MORAA MORA

DA NASTAVI
SLOBODNO DA TEE
Neuspjeli tender potvrdio argumente civilnog
drutva i nezavisnih eksperata
N
euspjeli tender za izgradnju niza hi-
droelektrana na rijeci Morai potvrdio
je argumente civilnog drutva, univerzitet-
skih profesora i nezavisnih eksperata da je
predloeni projekat ekonomski, drutveno i
ekoloki neisplativ.
Kanjon Morae
rodu sliva Morae i Skadarskog jezera. Takve posljedice,
planirana zarada od proizvedene energije, nikako ne
bi mogla da sanira.
Sam proces usvajanja projekta bio je u potpunosti ne-
transparentan. Vlada je odluila da ignorie negativne
zakljuke studija izvedenih ili naruenih od strane
nezavisnih institucija kao to su Univerzitet Mediteran
i UNDP. Nakon to je bila izloena estokim kritikama
zbog neadekvatnosti i ekonomske neisplativosti origi-
nalnog plana omoguila je investitorima da predloe
svoja sopstvena tehnika rjeenja, iji ekoloki i
drutveno-ekonomski parametri nisu bili analizirani
kroz neophodnu strateku studiju procjene uticaja na
ivotnu sredinu (SEA).
Vlada je nastavila sa projektom bez obzira na upozoren-
ja nezavisnih eksperata i nakon rezultata istraivanja
javnog mnenja, koje je pokazalo da veina graana ne
podrava namjeru Vlade i smatra da su hidroelektrane
na Morai loe za nacionalnu ekonomiju i za ivotnu
sredinu.
Argument da su HE na Morai u skladu sa praksama o
odrivom razvoju je pod znakom pitanja, naroito ako
se uzme u obzir HE Piva. Iako je HE Piva najskuplji
energetski objekat u Crnoj Gori, optina Pluine, gdje je
locirana, je najsiromanija optina u zemlji.
Prof. Dr. aslav Pejovi, Kyushu University Japan
T
ender za izgradnju etiri hidroelektrane na rijeci
Morai, 30. septembra je proglaen neuspjelim, jer
nije prispjela ni jedna ponuda od investitora - italijan-
ske kompanije A2A u konzorcijumu sa dravnom Ele-
ktrorpivredom Crne Gore (EPCG) i jo jedne italijanske
kompanije - Enel-a. Ekonomski i ekoloki nedostaci
predloenih projekata za izgradnju brana na koje su
graani i nezavisne organizacije ukazivali tokom ten-
derskog postupka, ranije zainteresovani investitori su
preutno potvrdili inom odustajanja od tendera.
Prema Ustavu, Crna Gora je ekoloka drava (ve 20
godina), meutim od proglaenja Vlada Crne Gore nije
uinila primjetne napore u ispunjenju i ostvarenju tog
cilja, a njeni napori bi morali biti znatno vei, naroito
u sluaju rijeke Morae.
Planom da izgradi niz hidroelektrana na jednom od
simbola Crne Gore, sadanja Vlada je ozbiljno ugro-
zila (samo)proklamovani status. Istrajnost Vlade da
realizuje ovaj projekat i zanemarivanje moguih, oz-
biljnih posljedica - dovelo je do estokih diskusija sa
naunom javnou i civilnim drutvom. Nezavisni ek-
sperti i brojne nevladine organizacije (NVO), zajedno
sa WWF (WorldWide Fund for Nature), vjeruju da bi
izgradnja hidroelektrana na Morai imala ozbiljne
drutveno-ekonomske posljedice na ivot lokalnog
stanovnitva, te na jedinstveni bioloki diverzitet i pri-
etiri planirane hidroelektrane na Morai:
Andrijevo, Raslovii, Milunovii i Zlatica
Javno dobro naspram privatne koristi
Poslednjih nekoliko decenija, Vlade su shvatile da nesmo-
trene ekonomske i razvojne politike mogu da unite veoma
vana ivotna stanita sa znaajnim ekolokim funkcijama (i
za ljude) te da je rehabilitacija tih lokaliteta mnogo skuplja
nego njihovo odravanje. Zato ulau ogromne napore i no-
vac kako bi sauvale ili donekle povratile ekosisteme koji su
uniteni u pojedinim fazama industrijskog razvoja. Ovakvi
procesi moraju biti poduprti sa jakim zakonodavnim mjera-
ma, kao to je to primjer u EU, koja je sprovoenje ekolokih
propisa prepoznala kao prioritet.
Crnogorska Vlada bi trebalo da povea svoje ekoloke
napore, poev od uzimanja u obzir negativnih zakljuaka SEA
studije, koju je sama naruila, kako bi se izmjerio drutveno-
ekonomski i ekoloki uticaj izgradnje i rada hidroelektrana
na Morai.
Meutim, imajui u vidu izjave vodeih politiara, i uprkos
negativnim rezultatima tendera i SEA, Vlada jo uvijek trai
nain da dodijeli koncesiju za izgradnju HE na Morai.
Njeno djelovanje i dalje pokazuje da je nevoljna da prih-
vati injenicu da Moraa jednostavno nije dobro mjesto za
izgradnju velikih hidroelektrana.
Gradnja brana irom
zatvorenih oiju

Moraa je jedna od rijetkih rijeka u Evropi koja je jo uvi-
jek netaknuta i koja ima slobodan tok. Umjesto da Vlada
zatiti svoju prirodnu imovinu sa odrivim projektima
najvieg mogueg standarda, ona ugroava ova netaknuta
stanita izgradnjom loe projektovanih brana i hidroele-
ktrana. Naalost, ovi napori nailaze na jaku podrku velikih
meunarodnih kompanija i nekih zemalja u okruenju koje
ele da poveaju sopstveno snabdijevanje zelenom energi-
jom.
Bez potpune analize energetskog potencijala i alternativa
za proizvodnju energije te mjera za ublaavanje neeljenih
uticaja, dugorono odgovorne odluke teko da mogu
biti doneene. Veina eksperata je utvrdila da plan koji je
predloila Vlada Crne Gore ozbiljno ugroava status ekoloke
drave. Pored toga, projekat je u direktnoj suprotnosti sa
vanim meunarodnim konvencijama, kao to su Ramsar i
Espoo konvencije, a na koje je i Crna Gora stavila potpis i
preuzela obaveze.
