Bazat matematikoredhelopjiketpuns skompjuterve 63

4. T paraqitet se cili funksion (F) fitohet me an t qarkut logjik t

paraqitur nfig. e mposhtme.
Zgjidhje:
1. AB
2. (AB)+C
3. F=(AB)+C+A
MENYRAT E PARAQITJES SE KARAKTEREVE
2.6. Kodet dhe kodimi
Simbolet t cilat i prdorim n jetn e prditshme (shkronjat, numrat,
shenjat e piksimit, shenjat matematikore dhe t gjitha shenjat e tjera), te
kompjuteri paraqiten me rendet e njsheve dhe t zerove. Renditja e njsheve
dhe e zerove me an t t cilave paraqiten kto simbole quhet kod.
Pr kodim prdoren kryesisht bajtet 6-bitsh dhe 8-bitsh. Me kodet 6-
bitshe mund t paraqesim 26=64 shenja t ndryshme, kurse me kodet 8-bitshe
paraqesim 2S=256 shenja (ose kode t ndryshme).
2.6.1. Kodi BCD
Kompjutert e par kan prpunuar t dhnat t shkruara n sistemin
numerik binar. M von jan shfrytzuar tetradat (grupet prej 4 bitve) pr
prezantimin e numrave t sistemit numerik dekad. N kt mnyr sht ndrtuar
kodi binar-decimal (BCD), me t cilin sht fituar lehtsim n pun dhe n kon-
trollin e prpunimit t t dhnave, por m pak sht shfrytzuar memoria krye-
sore e kompjuterit. Kodi binar-decimal prbhet nga tetradat, kurse secila tetrad
ka nga 4 vende binare me vlerat e vendit 8 (8=23), 4 (4=22), 2 (2=2') dhe 1
(1=2). Me nj tetrad paraqesim cilndo shenj nga 0 deri n 9, kurse secila tet-
rad vlen pr vlern e caktuar t vendit, p.sh. njshe, dhjetshe, qindshe etj.
Funksioni i mbledhjes te kodet binare-decimale m s miri do t kupto-
het nprmes nj shembulli, n t cilin do t'i mbledhim dy numra t shprehura n
sistemin dekad, binar dhe si kod binar-decimal.
64 Bazat einformatiks
numri dekad kodi binar kodi binar-decimal
36 100100(2) 0011 0110
+ 132 10000100,9' 0001 0011 0010
168 10101000(2) 00010110 1000
Gjat mbledhjes n disa tetrada kemi fituar vetm numra me vler t
madhsive t numrave dekad deri n vlern 9. Mirpo gjat mbledhjes s tet-
radave mund t paraqiten edhe numra t cilt kan vlern m t madhe se 9
(vlera prej 10 deri n 15 t sistemit numerik dekad). Pr kt arsye duhet q t
bjm prshtatjen (rregullimin) e vlers s tetrads me sistemin numerik dekad.
Kt e arrijm nse tetrads i shtojm numrin binar 6 (sepse elementi m i madh
i sistemit heksadecimal sht 15, q paraqet vlern m t madhe t tetrads,
kurse ai i sistemit numerik dekad 9, prandaj 15-9=6). Tetrada me numrin binar t
barabart me 6 (0110) quhet edhe pseudotetrad dhe paraqet numrin e pash-
frytzuar t kombinacioneve t tetradave me rastin e paraqitjes s ndryshoreve t
sistemit numerik dekad.
N vazhdim do t paraqesim nj shembull t mbledhjes duke shfrytzuar
pseudotetradat:
numri dekad kodi binar-decimal
75 0111 0101
+ _96 + 1001 0110
171 10000 1011
+ 0110
10001
+ 0110
1011 1
pas bashkimit t pjess s fituar 1011! me pjesn tjetr 0001 e cila zbret posht
fitohet:
0001 011 10001 = 171(10)
2.6.2. Kodi ECMA
Kodi binar-decimal (BCD) i zgjeruar bazohet n bajte 6-bitshe dhe njri
nga kto kode 6-bitshe sht i njohur me emrin ECMA (shkurtes nga "Euro-
pean Computer Manufacturing Association"). Prve 6 bitve pr prezantim.
ktij kodi i sht shoqruar edhe nj bit pr kontroll.
N kt kod, bajti ndahet n dy pjes t njjta me nga tre bit n t cilat
mund t prezantohet elementi m i madh i sistemit oktal t numrave (111=7).
Biti kontrollues ktu nuk sht pjes prbrse e bajtit.
Bazai. matsmaiikoredhelogiikel ouns skompjuterve
65
Kodi binar decimal n bajtin 6-bitsh duket kshtu:
