(CH
2
)
7
CH CH(CH
2
)
7
COOH C
17
H
33
COOH
Oleik asit
7
CH
2
CH
CH
2
O
O
O
C
C
C
(CH
2
)
7
(CH
2
)
7
CH
CH
CH
O
O
O
(CH
2
)
7
CH
CH
CH
(CH
2
)
7
(CH
2
)
7
(CH
2
)
7
CH
3
CH
3
CH
3
Gliserin trioleat (triolein)
Doymam yalar katalitik hidrojenlenme yolu ile doyurulabilirler. Bu reaksiyon
kontrol edilebilir ve herhangi bir yan istenilen kvama gelmesini salar.
CH
2
CH
CH
2
O
O
O
C
C
C
(CH
2
)
7
(CH
2
)
7
CH
CH
CH
O
O
O
(CH
2
)
7
CH
CH
CH
(CH
2
)
7
(CH
2
)
7
(CH
2
)
7
CH
3
CH
3
CH
3
CH
2
OCO(CH
2
)
16
CH
3
CH
CH
2
OCO(CH
2
)
16
CH
3
OCO(CH
2
)
16
CH
3
H2/Ni
140 C
O
Triolein Tristearin
ekil 1.2: Ya oluumu
8
1.1.3. Kuruyan Yalar
Kuruyan yalarda ok sayda ifte ba bulunur. Ak havada katlarlar. Hava
oksijeni ile bu ifte balar reaksiyon verirler ve bileiin yapsn bozarak katlamasn
salarlar. Yan kurumas buharlaarak ortam terk etmesi deildir.
C
17
H
31
COOH
C
17
H
29
COOH
Linoleik asit Linolenik asit
Ya asitlerinin yaplarna gre de u ekilde snflandrabiliriz:
Doymam gruplarn (ifte ba) saysna gre
Kuruyan yalar (rnein, bezir ya)
Yar kuruyan yalar (rnein, iek ya)
Kurumayan yalar (rnein, koko ya)
ifte balarn pozisyonuna gre
zole ifte ba (rnein, linoleik asit)
Konjuge ifte ba (rnein, elaostearik asit)
Kmle ifte ba (izamikasit)
zole ifte ba pozisyonunda ya asidindeki karbon zincirindeki doymam gruplar
(ifte balar) arasnda bir veya birden fazla metil grubu vardr.
Konjuge ifte ba pozisyonunda ya asidindeki doymam gruplar (ifte balar)
arasnda metil grubu yoktur.
Kmle ifte ba pozisyonunda ya asidi karbon zincirinde; iki adet, tane ifte ba
bulunduran karbon atomu vardr.
9
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar neriler
1-5 g aras numuneden tartnz.
Laboratuvar nlnz giyiniz.
alma ortamnz hazrlaynz.
Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun
alnz.
Kullanlacak malzemeleri depodan
alnz.
250 ml erlene alnz. Temiz ve titiz alnz.
zerine 75-100 ml aras ksm toluol
ve bir ksm etil alkol karmn
ekleyiniz.
znme olana kadar stp, kartrnz.
Birka damla fenolftalein indikatr
ilave ediniz.
ndikatr ekledikten sonra erleni
alkalaynz.
0,1 Nlik KOH zeltisi hazrlaynz.
zeltiyi balon jojede dikkatli bir
ekilde hazrlaynz.
Destek ubuundaki kelebee breti
takp, zerine huniyi yerletiriniz.
Breti kullanmadan nce musluunun
alp almadn kontrol ediniz.
Breti u ksmnn da aktp
aktmadn kontrol ediniz.
Hazrlam olduunuz 0,1 Nlik KOHi
brete aktarnz.
Aktarma ilemini dikkatli bir ekilde
yapnz.
Bretin sfr noktasna dikkat ederek
doldurunuz.
0,1 Nlik KOH ile titre ediniz.
Titrasyon ilemi yaparken erleni
devaml ritmik bir ekilde alkalaynz.
Dnm noktasn karmamak iin ok
dikkat ediniz.
Hesaplamalar yapnz.
Eklenen ve harcanan maddelerin
kaytlarn dzgn tutunuz.
Sonular rapor ediniz.
Amacnz, ilem basamaklarnz,
sonucunuzu ieren bir rapor
hazrlaynz.
UYGULAMA FAALYET
10
LME VE DEERLENDRME
Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, verilen cmleleri
Doru veya Yanl olarak deerlendiriniz, boluklu cmleleri uygun terimlerle
tamamlaynz.
1. Ya oluumunda kullanlan alkol aadakilerden hangisidir?
A) Propanol B) Gliserin C) Metil alkol D) Pentaeritritol
CH
2
CH
CH
2
O
O
O
C
C
C
(CH
2
)
7
(CH
2
)
7
CH
CH
CH
O
O
O
(CH
2
)
7
CH
CH
CH
(CH
2
)
7
(CH
2
)
7
(CH
2
)
7
CH
3
CH
3
CH
3
140 C
O
CH
2
OCO(CH
2
)
16
CH
3
CH
CH
2
OCO(CH
2
)
16
CH
3
OCO(CH
2
)
16
CH
3
Yukardaki reaksiyonun gerekleebilmesi iin kullanlan katalizr ve molekl
aadaki hangi kta doru olarak verilmitir?
A) H
2
/ Ni B) CH
3
/ Ni C) H
2
/ Al D) CH
3
/ Cu
2. Aadakilerin hangisi ya asitlerinin yaplarndaki doymam gruplarn saysna
gre snflandrma yaptmzda bu snflandrmada yer almaz?
A) Kuruyan yalar B) Yar kuruyan yalar
C) Buharlaan yalar D) Kurumayan yalar
3. Kat yalar yaplarnda byk oranda doymam asitlerin gliserinle
oluturduklar esterleri bulundururlar.
( ) DORU ( ) YANLI
4. Konjge ifte ba pozisyonunda ya asidindeki doymam gruplar arasnda metil
grubu yoktur.
( ) DORU ( ) YANLI
5. Yalar oluturan ______________ ayn veya farkl olmasna gre; homojen
yalar ve heterojen yalar olarak ayrabiliriz.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek
kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
11
UYGULAMALI TEST
Bir miktar ayiei yann asit deerini bulunuz, raporunuzu yaznz. lemlerden
sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize
dannz.
Gerekli malzemeler Gerekli kimyasal malzemeler
1. Destek 6. Beher 1. Ayiei ya
2. Erlen 7. Hot plate 2. Toluol
3. Bret 8. Baget 3. Etil alkol
4. Tart 9. Destek ubuu 4. Fenolftalein
5. Mezr 10. Kelebek 5. 0,1 N potasyumhidroksit zeltisi
Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz.
Gerekleme dzeyine gre, Evet-Hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu
iaretleyerek belirtiniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1 alma ortamnz hazrladnz m?
2 Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu?
3 Laboratuvar nlnz giydiniz mi?
4 Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi?
5 Numuneden 2 g tarttnz m?
6 250 ml erlene aldnz m?
7
zerine 75-100 ml aras ksm toluol ve bir ksm etil alkol
karmn ekleyip, kartrdnz m?
8 znme olana kadar sttnz m?
9 Birka damla fenolftalein indikatr ilave ettiniz mi?
10
Bretin musluunu ve ucunun alp almadn kontrol
ettiniz mi?
11 KOH brete huniyle aktardnz m?
12 Breti doldururken bretin sfr noktasna dikkat ettiniz mi?
13 Erleni devaml alkalayarak 0,1 Nlik KOH ile titre ettiniz mi?
14 Hesaplamalar yaptnz m?
DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz
veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz.
Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu
dnyorsanz retmeninize dannz.
12
RENME FAALYET 2
Gerekli donanm kullanarak, sv yalarda renk tayini ilemini kuralna uygun olarak
yapabileceksiniz.
Sv yalar nasl kat ya hline getirilir? Aratrnz.
Sv yalar elde edilirken yan iinde kalan istenmeyen maddeler hangi
yntemlerle uzaklatrlr? Aratrnz.
2. YALARIN FZKSEL VE KMYASAL
ZELLKLER
Bitkisel ve hayvansal yalar, bnyelerindeki serbest asitlerin ntrletirilmesi ile rafine
edilir. Yalara szme, renk ve koku giderme ve gerekiyorsa hidrojenlendirme (katlatrma)
ilemleri yaplr.