Jedan od osnovnih uslova za ulazak u Evropsku Uniju je
preuzimanje, i to je jo vanije primjena zakona i regula-
tiva EU, na koje se Crna Gora kao kandidat obavezala. Plan
izgradnje HE na Morai ignorie preporuke i ekoloke pro-
pise EU, naroito Direktive o vodama i stanitima koje zahti-
jevaju da drave izbjegavaju projekte koji bi mogli dodatno
ugroziti kvalitet ivotne sredine i slatkovodnih ekosistema
osim ukoliko su oni od vitalnog nacionalnog znaaja. Napori
Vlade da dokae da su ovi projekti od visokog nacionalnog
znaaja, bili su nezadovoljavajui.
Politika svrenog ina
Naalost, tokom tenderskog procesa bili smo i svjedoci
krenja principa transparentnosti i prava na pristup infor-
macijama. Ljudi koji ive du rijeke Morae i Skadarskog jez-
era jo uvijek nemaju informacije o projektu i kakve bi on
posljedice mogao imati po njihov ivot, naroito ukoliko bi
koncesija bila data direktno Elektroprivredi Crne Gore (EPCG)
i opet se promijene tehniki parametri projekta. Porodice su
stavljene pred svren in, bez ikakve mogunosti uticaja ili
odbrane.
Dobri projekti ne tjeraju investitore
Nakon to je javna debata odrana u martu 2010. godine
pokazala da su promjene na projektu neophodne, originalni
plan je bio naputen, ali je tenderska procedura nastavljena,
omoguavajui potencijalnim koncesionarima da predloe
potpuno nove planove i tehnika rjeenja, iji su drutveno-
ekonomski i ekoloki uticaji bili u potpunosti nepoznati.
Do sada se niko nije pojavio sa jasnim ekonomskim
indikatorima, jer PR agencije skreu panju javnosti
sa glavne teme: koje su glavne koristi, u brojevima, za
dravu Crnu Goru.
Darko Pajovi, NVO Green Home
Potencijalni investitori su ispitivali projekat od samog
poetka tendera. U stvari, u toj fazi, veliki broj vodeih
meunarodnih projektantskih rmi naputa projekat. Jed-
na od njih je bila i jedna od vodeih kompanija za izgrad-
nju hidroelektrana norveki Statkraft. Oni su ve 2009.
godine izrazili zabrinutost: Prije investiranja mi elimo da
se uvjerimo da predloeni dizajn brane, pored toga to je
ekonomski isplativ, mora u isto vrijeme biti i ekoloki prih-
vatljiv i podravati drutveni i ekonomski razvoj. Ovo je bio
na fokus u Albaniji, a investicija u Crnoj Gori je neizvjesna
- osim ukoliko se ne otvore mogunosti za minimalizovanje
drutvenih i ekolokih uticaja i optimalizaciju potronje i
proizvodnje, rekao je Bredo Erichsen, direktor Statkraft Al-
banija, objanjavajui razloge zbog kojih su odustali od
projekta na Morai. I druge globalne kompanije, kao to je
kineski Synohydro i austrijski Strabag, koji su u poetku uli u
ui izbor, na kraju su odustali od tendera.
C
rna Gora je potpisnica Arhuske konvencije, spora-
zuma Ujedinjenih Nacija koji je ratifkovala 41 zemlja i
koji obezbjeuje pristup informacijama i uee javnosti u
procesu donoenja konvencija koje se odnose na ivotnu
sredinu. Arhuska Konvencija navodi da graani i nev-
ladine organizacije imaju demokratska prava da uestvuju
u donoenju javnih odluka, i da je fundamentalno ljudsko
pravo da znamo ta se deava u naem okruenju.
S
a izgradnjom brana na Morai, ribarstvo bi bilo ozbiljno
ugroeno. Veliki broj ljudi koji ivi na tim prostorima
ivi upravo od izlova ribe, koje je jedna od najznaajnijih
ekonomskih aktivnosti u slivu Morae i na Skadarskom
jezeru. Studija koju 2010. godine uradili WWF i Green Home
pokazala je da najmanje 600 porodica direktno ili indirek-
tno zavisi od ribarstva. Izgradnjom brana na Morai njihova
primanja bi mogla biti umanjena za skoro 30 odsto, dok se
ukupna ekonomska teta procjenjuje na oko 1.5 milion eura
godinje.
Na zahtjev Vlade Crne Gore, UNDP je uradio SEA studiju
Nacionalne Energetske Strategije i donijeo zakljuak da
predloeni plan izgradnje etiri brane i hidroelektrane na
Morai moe ozbiljno ugroziti status Crne Gore kao ekoloke
drave i u suprotnosti je sa principima mnogih meunarodnih
konvencija kojih je Crna Gora potpisnica. Nakon to je dobilo
rezultate, Ministarstvo ekonomije je odbacilo zakljuke SEA-e
i nikada nije zvanino odobrilo ovaj dokument.
Vlada je objavila prekvalifkacioni tender
kojim poziva sve zainteresovane investitore
da predaju svoje ponude do 30. aprila, 2010.
godine, iako Zakon o koncesijama predvia
da DPP, SEA i Koncesioni akt moraju biti
usvojeni prije zapoinjanja tenderske proce-
dure, i samo nakon obaveznih javnih konsul-
tacija o svim aspektima ovog projekta, to se
nije desilo. etiri ponuaa su izabrana.
Nacionalna Energetska Strategija
je usvojena uprkos negativnoj
SEA i mnogim kritikama od strane
civilnog drutva i meunarodnih
organizacija. Vlada je takoe od-
bacila kritiku Klajva Rambolda,
predstavnika Delegacije Evropske
Unije u Crnoj Gori.
Akcioni plan za implement-
aciju Nacionalne Energetske
Strategije do 2012 je usvo-
jen uprkos kritikama NVO
sektora i Evropske Komisije,
koje takoe nisu bile usvo-
jene. Svi komentari nezavis-
nih eksperata su odbaeni.
