Dicle Tp Dergisi 2004 Cilt:31, Say:4, (48-52)

* Dicle niversitesi Tp Fakltesi Gs TBC A.D. ** Dicle niv.Mh.-Mim.Fak.Maden Mhendislii Blm

48
Asbestin Sala Etkileri
Abdurrahman enyiit*, Abdurrahman Dalg**, Orhan Kavak**
ZET
Endstride yaygn bir ekilde kullanlan asbest, silikat yapsnda bir
mineraldir. Asbestin insan salna olumsuz etkileri son elli yldr
bilinmektedir. Asbestin evresel veya mesleksel olarak inhale edilmesi,
pulmoner fibrosis (asbestosis), akcier kanseri, plevra veya peritonda
mezotelioma ve plevral deiikliklere yol amaktadr. Bu almann amac
asbestin insan sal zerindeki etkilerini aratrmak ve bu konuda Trkiye
deki durumu ortaya koymaktr.
Anahtar Kelimeler : Asbest, nsan sal, Kanser
Health Effects of Asbestos
SUMMARY
Asbestos is a silicate original mineral which is widely used in industry.
Health effects of asbestosis have been known since last fifty years. Asbestos
exposure cause pulmonary fibrosis, lung cancer, mesothelioma,
gastrointestinal malignancies and pleural abnormalities include pleural
effusions, pleural plaques, diffuse pleural thickening and rounded
atelectasis. In this study health effects of asbestosis were investigated as well
as the situation in Turkey.
Key Words: Asbestos, Human Health, Cancer
GR
Asbest, sya, srtnme ve alkali ortama
kar dayankl, yksek gerilme direncine
sahip, lifsel, fleksibl (kolay bklp ekil
verilebilen) ve ticari nemi olan bir silikat
mineralidir. Endstride amyant olarak da
bilinen asbestin dnyada sanlandan ok daha
geni kullanm alan mevcuttur: Istma
borular, izolasyon, su borusu kaplamalar,
seramik musluk tutturucular, zemin duvar ve
tavanlarda yangn emniyeti iin, kanalizasyon
borular, otomobil ve motosiklet fren
balatalarnda, binalarda elik yap yeleri iin
yangn emniyetinde vb bir ok alanda
kullanlmaktadr.
Doada farkl zelliklere sahip 2 grup
asbest bulunmaktadr (1,2,3 ).
Serpantin asbest
Krizotil: Mg [(OH)
4
Si
2
O
5
]
2
: Beyaz asbest
Amphibol asbest
Krozidolit: Na
2
Fe
5
[(OH) Si
4
O
11
]
2
: Mavi
asbest

Amozit: MgFe
6
[(OH) Si
4
O
11
]
2
:
Kahverengi asbest
Antofilit: (Mg, Fe)
7
[(OH) Si
4
O
11
]
2
Aktinolit: Ca
2
(Mg, Fe)
5
[(OH) Si
4
O
11
]
2
Tremolit: Ca
2
(Mg, Fe)
5
[(OH) Si
4
O
11
]
2

Yukarda saylan 6 asbest trnden ilk
(krizotil, krozidolit ve amozit) ticari olarak
geni kullanm alanna sahiptir. Beyaz asbest
diye de adlandrlan krizotil asbest dnya
asbest tketiminin %95ini oluturmaktadr.
Asbest kullanmnda % 95lik pay krizotilin
almasnn sebepleri arasnda, yksek gerilme
direncine sahip olmas, alkali ortama kar
direnli olmas, yksek eilme-bklme
kabiliyetine sahip olmas gibi zelliklere sahip
olmas yer almaktadr. Krozidolit (mavi)
asbest, esneklik zelliine sahip, lifleri en
salam olan asbest eididir. Ancak alkali ve
asit ortamlarnda kolaylkla etkilenebilirler.
Ayrca dier ikisine gre daha az gerilme
direnci gsterir. Buna karn en yksek
bklme zellii gsteren liflere sahiptir.
A. enyiit ve ark. Dicle Tp Dergisi 2004

