Balkan Paktndan beklentiler Trkiyenin Balkan politikas

Tarih : 01 ubat 2013 22:00

Balkan Paktndan beklentiler Trkiyenin Balkan politikas
Osmanl Devleti, tarih ilevini yerine getirerek sona ermi ve daralan topraklarnda varis olarak yeni bir Trk Devleti ortaya
kmtr. Snrlarnn esas, nemli nispette Misak- Mill hudutlarndan geen Yeni Trk Devleti, kuruluu ile birlikte Balkanlar,
Kafkaslar ve Ortadounun jeopolitiini gz nnde bulundurmutur.
Yeni Trk Devletinin Bat dnyasna balanma
yolu olan Balkanlar, ksm skunete ramen
siyas, etnik, din ve kltrel huzursuzluklarn da
grld bir corafya olmu, Trkiye,
balangta ikili ilikiler ile Lozanda zme
kavuturulamayan meselelerin zm ve
Balkanlara ynelik statkonun muhafazas esasl
bar bir siyaset izlemitir. 1930lu yllarn ba
ile birlikte sava belirtilerinin kendisini
hissettirdii grlm, Almanya ve talya tehdit
oluturmu ve bu balamda revizyonist ve anti
revizyonist lkeler arasnda cereyan eden
gerginlikler ortaya kmtr. Balkanlarn, byk
devletlerin nfuz sahas haricinde tutulmas ve bir
denge unsuru olarak kullanlmak istenmesi
neticesi, tarih deneyimlere sahip olan Trkiyeyi
genel bara ve lke menfaatine katks olaca
dncesiyle, Balkanlarda bir Paktn kurulmas
istikametinde srarc bir tutuma yneltmitir.
Balkan Pakt, 9 ubat 1934 tarihinde Trkiye,
Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda
imzalanmtr.
mzalanan bu anlamaya Balkan tilf Pakt ad
verilmi, bu gelimelerle Balkan lkeleri iin
talya, spanya, Portekiz yarm adalarnda olduu
gibi belli ve tabii corafyaya dayanan sabit bir
snr gsterilmesi imknnn olmad grlmtr. Trkiye, Balkan Paktn yaatmak iin byk aba sarf etmi, ancak Paktn 1940
ylnda dalmasna engel olamamtr. Gnmzde de devam ettii gzlemlenen Trkiyenin bar tutumunun temelleri, 1923-1938
tarihleri aralnda atlmtr. Trkler ncesi, Balkanlarda Hal kumandanlar tarafndan eitli feodal devletler kurulmu Frank,
Katalan ve Germen unsurlar buralara yerleip kalmlar, ounluu Slav ve Yunan kkenli olan yerli halkn nemli bir ksm, bu
feodal devletler arasnda paylalmt. 1354 tarihi ile birlikte Trkler, Gelibolu zerinden Balkan Yarmadasna geip 1361 tarihinde
Edirneyi fethettikten sonra bata kk Bulgar Krall olmak zere feodal devletleri ykp Balkanlar sratle ele geirmeye
balamlard (Gney, 2003: 367), (Karpat, 1992: 29). Blgede 1800l yllarn bana kadar ciddi bir sorun yaanmam olmasna
ramen bu tarihten itibaren milliyetilik cereyanlar burada yaayanlar da etkilemiti. Milliyetiliin, Balkanlarda ortaya kmasyla
nfus meselesi, yani Mslman ve Hristiyan nfus arasndaki oran deiimi bal bana bir nem kazanmt. Hristiyanlarn
Osmanl idaresine kar ayaklamalar Avusturyann desteiyle 1804te Srbistanda balam, Srp isyann ngilterenin manev
desteine sahip 1821 Yunan ihtilali takip etmi ve bunun sonucunda Yunanistan 1829da istikllini elde etmiti. 1878e kadar Balkan
Yarmadasnn byk bir ksm Osmanl idaresinde kalmaya devam etmi ancak, Mslmanlarn ok sayda ldrlmeleri ve
srlmeleriyle neticelenen 18771878 Osmanl-Rus Sava sonunda Balkanlarn byk bir ksm Makedonya ve Trakya hari,
Osmanl idaresi altndan kmt. 1878 tarihinde imzalanan Berlin Antlamasyla Srbistan, Romanya ve Karada tam istikll
kazanm, Bulgaristana ise muhtariyet tannmt. kinci Merutiyetin ilan edilmesinden sonra ortaya konulan abalarla kurulmaya
allan birlik ve beraberlik yok edilerek az zaman iinde ok sayda yayn ile ksa bir sre ncesi akla ve hayale gelmeyen dnce
ve grler gnn konusu haline getirilmi, muhalefetin yayn organlarnda kan tenkitler, ypratc tartmalara sebep olmu,
bundan istifade eden Rumlar, Bulgarlar, Ermeniler, Anayasann yrrle konmasn ve vaat edilen hrriyetlerin gerekletirilmesini
istemeye balamlard. Avrupa lkeleri ise Osmanl Devleti ierisinde cereyan eden bu gelimeleri, bir zaaf ve dalma belirtileri
olarak grmt. Bu temelde 5 Ekim 1908de Avusturya, Bosna ve Herseki daha sonra Yunanistan, Giriti kendi topraklarna dhil
ettiklerini, Bulgaristan ise senelik vergi vermeyeceini iln etmiler, dolaysyla Balkanlarda durum hzl bir ekilde bozulmutu
(Karpat, 1988: 369-370), (Karpat, 1992: 30). 1908 yl sonunda Osmanl halk, Trk-Mslmanlar ve aznlklar olmak zere daha
nce olduu gibi tekrar ve belirgin olarak ikiye blnm, ttihat ve Terakkinin merkeziyeti idareyi kuvvetlendirme gayreti iinde
olmas, liklik fikri balamnda nasyonalizme alka gstermeleri Araplar ve dier Mslmanlar tedirgin etmiti (Karpat, 1988:
371). Daha sonra meselelerin devlet menfaati asndan ele alnmas, ttihat ve Terakki tarafndan zorunlu grlm, Dou
Anadoluda Rusyann destei ile gelien Ermeni gruplarn, Makedonyada Bulgarlarn giritikleri ayrlk terrist hareketlerin bir
sre sonra Arnavutlukta da balamas zerine, devlet zor durumda kalm, baz tavizlere ramen isyanclar tatmin edememiti.
