Avdo Sudeska - PROMJENE U SISTEMU IZVANREDNOG OPOREZIVANJA U TURSKOJ U

17. VIJEKU I POJAVA NAMETA TEKALIF-I SAKKA

Moderniji turski pisci dijele sve dabine (namete) u Osmanskoj dravi na dvije velike
grupe: na erijatske (tekalifi seriye) i izvanredne namete i obiajne terete (tekalifi
orfiye). Prvu grupu sainjavaju nameti koji su izriito predvoeni osnovima
erijatskog prava (zekat, uur, hara na zemlju i glavarina-dizija).
Drugi nain oporezivanja iroko je primjenjivan u Osmanskoj dravi, jer je davao
sultanu mogudnost da u svojoj dabinskoj politici uzima u obzir zateeno stanje u
osvojenim zemljama.
Zajedniko obiljeje svih poreza iz grupe tekalifi seriye sastoji se u tome to se u
njima ispoljavaju razliiti oblici feudalne rente koja je bila namijenjena uivaocima
feudalnih posjeda (timarlijama, zaimima, uivaocima hasova). Drava nije imala vedih
koristi od tih poreza, izuzimajudi glavarinu.
Ali je zato, dajudi feudalcima te prihode kao feudalnu rentu, stvorila osnov za
izgradnju jake spahijske konjice kao glavne udarne vojne snage.
U Osmanskom Carstvu potinjeno stanovnitvo bilo je opteredeno i izvjesnim
izvanrednim teretima i nametima koji su namijenjeni iskljuivo za dravne potrebe. Ti
izvanredni nameti poznati su pod imenom avarizi divanije i tekalifi orfije.
Izrazom avarizi divanije oznaavane su one vrste tereta koje su nametnute
stanovnitvu zbog izvanrednih dravnih potreba, a sastajale su se u obavezi seljaka
jednog kraja, kroz koji je prolazila osmanska vojska il predstavnici osmanske vlasti, da
im obezbijedi hranu i konak, da kre i popravljaju puteve i mostove...
Tereti avarizi divanije principijelno se pojavljuju kao tereti koje je stanovnitvo
moralo ispunjavati u radnom ili naturalnom vidu.
Kakva je razlika izmeu ova dva pojma, avarizi divanije i tekalifi orfije, teko je redi.
Izgleda da oni predstavljaju sinonime.
S obzirom da se ovdje radi o teretima koje je nametala muslimanska drava na
najnunije potrebe voenja rata, dakle za irenje granica muslimanske drave, turski
pravnici smatraju da se i ovi tereti naslanjaju na erijat.
Izvanredni nameti padali su na rajetinske kude koje su kao poreske jedinice
oznaavane terminom "avariska kuda" i kao takve unoene u posebne deftere. koji su
slubeno nazivani mevkufat defteri.
Poto je rije o teretima za potrebu vojske, stanovnitvo podruja kroz koje je
prolazila vojska je u naturi ispunjavalo svoju obavezu, krenje puteva, popravljanje
mostova, obetbjeivanje konaka, hrane itd. Stanovnitvo udaljenih krajeva je to
vrilo u novcu ili u naturi.
Na prijelazu u 17. stoljede nastaje u ovoj sferi izvjesna prekretnica. Pod uticajem
postepenog propadanja klasinih osmanskih ustanova, iznad svega timarskog
sistema, koje je osjetno nagrizan procesom ifluenja, javljaju se znaajne promjene
u sistemu izvanrednog optereivanja podanika.
Te promjene kredu se u dva pravca. Prvo, sistem izvanrednog oporezivana dobiva
nove modifikacije u stepenu, nainu i vremenu oporezivanja. Drugo, pored uobiajnih
nameta iz grupe tekalifi orfije, javljaju se novi nameti u razliitim vidovima iji su
utemeljai predstavnici provincijske i lokalne vlasti.
Poto se tu radi o protuzakonitim nametima, oni de se tokom 17. stoljeda pojavljivati
u izvorima pod optim nazivom tekalifi sakka. Ne zna se tano kada se poinje
koristiti ovaj namet.