49
Asbestin salk zerine potansiyel olumsuz
etkileri 1960 ylnda Wagner ve ark.larnn (4)
makalesi ile gndeme gelmitir. Bu makalede
asbest ile kontamine olmu maden ocanda
alan iilerde grlen plevral mezotelioma
vakalar sunulmutu. Bundan ksa bir sre
sonra meslek haricinde blgesel olarak da
artm mezotelioma insidansn belirten
Newhouse ve Thompsonun almas (5) ve
daha sonra 1968 ylnda Selikoffun (6)
yaynlad makaleden sonra asbest reten
lkelerde asbestin mesleksel ve evresel
potansiyel salk sorunlarna yol at konusu
tartlmaya ve bu konu ile ilgili aratrmalar
yaplmaya balanmtr.
Asbest konusunda bugne dein yaplm
ok saydaki inceleme ve aratrma sonularna
bakld zaman asbest minerallerin salk
zerinde ciddi olumsuz etkileri ortaya km-
tr. Asbestin evresel veya mesleksel olarak
inhale edilmesi, pulmoner fibrosis (asbestosis),
akcier kanseri, plevra veya peritonda mezote-
lioma ve plevral deiikliklere (kalnlama,
plak, effzyon) yol amaktadr (7-10 ).
Yaplan eksperimental almalar sonucu
btn asbest trlerinin akcier kanseri ve
mezotelioma oluturabildii gsterilmitir (8,
11-15). Hayvan inhalasyon deneylerinde,
maruz kalnan srenin uzatlmas ve maruz
kalnan lif konsantrasyonunun artrlmasnn
pulmoner tmr insidansn artrd gsteril-
mitir. Sabit konsantrasyonda asbest lifine
maruz kalnmas durumunda maruz kalnan
sre ile dorusal ilikili cevap elde edilmitir.
Toksisite ile ilgili kesin bir eik deer elde
edilememitir (14). Hansen ve ark.larnn (16)
almasnda krokidolite evresel olarak
maruz kalanlarda mezotelyoma insidans
aratrlmtr. Maruziyet derecesi periodik
evresel lmler ve ikamet sresi ile tahmin
edilmitir. Aratrma sonucunda ilk maruz kal-
nan zaman, maruz kalma sresi ve maruz
kalnan miktarn mezotelioma gelimesinde
anlaml derecede arta yol at sonucuna
varlmtr. ntraplevral veya intraperitonal
olarak asbest lifi uygulanan deneysel model-
lerde mezotelioma insidansnn liflerin dozu ile
ilikili olduu gsterimitir (17). Bu alma-
larda kesin bir eik deer saptanamamtr.

Asbest liflerinin karsinojenitesi liflerin
uzunluuna baldr. 10 mikrometreden ( m)
uzun olanlar olduka karsinojeniktir (8,14).
ok ksa lifli olanlar (2-3 m<)deneysel
olarak tmr oluturmamtr ve belki de
karsinojenik deildir (14). Karsinojenite ayn
zamanda liflerin apyla da ilikilidir. 0.25 m
den daha dar olan lifler olduka karsinojeniktir
(8,14). 1.5 m den daha kaln olan lifler ile
deneysel olarak tmr oluturmamtr ve
belkide kanserojen deillerdir. Karsinojenite
ayn zamanda asbest liflerinin durabilitesi ve
yzey zellikleriyle de ilikilidir. Krizotil
akcier dokusunda amfibol grubu asbeste gre
daha dayankszdr. Hume ve Rimstidtin (18)
laboratuar almas sonucunda, insan akcier
dokusundaki 1 m apndaki krizotil lifinin
ortalama 94.5 ay sonra tamamen eridii
hipotezine varlmtr.
Akcier dokusunda asbest lifinin tipi tespit
edilebilir ve konsantrasyonlar llebilir
(11,18). Mesleksel olarak asbeste maruz
kalanlarda akcier dokusundaki asbest lifi
konsantrasyonu iyerindeki tahmin edilen total
asbest konsantrasyonu ile korelasyon gster-
mektedir. Dufresne ve arkadalarnn (19)
aratrmasnda mesleksel olarak asbeste maruz
kalan ve mezotelioma nedeni ile len iilerin
otopsilerinde her vakann akcierlerindeki
asbest lif konsantrasyonunun kontrol grubuna
gre anlaml derecede fazla olduunu bulmu-
lardr. Bu durum her iinin asbeste maruz
kaldn gstermektedir. Ancak krizotil asbest
konsantrasyonu ile korelasyonu daha azdr.
Krizotil ile ilgili bu zayf korelasyon, maruz
kalnan toza gre akcierlerdeki konsantrasyo-
nun ok daha az olmas krizotilin akcierler-
den elimine edildiini desteklemektedir (20).
Mezotelioma hastalarnda akcierdeki asbest
lif konsantrasyonu kontrol grubuna gre
yksek bulunmutur.
Akcier kanseri asbest liflerinin btn
trlerinde grlmektedir. Ancak krizotilin
krozidolit ve amosite gre daha az riskli oldu-
una dair deliller vardr ancak bu etki maruz
kalnan miktar, sre gibi faktrlerle deimek-
tedir (13,14).
Akcier kanseri riski sigara iicilerde
anlaml derecede yksektir. Asbeste maruziyet
ve sigara iiciliin birlikte olduu durumlarda
Cilt: 31, Say: 4, (48-52 )