Devletin yetersiz kaldn gren isyanclar, nihayet 1912de faaliyetlerini bir istikll mcadelesi haline getirmilerdi. Osmanl
Devleti iinde tutulmak iin Arnavutlara, geni muhtariyet hakk tannm, ancak Arnavutlar bunu ret etmilerdi. Osmanl
Devletinin iine dt bu kt durumdan ilk istifade eden devlet talya, Avrupa devletlerinin rzasn alarak 29 Eyll 1911de
Osmanl Devletine sava iln ederek Tobruka asker karm, Arnavutluka silah sevk ederek blge ve Arnavutluk isyann
desteklemilerdi. talyadan destek gren Bulgaristan, Makedonyay ele geirmek iin frsat kollam, Makedonyann Bulgaristana
ilhak edilmesini istemeyen Srbistan, Yunanistanla Osmanl Hkmeti ile Bulgarlara kar bir anlamaya varmak istemise de netice
alamamt. Ayrca bir blge ittifak dnen bu devletler, Avusturyann Balkanlarda yaylmasn da nleyebileceklerini mit
ediyorlard (Karpat, 1992: 372-373). Arnavut isyanclarn Karadaa snmalar zerine Osmanl Devleti buraya asker sevk etmi, 3
Ekim 1912de Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan ve Karada hkmetleri Osmanl Hkmetine ortak bir nota verip, gn iinde
eski Srbistan, Makedonya, Arnavutluk ve Girite muhtariyet verilmesini talep etmilerdi. Ad geen bu hkmetler srenin bitiminde
isteklerini tekrar dile getirip, Batl devletlere de ortak bir nota vererek, aksi durumda isteklerini silahla kabul ettireceklerini
bildirmilerdi (Kk, 1992: 23-24). Kurulan Balkan ittifaknn arkasnda Rusya yer alm, onun teviki ile 13 Mart 1912de Srplar
ile Bulgarlar aralarnda anlamlar, Makedonya topraklarnn taksimi dnlmt. 29 Mays 1912de Yunanistan ve Bulgaristan, 6
Ekim 1912de Karada, Srbistan ve Bulgaristan antlamas ile Osmanl Devletine kar kurulan cephe tamamlanmt. 8 Ekimde
Karadan Yeni-Pazara saldrmasyla sava balam ve on gn iinde Yunanistan, Bulgaristan ve Srbistan ayn safta savaa dhil
olmulard. Balkan Sava, Dou/ Trakya ve Bat/Makedonya ve Arnavutluk olmak zere iki cephede cereyan etmi, Dou
Cephesinde Bulgarlarla, Bat Cephesinde btn mttefiklerle savalmt. Sava srasnda ordu iindeki siyas gr ayrlklar
yenilgide nemli rol oynam, az zaman ierisinde Osmanl ordular her cephede yenilmilerdi. Bulgarlar, Trakya Cephesini
tutmular savan en nemli ksmn zerine alarak, atalca nlerine kadar ilerlemilerdi. Ancak Bulgarlar, asl hedefleri olan
Makedonyann Srp ve Rumlarn eline gemesine engel olamamt. Balkanlarda zellikle Makedonya ve Trakyada on binlerce
Trk hunharca katledilmi, yz binlercesi topraklarn ve evlerini brakarak Anadoluya doru kamaya zorlanmlard. 16 Aralk
1912de Londrada toplanan Bar Konferans, Midye-Enez hattnn batsnda bulunan topraklar, Edirne dhil, Balkan lkelerine
brakmak art ile bir anlamaya varmak zere iken durum birden bire deimi, Osmanl Devletinde kabine deiiklii ile birlikte,
durmu olan Balkan Sava 30 Ocak 1913te tekrar balamt. 16 Nisan 1913te atekes salanarak, 9 Haziran 1913te ikinci Londra
Konferans toplanmt. Neticede Osmanl Devleti, Midye-Enez hatt batsndaki topraklar Girit dhil, Balkan devletlerine terk etmek
zorunda kalmt. Taleplerine ulaamayan Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistann Makedonya yznden atmas ile kinci Balkan
Sava balamt. Bulgaristan aleyhine Srbistan ve Yunanistann kurduu cepheye Romanyann da katlmasyla Bulgarlar, kesin bir
yenilgiye uratlmt. Bulgarlarn zaafndan istifade edilerek, 12 Haziran 1913te kurulan ttihat ve Terakkinin mutlak hkim olduu
yeni kabine ile de 21 Temmuz 1913 gn Edirne ve Krklareli kurtarlmt (Karpat, 1988: 372-373). kinci Balkan Sava neticesi
ezilen Bulgaristan, 10 Austos 1913te Bkrete imzalanan bir antlama ile Makedonyann ok kk bir paras hari, Balkan
Savanda eline geirdii topraklarn tamamn dier Balkan lkelerine, 29 Eyll 1913te ise imzalad bir antlama ile Edirne ve
Trakyay Osmanl Devletine brakmt. Bylece Balkan Sava ile Osmanl Devletinin Rumelideki topraklarnn byk bir ksm
elden km olmakta idi.