1. PROMJENE U SISTEMU IZVANREDNOG OPOREZIVANJA U 17. STOLJEDU I NJIHOVE
DRUTVENO-EKONOMSKE POSLJEDICE

Promjene u sistemu izvanrednog oporezivanja javljaju se ved u prvim decenijama 17.
stoljeda, a dolaze do potpunog izraaja u vrijeme kandijskog rata (trajao 1645-1669,
Osmanlije ratovale sa Venecijom za ostrvo Kretu).
Te promjene najbolje se mogu pratiti u Makedoniji, gdje se pukotine na ovom
podruju evidentne ved u prvim decenijama 17. stoljeda.
Na prve tekoe u sakupljanju izvanrednih poreza u Makedoniji ukazuju fermani iz
etvrte decenije 17. stoljeda, kojim se nareuje sakupljanje nameta bedeli nezl,
bedeli mekari, avarizi i drugi.
Da su nastupile potekode u sakupljanju tih poreza, vidi se po tome to je centralna
vlast bila prisiljena da alje posebna upozorenja kadijama da prue pomod carskim
ubiraima izvanrednih nameta i da onemogude bilo kakvo suprostavljanje i
protivljenje u realizaciji tih zadataka.
Te potekode su se deavale zbog smanjenog broja raje koja je bila obavezna da daje
porez. To se desilo kao posljedica procesa ifluenja.
Raja je zbog pritisaka od upravitelja hasova, naputala je svoja imanja. Tako se
smanjivao broj onih koji su plaali poreze.
Suoena sa finansijoskom krivom centralna vlast nareuje da izvanredne namere
podnose i spahije, janjiari i drugi, ukoliko dre rajinsku zemlju.
Teko je redi da li su takva lica i neposredno snosila terete, izgleda da to nije bilo
uvijek sluaj, to zakljuujemo na osnovu injenica da je tokom vremena stalno
smanjivan broj avariskih kuda.
U jednom fermanu iz 1691. godine, se nareuje kadijama Rumelije i janjiarskim
serderima da popiu janjiare u gradovima i selima i da ih poalju na front u Zemun,
te da one koje nau kod kude i koji se odazovu
ovoj zapovijedi ne optereduju tekallfima. Nasuprot tome, one koje ne nau kod kude,
a imaju dirluke treba da opterete tekalifima zajedno sa rajom.
Tamo gdje je bilo proizvoaa-ifija oni su plaali porez, a gdje ih nije bilo porez su
pladali posjednici rajinske zemlje, bez obzira na drutveni rang.
Drugi vid intervencije krede se u pravcu davanja instrukcija lokalnim organima vlasti
na koji nain treba da se razrezuju i ubiraju izvanredni nameti. Konkretno, nareuje
se kadijama da organizuju nov nain rasporeda tereta uz saradnju sa vilajetskim
ajanima i subaama. Ajani se pojavljuju kao lica koja uestvuju u razrezivanju
izvanrednih poreza ved od druge polovine 17. stoljeda.
Tekode u razrezivanju i ubiranju izvanrednih nameta su tokom 17. stoljeda bile u
stalnom porastu. One su se ved u poetku kandijskog rata veoma zaotrile pogaajudi
najotrije u prvom redu raju. Za itavo vrijeme trajanja kandijskog rata svake godine
kupljeni su izvanredni nameti, i to, uglavnom, u ranija etiri osnovna vida, kao avariz,
nuzul, sursat i istira. Poto su najede sakupljani u novcu u vidu bedela oni su
dvostruko pogaali poreske obveznike.
Osiromaeni seljaci nisu mogli proizvoditi toliko dobara koliko je to od njih traeno,
pa su morali da se zaduuju raznim zelenaima. Zbog nemogudnosti vraanja dugova
gubili su zemlju. Tako su seoski posjedi ostali veinom pusti i tako postali dostupni za
spahije i zelenae. Tako je centralna vlast izgraivala novu praksu opteredivanja,
praksa po kojoj su izvanredni nameti rasporeeni tako to su i tereti, koji su padali na
raseljene seljake (girihte), svaljivani na preostali dio stanovnitva, tako to je glavni
teret padao na bogatije seljake, dok su manje imudni podnosili manje terete.
S druge strane, u drugoj polovini 17. stoljeda za neke izvanredne namete, konkretno
za sursat i namet istira, proirena je poreska osnovica. Dok je ranije poresku osnovicu
za sve izvanredne poreze predstavljala rajinska zemlja, sada se ona za spomenute
namete proiruje i na zemlje onih koji su bili muaf (osloboeni od izvanrednih
nameta).
Sve ovo stvaralo je potrebu novog naina rasporeda izvanrednog oporezivanja.
Poinje se primjenjivati prakse razrezivanja nameta tj. porez sa raseljenih se
prebacuje na prisutne, prema njihovom finansijskom stanju.