50
var olan risk her birinin ayr riskinden ok
daha fazladr.
Dnyada geni asbest yatana sahip olan
pek ok lke arasnda Trkiye asbetle ilikili
endemik pulmoner hastalklar asndan en
yksek prevalansa sahiptir (21). Bu yksek
prevalansn sebebi krsal alanda yaayan
nfusun ok olmas ve jeolojik yapdr. Baz
blgelerde jeolojik olarak asbest ve asbest
benzeri mineraller ieren toprak ve kayalar
bulunmaktadr. Bu durum o blgede yaayan
canllarn saln etkilemektedir. Trkiye'de
asbest liflerinin solunmas, iinde asbest
bulunan beyaz topran kire, sva, at ve
zemin topra olarak kullanlmasndan gelmek-
tedir. Bu svalarn minerolojik analizi ierii-
nin en ok tremolit iermesinin yannda
krizotil ve antofilit asbest de ierdiini gster-
mektedir (22). nsanlarn yaadklar bu
ortamlarda asbest liflerine muhtemelen bu
svalarn dklen tozlar dolays ile maruz
kalmlardr. Ayrca asbestin ierisinde yer
ald kayalarn bulunduu ortamlarda erozyo-
na uramas ile de toz haline gelerek havada
younlaaca ve asbest ile kirlenen havann da
insanlar tarafndan solunumundan etkilenebile-
cei ihtimali zerinde de durulmutur (23).
Ayrca Orta Anadolunun Kapadokya blge-
sinde asbest olmayan mineral lifi bir eit
fibrz zeolit olan erionittir. Bu lifler volkanik
lavlardan kaynaklanmtr. Bu liflerden zengin
toprak orta Anadolunun Kapadokya blgesin-
de evlerde sva malzemesi olarak yaygn
ekilde kullanlmtr (24). Deneysel almalar
erionitin krizotile gre 300-800 kez daha fazla
karsinojenik potansiyelinin olduunu,ve intra-
plevral verildiinde ise krokidolite gre 100-
150 kez daha potent olduu gsterilmitir (25).
lkemizde evresel yolla asbest solunmasna
bal hastalklarn en youn olduu blgeler
(8,9,22,23, 26-29); Eskiehir'in Mihallik ile
ve kyleri, Konya Ereli'sinin Halkapnar ve
Ayranc kyleri, ankr'nn Ilgaz ve abanz
kyleri ve Yozgat'n Sorgun ilesi ve kyleri,
Sivas'n Yldzeli ve arkla kyleri, Gney
Dou Anadolu blgesinde Diyarbakr'n
batsndaki Ergani, ermik ve ng,
Elaz'n Maden ve Polu kyleri, Malatya,
Adyaman ve Urfa'nn Siverek ilesi yer
almaktadr. Karadeniz'in sahil blgeleri ve
Dou Anadolu yerleim yerlerinde asbestle
ilgili hastalk bulunmamaktadr. Trakya'nn
birka kynde asbest solunmasna bal
benign plevral deiikliklere rastlanmtr. Ege
blgesinde sadece Denizli'in Tavas ilesi
kylerinde, Burdur'un Yeilova blgesi,
Ktahya'nn Aslanapa ve Gediz ilesi,
Afyon'un Elmada ilesi kylerinde sporadik
asbestle ilgi hastalklar bulunmutur.
Asbeste maruz kalmakla farkl hastalklar
oluabilir (9, 26, 27, 30). Asbest ile ilikili
hastalklar identifiye edilebilmektedir. yerle-
rinden, okullardan, evlerden ve ak havadan
alnacak fibrz toz paralar filtre edilebilir ve
maruz kalnan fibrz materyalin ekli ve
bykl optik aratrma ile gsterilebilir.
nsan vcudu fibrz materyal ieren tozlara
maruz kalnca reaksiyon gsterir. Bu semptom-
lardan biri nefes darldr ve pnmokonyoz
olarak bilinen hasataln en belirgin semp-
tomudur. Akcier dokusunun yaygn
interstisiyel fibrozisidir. Bu grup hastalk
asbestozis ve slikozisi iermektedir. Mineral
partikllerinin inhalasyonu ile oluan dier
hastalklar akcier kanseri ve mezoteliomadr.
Akcier kanseri, zellikle sigara ien asbest
temasllarda grlen bir tmrdr.
Mezotelyoma, serz zarlar deyen tek katl
mezotel hcrelerinden kaynaklanan bir
tmrdr. Akcier kanserinden farkl olarak
sigara iimi ile kesinlikle alakal deildir ve
asbest inhalasyonu sonrasnda grlr.
Mesotelioma olumas iin genellikle asbeste
maruziyetin ortalama 30 yl olmas gerekmek-
tedir, ancak tan konulduktan sonra yaklak 1
yl iinde lm grlmektedir (9,27,31).
Potansiyel olarak sala zararl inorganik
ve mineral maddelerin kimyasal kristal yaplar
tanmlanmtr (32). Gnmzde yksek rezo-
lsyon teknikleri ile (TEM, elektron difraksi-
yon, spektroskopi gibi) artm doruluk
orannda ve olduke sensitif ekilde sulanan
maddelerin kimyasal ve fiziksel zellikleri
tanmlanabilmektedir (33,34). norganik fibrz
partikller hakkndaki bu bilgiler doku
analizinde eit yksek rezolsyon tekniklerinin
uygulanmas ile elde edilecek sonularla
birletirilerek hcresel ve molekler seviyede
bilgiler toplanm olur. Hastaln yol at
reaksiyonlar (anatomik, genetik) hakkndaki
A. enyiit ve ark. Dicle Tp Dergisi 2004