1. PAKT ARAYII
Yukarda ad geen savalar, Balkanlarn yapsn yanstr bir
vaziyette, g ve aznlk meselelerine nemli bir boyut
kazandrm, Osmanl Devletinin Balkanlar terki, dier
Balkan devletlerini meydana getiren snrlar ierisinde
nemli miktarda Trk nfusun kalmasnn sebebi olmu,
Balkanlarn siyas, iktisad, sosyal ve kltrel dengesini
etkilemi, bugn yaanmakta olan bunalmlarn temelinde
yer almt (etiner, 1994: 339). Balkanlar, Panislavizm
ile Pancermenizm in atma sahas olarak Birinci Dnya
Savandan en fazla etkilenen blgelerin banda gelmi,
imparatorluklar dneminin kapanmaya ve Osmanl
mparatorluunun dalmaya yz tutuu bir dnemde
Balkanlama sreci hz kazanmt. Blgeye dorudan
egemen olmu ya da blge devletleri zerine dolayl etkide
bulunmu olan Osmanl, Avusturya-Macaristan, Rusya
paralanm ve onlarn topraklar zerinde daha kk
Romanya, Yugoslavya, Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan
ve Trkiye gibi mill devletler ortaya km, Batl devletler
tarafndan kurulmas arzu edilen dzen, Yarmadann siyas haritasn btnyle deitirmiti. Her lkede ok sayda siyas parti
tremesine ramen hi birinde geek anlamda bir demokrasi kurulamam, sonunda ya faist parti ya da ahs diktatrl hkim
olmutu (Karpat, 1992: 30), (Grkan, 1993: 259). Trk stiklal Mcadelesinin niha ve nemli bir safhasn oluturan Byk
Taarruzla asker safha sona ermi, diplomasi savann yaanaca Lozan Bar Konferansnn yolu alm, Trk davas iin Bar
Konferansnda diplomatik mzakerelerle maceralara atlmamak tercih edilen yol olmutu (Byklolu, 1987: 472-473).
Mzakerelerde Yarmada ile ilgili asker, siyas ve ekonomik hususlarda Yunanistan, Srp-Hrvat-Sloven Krall ve Romanya ortak
hareket etmiler, Balkanlarda ortaya kan devletler, Osmanl mparatorluunun varisi eklinde beliren, yeni Trk Devletinin
blgede etkili olmasn istememilerdi. Birinci Dnya Savan sona erdiren Bar Antlamalar neticesi Balkanlarda; Transilvanya
Romanya-Macaristan, Baserabya Romanya-SSCB, Makedonya Bulgaristan-Yunanistan-Yugoslavya, Kosova Arnavutluk-Yugoslavya,
Gney Arnavutluk Arnavutluk-Yunanistan, Dobruca Romanya-Bulgaristan ve Banat Romanya-Yugoslavya arasnda temel toprak ve
buna bal aznlk sorunlar ile ortaya kmt (Akin-Frat, 1993: 99). ki sava aras dnemde Romanya bata olmak zere btn
Balkan devletlerinin birbirlerinden karlkl olarak aznlklara dayal toprak talepleri olmakta ve bu talepler, etnik atmalara
sebebiyet vermekte (Yerasimos, 1995: 97) iken Trk Devleti, Avrupann gl btn devletleri; Sovyetler Birlii, ngiltere (Irak
mandas ve Kbrs ), Fransa (Suriye mandas ), talya (12 Ada ve Meis Adas) ile ortak snrlara sahip olmutu. Dolaysyla
Trkiyenin stratejik nemi artm Trkiye, Batl ve Balkan devletleriyle Lozanda zme kavuturulamayan meselelerin zme
kavuturulmas yolunda bar bir politika takip etmiti (Gnlbol-Sar, 1990: 54), (Grel, 1983: 522), (Armaolu, 1989: 187).Yeni
Trk Devleti, Misak- Mill ile tespit edilen topraklara tam manasyla sahip olmad halde, Birinci Dnya Savandan yenik
kan ya da savan neticelerinden tatmin olmayan devletler gibi revizyonist blokta yer almam, (Armaolu, 1989: 165), (Grel,
1983: 522), (Ortayl, 1995: 5), (Grkan, 1993: 262) Balkanlarda komularyla yapt ikili antlamalarla aznlk meselesini nemli
lde zmlemiti. Trkiye, Balkan Antant ncesinde Balkan devletleri ile ikili dostluk antlamalar yapm; Arnavutluk ile 15
Aralk 1923de imzalan Dostluk Antlamas; Bulgaristanla 18 Ekim 1925de imzalanan Dostluk Antlamas ve Yugoslavya ile
28 Ekim 1925de Ankarada imzalanan Bar ve Dostluk Antlamas, Trkiyenin Balkan devletleri ile mnasebetlerinin
dzelmesini salamt. Dier yandan Locarno Antlamalar, Kellog Pakt ve Litvanov Protokol gibi bar teebbslerle Kk
Antant gibi statkocu ittifaklarn ortaya kmas da Balkanlardaki ibirliinde tevik edici etkenler olmu, 1930 tarihli Trk-Yunan
ibirlii, Balkan Antant Anlamasnda esas unsuru oluturmutu. Trkiye, Milletler Cemiyetine katld zaman Balkan devletleri