Vlada alje Poziv za
izraavanje interesa za
izgradnju hidroelektrana
na Morai. 20 kompanija
su izrazile svoj interes.
novembar 2008 oktobar 2008 decembar 2007 avgust 2007 26. februar 2010
HE na Morai mogle bi ozbiljno ugroziti biljne i
ivotinjske vrste rijeke Morae i Skadarskog jezera
Wild Wonders of Europe Milan Radisics / WWF
P
riroda je blagoslovila Crnu Goru sa prelijepim
pejzaima i bogatim biodiverzitetom, koje bi trebali
zatiti i sa najstroijim ekolokim politikama i naunim
naporima. Ali u posljednih 20 godina koncept Crne
Gore kao ekoloke drave nije sprijeio teke kompro-
mise izmeu prirode i ekonomskog razvoja, u kojem
je priroda izvukla deblji kraj. Predloeni projekat na
Morai je samo korak dalje u tom pravcu.
Pogreno je shvatanje da hidroelektrane nemaju lo
uticaj na prirodu. One su CO2 friendly u odnosu na
elektrane na fosilna goriva, ali ako se izgrade bez sve-
obuhvatne studije uticaja na ivotnu sredinu, brane i
hidroelektrane mogu da se pokau kao tehnologije sa
veoma destruktivnim procesima proizvodnje. Izgradnja
brana na bilo kojoj rijeci ima nekoliko nivoa ekolokog
uticaja, poev od promjene prirodnog toka rijeke i
kompletnog blokiranja pojedinih njenih djelova, do
uticaja na reprodukciju ivotinjskih vrsta i njihovih mi-
gracionih puteva, koji na kraju mogu dovesti do potpu-
nog nestanka lokalne ore i faune.
Novi crnogorski potop
U sluaju da bude dato zeleno svijetlo za izgradnju HE
na Morai, kroz direktno davanje koncesije EPCG-u,
ovo ne samo da bi znaajno poremetilo prirodni tok
Morae. Zbog nedovoljne koliine vode za ostvari-
vanje planiranih energetskih rezultata, predstavljene
su ideje o preusmjeravanju vode iz rijeke Tare, koja je
pod zatitom UNESCO-a kao svjetska prirodna batina,
poznate po najdubljem i najslikovitijem kanjonu u Ev-
ropi, koji se naziva Crnogorski Kolorado.
Trenutni plan Vlade takoe predvia potapanje po-
jedinih djelova Mrtvice i Male Rijeke koji su oznaeni
kao EMERALD podruja od najveeg ekolokog
znaaja, i veliki turistiki potencijal, zatiena Bern-
skom konvencijom. To znai da bi plan izgradnje brana
takoe mogao ozbiljno da ugrozi proces uspostavljanja
Natura 2000 mree zatienih podruja, koje Crna Gora
mora da nominuje prije nego to postane punopravni
lan Evropske Unije.
Potapanjem kanjona u gornjem toku zauvijek bismo
izgubili stanita za odmor, reprodukciju i hranjenje pti-
ca, a kvantitet i kvalitet ornito-faune u kanjonu bi bio
drastino promijenjen.
Darko Savelji, Centar za zatitu i prouavanje ptica Crne Gore
Izgradnja HE na Morai bi takoe mogla da znai pota-
panje EMERALD podruja Mrtvica i Mala Rijeka, dok bi
dodatna voda mogla biti preusmjerena sa tokova rijeke
Tare Crnogorskog Kolorada i jednog od najljepih
kanjona u Evropi.
Cijena koju e platiti ribari
Izgradnja niza hidroelektrana na osnovu nedovoljnih
ili zastarjelih analiza mogla bi ozbiljno da ugrozi itav
hidroloki sistem sliva Morae i da izazove nepoprav-
ljivu tetu po ivotnu i drutveno-ekonomsku sred-
inu. Izgradnja brana na Morai, prema ekspertima, bi
takoe mogla da utie na Skadarsko jezero sa ozbiljnim
negativnim posljedicama po lokalnu i migratornu
faunu. Prva i najoiglednija posljedica bi bila smanjena
reproduktivnost ekosistema, a koju bi najvie osjetilo
lokalno stanovnitvo.
Zbog injenice da je izgradnja brana predviena u
srednjem toku rijeke, moe se oekivati ozbiljan uti-
caj na populaciju rjene pastrmke. Prije svega, veliki
dio stanita te vrste bi bio uniten to bi dovelo do
smanjenja broja i reprodukcije, i gubitka genetskog di-
verziteta. Nestanak te vrste, koja je i lokalni kulinarski
specijalitet mogao bi da pogora ionako lou ekonom-
sku situaciju stanovnitva, kojem je ona esto jedini iz-
vor prihoda.
Ista bi sudbina zadesila i ribu glavaticu, koja uglavnom
ivi u srednjem toku rijeke Morae, i prema posljednjim
procjenama, njen broj je najmanji u zadnjih 25 godina.
Ukoliko bi se brane izgradile na Morai, one bi uticale na
rijetko bogat biodiverzitet Skadarskog jezera, najveeg
jezera na Balkanu sa RAMSARSKIM statusom. To jeze-
ro je meunarodno znaajno movarno podruje i
stanite ptica. Ono je iroko poznato po populaciji uk-
ljeva, koje zajedno sa aranom ine 70% ukupnog ulo-
va, to je veoma vano za lokalno stanovnitvo i njegov
standard. Procjenjuje se da e zbog promjene protoka
voda u sjevernom dijelu jezera oko 20% mrestilita
biti uniteno, to takoe znai 20% manje mlai u
narednim generacijama. Osim to to predstavlja ve-
liki ekoloki gubitak, moglo bi da predstavlja i ozbiljan
ekonomski problem za lokalne ribare.
U cilju ouvanja biodiverziteta, Vladine institucije bi
morale jasno i veoma paljivo da deniu reim voda
i neophodne koliine vode u pojedinim sezonama na
Skadarskom jezeru. Naalost, do sada Vlada i njene in-
stitucije nisu denisale reim voda ili mjere koje e biti
preduzete da bi se ouvao bogati biodiverzitet jezera.