Resim 2.1: Sv ya oluturan bitkiler
Yalar, yal tohumlardan; kabuk ayrma, presleme, zc ekstraksiyonu ve ayrma
metotlaryla ayrlr. Bu yalarn iinde eitli yabanc maddeler bulunur. Bunun iin bu
yalara ham ya denir. Ham ya iinde bulunan yabanc maddelerin miktar ve cinsi;
bitkilerin yetitirilme koullarna, toprak yapsna ve iklim artlarna, depolama artlarna,
tohuma uygulanan ilemlere ve ya alma esnasndaki parametrelere baldr. Ham yan
RENME FAALYET2
AMA
ARATIRMA
13
iinde oluan yabanc maddeler ve zelliklerine gre snflandrlabilir. Ham yan iindeki
maddeler,
Bitkilerden gelen yabanc maddeler
Depolama esnasnda oluan yabanc maddeler
lemler esnasnda oluan yabanc maddeler
olmak zere 3 ekilde snflandrlabilir.
Ham yalarn iinde bulunan istenmeyen maddeleri kimyasal olarak da yle
sralayabiliriz: karbonhidratlar, fosfatitler, emlaj maddeleri. Bu tr maddeler yalarn
pigmantasyonunu ve kuruma srelerini etkiler. Ayn zamanda bu artk malzemeler ya
stld zaman, renk, parlaklk, berraklk, d atmosfer artlarna kar zelliklerini olumsuz
ynde etkiler.
Resim 2.2: Ya rafineri nitesi
Yalar, ok geni ve karmak bir grup olan lipitlerin byk ksmn olutururlar.
Yan %95-99unu trigliseritler, % 1-5ini de mono ve digliseritler, fosfatitler, serbest ya
asitleri, steroller, yada znen vitaminler ve dier maddeler oluturur.
Yalar, eitli karboksilli asitler ve gliserit karm eklindedir. Yalarda yaygn
olarak grlen serbest karboksilli asitler; laurik, miristik, palmitik, stearik ve oleik asitlerdir.
Oda scaklnda sv olan yalara sv ya, kat olanlara ise kat ya denir. Yalarn
doymamlk derecesi kimyasal zellikleri kadar fiziksel zelliklerini de belirler. Doymu
ya asitlerinden oluan yalar kat, doymam ya asitlerinden oluan yalar ise svdr.
Yalarn yaplarndaki ift ba says arttka erime noktalar der.
Yalarn bnyesinde bulunan Linoleik Asit izole ifte ba, Elaostearik Asit ise
konjuge ifte ba ihtiva eder. Bu iki ya asidini bnyelerinde bulunduran ya ve ya asidleri,
yzey koruma malzemelerinin imalatnda ok nemli rol oynarlar. zellikle konjuge ifte
ba ihtiva eden ya ve ya asitlerinin, eitli modifikasyonlara tabi tutularak, esneklii,
dayankll, d etkenlere kar dayankll, renk ve parlakl gelitirilebilir. ifte ba
14
says ne kadar fazla ise oluturduklar apraz balarn says da o oranda artar, ekillenen
filmin zellikleri deiir.
ifte balarn byk bir blm konjuge yapl ise kuruma hz artar. zole ifte
balarn oran fazla ise kuruma hz azalr. En az iki ifte ba ihtiva eden ya asitleri mevcut
olduu zaman ya, apraz ba alarn ekillendirmek iin havadan oksijen alarak reaksiyon
verecektir. Kuruyan yalar dokunma kurumas veren filmler oluturur. Yar kuruyan yalar
ise dokunma kurumas vermezler.
Izole ifte ba sisteminde yalarn kuruma prosesini u ekilde gsterebiliriz:
zole ifte ba ihtiva eden ya ve ya asitlerinin kurumas, aktive edilmi metil (CH
2
)
gruplarna oksijen ( O
2
) balanarak hidroperoksitler olumas eklindedir.
R CH CH
CH
2
CH
O
2
CH
2
R
R CH CH
CH CH
2
R
CH
O
O
H
R OOH
+
RO OH
. .
R OOH 2 RO
+ ROO +
OH
2
. .
RO
+
R'H ROH
+
'R
. .
( Farkli molekle radikal transferi)
R
+ R R
. .
apraz Ba
RO
+
R
R O R
. .
apraz Ba (Eter grubu)
RO
+
RO
R O O R apraz Ba (Peroksit grubu)
R
Konjuge ba sisteminde yalarn kuruma prosesini u ekilde gsterebiliriz:
15
R
CH CH CH CH R
O
2
R
CH CH CH CH R
O O
R
CH CH CH CH R
OO
.
.
CH CH CH CH
+ +
CH CH CH CH
CH CH CH CH
OO
CH CH CH CH
CH CH CH CH
2
.
leme tabi tutulmam tabii yalarn ou olduka ince likitlerdir, en nemli
zellikleri arasnda polimerizasyon ve kuruma hzlar yer alr. Polimerizasyon ve kuruma
hz, ifte balarn says ve konjge olma derecelerine baldr. boyutlu polimerizasyon
ve yaplanma, kurumaya gtrr. Yaplanm yalarn retimi iin iki nemli metot vardr:
Oksidatif polimerizasyonu
Kuruyan veya yar kuruyan yalarn 120
0
Cye kadar stlp iinden flenerek hava
geirilmesi sonucu hazrlanr. Bu uygulama katalizrl ve katalizrsz yaplabilir. Bu
oksidasyon rnleri, basit bir stma ile yaplanm yalardan olduka farkldr. Filmler,
genellikle s ile yaplaan yalardan daha az su ve alkali direncine sahiptir. Bu rnler yzey
aktifletirici maddelerdir. Bunun iin pigment slatma zellikleri gsterirler ve White sprite
de znrl snrldr. Gzenekli yzeylerin boyanmasnda kullanlan boyalarn
imalatnda kullanlr.
Is polimerizasyonu
ifte balar kendi aralarnda birleerek katlma reaksiyonu verir. zole ifte ba ihtiva
eden kuruyan yalar bu sistemle, konjuge yapya dntrlebilir. Is ile polimerizasyonda
ilk adm yan aktivasyonu ile konjuge sisteme dntrlmesi, ikinci adm ise siklik yapda
bir rn elde edilmesidir.
16
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar neriler
Numuneyi 100 mllik erlene alnz.
Laboratuvar nlnz giyiniz.
alma ortamnz hazrlaynz.
Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun
alnz.
Kullanlacak malzemeleri depodan
alnz.
Numunede grnr bir bulanklk varsa
szme ilemi yapnz.
Temiz ve titiz alnz.
Numuneyi deney tpne doldurunuz.
Aktarma ilemini dikkatli bir ekilde
yapnz.
Tp kompratrn numune blgesine
yerletiriniz.
Tp dikkatli bir ekilde yerine
yerletiriniz.
Ik kaynan altrnz.
30-50 cm bak mesafesinden
numuneyi iki yakn standart ile
karlatrnz.
ok yakndan numune ve standartlara
bakmaynz.
Canllk ve doygunluk ynnden hangi
standarda en yakn uyum gsterdiini
tayin ediniz.
Renk eidi farklarn dikkate
almaynz.
Numune ile en yakn uyumu gsteren
standardn numarasn alnz.
Sonular rapor ediniz.
Amacnz, ilem basamaklarnz,
sonucunuzu ieren bir rapor
hazrlaynz.
UYGULAMA FAALYET
17
LME VE DEERLENDRME
Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, verilen cmleleri
Doru veya Yanl olarak deerlendiriniz, boluklu cmleleri uygun terimlerle
tamamlaynz.
1. Yalar rafine edilirken aada verilen ilemlerden hangisi uygulanmaz?
A) Szme B)Renk giderme C)Koku giderme D) Renklendirme
2. Aadaki aklamalardan hangisinde ham yan iindeki maddeler verilmemitir?
A) Szmede oluan maddeler
B) Bitkilerden gelen yabanc maddeler
C) Depolama esnasnda oluan yabanc maddeler
D) lemler arasnda oluan maddeler
3. Doymu ya asitlerinden oluan yalar kat, doymam ya asitlerinden oluan yalar
ise svdr. ( D / Y )
4. Ya ve ya asitlerinin bnyesindeki ifte ba says ne kadar az ise oluturduklar
apraz balarn says da o oranda artarak ekillenen filmin zelliini deitirir.( D/Y )
5. Kuruyan yalar dokunma kurumas veren filmler oluturur. ( D/Y )
6. zole ifte ba ihtiva eden ya ve ya asitlerin kurumas; aktive edilmi metil
gruplarna oksijen balanarak hidroperoksitlerin olumas eklindedir. ( D/Y )
7. Bitkisel ve hayvansal yalar, bnyelerindeki _____________ ntrletirilmesi ile rafine
edilir.