arasnda byk bir yaknlama ve ibirlii balamt (Armaolu, 1984: 337), (Frat, 2004: 350). lk Balkan Konferans, 5 Ekim
1930da Atinada Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Trkiye temsilcilerinin katlmlaryla toplanmt (Akin, 1991:
141). Konferansta; Balkan devletleri arasnda her yl dileri bakanlar seviyesinde toplant yaplmas, savan yasaklanmas,
uyumazlklarn bar yoldan zlmesi ve bir saldr durumunda karlkl olarak yardmlama konusunda pakt hazrlamak, Balkan
uluslar arasnda ekonomik, sosyal, kltrel ve siyas alanda yaknlama salamak, Balkan birliinin kurulmas amacn tayan
srekli bir rgt oluturmak gibi nemli kararlar alnmt (Dilan, 1998: 24-25), (ksz, 1996:114). kinci Balkan Konferans, 20-26
Ekim 1931de stanbulda toplanm, bu toplantda statkocu ve revisyonist devletlerin bir araya getirilmesine allm, Trkiye-
Yunanistan her alanda ortak hareket etmiler, revizyonist politika izleyen Bulgaristan ile talyann etkisi altndaki Arnavutluk
muhtemel bir paktan uzak durmaya zen gstermi, Yugoslavya ve Romanya ise Balkan birliini iddetle savunmulard. n
Balkan Konferans 23-26 Ekim 1932de Bkrete yaplm, Bulgaristan kendi talebi istikametinde bir netice alamayaca iin
Konferanstan ekilmi, dier devletler aralarnda gmrk birlii kurulmasna karar vermilerdi (Frat, 2004: 351). Yukarda da
belirtildii gibi Balkan lkeleri arasnda anlamay tevik ve kolaylatrmak amac ile 1932 ylnda yaplan Balkan konferanslarnn
ncsnde Balkan Pakt tasars ortaya km, ibirlii faaliyetleri siyas mnasebetler alanna bununla geirilmiti (Armaolu,
1984: 338). Drdnc Balkan Konferans 5-11 Kasm 1933te Selanikte toplanm, devletler Bulgaristan olmakszn yola devam
etme karar almlar, Bulgaristana da ak kap brakmlard. Ancak, Bulgaristan revizyonist bir d politikaya ynelmi bu durum,
Balkan ibirlii almalarndan kendisinin ekilmesine sebep olmutu. Arnavutluk ise talyann etkisiyle almalardan
uzaklamt[1]. 1933te Kk Antantn devaml bir stat ve tekilt kurmas ve Almanyada Nazi Partisinin iktidara gemesi,
Balkanllar da harekete gemeye sevk etmi, Trkiye ve Yunanistan 14 Eyll 1933te bir Samimi Anlama Pakt imzalamlard.
On yl iin imzalanm olan bu pakt ile iki devlet, snrlarn karlkl olarak garanti etmi oluyorlard (Dstur, 3. T: C 15: 195),
(Armaolu, 1984: 337), (ksz, 1996: 109-111). Trk-Yunan Pakt, Romanyay da harekete geirmi, Bulgaristann revizyonist
istekleri ve kendi deniz ticaretinin boazlarda, serbest geii kontrol eden Trkiyeye bal bulunmas, onun 17 Ekim 1933te
Trkiye ile Dostluk, Saldrmazlk, Hakem ve Uzlama Antlamas imzalanmasnda etkili olmutu. Trkiye ile Yugoslavya arasnda
da 27 Kasm 1933te Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas imzalanm, imzalanan bu antlamada Yugoslavyann Bulgaristandan
duyduu endie ve talyann Arnavutlukta kurduu kontroln kendisi asndan yaratt tehlike etkili olmutu. Bahsi geen bu
anlamalarn her nn de benzer ama tamas, yaplacak olann, drt devletin tek bir antlama ile birbirlerine balanmalar
gerektii eklinde ortaya kmakta idi. te bu drt devletin tek bir antlama ile birbirlerine balanmalar 9 ubat 1934 tarihinde
Balkan Antantnn imzas ile gerekletirilmi olacakt. Balkan Paktnn hazrlk safhalarnda talya, ngiltere, Fransa ve Rusya ile
temaslarda da bulunulmakta idi. Balkan Paktnn oluum safhasnda zaman zaman Trkiye ile Yunanistan arasnda gr ayrlklar
ortaya km, zellikle Yunanistandaki i muhalefet yznden paktn gereklemesi ve etkinlii bir hayli tehlike iine girmiti. lk
gr ayrl Macaristann bu pakta dhil edilip edilmemesi ile ilgili olmu Trkiyenin Macaristann bir Balkan lkesi olduunu
ifade etmesine ramen Yunanistan, Macaristann Balkan savalar ve Balkan meseleleri dnda kaldn, dolaysyla Macaristann
alnmasnn paktn gereklemesini zorlatracan, dier Orta Avrupa devletlerinin de bundan memnun olmayacaklarn ileri
srmt (1974: 317-320), (ksz, 1996:109-111).