Vie od 90% ukupnog ulova ribe u Crnoj Gori potie sa
Skadarskog jezera.
HE na Morai je tipian primjer kako ovaj tip projekata
ne bi trebao da bude razvijan i implementiran. Bez jasne
slike o ekonomskim trokovima i koristima te o stvarnim
negativnim uticajima po ivotnu sredinu, zajedno sa ne-
dostatkom transparentnosti, ne moemo rei da su inter-
esi drave i drutva stavljeni u prvi plan.
Darko Pajovi, Green Home
Nebo iznad kanjona Morae i
Skadarskog jezera bez ptica
Dok e izgradnja brana prije svega uticati na riblji svi-
jet, nita bolje ne oekuje ni raznoliki i jedinstveni svi-
jet ptica selica. Ukoliko bi dolo do potapanja gornjeg
kanjona Morae, ovi svjetski putnici bi mogli izgubiti
veoma vana stanita za reprodukciju i hranjenje, to
bi dovelo do drastinog smanjenja njihovog broja
i raznolikosti. Oko 98% ptica koje se mogu pronai u
ugroenom slivu kanjona Morae su zatiene nacion-
alnim propisima i meunarodnim konvencijama.
Skadarsko jezero je najznaajnije stanite ptica u med-
iteranskom podruju, a zimi nudi dom za oko 150.000
jedinki. Izgradnja brana na Morai bi drastino ugrozila
ivote oko 90% od tih 281 vrsta, naroito selica koje ko-
riste sjeverne obale jezera za reprodukciju, hranjenje i
odmor.
Izgradnjom brana i akumulacionih jezera na Morai ko-
ja e poplaviti velike oblasti gornjeg toka rijeke i prouz-
rokovati smanjen dotok vode u Skadarsko jezero, Crna
Gora bi ne samo ugrozila lokalne vrste ptica i riba, ve i
itav spektar vrsta koje su zajedniko prirodno naslee
Evrope, Azije i Afrike, a ne samo Crne Gore.
Potapanjem kanjona u gornjem toku zauvjek bismo
izgubili stanita za odmor, reprodukciju i hranjenje pti-
ca, a kvantitet i kvalitet ornito-faune u kanjonu bi bio
drastino promijenjen.
Darko Savelji, ornithologist
UGROAVANJE IZUZETNOG PEJZAA
I BIODIVERZITETA
DPP i SEA su objavljeni.
Javna debata o SEA je
pokazala da e projekat
hidrocentrala na
Morai imati znaajan
negativan uticaj na
ivotnu sredinu.
Kao to se pokazalo prihodi od koncesije i poreza ne bi
bili dovoljni ni za pokrie kamata novog duga. Crnogorske
NVO reaguju zbog mogunost i da e crnogorski graani
morati da ko-fnansiraju znaajan dio trokova ovog isto
komercijalnog projekta. Ministarstvo ekonomije tvrdi da
je analiza izvodljivosti pokazala da je projekat izvodljiv,
ali odbija da objavi izvjetaj. Odbijanje da objavi podatke
predstavlja krenje Zakona o koncesijama, Zakona o slo-
bodnom pristupu informacijama i Arhuske Konvencije.
U studiji izvodljivosti
iji je naruilac Vlada,
Crnogorska akademija
nauka i umjetnosti predlae
da se preusmjeri voda
iz zatiene rijeke Tare.
Ideja je podrana od strane
ministra ekonomije i
predsjednika EPCG.
NVO ukazuju na to da je proces
izgradnje HE na Morai netrans-
parentan i da je predloeni Kon-
cesioni akt nedovren. Dokument
ne navodi koliko e taj projekat
stajati graane, iako se zakonom
jasno propisuje da ovaj podatak
mora biti objavljen. Akt takoe ne
pominje opasnost od zemljotresa.
Izvjetaji sa javnih debata su konano
objavljeni. Kljune primjedbe civilnog
drutva nisu prihvaene ni komentar-
isane, iako je to zakonska obaveza. Drugi
potencijalni investitori nisu bili upoznati
sa injenicom da je A2A sedam mjeseci
ranije izjavila da su trokovi investicija
znaajno umanjeni i da je godinja proiz-
vodnja elektrine energije precijenjena.
mart-avgust 2010 7. septembar 2010 septembar - oktobar 2010 17. novembar 2010 15. mart 2010
Ukoliko bi se izgradile brane na Morai, veoma
vana stanita za ptice bila bi zauvijek izgubljena
Wild Wonders of Europe Milan Radisics / WWF
Objavljivanje predloga
Koncesionog akta ot-
kriva da je 75%energije iz
Morae predvieno za iz-
voz. Umjesto crnogorskog,
HE na Morai e rjeavati
defcit zelene energije
susjednih zemalja.
20. septembar 2010
V
lada Crne Gore bazira svoj projekat izgradnje HE na
Morai na vie od 40 godina starim planovima koji
su sainjeni na osnovu zastarjelih tehnikih, ekolokih i
drutvenih reenja. Nedovrene ili povrne studije, ana-
lize i projekcije taj projekat ine jo nejasnijim, dok je
ignorisanje miljenja NVO i eksperata podstaklo javno
nezadovoljstvo i dovelo da negativnog opteg stava o
projektu izgradnje HE na Morai.
Da bi se izgradile etiri hidroelektrane na Morai mora se
zapoeti sa jo nekoliko infrastrukturnih projekata, poev
od izgradnje novih puteva i mostova do premjetanja
kulturnih spomenika, kao to su manastiri i crkve. Ovi
trokovi, koje je vlada svojevremeno procijenila na 150
miliona eura (procjene nezavisnih eksperata doseu iznos
od 250 miliona eura), e na kraju biti plaeni iz nacional-
nog budeta, tj. sve to e platiti graani Crne Gore.
Procjena ekonomskih koristi od izgradnje hidroelektrana
na Morai ne prikazuje opravdanost i efektivnost projek-
ta. Univerzitet Mediteran nije elio da uestvuje u mahi-
nacijama javnou, tako da smo prekinuli nau saradnju sa
Ministarstvom ekonomije.