C B A 23 22 2' 2
kontr. pjesa zonale pjesa mtmerike
Me an t bajtve 6-bitshe mund t prezantojm 26=64 shenja t ndry-
shme.
Kodet 6-bitshe jan paraqitur me ndrtimin e gjenerats s dyt t
kompjuterve, por rn tutje jan zhviliuar n bajte 8-bitshe.
2.7. Kodet 8-bitshe
Paraqitja e simboleve t ciit prdoren n jetn e prditshme (shkro-
njave, numrave, etj.) m s shpeshti bhet me an t kodeve 8-bitshe. Kodet m
t njohur 8-bitsh jan ENCDIC dhe ASCII. N koh t fundit prdoret mjaft
edhe kodi 16-bitsh UNICOD.
2.7.1. Kodi EBCDIC
Kodi EBCDIC (Extended Binnary Coded Decimal Interchange Code)
paraqet kod t zgjeruar binar-decimal. Ky kod shfrytzon 8 bit pr kodim t nj
simboli. N kt kod mund t paraqesim 2X=256 shenja t ndryshme.
Bajti te kodi EBCDIC sht i ndar n dy pjes t njjta si n figurn e
mposhtme:
0 1 2 3 4 5 6 7
23 22 21 2 23 22 2' 2
biti koutr. pjesa z.onale pjesa numerike
Pr paraqitje t simboleve numerike dhe t simboleve t tjera prdoret
pjesa numerike n kornbinim me pjesn zonaie.
Kodimi i shkronjave t mdha prej A deri n I bhet ashtu q n pjesn
zonaie shnohet 1100, kurse n pjesn numerike pr shkronjn A -> 0001, pr
B -> 0010, pr C -> 001 1dhe kshtu me radh deri te shkronja I -> 1001.
Kodimi i shkronjave t mdha prej J deri n R bhet me pjesn zonale 1101 dhe
me vlerat n pjesn numerike prej 0001 deri n 1001, kurse kodimi i shkronjave
t mdha prej S deri n Z bhet me pjesn zonale 1110 dhe me vlerat n pjesn
numerike prej 0010 deri n 1001.
Pr shkronjat e vogla prej a deri n i, kodimi bhet ashtu q n pjesn
zonale shnohet 1000, kurse n pjesn numerike pr shkronjn a -> 0001, pr b
-> 0010, pr c 0011 dhe kshtu me radh deri te shkronja /"-> 1001.
66
Bazat einformatiks
Kodimi i ktyre simboleve dhe i simboleve t tjera q prdoren n jetn
e prditshme sht paraqitur n tabeln e mposhtme:
2.7.2. Kodi ASCII
Kodi ASCII (angl. Americun Standard Code f o r Information Inter-
change) paraqet poashtu kod t zgjeruar binar-decimal. Ky kod n fillim ishte 7-
bitsh e tashti shfrytzon 8 bit pr kodim t nj simboli, pra edhe n kt kod
mund t paraqesim 28=256 shenja t ndryshme.
Bajti te kodi ASCII sht i ndar n dy pjes t njjta si ne fig. e
mposhtme:
0 1 2 3 4 52 6, 7o
23 22 21 2 23 2 2 2
b i n k o n t , pjesa zonale p j e s a mmerike
Pr paraqitje t simboleve numerike dhe t simboleve t tjera prdoret
pjesa numerike n kombinim me pjesn zonale.
Bazat mateinatikorecihelooiiketpuns skompiutereve
61
Kodimi i shkronjave t mdha prej A deri n O bhet ashtu q n pjesn
zonale shnohet 0100, kurse n pjesn numerike pr shkionjn A 0001, pi B
-> 0010, pr C -> 0011 dhe kshtu me radh deri te shkronja O -> 1111.
Kodimi i shkronjave t mdha prej P deri n Z bhet me pjesn zonale 0101 dhe
me vlerat n pjesn numerike prej 0000 deri n 1010.
Pr shkronjat e vogla prej a deri n o, kodimi bhet ashtu q n pjesn
zonale shnohet 0110, kurse n pjesn numerike pr shkronjn a -> 0001, pr b
0010, prc -> 0011 dhe kshtu me radh deri te shkronja i - 1111.
Kodimi n kodin ASCII i ktyre simboleve dhe i disa simboleve t tjera
q prdoren n jetn e prditshme sht paraqitur n tabeln e mposhtme:
Pjesa 1
Pjesa zonale
merik 0010 0011 0100 0101 0110 01 1 1000 1001 1010 1011 1110
0000 0 @ p
P
E l
- -
0001
i
1 A Q
a
q
ii S 0
-
B
0010
"
2 B R b r e JE u
-
0011 # 3 C -S c s a 0 n 1
0100 $ 4 D T d t a 0 N
-
0101 % 5 E U e u a 0
-
0110 & 6 F v f V a 0
+
M
0111