Trkiye, Balkanlardaki durumun kuvvetlendirilmesi ve zellikle Trakyann gvenlii iin Yunanlarla Bulgarlar birbirlerine
yaklatrmakta byk gayret sarf etmiti. Balkan Paktnn hazrlk safhasndaki grmelerin tamamlanmas ve Trkiye-Yunanistan
dileri bakanlar arasnda salanan gr birliinden sonra ad geen bu paktn ilk projesini Yunan Dileri Bakan Maksimos
hazrlam ve Trk Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn onayndan getikten sonra dier devletlere de gsterilmiti. Bu proje, paktn
ald son ekilden farkl olmakla birlikte bir drtl tarafszlk antlamasndan da ileri idi. Paktn parafe ve imza edilme safhalar ise
srasyla Belgrat ve Atinada olmu, bir taraftan Venizelosun ihtiraz kayt koydurmak istemesi, dier taraftan Sovyetler Birliinin
son anda itirazlar sebebi ile her iki safhada olduka hareketli ve gergin gemiti (Afetinan, 1934: 128), (Barlas, 1999: 365).
Yugoslavya, Romanya, Trkiye arasnda yaplan grmelerin ilk neticesi 28 Kasm 1933de Belgratta imzalanan protokol olmutu
(Gnlbol-Sar, 1982: 108). Trkiye, talya ile olan ilikilerini de dnmek zorunda olmas mnasebetiyle kendi siyaseti hakknda
talyan yetkililerine bilgiler vermi, talyan hkmet yetkilileri, Trk-Sovyet-Alman-talyan ibirliinden bahsetmilerdi. Trkiye,
bunun bir teklif olmadn bir taktik olduunu dnerek bu konuda her hangi bir cevap vermemiti. Hemen arkasndan Trkiye-
Yunanistan-talya l anlamas teklif edilmi, Trk Dileri Bakan Tevfik Rt Aras da byle bir anlama iin zamann bir hayli
gemi olduunu belirterek, Balkan Paktnda olduka ileri bir safhaya gelindiini ifade etmiti. (1974: 324-325). Trkiyenin bu
tutumu karsnda talya, Sovyetler Birliinin mdahalesini temin etmeye alm, Trkiyenin kurulmasnda ve baarl olmasnda
nc rol oynad Balkan Antant[2] (Dstur, 3. T: C 15: 185-186). Atinada 9 ubat 1934te Yunanistan, Yugoslavya, Trkiye ve
Romanya dileri bakanlar tarafndan imzalanmt. Balkan Antant, taraflarn Balkanlardaki snrlarn blgedeki revizyonist
devletlere kar korumak iin alnm bir tedbir olduu gibi, Balkanlarda barn kuvvetlendirilmesi iin de yardm ngrlmt.
Antant, snrlarn karlkl olarak garanti ve taraflarn birbirlerine danmadan herhangi bir Balkan devletiyle beraber siyas
harekette bulunmamay veya siyas antlama yapmamay arta balamt (Gnlbol-Sar, 1982: 108). Pakt, Avrupann merkezinde
ve gney dousunda nemli ve ciddi bir anlama olarak grlm, Balkan devletlerinin barn kuvvetli savunucular olduklar ve
Trk Dileri Bakannn Projesinin bunu aka ortaya koyduu, bu projenin grbz bir ocuk / anfan figre gibi kuvvetli
olduu dile getirilmi (BCA, 490. 01. 24. 120. 2), anlamalarn silahszlanma konferansnn amac erevesinde olmas dikkati eken
bir durum olarak nitelendirilmitir (BCA, 490. 01. 24. 120. 2). Ancak, bu siyasal anlama dengelerin ve tercihlerin kolay
deiebildii blgede drt Balkan devleti arasnda ama edinilen sk siyasal ibirliini gerekletirememi ve balangcndan itibaren
baz zayflk unsurlarna sahip olmutu. Antant ile birlikte gizli bir protokol da imzalanmt. Buna gre taraflardan biri Balkanl
olmayan bir devlet tarafndan saldrya urar ve bir Balkan devleti de saldrgana yardm ederse, dier taraflar bu Balkanl saldrgana
kar birlikte savaa gireceklerdi. Fakat bu protokol zerine Trkiye, bir Rus-Romen savanda Romanyaya yardm etmeyeceini,
Sovyet Rusyaya bildirmi ve Yunanistan da bu protokoln kendisini talya ile atmaya gtrmeyecei hususunda rezerv koymutu.
Balkan Antant, Batllar ve Kk Antantn kurucusu ekoslovakya tarafndan bir honutlukla karlanmamakla beraber, 1936dan
itibaren Avrupada buhranlarn iddetlenmesi ve Berlin-Roma Mihverinin ar basmaya balamas, Balkan Antantn zayflamaya
gtrmt (Armaolu, 1984: 339-340). Trkiye, talyann yaylma politikasn oluturduu tehlikeye kar bir tedbir olarak
grd, Balkan Antantn yaatmak iin byk aba sarf etmiti. Ancak, talyann Antant, bozmak amacyla uygulad siyas
manevralar ve Almanyann Balkanlardaki ekonomik etkisi, Balkan devletlerini bu iki devlete yaklatrmt. Ocak 1937de
Bulgaristann Yugoslavya ile Dostluk Antlamas imzalamas ve 1938de Balkan Antant ile Bulgaristan arasnda imzalanan
antlamayla Trakya snrnn askersizletirilmesi, Balkan Antantnn iinde ciddi sorunlar yaratmt. Balkan Antant ierisinde
dayanma azaldka, Trk-Yunan dayanmas da artmaya balamt. Antant, 28 Ekim 1940da Yunanistann talyan igaline
uramas ile fiilen ortadan kalkm (Dilan, 2010: 311), (Yaln, 2010: 311), 1941 ylnda Trkiye hari, btn Balkan devletlerinin
ikinci Dnya Savann ierisine ekilmesiyle son bulmutu.