Prof. dr. Milenko Popovi, Univerzitet Mediteran
Ako Vlada oekuje od ljudi da se rtvuju za nacionalni
ekonomski razvoj i da se odreknu svog prirodnog i is-
torijskog nasljea, najmanje to ona mora da uini u tom
sluaju je da objasni ljudima ta e dobiti zauzvrat. Projek-
tna dokumentacija samo navodi drutveno-ekonomske
dobrobiti od izgradnje etiri brane na Morai kao izuzet-
no pozitivne, uglavnom usljed (kratkoronih) poslova na
izgradnji, jeftinije energije za graane i razvoja turizma na
vjetakim jezerima. Ali ove izjave nisu potkrijepljene ni-
kavim konkretnim proraunima ili analizama.
Ugroavanje Morae zbog izvoza
energije?
Danas, Crna Gora uvozi izmeu 20-30% elektrine ener-
gije, a planirane HE na Morai trebalo bi da rijee ener-
getski decit. U isto vrijeme, Crna Gora izvozi oko 5-10%
elektrine energije koju proizvede, dok gubici u prenos-
noj mrei iznose oko 20% ukupne potronje.
1
Prema izjavama politiara, HE na Morai e smanjiti ci-
jenu elektrine energije potroaima zbog nie cijene
prenosa. Ali, Koncesioni akt jasno navodi da e kompanija
koja dobije koncesiju imati pravo da izvozi energiju koju
proizvede u HE na Morai, dok vladina studija procjene
ekonomskog uticaja predvia da e do 75% proizvedene
energije biti izvoeno.
U cilju olakanja izvoza energije mora se izgraditi pod-
vodni energetski kabal izmeu Crne Gore i Italije. U stvari,
projekat su obje Vlade ve odobrile, dok je ugovor o
saradnji izmeu italijanske kompanije Terna, Crnogorskog
elektroprenosnog sistema i Vlade Crne Gore potpisan
2010. godine.
Taj 750 miliona eura vrijedan projekat izgradnje pod-
vodnog kabla dugog 450 kilometara izmeu Tivta na
crnogorskoj obali i Peskare na italijanskoj e biti uglavnom
nansiran od strane Terne. Italijanski ministar za ekonom-
ski razvoj Paolo Romani, koji je bio prisutan prilikom pot-
pisivanja ugovora, rekao je da e ispod Jadranskog mora
hiljade kilovata struje biti preneeno izmeu Crne Gore
i Italije. On je naglasio da e to pomoi u snabdijevanju
Italije energijom.
Ovo je jasna poruka da energija sa Morae ne bi bila
koriena za potrebe graana Crne Gore, ve bi podvod-
nim kablom stizala na italijansku obalu i EU trite(a). Na
ovaj nain, crnogorska energija ne bi imala nikakav uti-
caj na crnogorsko trite, graane i njihovu dobrobit u
tom smislu. To znai da HE na Morai i energija koju bi
proizvele nije predviena za rjeavanje domaeg decita
i nee smanjiti cijenu energije za graane, ve je namijen-
jena za prodaju na meunarodnom energetskom tritu .
Brane kao nova turistika atrakcija?
Crnogorska Vlada u svom Detaljnom Prostornom Planu
navodi da e nova vjetaka jezera dovesti do razvoja tu-
rizma u toj oblasti. Tim planom je predvieno da na sjeve-
ru Crne Gore bude novih 16.000 turistikih kreveta i da e
se zbog toga otvoriti 5.000 radnih mjesta. Ali istina je da
se turizam ve bori i na rastuem jugu, gdje se i najatrak-
tivnije lokacije u blizini mora suoavaju sa problemima.
Dok odrivi, prirodni i eko-turizam ubrzano raste u svijetu,
svakako da on nee nai svoje mjesto meu vjetakim
jezerima i branama u Crnoj Gori.
Hidroelektrana Piva se moe smatrati primjerom takvog
turistikog razvoja i viestrukih drutveno-ekonomskih
koristi od hidroenergetskog razvoja. HE Piva i okolna
vjetaka jezera nisu uspijeli u razvoju ozbiljnog turiz-
ma ak ni nakon 30 godina postojanja, dok se ukupan
drutveno-ekonomski poloaj lokalnog stanovnitva uve-
liko pogorao.
Crnogorska Vlada bi trebalo da shvati da vjetaka jezera
sa branama nisu magnet za turiste, ve objekti za proiz-
vodnju energije, gdje razlika izmeu trokova i koristi, te
ekoloki parametri igraju glavnu ulogu pri donoenju od-
luka o tome da li da se neki projekat realizuje ili ne.
Stoga je vano da Vlada objavi sve tehnike parame-
tre i proraune ekonomskih trokova i koristi, i da jasno
denie ekoloki uticaj i mjere ublaavanje negativnih
posljedica, da bi bila u stanju da donese racionalnu od-
luku, zajedno sa civilnim drutvom i ekspertima, o tome
da li su HE na Morai koristan projekat za Crnu Goru i
njene graane ili ne.
Projekti izgradnje kaskadnih akumulacionih jezera na
Morai, podvodne veze sa Italijom, i dalekovod od obale do
Pljevalja, pokazuju do koje su mjere vlada, i ukanovieva
i ova kvazi-reformisana Lukieva vlada, pod pritiskom
stranih privatnih interesa. Od navodno ekoloke drave i
ekonomije koja se oslanja na turizam i poljoprivredu, Crna
Gora, u oima sadanje vlade, preko noi postaje izvoznik
elektrine energije i strateko energetsko vorite Balkana.
Ova transformacija je zapoeta i po svemu sudei nastavie
se daleko od oiju javnosti i skrivanjem najbitnijih infor-
macija, poev od toga koliko e ovo stajati graane Crne
Gore.
Dejan Milovac, zamjenik izvrnog direktora, MANS
DA LI BRANE NOSE KORIST ZA
DOMAU EKONOMIJU?
Vlada usvaja Koncesioni akt
ostavljajui civilno drutvo bez
mogunosti da procijeni ili da
komentarie izvjetaje i zakljuke
javnih debata, koji su bili dostup-
ni samo jedan dan prije usvajanja
Koncesionog akta.