7 G
g

u
i
+
-
1000 (
8 H X h X y
- -
1001 )
9 I Y
y
0 1
-
1010
*
J Z z u Vi +
-
1011 + K [
k {
i
/4 +
-
1100
< L \
1
1 i
i
+
-
1101 -
= M
]
m }
i
+
-
1110
> N
A
n ~
A P

+
-
1111 /
?
O
-
0 A /
-

Tab'ela 2.7.1. Tabela pr disa nga kodet ASCII^

Kodimi n baz t kodit ASCII momentalisht sht shum aktual te
kompjutert personal.
83 Bazat eintor.
Det\>rci pr ushtrime:
Detyra 1.
T shnohet numri -12,4 n kodin ASCII dhe n at EBCDIC.
Zgjidhie:
Nga tabela pr kodet ASCII lexojm:
OOldjlOl 00110001 001 l'pOlO 00io|l 100 OOlf'flOO
- 1 2 , 4
Nga tabela pr kodet EBCDIC lexojm:
01101101 11110001 11110010 01101011 11 110100
- 1 .2 , 4
Detyra 2.
T shnohet n kodin ASCII dhe n at EBCDIC fjala: Informatika
A ' r l E U 111
HARDVER! KOMPJUTERiK
3.1. Karakteristikat esistemit kompjuterik
t Sistemi kompjuterik prbhet nga kto elemente teknike dhe fizike:
Hardveri kompjuterik (hardware) q prfshin t gjitha pajisjet pr mble-
dhje, prpunim dhe ruajtje t informacioneve dhe komunikim me to;
Softveri kompjuterik (software), q prfshin programet dhe instruksionet
pr udhheqje me vet sistemin kompjuterik dhe kryerje t aplikacioneve t
ndryshme;
Bazat e t dhnave ose depot e informacioneve n mediumin kompjuterik
(n disk apo n shirit magnetik), t cilave kompjuteri mund tu qaset drejtpr-
drejt, ose n mediumin off-line (mikrofilmi ose letra e shtypur pr prdorim
manual);
Procedurat, ku prfshihen doracakt ose instruksionet pr prdorim t sis-
temit dhe t aplikacioneve t tij;
Personeli punues, (operatert kompjuterik, programert dhe anaiitikt e sis-
temit).
N vazhdim do t shqyrtohen karakteristikat kryesore teknike t hard-
verit t sistemit bashkkohor kompjuterik.
3.2. Zhviilimi i tekniks kompjuterike
Lidhja n mes t kompjuterve dhe informacioneve shpesh nnkuptohet,
sidomos nga ana e atyre personave, puna e t cilve sht ngusht e lidhur me t
arriturat n lmin e komunikimit. Informacioni, n aspekt m t gjer prfshin
t gjitha faktet, t komunikuara, t msuara apo t mbajtura n mend. Teoria e
informacionit sht shkenc adekuate e cila merret me studimin e prpunimit dhe
ruajtjes s shnimeve. Vet fjala informatik nnkupton shkencn e cila merret
me studimin e informacionit, por pr shkak t lidhjes shum t ngusht me
Ba/at e infonmtiks
70 .. ._------------------------------------------------------------=====
kompjutert, , gj.th e nkuptojne Se ajo parnqe. shkencn me ann e Sciles
komp,utS ^
prbra s, dhe shpenamet e larta t pranimi, t tyre n forme natyrore (joe
^ ^
qrie , informacioneve t bazuar nteknologji mikroelektrontke, apl.bm, ,
cils kursen kohn dhe punn.
3.3. Mnyrat ellogaritjes
Mnvrat e llogarities kan qen preokupim i njeriut q nga kohrat m t
X , eX
c ' l m " x o S t ^ e Lper at t ,^ '* e br analogj, me nclryshime, adekuate
" ^ ^ S - e n n numnmm e shifrave. Sis.em, m i pr-
a -rmip hn/ohet n dhiet shifra dhe sipas t gjitha gjasave