BEKLENTNN PAKTTAN KISMEN KARILANMASI
Balkan Paktnn ortaya kmasnda Yugoslavya ve Romanya arasndaki anlama (Kk Antant); talyann Akdenizde oluturduu
tehlike; Yugoslavya, Arnavutluk ve Bulgaristan ile olan problemleri, Yunanistan Balkanlarda ibirliine taraf bir politika izlemeye
zorlam ve Trkiye ile Yunanistan arasnda Lozan Antlamasnda halledilemeyen meselelerin sistemli bir ekilde zmlenmesi ile
oluturulan Trk-Yunan dostluu nemli bir yer tutmutu. Bulgaristan, Birinci Dnya Sava sonras aznlk meselesi ve toprak
talepleri dolaysyla komular ile anlamazlk iine dm, anlamay kolaylatrmak ve tevik amac ile yaplan Balkan
konferanslar srasnda her hangi bir Balkan birlii iersinde olmayacan gstermiti. Bu dnemde Yugoslavya da aznlk
siyasetinde kat bir tavr ierisine girmi, Makedonyal aznlklar Srplatrmak gibi bir faaliyet iinde bulunmaya balamt. Ancak
Yugoslavya, Balkan ibirlii konusunda Bulgaristana kyasla daha lml bir tavr iinde olmutu. Balangta Trkiye,
Bulgaristann da katlaca bir Trk-Yunan Antlamas tasarlam, Bulgaristann ikili antlamay kabul etmemesi zerine
Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ve Trkiye arasnda beli bir antlama dnlmt. Trkiye, Bulgaristann pakta
girmesini; komular ile anlamazlklarn zmlenmesi iin uygun bir ortam olacandan, ar eilimlerinin pakt ierisinde
kstlanabilecei ve son olarak da talyan mdahalesinin etkisini azaltabilecei dncesi ile istemiti (Barlas, 1999: 365).
Revizyonist talya, Arnavutluk zerinde himaye rejimi kurarak Balkanlarla yakndan ilgilenmeye, Bulgaristan kendisi iin bir
mttefik olarak grmeye balamt. talya ayn zamanda Balkan meseleleri ile kendi karlar asndan ilgilenen Fransaya kar bir
denge de oluturmak arzusunda idi. Dolaysyla talya Balkanlarda bir ibirlii istemediinden, Balkan Antlamasnn
gereklemesini de nlemeye almt. Zira Balkanlar genellikle byk devletlerin zellikle talyann mdahalesine kapanm
olacakt. Balkan lkeleri sonuna kadar Bulgaristan saf d brakmak gibi bir teebbs ierisinde olmam ancak, Bulgaristan bu
durumdan endie duyarak Yugoslavya ve Romanya ile anlaabilmenin yollarn aramaya balamt. Bulgaristan, Romanyadan
mspet bir cevap alamam, Yugoslavyaya gtrlen teklif neticesiz kalmt (Afetinan, 1934: 125-128), (Barlas, 1999: 363-364),
(1974: 309-314). Trkiye, 1934-1936 yllar arasnda sadece Balkan lkeleri ile ibirlii yaparak Balkanlardaki statkonun
korunamayacan anlam, Avrupal devletlerle de ibirlii abalarna girerek blgesel paktlarn oluumu iin faaliyetlerde
bulunmutu. Trkiye asndan Bulgaristann pakta katlmamas elverili bir durum deildi. Trk diplomasisi Bulgaristann pakta
katlmas iin ok aba sarf etmi ancak Bulgarlar, Makedonya (Yugoslavyaya ynelik) ya da Bat Trakyadaki (Yunanistana
ynelik) toprak iddialarndan vazgemeye yanamamt. Bylece pakt hl, Trkiyeyi byk olaslkla Mussolininin
destekleyecei bir Bulgar saldrsna maruz brakm olmakta idi. Bu pakt, Trkiyenin gznde Balkan lkelerinin siyas ibirlii
sonucunda Balkanlar zerine ynelebilecek her hangi bir d kaynakl saldrya, zellikle de bir talyan saldrsna kar nemli bir
gvenlik tedbiri olarak tasarlanmt (Koak, 1991: 106). talyada faist bir dikta rejimi kurmu olan Mussolinin 1934 yl banda
yapt bir aklama ile Asya ve Afrikada genileme siyasetini belli etmi olmas, tehlikenin bykln ortaya koymakta idi
(Soysal, 1999: 293), (ksz, 1996: 120). talyanlarn srekli olarak Akdeniz iin yineledikleri Mare Nostrum (Bizim Deniz) vb.
aklama ve giriimleri Trkiyeyi fazlasyla kayglandran dier gelimelerden olmutu (Deringil, 2003: 5), (Yaln, 2010: 311).