19. novembar 2010 Koncesioni akt i
drugi akti o koncesijama su objavljeni.
Kljuna pitanja, komentari i sugestije
civilnog drutva nisu uzeti u obzir, dok su
komentari A2A u potpunosti prihvaeni.
EU delegacija trai vie panje pitanjima
zatite i naglaava da je slobodan prist-
up svim podacima veoma vaan.
Upravni sud izjavljuje da nema
nadlenost da odluuje jer
Koncesioni akt nema status
zakonskog akta i nije objavljen
u Slubenom Listu, tako da ne
moe biti predmet Upravnog
suda. Tako je javnost praktino
liena prava na suenje.
Evropski Parlament usvaja Rezoluciju o evropskim integraci-
jama Crne Gore kojom poziva vladu Crne Gore da saini adek-
vatne i transparentne procjene uticaja, ukljuujui takoe
ekoloki prikladnije izvore energije, i da ukljui javnost u
proces kao to to zahtijevaju propisi i Direktive EU. tavie,
Rezolucija zahtijeva od Vlade da objavi sve izvjetaje i doku-
menta vezana za skori dogovor o izgradnji podvodnog ener-
getskog kabla izmeu Crne Gore i Italije.
Grupa graana i
lanova NVO podnosi
zahtjev za procjenu
zakonitosti koncesione
procedure Upravnom
sudu.
Dva ponuaa: austrijska
kompanija Strabag i
kineska kompanija
Synohydro zvanino
se povlae sa tendera.
Samo dvije italijanske
kompanije (A2A i ENEL)
ostaju u tenderu.
19. november 2010 2. mart 2011 9. mart 2011 17. decembar 2010 decembar 2010 18. novembar 2010
Dams - the new big thing in the tourism ofer of Montenegro
Pogreno je shvatanje da su hidroelektrane benigne po
prirodu. Ako se izgrade bez sveobuhvatne studije uti-
caja na ivotnu sredinu, brane i hidroelektrane mogu
postati jedna od najdestruktivnijih tehnologija.
Planirani podvodni energetski kabal kroz Jadransko more izmeu Italije i Crne Gore
Brane - nova velika stvar u razvoju turizma u Crnoj Gori
Z
avisnost zemlje od samo jednog ili dva centralna izvo-
ra energije nije poeljna, naroito ako se uzmu u obzir
klimatske promjene koje ve utiu na produkciju hidroele-
ktrana (manja koliina vode) i termoelektrana (ogranienje
ispusta CO2). Da bi se stvorila razliitost izvora energije, novi
energetski izvori moraju biti istraeni. Iako Vlada jo uvijek
nije pripremila i usvojila Strategiju razvoja obnovljivih izvora
energije, to ne znai da Crna Gora nema veliki potencijal
drugih izvora energije kao to su sunce, vjetar i biomasa.
Solarna i energija vjetra su najistiji izvori energije, a hidroen-
ergija je poeljan izbor samo ako je opravdana iz ekolokog,
ekonomskog i drutvenog aspekta. Crna Gora, Ustavom
denisana kao ekoloka drava, ima obavezu da razmotri sve
potencijalne alternative kada razvija svoju energetsku poli-
tiku. Ali nacionalna Strategija razvoja energetike do 2025.
(SRE25) ne istrauje u pravom smislu sve razliite opcije da
bi ispunila postavljene ciljeve. Dok predvia izgradnju HE na
Morai, malih hidroelektrana i 100 MW energije vjetra, SRE25
ne predvia nikakve konkretne korake u razvoju solarnog
sektora, a poveana energetska ekasnost i smanjenje gu-
bitaka u mrei nisu stavljeni u prvi plan, iako bi ovaj pristup
uveliko smanjio potronju elektrine energije u zemlji.
Potronja 150 miliona eura novca graana na loe osmiljene
i potencijalno veoma opasne brane, u cilju izvoza 75% ener-
gije, nema ekonomskog opravdanja za javnog slubenika kao
to je premijer, naroito ukoliko bi taj novac donio 10.000 puta
vie koristi ukoliko bi bio iskorien na mala preduzea i na
domainstva koja bi postala efkasnija.
Garret Tankosi-Kelly, bivi ef kancelarije UNDP-a u Crnoj Gori
Insistiranje na hidroenergiji dok
je solarna energija nepoeljna
Crna Gora ve ima dvije velike hidroelektrane na Zeti i Pivi.
One su za sada glavni nacionalni izvori elektrine energije
sa dvije treine godinje proizvodnje (2.063 GWhu 2009
- 77% godinje domae proizvodnje i 2.520 GWhu 2010 -
66% godinje domae proizvodnje) . Termoelektrana Plje-
vlja obezbjeuje izmeu 12% (2009) i 34% (2010) godinje
proizvodnje energije.
2
To znai da Crna Gora ve proizvodi
izmeu 55 i 63% ukupne domae potronje energije (3.578
GWhu 2009 i 4.040 GWhu 2010) od hidroelektrana a time je
gotovo ispunila uslove EU da minimum 60% elektrine en-
ergije dolazi iz obnovljivih izvora energije kao to je sunce,
biomasa, biogas, hidro ili geotermalna energija do 2020. go-
dine.
Plan izgradnje etiri HE na Morai negira znaajan
ekoloki uticaj, ne uzima u obzir alternativna reenja i
insistira na esto veoma diskutabilnim i uglavnom ap-
surdnim pozitivnim efektima na ekonomiju, drutvo i
prirodu.
Marina Markovi, nezavisni konsultant za ivotnu sredinu
Studije pokazuju da Crna Gora ima veoma veliki potenci-
jal suneve energije , jedan od najveih u Evropi, sa 2.500
sunanih sati na obali godinje, to je uporedivo sa panijom
i junim mediteranskim zemljama.
3
Ipak, SRE25 i njen akcio-
ni plan ne predviaju iskoriavanje solarne energije zbog
visokih trokova instalacije. Vlada planira da koristi solarnu
energiju samo direktno (grijanje vode u domainstvima
i turistikim objektima), iako nije predstavila nikakve
specine podsticaje tako da ostaje nejasno kako e vlada
postii iroko rasprostranjeno korienje solarnih kolektora.