8. Yalar, yal tohumlardan ayrma metotlaryla ayrlr, iinde yabanc maddeler kalr.
Byle yalara ___________ _________ denir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek
kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
18
UYGULAMALI TEST
Bir miktar ayiek yann asit deerini bulunuz, raporunuzu yaznz. lemlerden
sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize
dannz.
Gerekli malzemeler Gerekli kimyasal malzemeler
1. Beher 1. Hint ya
2. Deney tp
Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz.
Gerekleme dzeyine gre, Evet-Hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu
iaretleyerek belirtiniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1 alma ortamnz hazrladnz m?
2 Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu?
3 Laboratuvar nlnz giydiniz mi?
4 Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi?
5 Numuneyi 100 mllik erlene aldnz m?
6
Numunede grnr bir bulanklk varsa szme ilemi
yaptnz m?
7 Numuneyi deney tpne doldurdunuz mu?
8
Tp kompratrn numune blgesine yerletirdiniz
mi?
9 Ik kaynan altrdnz m?
10
30-50 cm bak mesafesinden numuneyi iki yakn
standart ile karlatrdnz m?
11
Canllk ve doygunluk ynnden hangi standarda en
yakn uyum gsterdiini tayin ettiniz mi?
12
Numune ile en yakn uyumu gsteren standardn
numarasn aldnz m?
DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz
veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz.
Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu
dnyorsanz retmeninize dannz.
19
RENME FAALYET - 3
Gerekli donanm kullanarak, sabunlama deerini kuralna uygun olarak
bulabileceksiniz.
Ayiek ya nasl elde edilir? Aratrnz.
Balk ya nasl elde edilir? Aratrnz.
Bezir ya nasl elde edilir? Aratrnz.
3. YALAR VE KULLANIM YERLER
3.1. Kuruyan Yalar ve Kullanm Yerleri
3.1.1. Bezir Ya
Bezir yanda doymam linoleik ve linolenik asit oran yksektir. ok iyi kuruma
zelliine sahip olup, oluturduklar filmler d atmosfer artlarna kar mkemmel
dayanklla sahiptir. Zayf asit ve bazlara kar dayankll iyi olup, su geirgenlii
olduka yksektir. Bezir ya, ok iyi pigment slatma zelliine sahiptir. Linolenik ya asidi
oran % 50 civarnda olmasndan dolay sararma zelliine sahiptir. Son kat ak renkli
boyalarn yapmnda snrl olarak kullanlr.
Resim 3.1: Bezir yann alnd bitki
RENME FAALYET3
AMA
ARATIRMA
20
Alkali ile rafine edilmi bezir ya:
Bu tr bezir ya, mkemmel salamlk verir. Renk ve parlaklk kalc zellii vardr.
ok iyi pigment slatma zelliine sahiptir. Hzl kurur, sert film oluturur. Alkali ile rafine
edilmi bezir ya zellikle d cephe boyalarnn yapmnda kullanlr. retan yalarda, hava
kurumal alkidlerde performans ok iyidir.
iirilmi bezir ya:
Bu sistemle bezir yann, kuruma zellikleri gelitirilmitir. Ksa srede kurur.
Mkemmel akkanla ve parlakla sahiptir. Suya duyarl sistemlere ilave edilir. ( C O
C ) balar depolama esnasnda pigment ayrmasn nler.
Yaplanm bezir ya:
iirilmi bezir yana zellik olarak benzerler. Daha iyi yzey koruma zellii, renk
kalcl, salamlk gibi karakteristik zellik gsterirler. Pigment ayrmasn nleyen
performansnn iyi olmas, pigment slatma zelliine sahip olmas, eitli yerlerde kullanm
imkn vermitir. Litografik verniklerde ve hava kurumal bask mrekkeplerinin imalatnda
kullanlmaktadr.
3.1.2. Hint Ya
Hint yandan su ekilmeden nce bu ya kurumayan ya zellii gsterir. Bundan
dolay alkid reinelerinde ve mrekkep formlasyonlarnda plastifiyan olarak kullanlr. Hint
ya % 87 risinoleik asit, % 12 oleik asit ihtiva eder. Hint ya asit katalizrlnde inert gaz
kullanlarak, 270
0
Cye kadar stlr ve 1 mol su k ile konjge ifte balar oluur.
Resim 3.2: Hint ya tohumu
21
CH
3
(CH
2
)
4
CH
2
CH CH
2
OH
CH
CH
(CH
2
)
7
COOH
Asid katalist
270 C
0
-
OH
2
CH
3
(CH
2
)
4
CH
2
CH
CH
CH
(CH
2
)
7
COOH CH
Konjge :9 - 11 isomer ( % 25 )
CH
3
(CH
2
)
4
CH
CH
CH
(CH
2
)
7
COOH CH CH
2
Izole ifte ba : 9 - 12 isomer ( % 75 )
Dehidrate Hint ya, alkit reine imalatnda ok nemli bir yer tekil eder. Konjge
ifte ba ihtiva etmesi kuruma hzn artrr. Bezir yandan daha hzl polimerize olur.
Mkemmel renk kalclna sahip film yzeyleri oluturur. Su rezistans ve salaml
yksektir. ok iyi kimyasal mukavemet, mkemmel pigment slatma zelliklerine sahiptir.
Dehidrate Hint ya Alkid reinesi ve epoksi ester reineleri retiminde mkemmel sonular
verir. Soya ya ve iek ya ile kartrlarak kullanlr.
3.1.3. in Ya
in yandaki fatty asitlerin % 80 i konjuge ifte ba ihtiva eden elaostearik asittir.
Bundan dolay ok hzl kuruma zellii vardr. ok hzl kuruduu iin oluan film dzgn
deil buruuktur. Alkit reine imalatnda inert gaz eliinde proses yrtlr. Aksi takdirde
s ve oksijenle ok hzl polimerizasyona urar.
Resim 3.3: in ya bitkisi
22
in ya yar kuruyan yalar ile kartrlarak kullanlr. retilen alkit reinesi
mkemmel kimyasal ve su resistans verir. Bask mrekkebi imalatnda, rosin esterleri ve
fenolik reine ile birlikte kullanlr.
3.1.4. Oitisika Ya
Kuruyan ya snfna girer, konjuge ifte ba ihtiva eden ya asitlerinin younluu
fazladr. Bnyesinde bulunan ya asidinin ad likanik asittir.
abuk kurumas, parlakl, uyguland yzeye ok iyi yapmas ile tannr.
Mkemmel anma rezistans ve su-alkali rezistans verir.
Oluan film, in ya filminden daha krlgandr. Sararmaya daha ok meyillidir. Film
esnekliini gelitirmek iin iek ve soya ya ile kartrlarak kullanlr. Litografik
mrekkeplerin imalatnda kullanlr.
3.2. Yar Kuruyan Yalar ve Kullanm Yerleri
3.2.1. Soya ve iek Ya
Resim 3.4: Soya ya tohumu
Uzakdou kkenli olan soya fasulyesi gnmzde her yerde yetitirilmektedir. 4500
yl nce yazlm in kitaplarnda ismi gemektedir. Bugn dnyadaki en nemli yal
tohum rn olarak kabul edilmektedir. Soya fasulyesinde % 19 ya vardr. Ya miktarnn
dk olmasndan dolay tohumlarndan ekstraksiyonla ya retilmektedir. Bu ilem
srasnda % 80 orannda soya fasulyesi unu elde edilir.
Resim 3.5: iek ya bitkisi
23
Ayiek ya balca palmitik, stearik, oleik ve linoleik asitlerden oluur. Ayiek
ya, soya fasulyesi, yer fst ve iite benzeyen dier tohum yalarndan daha ok
doymam ya asidini kapsar. Ayiek ya oleik asit ile izlenen (% 66-70) linoleik asidin
yksek konsantrasyonlar ile karekterize edilir. Ayiek ya doymu ya asitlerince
dktr ve palmitoleik, linolenik, araidik, behenik ve lignoserik asitlerinin yalnzca kk
miktarlarn ierir.
Yar kuruyan ya zelliklerini gsterir. Alkit reinelerinde ok miktarda
kullanlmaktadr. Mkemmel renk kalcl ve fleksibilite zelliine sahiptir.
3.2.2. Yalanc Safran Ya
Resim 3.6: Yalanc safran ya bitkisi
Soya yandan daha fazla konjge ifte baa sahiptir. Yar kuruyan bir yadr. Alkit
reinesinin hava kuruma zelliini artrmak iin soya veya iek yayla kartrlarak
kullanlr.