Balkan Pakt, Trkiyenin kendisi ve Balkanlar iin arzulad beklentinin altnda kalmakla birlikte Bulgaristann yaylmac
emellerine set ekerek, onun Ege Denizine inme arzusunu da engellemiti. lke ynetiminde en st, yegane g TBMMdir.
TBMMnde kararlar alnrken dnya siyaseti, devletler arasndaki ilikiler btn yn ile tahlil ve takip edilip tartlmaktadr. Bu
balamda teklif ve alnan muhtelif szlerle, Meclisin yeleri tarafndan Balkan Paktnn tbi tutulduu mtala ve deerlendirmeleri
ortaya koymakta idi.
Hariciye Vekili Dr. Tevfik Rt (zmir) Bey, Balkan Misakn takip edilen bar, gvenlik ve komularla iyi geinmenin bir tecellisi
olarak grm; mahiyeti itibar ile ve onu yapanlarn zihniyetine hkim olan maksat itibar ile de hi bir devletin aleyhine
mteveccih olmasna imkn yoktu ve mevcut ve meri olan karlkl taahhtlerimizin hududu dhilinde yaplabilirdi ve byle
olmutur. drt hariciye nazrnn itimalarnda hkim olan esasl zihniyet ve gaye, birbirimizle pazarlktan ziyade birbirimize
daha ok sokularak ve her birimizin, daha iin banda malmumuz olan taahhtlerinin icabna ve memleketlerinin temaylt ve
istidadna gre bu sulh eserini mmkn ve msmir klmak iin yekdierimize kolaylk gstermekte rekabet edilmitir. arz olunan
muahedeler silsilesi Trkiyenin Balkanlarda ve Merkez Avrupada sulh ve drstlk siyasetinin canl ifadeleridir (TBMM Z C D:
IV, C:20, : 3: 6. III. 1934: 14-15) diyerek, misakn, Balkan tarihinde ansl bir gelime ve Balkan milletleri arasnda kardelik
devrinin almasnn bir vesikas olduunu,
Nazm Poroy (Tokat) Bey; hukuk mntesibleri herhangi bir mesele hakknda tedvin edilmi olan bir kanunun tekml safhalarn
gsteren tadilleri merdiven basamaklarna benzetirler. Bunlarn her birinde bir derece daha ykselme, bir derece daha yksekten
gzel ve geni grme vardr. Dost bir devletle uzun ve samim mnasebetleri tespit eden muahedeleri de bu yolda telakki edebiliriz
(TBMM ZC, D:V, C:26, :3, 1.VI.1938: 6-7) diyerek, ok ksa bir zaman iinde haric siyasete verilen istikametle Trklk adna her
tarafta byklk ve iftiharn derecesinin arttn, Ali Muzaffer Kker (Konya) Bey; Bugnk manzara btn, btn bakadr.
Altm milyonluk bir insan ktlesi mterek menfaatlarn temin etmek hususunda mttefik kalmlar ve menfaatlar her hangi bir
tehlikeye maruz kalrsa onu birlikte mdafaaya sz vermilerdir (TBMM ZC, D:V, C:26, :3, 1.VI.1938: 6-7) diyerek, bu durumun
mutlu olunmas gereken bir manzara tekil ettiini, Mehmet Somer (Ktahya); Mttefik ordular, icab halde Karadenizden
Adriyatik Denizine kadar sarslmaz bir cephe tutacaklardr (TBMM ZC, D:V, C:26, :3, 1.VI.1938: 8-9) diyerek, Balkan Antant ile
altm milyonluk bir ktlenin ortak ama ve hedef iin birlemi olduunu, Fazl Ahmet Ayka (Elz); Bu dsturu artk btn
Balkanlar btn Balkanllarndr ekline koyan tekml dostlarmzn da bahsettii ideallere ayn sadakatla merbut oluundan ileri
geldi (TBMM ZC, D:V, C:26, :3, 1.VI.1938: 10) diyerek, Trkn eref ve iarnn, verdii sz tutmak ve koyulan imzay bir
namus damgas addetmek olduunu beyan etmiti.