51
hipotezleri bu teknikler sayesinde test
edebiliriz. Mineroloji ve tp gibi ayr disiplin-
lerden aratrclarn bu konuyu aydnlatmak
iin abalarn birletirmeleri; inorganik
materialler ile ilikili organik travma,
hastalklarn oluumu ve tedavisini daha iyi
anlamamz salayacaktr.
Sonu olarak; asbest konusunda yaplmas
gerekli aratrma ve incelemeler nem ve
ncelik sras gzetilerek 3 ana balk altnda
ele alnabilir.
Birinci aamada yaplmas gerekenler:
1. Asbest minerallerinin evreye olan
olumsuz etkisinin aratrlmas.
a) Asbest eitlerinin farkl biyokimyasal
zelliklerini belirlemek.
b) Kaya ve topraklar ierisinde, sularda ve
havada mevcut asbest miktarnn ortaya
konulmas.
2. lkemizdeki asbeste bal hastalklarn
geriye dnk patolojik ynden aratrmasnn
yaplmas (ariv aratrmas).
3.Klinik almalarn balatmak.
a) Asbeste bal olarak geliebilecek
hastalklarn detaylca irdelenmesi.
b) lm raporlar ve mevcut biyopsilerin
incelenmesi.
c) Asbestle ilgili lm ve hastalk
oranlarnn saptanmas.
kinci aamada yaplmas gerekenler:
1. Asbestin evreye olan zararnn
aratrlmasna devam etmek.
a) Birinci aamada elde edilen verilerin
glendirilebilmesi iin sz konusu araziden
kaya, toprak, mineral, su ve hava rneklerini
almak.
b) 1. ve 2. basamak almalarnda elde
edilen verilerin altnda asbeste bal
oluabilecek salk riski analizlerini
gerekletirmek.
2. Klinik almalarna devam etmek.
nceki hasta guruplar ile kontrol gurup-
larnda tm ada genelinde, radyolojik bulgulara
bal olarak epidemioloji aratrmalar yapmak.
3) Araziden toplanan lif rneklerinin
potansiyel kanserojen etkileri ile biyolojik
aktivitelerini tayin etmek.