2. POJAVA NOVIH NAMETA - TAKALIFI SAKKA

Uporedo sa promjenama u sisitemu izvanrednog oporezivanja nametima tekalifi
orfije, razvija se jo jedna praksa izvanrednog oporezivanja.
U zavoenju ovih izvanrednih nameta posebno se istiu beglerbezi i sandakbezi, koji
ovaj porez ubiru u novcu ili naturi.
Poetkom 17. stoljeda prihodi od hasova (koje su sandakbezi i beglerbezi uivali) su
poeli da se smanjuju i nisu bili dovoljni da izmire njihove potrebe.
Centralna vlast je u sklopu starog sistema pokuavala da rjei ovaj problem. Tako je
ak neke svoje prihode iz pojedinih krajeva prenosila na tamonje funkcionere, kao
dodatno sredstvo nagrade u vidu tzv. arpaluka.
Ipak namjesnici provincija pokuavaju na prvom mjestu da rjeavaju svoje materijalne
tekode tako to su otimali timare legalnim vlasnicima i prodavali ih ili poklanjali
pripadnicima svoje pratnje.
Na ovu pojavu i njeno sprjeavanje uticala je centralna vlast kao i vlasnici timara.
Funkcioneri provincija i lokalne vlasti su takoer poeke da svoje materijalne potrebe
namiruju nametanjem na stanovnitvo izvanrednih nameta u svoju korist.
Prvi i najedi vid tih zloupotreba izpoljavao se tako to su organi lokalne vlasti,
protupravno dolazili u naselja i vrili nasilje, besplatno konaili, besplatno uzimali
hranu za sebe i svoju pratnju.
Ovakve pojave su se deavale kroz cijelo 17. i 18. stoljede. Nasilnici su nekad uzimali i
stoku od seljaka, pa ak i novac, a sve pod izgovorom da vre inspekciju odreenog
kraja.
U nekim naim krajevima ti se izvanredni nameti susredu pod nazivom poklon
(peke).
Iako se carskom naredbom ovo ubiranje poreza strogo zabranjuje, ono ne prestaje da
se pojavljuje i uvrduje, posebno u Makedoniji.
O konkretnom ubiranju nekih izvanrednih nameta kao npr. nameta zahire baha,
kaftan baha, osru diyet, saliyana u Bosanskom paaluku svjedoe autentini podaci
osmanskih izvora iz druge polovine 17. stoljeda.
Posebno treba istadi ferman iz 1630. godine, koji je upuden kadijama Rumelijskog
kadiluka, a koji je izdat na pritubu tamonje raje. Tim fermanom se najstroije
zabranjuje uzimanje od raje bilo ta od strane provincijske i lokalne vlasti.
Ovi nameti su predstavljali novo teko opteredenje, ionako preopteredene raje,
opteredenje koje je u suprotnosti sa erijatom, ono je u kasnijim dokumentima dobilo
naziv TEKALIFI SAKKA.
I pored to je centralna vlast zauzela negativan stav prema ovom nametu, organi
provincijske i lokalne vlasti nastavljaju ovu praksu.
Ubiranje nameta pod nazivom zahire baha u Makedoniji potpuno se ustaljuje u
drugoj polovini 17. stoljeda, tanije ono se u tom periodu potpuno legalizuje.
Krajnji ishod je taj da su upravnici provincija dobili potvrdu o ozakonjenju svih
izvanrednih nameta u njihovu korist u jednom jedinstvenom nametu pod nazivom
IMDADI HAZARIVE. Ovaj namet su morali davati svi, i oni koji su bili osloboeni
(MUAF) i oni koji nisu (GAYRI MUAF).
U pojam nameta tekalifi sakka spadaju novonastali nameti. Sam pojam tekalifi sakka
moemo prevesti izrazom teki nameti ili jo slobodnijim izrazom nameti koji nisu
zakonom osnovani.