Vlada takoe zaboravlja da je sektor solarne energije najnap-
redniji u smislu istraivanja i razvoja, te da se u tom dijelu
stalno smanjuju cijene po instaliranom vatu.
4
Danas moda
direktno korienje solarne energije ima bolji odnos trokova
i koristi, ali znaajan napredak u ekasnosti i cijenama so-
larnih panela e se desiti prije 2025. godine, a to e uiniti
solarnu energiju konkurentnu tradicionalnim izvorima. U
ne tako dalekoj budunosti, zemlje koje posjeduju znanje i
elektrine mree koje su sposobne da integriu lokalizovane
proizvoae energije, postae tehnoloki i energetski lideri
koji obezbjeuju energiju iz neiscrpnog izvora - Sunca.

Poveanje energetske
ekasnosti donosi vie koristi
od novih energetskih objekata
Sama Vlada u svojoj Strategiji energetske ekasnosti (2005)
shvata da u odsustvu politike energetske ekasnosti u dugom
periodu, nema sumnje da znaajan ekonomski potencijal en-
ergetske ekasnosti (najmanje 25%) postoji u Crnoj Gori/..../u
domenu proizvodnje i prenosa (naroito u distribuciji), kao i u
industrijskom, turistikom, javnom i rezidencijalnom sektoru.
Prema skorim studijama, mogui ukupan uinak utede ener-
gije u Crnoj Gori, bez znaajnijih ulaganja, mogao bi da bude
oko 13% (nacionalne potronje), ili oko 44000 TJ, to je jednako
12000 GWh, ili oko 100.000 tona tenog goriva.
Ali iako SRE25 i Strategija energetske ekasnosti priznaju jak
potencijal u energetskoj ekasnosti u domaem, poslovnom
i javnom sektoru, Vladine akcije i politike su uglavnom foku-
sirane na poveanje energetskog outputa, naroito na raz-
voj hidroenergije.
Jo jedna oblast u kojoj su mogue znaajne utede je
crnogorska elektrina mrea. Distributivna i prenosna mrea
Crne Gore je zastarjela i zahtijeva ozbiljne investicije da bi
postala smart mrea 21. vijeka. Trenutni gubici na mrei
iznose skoro 20% ukupne potronje, a SRE25 prepoznaje
ovaj veoma znaajan gubitak u distributivnoj i prenosnoj
mrei kao veoma ozbiljan problem. Ali veina sredstava koje
se izdvoje za ovu oblast energetske politike su ograniena
na razvoj studija i analiza, dok investicije u obnavljanje mree
izostaju ili su nedovoljne da naprave znaajniju promjenu u
smanjenju gubitaka na mrei.
Na osnovu ovih podataka, dolazi se do zakljuka da bi sa-
mo mjere za smanjenje gubitaka (modernizaciju mree)
i poveanje ekasnosti do 20%, dovele do znaajnog
smanjenja potronje elektrine energije u Crnoj Gori. Osim
smanjenja potronje energije, ovi projekti modernizacije bi,
takoe, uposlili veliki broj radnika i preduzea iz zemlje, ne
samo na nekoliko mjeseci ve na nekoliko godina, i na taj
nain pruili dodatne drutveno ekonomske dobrobiti.
Jasno je da svaka zemlja mora da ima pouzdane i dovoljne
koliine elektrine energije da bi podrala svoj drutveno-
ekonomski razvoj. Ipak, proizvodnja elektrine ener-
gije je aktivnost sa velikim uticajem pa zbog toga prvo se
moraju prouiti i predvidjeti svi mogui scenariji, paljivo
razmatrajui ekonomske i ekoloke trokove i koristi za
itavo drutvo. Svijet se kree prema odgovornom izboru ka-
da je u pitanju proizvodnja elektrine energije, a to znai da
su vlade otvorene prema inovativnim pristupima i reenjima,
pravei skok prema modernoj i stvarnoj odrivosti. Naa elja
je da Crna Gora bude dovoljno prosvijetljena da krene u tom
pravcu i promijeni nain na koji donosi odluke.
DA LI JE IGNORISANJE ALTERNATIVA
NAJBOLJE ZA JAVNOST?
Podstaknute Rezolucijom Evrop-
skog Parlamenta, nevladine organi-
zacije pozivaju vrhovnog dravnog
tuioca da se ukljui u projekat i da
podnese zahtjev za sudski pretres
procesa izgradnje hidroelektrana
na Morai u cilju zatite javnih in-
teresa.
Ministarstvo ekonomije objavljuje dokument
Tehnika i ekonomska analiza hidroelektrana na
Morai, koji je sainjen decembra 2009. Izvjetaj
je objavljen 10 mjeseci nakon javne debate o
DPP i SEA, 5 mjeseci nakon javne debate o Kon-
cesionom aktu i 3 mjeseca nakon to je Ministar-
stvo ekonomije uputilo poziv prekvalifkovanim
investitorima da podnesu svoje ponude.
Nevladine organizacije upuuju
poziv vladi premijera Igora Lukia
da prekinu tendersku proceduru za
dodjelu koncesije za HE na Morai,
jer je objavljeni dokument potvrdio
sumnje javnosti da nije projekat u
javnom interesu i da e donijeti vie
tete nego koristi Crnoj Gori.
Vlada produava rok za
dostavljanje ponuda do 30.
septembra, 2011.
Nakon to nije primila nijednu ponudu od investitora,
tender za izgradnju etiri hidroelektrane na Morai je
proglaen neuspjelim. Neuspjeh tendera potvruje
argumente civilnog drutva i nezavisnih eksperata
da je predloeni projekat ekonomski, drutveno i
ekoloki neisplativ. Vlada objavljuje da e naloiti
novu ekspertsku analizu da bi se uvjerila da li EPCG
moe sama da implementira ovaj projekat.
7. september 2010 15. april 2010 30. september 2011 17. mart 2011
14. mart 2011
Alternativni izvori energije nisu glavni fokus crnogorske energetske politike
Brent Stirton Getty Images WWF-UK
Modernizacija mree bi mogla
donijeti smanjenje gubitaka na
distribucijskoj mrei te uposliti
domae kompanije i radnike na
nekoliko godina.