SONU
Tuna-Sava ve Kupa rmaklarndan balayp douda Karadeniz ve Ege, batda Adriyatik, gneyde Akdeniz ile evrilen 550 yl
boyunca Osmanl Devletinin hkim olduu Balkanlar, zaman ierisinde ve ksm olarak ngiltere, Rusya, Fransa, talya ve
Almanyann karlarnn akt, Birinci Dnya Savann kt ve kinci Dnya Savanda nemli rollerin stlenildii kritik ve
stratejik bir saha olmutur. Osmanl mparatorluunun daralmas ve Birinci Dnya Sava neticesi Balkanlarn yeniden
yaplanmas temelinde tarih, jeopolitik, mill menfaat ve insan faktr gibi balca unsurlar Balkanlar Trkiye asndan nemli
klmtr. Balkanlarda ayrt edici ve blc zelliin tabii neticesi olarak etnik oluumun tarih bilincine sahip olunmu, XX. yzyln
balarnda siyas bir otorite boluunun varl tarih kkene dayal her hangi bir hadisenin yaylmas ve genilemesini mmkn
klabilir hale getirmitir. Balkanlar, Mslman ve Hristiyan dnyalarnn birletii bir yer olup, Trakya ile birlikte Balkan
Yarmadasnn tamam Trkiye asndan kritik ve bir ileri savunma blgesi olarak grlmtr. Balkanlarda mevcut olan aznlk ve
buna bal olarak ortaya kan ve gelien toprak sorunu ilikilerde belirleyici olmu burada, revizyonistler ve anti revizyonistler
eklinde bir bloklamann ortaya kmasnda etkili olmutur. Osmanl, Rus ve Avusturya-Macaristan imparatorluklarnn
Balkanlardaki rolleri aralarnda talyann da bulunduu ngiltere ve Fransa tarafndan stlenilmiti. Bu lkelerin her birinin farkl
arzusu sz konusu olmutur. 1930-1938 yllar aras dnemde Trkiye genel bara olduu kadar, blgesel bara da byk nem
vermi, blgesel barta Trkiye iin en ncelikli blge Balkanlar olmutur. Trkiye, Lozan Antlamasnda belirlenen statkonun
korunmasn esas alm bunu, Balkanlarda izledii politikann temeli yapm, Balkan devletleri ile yapt iki yanl antlamalarla
ilikilerini dzeltmi, dier Balkan lkeleri Balkan savalarndan arta kalm uyumazlklarn halletmek iin uramlar
Balkanlarda ibirlii yaplmas iin gerekli ortam hazrlanmtr. 1930da Yunanistan ile sorunlarn zm olan Trkiyenin iyi
ilikiler iinde olmad Balkan lkesi kalmam o, 1929-1933 yllar arasnda Balkan konferanslarnn toplanmasnda ve 9 ubat
1934te Balkan Paktnn imzalanmasnda etkin bir rol alm ve oynamt. Trkiye 1930lu yllarn balarndan itibaren ortak
gvenlik rgtleri ile birlikte temas kurmaya balam, Milletler Cemiyetine dhil olmu, Balkanlar byk devletlerin nfuzuna
kapama ve bir denge olma amacn hayata geirme abas ierisinde olmutur. Balkan Paktnn oluumundaki beklentiler
Trkiyenin Balkan politikasnn zeti olup, Balkan Pakt, Trkiyenin kendisi ve Balkanlar iin arzulad beklentinin altnda
kalm, ancak Bulgaristann yaylmac emellerine set ekerek, onun Ege Denizine inme arzusunu engellemitir. Siyasal dengelerin
ve tercihlerin kolay deiebildii blgede kurulan bu pakt, 1937den itibaren gevemee balam ve 1941 ylnda Trkiye hari
btn Balkan devletlerinin kinci Dnya Savann ierisine ekilmesiyle son bulmutur. Trkiye, ortaya koyduu d politika ile
Balkanlarda toprak sorunu olmayan tek lke durumuna gelmi, Balkan savalar sonunda ekil alan bugnk Trakya snr, tartlan
bir husus olmamtr. Trkiye tarafndan arzu edilen; bu snrn batsnda bulunan Trk ve Mslmanlarn asgar temel hak ve
hrriyetlerine sahip olmas olmutur.
Kaynaka
AFETNAN, A. (1968), Balkan Antant (1934), Belleten, Cilt XXXII.
AKN, A. (1991), Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasi, Cilt II, TTK Yay., Ankara.
AKN, S. -M. FIRAT, ki Sava Aras Dnemde Balkanlar (1919-1939), Balkanlar, OBV Yaynlar, stanbul, 1993, ss. 97-125.
ARMAOLU, F. (1984), 20.Yzyl Siyas Tarihi 1914-1980, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara.
(1989), Atatrkn D Politika lkeleri, Atatrkn lmnn 50. Yl Sempozyumu (31 Ekim -1 Kasm
1988), Ankara, ss.163-187.
BARLAS, D. (1999), Trkiyenin 1930lardaki Balkan Politikas, ada Trk Diplomasisi 200 Yllk Sre, Sempozyum Bildirileri,
Ankara.
BCA, 490. 01. 24. 120. 2. (s. 1).
BCA, 490. 01. 24. 120. 2. (s. 2).
BIYIKLIOLU, T. (1987), Trakyada Milli Mcadele, Cilt 1-2, TTK Yaynlar, Ankara.
Cumhuriyetin lk On Yl ve Balkan Pakt (1923-1934), (1974), Dileri Bakanl Yayn, Ankara.
ETNER, Y. (1994), u Bizim Rumeli, Milliyet Yaynlar, stanbul.
DERNGL, S. (2003), Denge Oyunu, stanbul.
DLAN, H. B. (1998), Atatrk Dnemi Trkiyenin D Politikas 1923-1939, stanbul. Dstur, 3. Tertip, Cilt 15.
FIRAT, M. (2004), Trk D Politikas 1919-1980, (Ed. Baskn ORAN) Cilt I, stanbul.
GNLBOL, M.-C. SAR (1982), Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), (Kollektif Eser), Cilt I, ASBF Yayn, 5. Bas. Ankara.
(1990), Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara.
GNEY, E. (2003), Trkiyenin Komular, Diyarbakr.
GREL . S. (1983), Trk D Politikas (1919-1945), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 2, letiim Yaynlar, stanbul,
ss. 520-536.
GRKAN, . (1993), Jeopolitik ve Stratejik Ynleri le Balkanlar ve Trkiye-Gemiin Inda Gelecee Bak, Balkanlar, OBV
Yaynlar, stanbul.
KARPAT H. K. (1988), Trkler (Osmanllar) (XIX. Asr), Kltr ve Turizm Bakanl, slm Ansiklopedisi, Mill Eitim Basmevi,
12/2 Cilt, stanbul, ss. 342-381.