nc aamada yaplmas gerekenler:
1) Potansiyel salk problemlerin ortaya
karlmas iin tbbi risk tahminlerinin ve
analizlerinin yaplmas.
2) Klinik almalarla asbestin salk
zerindeki etkilerinin aratrlmas.
3) kinci aamada olduu gibi lif
rneklerinin kanserojen potansiyelleri ile
biyolojik aktivitelerini ortaya koymaya devam
etmek.
4) Salkla ilgili tehlikelerin azaltlmas
ynnde slah metotlar ile ilgili tavsiyelerde
bulunmak.
5) Uzun vadeli izleme metotlarn,
prosedr ve cihazlar tanmlamak ve
belirlemek.
KAYNAKLAR
1. Ross M. Geological occurrence and
health hazards of amphhiboles and serpantines.
In Amphiboles: Petrology and Experimental
Relations Vol 9B. Reviews in Mineralogy.
Edited by D. Veblen, Mineralogical Society of
America, 1981:279-324.
2. Gaines R, et al. Danas New
Mineralogy. Ohn Wiley and Sons, New York,
1997.
3. Hartgerink JD, Beniash E, Stupp SI.
Self-assembly and mineralization of peptide-
amphiphile nanofibers.Science 2001;294:1684-
1688.
4. Wagner JC, Sleggs CA, Marchand P.
Diffuse pleural mesothelioma and asbestos
exposure in the North Western Cape Province.
Br J Ind Med, 1960;17:260-71.
5. Newhouse ML, Thompson H.
Mesothelioma of pleural and peritoneum
following exposure to asbestos in the London
area. Br J Ind Med, 1965; 22:261-8.
6. Selikoff I. Occurence of pleural
calcification among asbestos insulation
workers. Ann NY Acad Sci, 1968;132:351-
364.
7. Niklinski J, Niklinska W, Chyczewska
E, et al. The epidemiology of asbestos-related
diseases. Lung Cancer, 2004; 45S, S7-S15.
8. Dogan M. Environmental pulmonary
health problems related to mineral dusts:
Examples from central Anatolia, Turkey.
Environmental Geology, 2002;41:571-578.

Cilt: 31, Say: 4, (48-52 )