3.3. Kurumayan Yalar, Dier Yalar ve Kullanm Yerleri
3.3.1. Koko Ya
Koko ya, sabun yapmnda kullanlmasna ramen, frn boyalarnda, nitrosellozlu
vernik ve boyalarda, epoksi esterlerinde ok miktarda kullanlr. Hemen hemen doymu
karakterli olup, kurumayan ya zelliklerine sahiptir. Epoksi reine ile modifiye edilerek
sararmayan rnler verirler. ok ak balang rengi vardr. Is ile sararmayan boya ve
verniklerin imalatnda ok nemli bir yeri vardr.
3.3.2. Balk Yalar
Balk yalarnn eitli tipleri boya ve vernik sanayinde fiyatlarndan dolay kullanlr.
Kullanlan toplam yan % 10 kadarn ihtiva eder. Sardunya ve hamsi ya, kuruyan bir
yadr. % 50 doymam ya asidi clupanodoni asidi ihtiva eder. Clupanodonic asidin 5 adet
ifte ba vardr. Balk yalar doymu ya asitlerinin byk bir blmn de ihtiva eder.
24
Balk yalar soutularak doymu ya asitleri ortamdan uzaklatrlr ve kuruyan ya
zelliklerine kavuturulur. Balk yalar vakum altnda buhar ile deodorize edilerek kt
kokular yok edilir. Balk yalar, karakteristikleri ve dk fiyatlarndan dolay boya ve
vernik yapmnda ok geni bir ekilde kullanlmaktadr. Daha iyi film zelliine sahip
(rnein: in ya) dier kuruyan yalarla ayn amala kullanlr.
3.3.3. Aa Ya
Aa ya, gerekten bir trigliserit deildir. Genel olarak aa ya, % 45-50 ya
asidi, %28-48 rosin asid, % 6- 9 aras sterol ve yksek molekl aarlkl alkoller ihtiva eder.
Resim 3.7: Aa ya
Aa yann, elde edilebilirlii ve fiyatndan dolay boya sanayinde nemli bir yeri
vardr. Kuruyan alkid reineleri, elde etmek iin, polihidrik alkollerle esterleebilirler. Alkid
reine imalatnda da kullanlr. Aa ya destile edilerek ya asit oran ykseltilir. Rosin
asidin fazlal reineye sertlik ve krlganlk zellikleri getirir. Filme parlaklk kazandrr.
3.3.4. sano Ya
Isano ya, fazla miktarda doymam ya asidi ihtiva eden tabii bitkisel bir yadr.
Bnyesindeki ya asidinin % 45i isamik asit, dier % 45 deisamolik asittir.
CH
2
CH (CH
2
)
4
C
C C C (CH
2
)
7
COOH (isamik asit)
CH
3
(CH
2
)
4
CH CH C C C C CH
2
CH (CH
2
)
6
COOH
OH
(isamolik asit)
sona ya, konjge yapl ifte balar olan ya asitleri ihtiva eden yalar gibi
kurumazlar. 450
0
Fde bozunur. Bu arada karbondioksit ve kpk oluur. Bu zelliinden
dolay yangn geciktirici boyalarn imalatnda kullanlr.
25
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar neriler
2 g numuneyi 0,001 g duyarlkla
balonun iinde tartnz.
Laboratuvar nlnz giyiniz.
alma ortamnz hazrlaynz.
Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun
alnz.
Kullanlacak malzemeleri depodan alnz.
zerine 25 ml % 50lik etil alkoll
KOH zeltisi ekleyiniz.
Temiz ve titiz alnz.
Aktarma ilemini dikkatli bir ekilde
yapnz.
Geri soutucuya balayp, kaynama
baladktan sonra 1 saat geri
soutucuyla stcda karm stnz.
Tp dikkatli bir ekilde yerine
yerletiriniz.
Bu ilem sonunda balonda kalan
maddenin soumas iin bekleyiniz.
4-5 damla fenolftalein zeltisi
katnz.
Bu maddeyi % 50lik HCl zeltisi
ile titre ediniz.
Numune ve standartlara ok yakndan
bakmaynz.
Bir tank deneyi de yapnz.
V2-V1/ mx28,05 formlnden
sabunlama saysn bulabilirsiniz.
Sonular rapor ediniz.
Amacnz, ilem basamaklarnz,
sonucunuzu ieren bir rapor hazrlaynz.
UYGULAMA FAALYET
26
LME VE DEERLENDRME
Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, verilen cmleleri
Doru veya Yanl olarak deerlendiriniz, boluklu cmleleri uygun terimlerle
tamamlaynz.
1. Aada verilen bilgilerden hangileri bezir ya iin dorudur?
I- Alkali ile rafine edilmi bezir ya hzl kurur, sert film oluturur.
II- iirilmi bezir ya mkemmel akkanla ve parlakla sahiptir.
III- Yaplanm bezir ya litografik verniklerde kullanlr.
A) Yalnz I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III
2. Aada verilen yalarn hangisi yar kuruyan yadr?
A) Bezir ya B) Soya ya C) Koko ya D) Oitisika ya
3. Hint yandan su ekilmeden nce bu ya kurumayan ya zellii gsterir. ( D / Y )
in ya ok hzl kuruduu iin oluan film ok dzgndr. ( D / Y )
4. Koko ya sabun yaplmasnda kullanlmasna ramen, frn boyalarnda, nitro
sellozlu vernik ve boyalarda, epoksi esterlerinde ok miktarda kullanlr. ( D / Y )
5. sano ya fazla miktarda doymam ya asidi ieren tabii olmayan bir yadr.( D / Y )
6. Hint ya alkit reinelerinde ve mrekkep formlasyonlarnda __________ kullanlr.
7. Alkali ile rafine edilmi bezir ya zellikle ________ ________ boyalarnn
yapmnda kullanlr.
8. Soya ve iek ya ________________ _______________ ya zellii gsterirler.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek
kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
27
UYGULAMALI TEST
Bir miktar ayiek yann asit deerini bulunuz, raporunuzu yaznz. lemlerden
sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize
dannz.
Gerekli malzemeler Gerekli kimyasal malzemeler
1.Beher 1. Keten ya
2.Balon 2. KOH zeltisi
3. Geri soutucu 3.HCl zeltisi
4. Baget
Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz.
Gerekleme dzeyine gre, evet-hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek
belirtiniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1 alma ortamnz hazrladnz m?
2 Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu?
3 Laboratuvar nlnz giydiniz mi?
4 Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi?
5 Hassas terazide balon iinde tartarak 2 g numune aldnz m?
6 zerine 25 ml % 50lik alkoll KOH zeltisi eklediniz mi?
7
Geri soutucuya balayp, kaynama baladktan sonra 1 saat geri
soutucuyla stcda karm sttnz m?
8 4-5 damla fenolftalein zeltisi kattnz m?
9
Bu ilem sonunda balonda kalan maddenin soumas iin
beklediniz mi?
10 Bu maddeyi % 50lik HCl zeltisi ile titre ettiniz mi?
11 Bir tank deneyi yaptnz m?
12 Hesaplamalar yaptnz m?
13 Sonular rapor ettiniz mi?
DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz
veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz.
Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu
dnyorsanz retmeninize dannz.
28
RENME FAALYET 4
Gerekli donanm kullanarak, yalarn iyot saysn kuralna uygun olarak
bulabileceksiniz.
Sv yalarn iinde en ok bulunan ya asitlerini aratrnz.
Kat yalarn iinde en ok bulunan ya asitlerini aratrnz.
Madeni yalarn iinde en ok bulunan ya asitlerini aratrnz.
Sv, kat ve madeni yalarda en ok bulunan ya asitlerinin fiziksel ve
kimyasal zelliklerini birbirleriyle kyaslaynz.
4. YA ASTLER
Ya asitleri, genellikle ift sayda karbon atomu ieren, dz zincirli ve deiik zincir
uzunluuna sahip monobazik organik asitler eklinde tanmlanabilir. Doada bulunan ve
yaplar bugne dein akla kavuturulabilen ya asitlerinin says 200den fazladr.
Ancak bu doal ya asitleri yannda, bunlarn eitli kimyasal tepkimelere uramalar
sonucu yaplar ile fiziksel ve kimyasal zellikleri deien farkl ya asitleri de, yalarn
yapsnda bulunabilmektedir. Ayrca doada bulunan btn ya asitlerinin say ve yaplar
hakknda tam bir bilgiye sahip olunduu da sylenemez. zellikle yeni kefedilen kimi ya
ham maddelerine bal olarak, zerinde yeni allmaya balanan yalarda, yapsal farkllk
gsteren yeni ya asitlerine rastlanmaktadr.
lk ift karbonlu organik asit asetik asittir, fakat yalarda bulunmaz. Bundan sonra
gelen btanik asit tereyanda bulunur. Eer yalar sabunlatrlrsa ya asitlerinin tuzlar
elde edilir. Bu tuzlarn asitlerle reaksiyonundan ya asitleri elde edilir.