3. OZAKONJENJE NAMETA TEKALIFI SAKKA - POJAM NAMETA IMDAD-I SEFERIYE I
IMDAD-I HAZARIYE

Pokuaj ukidanja izvanrednih nameta bio je prije svega taktiki potez nego ozbiljan
poduhvat, jer je trebao da poslui kao mamac za privlaenje odbjegle raje.
O produenju prakse ubiranja izvanrednih nameta od strane namjesnika rumelijskog
ejaleta svjedoi nam jasno jedan podatak iz 1710. godine koji je zabiljeen u sidilu
bitoljskog kadije.
Spomenuta biljeka pokazuje da se izvanredno oporezivanje nametima takalifi sakka
do tada razvilo u jedan sistem i da se po formi tako redi niim ne razlikuje od naina
razrezivanja klasinih izvanrednih nameta u 17. vijeku.
Na poetku 18. stoljeda sistem nagraivanja funkcionera provincijske vlasti se
pogorava. To je stvaralo uslove za ozakonjenje prakse njihovog nagraivanja ved
ustaljenim izvanrednim nametima. Ovo je vrijeme ratova i samim tim i veda potreba
za opremanje ljudi za vojni pohod.
Ozakonjenjem tih nameta, konano se ukinuti raniji nameti grupe takalifi sakka, a
novi nametri imdadi seferiye i imdadi hazeriye stekli su puno pravo graanstva.
Ipak prakse protuzakonitog oporezivanja zavisnog stanovnitva u Carstvu u 18.
stoljedu nije prekinuta. Tada je Carstvo zahvatila anarhija.
Jedan od glavnih razloga za pobunu muslimanskog stanovnitva u nekim kadilucima
Bosanskog paaluka polovinom 18. stoljeda je bilo upravo ovo nezakonito
oporezivanje stanovnitva.
U 18. stoljedu izvanredni nameti tekalifi sakka ne samo da nisu nestali ved oni
dobijaju jedan novi vid.
Dok su u 17. stoljedu nastali nameti tekalifi sakka za potrebe namjesnika provincija i
sandaka, koji dobijaju svoje ozakonjenje na poetku 18. stoljeda, dotle u 18. stoljedu
imamo pojavu takvih izvanrednih nameta u korist organa lokalne uprave.
Ovi novi tereti se mogu oznaiti kao novi vid tereta tekalifi sakka. Sudbina ovih
nameta nije pratila sudbina nameta u korist namjesnika provincije, jer oni nisu
nikada, bar formalno bili ozakonjeni od strane centralne vlasti.
Centralna vlast nije nikad uspjela da suzbije zloupotrebe ajana, kadija i drugih,
zloupotrebe koje su u sebi nosile tenju tih funkcionera da legalizuju tu praksu i da
obezbijede njeno djelovanje, ak i u interesu svojih nasljednika.
U tome i lei sutina borbe za ajanluk izmeu osmanskih velikaa da suze uticaj
centralne vlasti u provincijama, da feudaliziranjem funckije ajanluka svedu autoritet
centralne vlasti na nulu.
Centralna vlast je takvu tendenciju vidjela kao fatalnu opasnost za svoje pozicije i
odluila da je sasijee u korijenu, to je uradio Mahmut II i formalno Abdul Medid u
svom tanzimatskom zakonodavstvu.