Anton Vorauer WWF/Canon
Solarna mapa Crne Gore
Crna Gora ima jedan od najveih potencijala za raz-
voj solarne energije u Evropi, sa 2.500 sunanih sati
godinje du obale.
NEUSPJELI TENDER ZA BRANE NA MORAI:
NOVA PRILIKA ZA PRIRODU CRNE GORE
V
lada Crne Gore bi trebalo da uzme primjer brana na
Morai kao upozorenje da projekti koji sa sobom
nose visok uticaj i visoke trokove, moraju biti dobro
proueni, kako bi se izbjeglo nepotrebno troenje en-
ergije i novca.
injenica da nije bilo zainteresovanih investitora koji
bi se prijavili na tender za izgradnju serije hidroelek-
trana predstavlja jasan dokaz ekonomske neodrivosti
projekta na Morai, injenice koju su konano priznali
i preostali potencijalni investitori nakon to su sprov-
eli svoju prvu potpunu studiju izvodljivosti. Nekoliko
kompanija su shvatile ovu injenicu ranije tokom ten-
derske procedure, odmah nakon to su vidjele i ana-
lizirale Vladin plan, i odustale su od projekta (Statkraft,
Strabag i Synohydro).
Tokom itavog tenderskog procesa, organizacije civ-
ilnog drutva i nezavisni eksperti iz razliitih oblasti
tvrdili su da nedostaju vane informacije unutar studi-
ja i analiza, da su sainjene nerealne prognoze, i da
su ekoloki i drutveni negativni uticaji preveliki da
bi se ovaj projekat realizovao. Nakon neuspjeha ten-
dera civilno drutvo je jo uvjerenije da se projekat na
Morai mora u potpunosti zaustaviti.
Ipak, Vladini slubenici i dalje tvrde da se ekonomska
odrivost projekta mora ponovo procijeniti, uprkos
neuspjelom tenderu, uprkos studijama koje su doka-
zale njegov ozbiljan ekoloki uticaj na sliv Morae i
Skadarskog jezera, i uprkos injenici da je ispitivanje
NVO Green Home koje je sprovedeno u aprilu 2011.,
pokazalo da 42% graana smatra da je plan izgradnje
HE na Morai lo i nepoeljan
Primjer brana na Morai pokazuje da civilno drutvo
moe da igra vanu ulogu u procesu donoenja odluka.
injenica da se niko nije prijavio na tender je vana
prekretnica za crnogorsko civilno drutvo, a WWF e
nastaviti da podrava napore u cilju donoenja odluka o
odrivim energetskim izvorima u zemlji i regionu.
Franeska Antoneli, ef Slatkovodnog Programa u WWF Mediterranean.
Vlada ne die ruke od ovog projekta. Nakon neuspjelog
tendera zbog nepovoljnog ambijenta, kao to je to
opisao bivi ministar ekotnomije Branko Vujovi, Vlada
sada eli da zaobie javni interes tako to bi direktno
dala koncesiju EPCG-u, koji je preko 40% u posjedu
Italijanske kompanije A2A, jednog od investitora koji
se nisu prijavili na tender. Ako projekt nije protabilan
za A2A, kako e biti protabilan i koristan za EPCG i
graane Crne Gore?
Rezultati tendera nisu iznenaujui jer su organizacije
civilnog drutva i brojni lokalni eksperti upozoravali
vladu od 2007. godine ta moe biti rezultat tendera.
Projekat dizajniran od strane Vlade jednostavno nije
ekonomski odriv, usljed velikih ekonomskih i ekolokih
rizika.
Darko Pajovi, Green Home
C
rnogorski eksperti i javnost zajedno sa nevladinim organizacijama kao to su Green Home, Forum 2010, MANS i WWF,
vjeruju da je neuspjeh tendera za izgradnju etiri brane na rijeci Morai jasan pokazatelj da crnogorska Vlada treba da
se usredsredi na odrive izvore energije, koji su u skladu sa statusom ekoloke drave, a koji e donijeti korist crnogorskoj
ekonomiji, narodu i prirodi.
Pravna poruka: Stavovi i izjave izneseni u ovoj pub-
likaciji su stavovi njihovih autora i ne predstavljaju
nuno stavove ostalih organizacija
1. Energetski bilans Crne Gore za 2011. godinu,
Ministarstvo ekonomije, Decembar 2010
2. Energetski bilans Crne Gore za 2011. godinu,
Ministarstvo ekonomije, Decembar 2010
3. Procjena potencijala obnovljivih izvora energije
u Republici Crnoj Gori, CETMA, Februar 2007
4. Solar photovolatic competing in the energy sector,
EPIA, Septembar 2011
Odgovori ispitanika na pitanje: Kakvo miljenje imate o Vladinom planu za izgradnju HE na rijeci Morai? (n=1.041)
Mi zasluujemo da iznesemo stav
o projektima koji e promijeniti na
nain ivota.
Michel Gunther WWF/Canon
Green Home, MANS, Forum 2010 i njihov meunarodni partner WWF, pozivaju Vladu da shvati
nedostatak interesovanja investitora i protivljenje civilnog drutva, kao jasan znak da bi se
projekat izgradnje hidroelektrana na rijeci Morai morao u potpunosti napustiti.
Kao odgovor na izazove vezane za energiju u budunosti, crnogorska Vlada bi trebalo da
uini vie napora u cilju implementacije energetskih politika, ukljuujui mjere za podizanje
energetske efkasnosti, smanjenje gubitaka i modernizaciju energetske mree. Takoe i veliki
potencijal alternativnih izvora energije kao to su vjetar i sunce ekaju da budu iskoriteni za
proizvodnju zelene energije, i kako bi donijeli koristi itavom crnogorskom drutvu: njenoj
ekonomiji, stanovnicima i prirodi.
lanovi parlamenta Crne Gore trebali bi da se suprotstave daljim pokuajima da se dodijeli
koncesija za brane na Morai direktno EPCG-u i da vie ne troe sredstva i vrijeme na projekat
za koji je dokazano da je neodriv.