Ya asidinin alkil grubundaki btn balar, sigma ba yani tek ba ise buna doymu
ya asidi denir. Bu asitler oda scaklnda kat hlde bulunur.
C
15
H
31
COOH palmitik asit
C
17
H
35
COOH stearik asit
RENME FAALYET4
AMA
ARATIRMA
29
Ya asidinin alkilinde bir veya daha fazla sayda ift ba varsa buna doymam ya
asidi denir. Bu asitler oda scaklnda sv hldedirler.
CH3 (CH2)7 CH = CH (CH2)7 COOH Oleik asit
Bunlar sv yalarda bulunurlar.
Ad
Karbon
Says
Forml
Doymu Ya Asitleri
Butirik asit 4 CH
3
(CH
2
)
2
COOH
Kaproik asit 6 CH
3
(CH
2
)
4
COOH
Kaprilik asit 8 CH
3
(CH
2
)
6
COOH
Kaprik asit 10 CH
3
(CH
2
)
8
COOH
Laurik asit 12 CH
3
(CH
2
)
10
COOH
Miristik asit 14 CH
3
(CH
2
)
12
COOH
Palmitik
asit
16 CH
3
(CH
2
)
14
COOH
Stearik asit 18 CH
3
(CH
2
)
16
COOH
Arakhidik
asit
20 CH
3
(CH
2
)
18
COOH
Doymam Ya Asitleri
Oleik asit 18 CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
7
COOH ( 1 ift ba)
Linoleik
asit
18 CH
3
(CH
2
)
4
CH=CHCH
2
CH=CH(CH
2
)
7
COOH (2 ift ba)
Linolenik
asit
18
CH
3
CH
2
CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
CH=CH(CH
2
)
7
COOH (3
ift ba)
Arakhidoni
k asit
20
CH
3
(CH
2
)
3
CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
CH=CH(CH
2
)
4
COOH (4 ift ba)
Tablo 4.1: Baz ya asitleri
Doymu ve doymam ya asitleri, ayn sayda karbon atomu iermeleri hlinde bile,
erime ve kaynama noktalar ile optik zellikleri ve zellikle radikal yapsna (R-) bal
olarak verebilecekleri deiik tepkimeler ynnden, ok byk farkllklar gsterirler. Bunun
yannda sistematik bir snflandrma kapsamnda incelendiinde, doadaki canllarn lipit
dokularnda, halka ieren ya asitleri ile substite ya asitlerine rastland gibi, zincir yaps
dallanma gsteren izo ya asitleri ile yapsnda tek sayda karbon atomu ieren ya
asitlerinin varl da saptanmtr.
30
Genel olarak ya asitlerinin fiziksel ve kimyasal zelliklerinin deiimi ile molekl
arlklar, dolays ile zincir uzunluklar arasnda ok yakn bir iliki sz konusudur. Btn
ya asitleri zayf asitler olup sudaki znrlkleri zincir uzunluu ile ters orantl olarak
azalan tuzlar oluturur. Yksek molekll ya asitlerinin alkali tuzlar yzey aktif
maddelerdir ve sulu ortamda hidrolize olur.
Ya asitlerinin toprak alkali metalleri ve ar metallerle verdikleri tuzlarn sudaki
znrlkleri ise, zincir uzunluklar ile ters orantl olarak deiim gsterir.
4.1. Ya Asitlerinin Snflandrlmas
Doada bulunan ya asitlerinin farkl yaplarna karn, belirli gruplar hlinde
incelendiinde, kendi aralarnda homolog seriler oluturduklar grlr. Ayrca genel bir
kaide olarak, zincir yaps dallanma gstermeyen, ya da dz zincirli ya asitleri eklinde
adlandrlan ya asitleri, yaplarnda ift sayda karbon atomu ierirlerken, zincir yaps
dallanma gsteren izo-ya asitlerinin ierdii karbon atomu says, ift ya da tek sayda
olabilmektedir. Ancak ya asitlerinin zincir yapsndaki farkllklar, yalnzca dz ya da
dallanm yapda olmalar ile snrl deildir. Bunun yannda substite, doymu, doymam
veya halkal yapda olup olmamalarna gre de, bu farkllklar ortaya kabilmektedir. Dz
zincirli ( n-) ya asitleri
Doymu ya asitleri
Monokarbonik ya asitleri
Dikarbonik ya asitleri
Doymam ya asitleri
ift bal ya asitleri (alken yapsnda olanlar)
o - Monoen yaasitleri
o - Polien yaasitleri
zolen ya asitleri
Konjuge ya asitleri
bal doymam ya asitleri (alkin yapsnda olanlar)
4.1.1. Doymu Ya Asitleri
Btn yalarn doal yaplarnda, ift sayda karbon atomlarndan oluan doymu ya
asitlerinin yer ald bilinmektedir. Genel formlleri, CH
3
(CH
2
)
n
COOH ya da ok daha
genel bir yaklamla, R-COOH eklindedir.
Doadaki yalarn yapsnda gliserit formunda olmak zere en kk ye olarak,
btirik aside [CH
3
(CH
2
)
2
-COOH] rastlanmtr. Bu grubun doadaki yalarda rastlanan en
uzun zincirli yesi lignoserik (tetrakosanoik) asittir. Doada bulunan daha uzun zincirli
doymu asitler, mumlarn yapsnda serbest veya ester formunda bulunduklarndan, mum
asitleri olarak adlandrlrlar.
Doymu ya asitleri yukarda da deinildii gibi, byk bir ounlukla ift sayda
karbon atomundan olumalarna karn, margarin asidi (C
7
H
33
COOH) gibi, yaplarnda tek
31
sayda karbon atomu ieren ya asitlerine de rastlanabilmektedir. Ayn ekilde insan
sandan izole edilen yada, 7, 9, 11 ve 13 adet karbon atomundan olumu doymu ya
asitlerinin varl da saptanmtr.
Kapal
Forml
Sistematik ad Yaygn ad
Mol.
a. (g)
Donma
nok.
(C)
Ergime
nok.
(C)
Kay.
nok.
(C)
Asit
says
Doada
bulunduu
yerler
C
3
H
7
OOH Btanoik Asit
Btirik
Asit
88.10 -8.0 -5.6
163.5/
760
636.8
St yanda
%2.5-4.5
C
5
H
11
C
3
OH
Heksanoik
Asit
Kapronik
Asit
116.16 -3.4 - 1.5
205. 8/
760
483.0
St yanda %
1-2
C
7
H
15
COOH Oktanoik Asit
Kaprilik
Asit
144.21 16.0 16.0
239.7/
760
389.0
Koko yanda
%6-8
C
9
H
15
COOH Dekanoik Asit
Kaprinik
Asit
172.26 31.3 31.3
270.0/
760
325.7
St ve palm
ekirdei
yanda
C
11
H
23
COOH
Dodekanik
Asit
Laurik Asit 200.31 43.5 43.6
130.5/1
mm
280.1
St ve Palm
yanda
C
13
H
27
COOH
Tetradekanoik
Asit
Miristik
Asit
228.36 54.4 54.8
149.2/1
mm
245.7
Pek ok
bitkisel ve hay.
yalarda
C
15
H
26
COOH
Heksadekanoik
Asit
Palmitik
Asit
256.42 62.9 62.6
167.4/
Imm
218.8 Btn yalarda
C
17
H
33
COOH
Oktadekanoik
Asit
Stearik
Asit
284.47 69.6 69.6
183.6/1
mm
197.2
Hayvan vcut
ya, st ya
ve tropikal
bitki. tohum
yanda
C
19
H
39
COOH
Eikosanoik
Asit
Araidik
Asit
312.52 75.4 75.3
205.0/1
mm
179.5
Yerfst
yanda %3,
dier yalarda
eser miktarda
C
21
H
43
COOH
Dokosanoik
Asit
Behenik
Asit
340.57 79.9 79.9
306.0/60
mm
164.7
Kolza ve yer
fst
yalarnda
%1'den az
C
23
H
47
COOH
Tetrakosanoik
Asit
Lignoserik
Asit
368.62 84.2 84.1 - - 152.2
Yerfst ve
kolza
yalarnda
%3'den az
Tablo 4.2: Doada bulunan balca doymu ya asitleri ve kimi zellikleri (Wachs, 1964)
Doymu ya asitlerinin, molekldeki karbon atomu saysnn artna paralel olarak,
gerek ergime, gerekse kaynama noktalar ykselirken, buhar basnlar ters ynde deierek
dmektedir. Bu nedenle serinin ilk yeleri normal basn altnda gsterdikleri kaynama
32
noktasna bal olarak destile edilebilirken, 12 karbon atomu ieren laurik asit dahil olmak
zere serinin daha yksek molekll yeleri, ancak vakum altnda ve su buhar destilasyonu
yoluyla destile edilebilmektedir. Aksi koullarda yksek molekll yelerin, kaynama iin
ok yksek scakla gereksinim duymalar nedeniyle, kaynama scaklna ulaamadan
paralanmalar sz konusudur.