52
9. Emri S, Demir AU. Malignant pleural
mesothelioma in Turkey, 2000-2002. Lung
Cancer, 2004;45 S, S17-S20.
10. Baris YI, Artvinli M, Sahin AA.
Environmental mesothelioma in Turkey. Ann N
Y Acad Sci, 1979;330:423-32.
11. Suzuki Y, Yuen SR. Asbestos fibers
contributing to the induction of human malignant
mesothelioma. Ann N Y Acad Sci,
2002;982:160-76.
12. Roggli VL, Pratt PC, Brody AR.
Asbestos fiber type in malignant mesothelioma:
an analytical scanning electron microscopic study
of 94 cases. Am J Ind Med, 1993; 23:605-14.
13. Churg A. Chrysotile, tremolite, and
malignant mesothelioma in man. Chest, 1988;
93:621-8.
14. Berman DW, Crump KS, Chatfield EJ,
Davis Jm, Jones AD. The sizes, shapes, and
mineralogy of asbestos structures that induce
lung tumors or mesothelioma in AF/HAN rats
following inhalation. Risk Anal, 1995;15:181-95.
15. Dufresne A, Harrigan M, Masse S, Begin
R. Fibers in lung tissues of mesothelioma cases
among miners and millers of the township of
asbestos, Quebec. Am J Ind Med, 1995; 27:581-
92.
16. Hansen J, de Klerk NH, Musk AW,
Hobbs MS. Environmental exposure to
crocidolite and mesothelioma: exposure-response
relationships. Am J Respir Crit Care Med, 1998;
157:69-75.
17. Davis JM, Bolton RE, Miller BG, Niven
K. Mesothelioma dose response following
intraperitoneal injection of mineral fibres. Int J
Exp Pathol, 1991; 72:263-74.
18. Hume LA, Rimstidt JD. The
biodurability of chrysotile asbestos. Am Mineral,
1992; 77:1125-1128.
19. Dufresne A, Begin R, Churg A, Masse S.
Mineral fiber content of lungs in patients with
mesothelioma seeking compensation in Quabec.
Am J Respir Crit Care Med, 1996; 153:711-8.
20. Wagner JC, Skidmore JW, Hill RJ,
Griffiths DM. Mesotheliomas in rats. Br J
Cancer, 1986; 51:727-730.
21. Karakoca Y, Emri S, Cangir AK, Baris
YI. Environmental pleural plaques due to
asbestos and fibrous zeolite exposure in Turkey.
Indoor Built Environ, 1997; 6:100-5.



22. Doan M, Emri S. Environmental health
problems related to mineral dust in Ankara and
Eskisehir, Turkey. Yerbilimleri, 2000;22:149-61.
23. Bar YI, Bilir N, Artvinli M, et al. An
epidemiological study on an Anatolian village
environmentally exposed to tremolite asbestos.
Br J Indust Med, 1988; 45: 838-40.
24. Baris YI, Simanato I, Artvinli M, et al.
Epidemiological and environmental evidence of
health effect of exposure to erionite fibers: a
four-year study in the Cappadocian region of
Turkey. Int J Cancer, 1987; 39:10-7.
25. Carthew P, Hill RJ, Edwards RE,Lee
PN. Intrapleural administration of fibers induces
mesothelioma in rats in the same relative order of
hazards as occurs in man after exposure. Hum
Exp Toxicol, 1992;11:530-4.
26. Selcuk ZT, Coplu L, Emri S,Kalyoncu
AF, Sahin AA, Baris Y. Malignant pleural
mesothelioma due to environmental mineral fiber
exposure in Turkey. Analysis of 135 cases.
Chest, 1992;102:790-6.
27. Senyigit A, Babayigit C, Gkirmak M, et
al. Incidence of malignant pleural mesothelioma
due to environmental asbestos fiber exposure in
the southeasth of Turkey. Respiration, 2000;
67:610-614.
28. Baris YI. Asbestos and erionite related
chest diseases. Semih Matbaaclk, Ankara, 1987.
29. Akyrek B, Bilginer E, Hepsen N ve ark.
Ankara-Elmada- Kalecik dolaynn temel jeoloji
zellikleri. Jeol Mhendislii, 1984; 20:31-40.
30. Baris YI, Artvinli M, Sahin AA, et al.
Non-occupational asbestos related chest diseases
in a small Anatolian village. Br J Ind Med, 1988;
45:841-2.
31. Lanphear BP, Buncher CR. Latent period
for malignant mesothelioma of occupational
origin. J Occup Med, 1992; 34:718-21.
32. Verkouteren JR, Wylie AG.The
tremolite-actinolite-ferro-actinolite series:
systematic relationships between cell parameters,
optical properties, and habit, and evidence of
discontinuites. Amer Mineral, 2000; 85:1239-
1254.
33. Kavak O, Dalg A, enyiit A. Medikal
Jeoloji ve nemi. Dicle Tp Dergisi, 2003;30:89-
92.
34. Kavak O, Dalg A, enyiit A. nsan
Salna Etki Eden Mineraller ve Analiz
yntemleri. Dicle Tp Dergisi, 2004; 31: 69-75.