4.1.2. Doymam Ya Asitleri
Doal yalarda bulunan doymam ya asitleri, zincir yapsnda bir veya birka ift
ba, ya da l doymam ban yer almas ile karakterize edilir. Yksek molekl yapsnda
ve kuvvetli doymamlk gsteren ya asitleri zerinde yaplan almalar, izomerizasyon ve
polimerizasyon tepkimelerine ok yatkn olduklarn ortaya koymutur. Doada rastlanan
tm doymam ya asitleri de, zincir yaplar dallanma gstermedii takdirde, ift sayda
karbon atomu ierir ve ayn sayda karbon atomundan oluan doymu ya asitlerine kyasla
bilinen zgenlerde daha kolaylkla znr. Dier yandan kimi konjuge yapdaki ya
asitleri ile trans formdaki ya asitleri dndaki doymam ya asitlerinin erime ve donma
noktalar, ayn zincir uzunluundaki doymu ya asitlerine kyasla daha dktr. Buna
karn kaynama noktalar ile buhar basnlar, ayn zincir uzunluundaki doymu ya asitleri
ile kyaslandnda, nemli bir farkllk sz konusu deildir. Bu arada doymam ya
asitlerinin younluklar ile krlma indisleri, ayn zincir uzunluundaki doymu ya asitlerine
kyasla daha yksektir.
4.1.2.1. ift Ba eren (Alken) Ya Asitleri
Doymam ya asitleri ierisinde doada ok yaygn olarak bulunurlar. Alken ya
asitlerinin doada bugne dein rastlanan en kk molekllleri on karbonlu, en uzun
zincirlisi ise, otuz karbonludur. Doada bulunan doymam ya asitleri iinde, izolen yapda
olanlarda en ok alt adet ift ba bulunurken, konjuge yapda olanlarda bu say ancak drde
ykselmektedir.
Monoen Ya Asitleri
Bu grup ya asitlerinin genel forml C
n
H
(2n-2)
O
2
olup, zincir uzunluuna, ift ban
zincirdeki yerine ve gsterdii yerel ya da geometrik izomeriye bal olarak, farkl yapda
pek ok monoen ya asidini formle etmek mmkndr. Ancak olas monoen ya asitlerinin
tmne, en azndan bugne dein, doada rastlamak mmkn olmamtr. Bu serinin kk
molekll olanlar doal yalarn yapsnda yer almamaktadr. Buna karn zincir uzunluu
10-14 karbon atomu arasnda deien monoen ya asitlerinin ise, baz familyalara ait
bitkilerin deiik aksamlarndan elde edilen yalarda ve olduka dk miktarlarda
bulunduklar saptanmtr.
Bu serinin tipik ve en yaygn olan iki yesi, heksadesenoik (palmitoleik) asit ile
oktadesenoik (oleik) asittir. Bunlardan palmitoleik asit daha ok deniz hayvanlar yalar iin
karakteristik bir bileenken, oleik asit bugne dein bilinen btn doal yalarn yapsnda
yer almtr. Serinin yksek yapl olan 22 karbonlu asitlerinden erusik asit dndaki tm
33
dier yeleri, yine mnferit kimi familyalara ait bitkilerin yalarnda dk miktarlarda
bulunmaktadr.
Doal yalarda bugne dein saptanm olan balca monoen ya asitlerine ait kimi
zellikler, Tablo 4.3te topluca verilmitir.
Polien Ya Asitleri
Yapsnda iki veya daha fazla sayda ift ba ieren dz zincirli ya asitleri de, doada
olduka yksek say ve miktarda bulunmaktadr. Sadece bitkiler veya kara hayvanlar sz
konusu olduunda, bu asitlerin byk bir ounluu, 18 karbon atomundan oluan seriye
aittir. Buna karn soukkanl hayvanlarn yalarnda ise, daha uzun zincirli polienik ya
asitleri yer almaktadr.
Bir yadaki polienik ya asitlerinin eit ve miktar, o yan kuruyan veya yar
kuruyan karakterde olmasn belirledii gibi, dier kimi zelliklerini de etkilemektedir.
rnein, bir polienik ya asidindeki ift balarn zincir zerinde mnavebeli olarak sralanp
sralanmamas, onun konjuge ya da isolen yap kazanmasna neden olurken, bu ift balarn
zincirdeki says ve yeri, o asidin biyolojik aktivitesini (esas yaasidi) ve dzeyini
belirlemektedir.
Kapal forml
Sistematik
ad
Yaygn
ad
Mol
. a-
Asit
say
s
yot
say
s
Ergi
me
nok.
(C)
Kay
n.
nok.
(C)
Bulunduu
Yerler
CH
3
(CH
2
)
4
CH=CH(CH
2
)
2
C
OOH
4-Desenoik
asit
Obtusilik
asit
170.
2
330 149
-- 150/.
3
Lindera ya
CH
2
=CH(CH
2
)
7
COOH
9-Desenoik
asit
Kaprolei
k asit
170.
2
330 149
-- 148/
1
5
St yanda
CH
3
(CH
2
)
6
CH=CH(CH
2
)
2
C
OOH
4-
Dodesenoik
asit
Linderik
asit
198.
3
283 128
1.3 172/
1
3
Laureceae toh
CH
3
(CH
2
)
5
CH=CH(CH
2
)
3
C
OOH
5-
Dodesenoik
asit
Laurolei
k asit
198.
3
283 128
--
Balina ya
CH
3
CH
2
CH=CH(CH
2
)
7
CO
OH
9-
Dodesenoik
asit
198.
3
283 128
--
St yanda
CH
3
(CH
2
)
8
CH=CH(CH
2
)
2
C
OOH
4-
Tetradeseno
ik asit
Tsuzuik
ast
226.
3
248 112
16-
18.5
Lauraceae toh.
CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
3
C
OOH
5-
Tetradeseno
ik asit
Fiseterik
asit
226.
3
248 112 Deniz hay. ya
CH
3
(CH
2
)
3
CH=CH(CH
2
)
7
C
OOH
9-
Tetradeseno
ik asit
Miristole
ik asit
226.
3
248 112
-4.5-
(4)
Depo ve St
Ya
34
CH
3
(CH
2
)
5
CH=CH(CH
2
)
7
C
OOH
9-
Heksadesen
oik asit
Palmitoe
ik asit
254.
4
221 100 0-5 Tm yalarda
CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
7
C
OOH
9-
Oktadesenoi
k asit
Oleik
asit
282.
5
199 90 13- 16
235/
l
5
Tm yalarda
CH
3
(CH
2
)
5
CH=CH(CH
2
)
9
C
OOH
11-
Oktadesenoi
k asit
Vakseni
k a (t)
282.
5
199 90 39 Sr i ya
CH
3
(CH
2
)
8
CH=CH(CH
2
)
4
C
OOH
6-
Oktadesenoi
k asit
Petroseli
k asit
282.
5
199 90 32-33 Umbellifera T.
CH
3
(CH
2
)
9
CH=CH(CH
2
)
7
C
OOH
9-
Eikosenoik
asit
Gadoleik
asit
310.
5
181 82
23-
23.5
Deniz hy. Ya
CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
9
C
OOH
1 1-
Eikosenoik
asit
---
310.
5
181 82 20 Yoyoba ya
CH
3
(CH
2
)
9
CH=CH(CH
2
)
9
C
OOH
1 1-
Dokosenoik
asit
Setoleik
asit
338.
6
166 75 Deniz hy. Ya
CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
9
C
OOH
13-
Dokosenoik
asit
Erusik
asit
338.
6
166 75 33.5
254/,
2
Krusifera
T.ya
CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
3
C
OOH
15-
Tetrakoseni
k asit
Selaholei
k as.
366.
6
153 69 39 Balk ya
CH
3
(CH
2
)
15
CH=CH(CH
2
)
7
C
OOH
9-
Heksakoseni
k asit
---
394.
7
142 64 - Yosun ya
CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
15
C
OOH
17-
Hexacoseno
ik asit
Ximenik
asit
394.
7
142 64
Ximenin
Th.Ya
CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
19
C
OOH
21-
Triacontenoi
c asit
Lumekui
k asit
450.
8
124 56
Ximenin Th.
Ya
Tablo 4.3: Doada bulunan monoen ya asitleri ile kimi fiziksel ve kimyasal zellikleri
(Kaufmann 1958)
solen Ya Asitleri
Yapsndaki doymam balarn tek ve ift ba eklinde birbirini izleyen bir sralanma
gstermedii btn polienik ya asitlerine, isolen ya asitleri denir. Bu ya asitleri, iki
doymam ba arasnda bir (-CH-) gurubunun yer ald konjuge ya asitlerine kyasla,
fiziksel ve kimyasal ynden farkl zellik gsterirler.
solen ya asitlerinin zellikle beslenme asndan nem tayan grubunu, memeliler
tarafndan sentezlenemedikleri iin, esas ya asitleri olarak adlandrlan ve yksek biyolojik
aktivite gsteren ya asitleri oluturur. Bu asitlerin ortak zellikleri yaplarnda 18 veya 20
35
adet karbon atomu iermeleri ve karbon atomlar metil grubundan balayarak
numaralandrldnda, zincirdeki ift balarn yerinin dokuzuncu karbon atomundan teye
gitmesidir. Ayrca tm cis-formda olan bu asitler, tadklar biyolojik aktivite, () harfi ile
sembolize edildiinden, omega ya asitleri olarak da adlandrlrlar.
Bunlardan ayn zamanda esas ya asidi, olan linoeik asidin bulunduu yerler,
ounlukla bitkisel alemle snrl kalrken, daha fazla doymamlk ve zincir uzunluu
gsteren isolen ya asitleri, su rnlerinin lipitlerinde yer almaktadr.
Konjuge Ya Asitleri
solen ya asitlerine kyasla deiik bitkisel ve hayvansal lipitlerin yap ta olduklar
olduka ge saptanan konjuge ya asitlerinin ift balarna ait zellikleri olduka ge
akla kavuturulabilmitir.
Konjuge ya asitleri, benzer kapal forml ile gsterilebilen isolen ya asitlerine
kyasla, fiziksel ve kimyasal ynden olduka farkl zellik gsterirler. Her eyden nce bu
ya asitleri, ift balarn konjuge yapda olmalar nedeniyle, isolen ya asitlerine kyasla
kimyasal tepkimelere daha kolaylkla girerler.
zellikle sahip olduklar dien-konjugasyon yapnn deiik kimyasal tepkimelere ok
meyilli olmas, bu tip asitlerin sanayide ok ynl ilenmelerini mmkn klmaktadr. Bu
asitlerin konjugasyona bal olarak kromofor yap iermeleri, belirli dalga boylarndaki
sourmalarn ve yapsnda yer aldklar bileiklerde saptanabilmelerini salamaktadr. Bu
ya asitlerini yksek oranda ieren yalar, konjuge yap zelliinin doal bir sonucu olarak
hava oksijeni ile kuruma tepkimesi verirler ve arlk kaybna uramakszn dayankl film
olutururlar. Bu zellikleri nedeniyle de, bu tip yalar lak ve yal boya sanayi iin nemli
ve aranan ham maddelerdir. Yine bu tip yalar yksek scaklk derecelerinde stldklarnda,
bir yandan serbest ya asitlerini, dier yandan bunlarn polimerizasyon rnlerini
oluturduundan, giderek jelimsi bir yapya dnrler.
4.1.2.2. Alkin Ya Asitleri
Gnmze dein alkin ya asitleri serisinden olduka fazla miktarda alkin rnek
saptanmsa da, bunlar iinde taririnik asit, isanik asit ve ximenik asit, yaplar en iyi akla
kavuturulmu olanlardr.
Bunlardan taririnik asitin sistematik ad, 6-oktatesinoik asit olup, orta Amerika'da
doal olarak yetien picramnia eitlerinin tohum yalarnda %90a kadar yer almaktadr.
Gnmzde sentetik yolla ve doal taririnik asitle ayn zellikte olmak zere elde
edilebilmektedir.
sanik asit, yksek derecede doymamlna karn, normal koullarda kat formdadr.
Hidrojene edildiinde 10 hidrojen atomu alarak stearik aside dnen ve yapsnda bir adet
ift ba ve iki adet l ba ieren bir ya asididir. Bu yapsna ramen kuruma tepkimesi
vermeyen isanik asit, stldnda ekzoterm tepkime sonucu polimerize olarak, lastiksi bir
36
kitleye dnmekte ve bu kitle stlmaya devam edildiinde 250C scaklkta patlamalarla
deiimini srdrmektedir.
4.2. yot ndisi
Teknik zelliklerine gre kuruyan yalar (iyot indisi 130un zerinde olanlar), yar
kuruyan yalar (iyot indisi 90-130 olanlar), kurumayan yalar (iyot indisi 90n altnda
olanlar) olmak zere gruba ayrlrlar. yot indisi doymamlk zelliinin bir belirtisidir.
Kuruma, yan oksijen tutma kabiliyetidir.
Ya asitlerindeki doymam gruplar, iyot indisi ile belirlenir. yot indisi ykseldike
yan kuruma zellii artar. yot indisi 160 olan yalar kurur, iyot indisi 100n altnda olan
yalar kurumaz.
Ya asitlerinin veya yalarn kuruma zellikleri kuruma indisi ile de belirlenir.
Kuruma indisi = ( % linoleik asit + 2 x % linolenik asit )
Kuruma indisi 70ten yksek ise yalar kurur.
37
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar neriler
300 ml erleni teraziye koyup darasn
sfrlaynz.
Laboratuvar nlnz giyiniz.
alma ortamnz hazrlaynz.
Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun
alnz.
Kullanlacak malzemeleri depodan
alnz.
Numune yadan, tam 1 g ya koyunuz. Temiz ve titiz alnz.
15 ml karbon tetraklarr koyunuz.
Kloroformla alrken kloroform
iesine ok yaklamaynz.
Hzl hareket ediniz.
25 ml Wijs zeltisi katp, cam kapakla
erleni kapatnz, yavaa alkalaynz.
Bu karm karanlk bir yerde brakp,
1 saat bekletiniz.
Erlenin kapan kapatmay
unutmaynz.
20 ml % 10luk KI zeltisi ve 150 ml
su katnz.
Brete 0,1 N sodyum tiyoslfat
zeltisinden koyup, sfrlaynz.
Breti sfrlarken gz hizasna dikkat
ediniz.
Erlenin iine 1 ml niasta zeltisinden
koyup, alkalaynz.
Hzla alkaladnzda ya zlecektir.
Erlendeki karmn mavi olmas
gerekir, her ne kadar mavinin mavilii
tartlabilirse de, meneke ve
kahverengi renkler bize niastann
bozulduunu gsterir.
Erlendeki karm renksiz olana kadar
0,01N Sodyumtioslfat ile titre ediniz.
Mavi renk birden ortadan kaybolacaktr
ve bu an titrasyonun sonudur, dikkat
ediniz.
Sarfiyat not ediniz.
Tank deneyi de yapnz.
Hesaplamalar yapnz.
yot says= V2-V1/mx1,269
formlnden hesaplayabilirsiniz.
Rapor hazrlaynz.
Amacnz, ilem basamaklarnz,
sonucunuzu ieren bir rapor
hazrlaynz.
UYGULAMA FAALYET
38
LME VE DEERLENDRME
Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, verilen cmleleri doru
veya yanl olarak deerlendiriniz, boluklu cmleleri uygun terimlerle tamamlaynz.
1. Aada verilen organik asitlerden hangisi yalarda bulunmaz?
A)Btanaik asit B) Asetik asit C)Stearik asit D) Oleik asit
2. Stearik asit ve oleik asit ayn sayda karbon atomu ierir. Buna gre aada verilen
bilgilerden hangileri yanltr?
I-Stearik asit doymu ya asidi, oleik asit doymam ya asididir.
II-Erime ve kaynama noktalar ayndr.
III-Optik zellikleri farkldr.
A)Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III
3. Ya asitlerinin toprak alkali metalleri ve ar metallerle verdikleri tuzlarn sudaki
znrlkleri, zincir uzunluklar ile ters orantldr. ( D/Y )
4. Genel olarak ya asitlerinin fiziksel ve kimyasal zelliklerinin deiimi ile molekl
arlklar, dolaysyla zincir uzunluklar arasnda iliki sz konusu deildir. ( D/Y )
5. Doymam ya asitlerinin younluklar ile krlma indisleri, ayn zincir uzunluundaki
doymu ya asitlerine kyasla daha yksektir. ( D/Y )
Bir yadaki polienik ya asitlerinin eit ve miktar, o yan kuruyan veya kurumayan
karakterde olduunu belirlemez. ( D/Y )
6. Ya asitleri; genellikle ift sayda karbon atomu ieren, dz zincirli ve deiik zincir
uzunluuna sahip ................ ............... ............. eklinde tanmlanr.
7. Ya asidinin alkil grubundaki btn balar ................ ......... ise buna doymu ya
asidi denir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek
kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
39
UYGULAMALI TEST
Zeytinyann iyot indeksini bulunuz, raporunuzu yaznz. lemlerden sonra aadaki
kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize dannz.
Malzemeler
Cam malzemeler Kimyasallar
* Bret * Zeytinya
* Destek ubuu, aya ve kelebek * %1lik niasta zeltisi
* Az kapakl cam erlen 300 ml. * 0,1 N sodyumtioslfat
* Cam kapak * Karbontetraklorr
* 100 ml mezr * %10luk KI zeltisi
* 10 ml mezr * Saf su
* 25 ml mezr * Wijs zeltisi
Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz.
Gerekleme dzeyine gre, evet-hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek
belirtiniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1 alma ortamnz hazrladnz m?
2 Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu?
3 Laboratuvar nlnz giydiniz mi?
4 Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi?
5 300 ml erleni teraziye koyup darasn sfrlaynz.
6 Numune yadan tam 1 g ya koydunuz mu?
7 15 ml karbon tetraklarr koydunuz mu?
8
25 ml Wijs zeltisi katp, cam kapakla erleni kapatnz, yavaa
alkaladnz m?
9 20 ml % 10luk KI zeltisi ve 150 ml su kattnz m?
10
Brete 0,1 N sodyum tiyoslfat zeltisinden koyup, sfrladnz
m?
11 Erlenin iine 1 ml niasta zeltisinden koyup, alkaladnz m?
12 Sarfiyat not ettiniz mi?
13 Tank deney de yaptnz m?
14 Hesaplamalar yaptnz m?
15 Rapor hazrladnz m?
DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz
veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz.
Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu
dnyorsanz retmeninize dannz.
40
MODL DEERLENDRME
Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, boluklu cmleleri uygun
terimlerle tamamlaynz.
1. Organik kimyada yalarn tmne ne ad verilir?
A) Karbonhidrat B)Karboksilli asit
C) Alkol D) Lipit
2. Aadaki yalardan hangisi doymu yadr?
A) Tereya B) Pamuk ekirdei C).Koko ya D) Hint ya
3. Aadaki maddelerden hangisi yalarn iinde bulunan istenmeyen kimyasal madde
deildir?
A) Karbonhidratlar B) Fosfatitler C) Ya asitleri D) Emlaj
4. Yal tohumdan ya elde etme ilemleri srasnda aadaki metotlardan hangisi
kullanlmaz?
A) Yal tohumlardan kabuk ayrma metodu kullanlr.
B) Yal tohumlar presleme metodu kullanlr.
C) Yal tohumlar tme metodu kullanlr.
D) zc ekstraksiyonu metodu kullanlr.
5. Aada verilen bilgilerden hangileri Hint ya iin dorudur?
I- Konjuge ifte ba ihtiva etmezler.
II- Mkemmel renk kalclna sahip film yzeyleri olutururlar.
III- Dehidrate Hint ya alkit reinesi ve epoksi ester reine retiminde nemli rol
oynar.
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III
6. Aada verilen yalarn hangisi kuruyan yalar iinde incelenmez?
A) Koko ya B) Bezir ya C) Hint ya D) in ya
7. Aadakilerden hangisi doymam ya asitleri iinde incelenmez?
A) ift bal ya asitleri B) zolen ya asitleri
C) Konjuge ya asitleri D) Monokarbonik ya asitleri
MODL DEERLENDRME
41
8. yot indisi 65 olan bir ya aada verilen zelliklerden hangisini gsterir?
A) Kuruyan ya B) Yar kuruyan ya C) Kurumayan ya D) Uucu ya
9. zole ifte ba pozisyonunda ya asidindeki karbon zincirindeki doymam gruplar
arasnda bir veya birden fazla . .. vardr.
10. ifte balarn byk bir blm konjuge yapl ise kuruma hz ..
11. leme tabi tutulmu yalarn polimerizasyon ve kuruma hz ifte balarn says ve
.. olma derecesine baldr.
12. Balk yalar soutularak . . ortamdan
uzaklatrlr ve kuruyan ya zelliklerine kavuturulur.
13. .. sabun yapmnda kullanlmasna ramen, frn boyalarnda,
nitrosellozlu vernik ve boyalarda, epoksi esterlerinde ok miktarda kullanlr.
14. Doymu ya asitlerinin ilk yeleri normal basn altnda gsterdikleri kaynama
noktasna bal olarak ................ edilir.
15. Konjuge ya asitleri, benzer kapal forml ile gsterilen isolen ya asitlerine kyasla
kimyasal tepkimelere .................. girerler.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek
kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
42
PERFORMANS TEST
Ayiek yann sabunlamasn kontrol ediniz, raporunuzu yaznz. Aada
hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme
dzeyine gre, evet-hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz.
Gerekli malzemeler: Gerekli kimyasal malzemeler:
1. Beher 1. Ayiek ya
2. Erlen 2. KOH zeltisi
3. Geri soutucu 3. HCl zeltisi
4. Baget 4. Alkol
5. Pipet
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1 alma ortamnz hazrladnz m?
2 Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu?
3 Laboratuvar nlnz giydiniz mi?
4 Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi?
5 5 g numuneyi tarttnz m?
6 zerine 30 ml alkol ve 5 ml KOH zeltisi eklediniz mi?
7
Tamam sabunlancaya kadar geri soutucu yardmyla yava
yava kaynattnz m?
8 Ekstrasyonu silindire aktardnz m?
9 40 ml alkol ile ykadnz m?
10
Toplam hacim 80 ml oluncaya kadar scak ve souk su ile
ykadnz m?
11 Numuneyi 100 mllik erlene aldnz m?
12 Numuneyi bagetle iyice kartrdnz m?
13 Karm iki faz olana kadar beklediniz mi?
14 stteki faz cam pipetle aldnz m?
DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz
veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz.
Hayr cevaplar iin retmeninize dannz.
43
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI
1 B
2 A
3 C
4 YANLI
5 DORU
6 TRGLSERT
RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 A
3 DORU
4 YANLI
5 DORU
6 DORU
7 SERBEST
ASTLERN
8 HAM YA
RENME FAALYET 3N CEVAP ANAHTARI
1 D
2 B
3 DORU
4 YANLI
5 DORU
6 YANLI
7 PLASTFYAN
8 DI CEPHE
9 YARI KURUYAN
RENME FAALYET 4N CEVAP ANAHTARI
1 B
2 B
3 DORU
4 YANLI
5 DORU
6 YANLI
7 MONOBAZK
ORGANK
8 SGMA (TEK) BA
CEVAP ANAHTARLARI
44
MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI
1 D
2 A
3 C
4 C
5 D
6 A
7 D
8 C
9 METL
GRUBU
10 ARTAR
11 KONJUGE
12 DOYMU
YA
13 KOKO YAI
14 DESTLE
15 KOLAY
45
KAYNAKA
Llia Brondz, Development of Bischemistry, University of Oslo, 2001.
A.T.James and A.J.P.Martin, Biochemistiy, 1952.
BOLU lknur, Yaynlanmam Ders Notlar, Kocaeli, 2003.
SALCAN Osman, Organik Kimya, S..Eitim Fakltesi, Konya, 1991.
Tarm Orman ve Ky leri Bakanl Gda leri Genel Mdrl Yaynlar,
Gda Maddeleri Muayene ve Analiz Metodlar, Ankara, 1963.
KTEMER Prof.Dr. Atilla, H. KOCABA, N. KINAYOLU, . DEMR,
Organik Kimya ve Uygulamas, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 2001.
YREKL eref, Boya Teknolojisi I, Mart 1995.
nternet Adresleri
www.mst.dk
www.gencbilim.com
www.tugmad.com.tr
www.vividprinters.com
www.indiamart.com
www.allamotte.de
www.hort.purdue.edu
www.bio-pro.de
www.bbc.co.uk
www.fluorous.com
www.fandm.edu
www.york.cuny.edu
www.chemistry.sjsu.edu
www.arizonachemical.com
www.oliveoilsource.com
www.wslloyd.com
KAYNAKA