kyur dhe t 4 yu ^ tidenti Xhorxh Bull prpiioi dtsiplinen e algje-
jan ato po dhe jo . , Rnlit'i n t ciln marrdhnia
ttZ f S S S s s z s s s s z
Hardveri kornpjuterik
I I
3.4. Historiku i zhvillimit t hardverit kompjuterik
3.4.7. Pajisjet mekanike q i paraprin zbulimit t kompjuterit
Mekanizmi i par digjital - abakusi, sht zbuluar q n vitin 3000 para
epoks son, ose edhe m hert. Edhe n ditt e sotme prdoret me sukses n
shitoret tregtare t Kins, J aponis, Rusis etj. Ky sht nj mekamzm me
stera, per nga pamja i ngjashm me numratorin e zakonshm. Abakusi shrben
pr kryerjen e katr operacioneve elementare llogaritse: mbledhjes, zbritjes,
shumzimit dhe pjestimit. Prbhet nga 11 shtiza t melalta n t cilat jan t
vendosura nga shtat sfera. Npr kto shtiza metalike kalon nj shtyll e drurit e
cila i ndan pes sferat e poshtme nga dy sfera t siprme.
Fig. 24. Abakusi
Fig. 23. N kt grafik t
Shtizat metalike, n t vrtet jan vitit 1507 mund t shihet
njmbdhjet vende dhjetore. Pes sfera n norrinrimi: nhnbuvit
pjesn e poshtme t shtizs kan vlern 1, kurse dy sferat e eprme kan vlern
5. Sferat q mbesin n pozitn e poshtme nuk kan vler (zero). Numri i sferave
n Pozitn e eprme pra paraqet vlern e sakt. P.sh. n shtizn e dyt t ans s
poshtme n figurn i. sht shifra 8 (3-1 +1-5=8).
Pas ksaj, deri m 1630 nuk ka pasur ndonj zbulim t rndsishm N
kt vit shkenctari gjerman Vilhelm Shikard (Wilhelm Schickard) dha projektet
Pr makinn me ndihmn e s cils mundeshin t realizohen Ilogaritjet elemen-
tare matematikore, por nuk ka dshmi se kjo makin ather sht realizuar deri
m 1960.
72
iformatik
Fie 2>Mokina e pare pr llogaritje erealizuar m 1960 (majtasj sipas projekteve t Wilhelm
Schickurd-it (15921635) t pmuiara me 1330.
N vitin 1642 n Franc, Blez Paskali (Blaise Pascal 1623-1662) n
moshn 19 vjeare, pr ti ndihmuar baba.t, t c.Hn e kishte tregtar dhe i cUi
kishte kokarje n Uogaritje t siprfaqes s tekstilit pr sh.tje, zbuloi makmen
digjitale e cila kishte mundsi t kryente mbledhje dhe zbritje te numrave, te
ciln e pagzoi me emrin Paskalina. Bartja prej nje vendi dhjetor ne tjetnn ne
kt makin sht br n mnyr automatike, kurse shsfrat jane shenuar me
rrotullimin e 8 numruesve.
tfHurn
Fig. 26. Paskalina e njohur e Blez Paskalit
Fig. 27. Blez Paskali
N vitin 1672, Vilhelmfon Lajhnic n Gjermani, tridhjet vjet pas zbu-
limit t Paskalit, konstruktoi makinn digjitale e cila prve mbledhjes dhe
zbritjes kishte mundsi t kryente edhe operacionin e shumzimit dhe pjesetinnt,
si dhe t nxjerr rrnjn katrore t fardo numn.
N vitin 1804 pra 132 vjet m von, Zhakar (Jacquard) prdori l pari
kartelet e perforuara n teknologjm e tekstilit. N baz t vrimave t perforuara
n kartele, makina zgjedhte ngjyrat t cilat duhej prdorur ne vendet e caktuara
gjat prodhimit t plhurs. Nse kartelet lidheshin n shint t patundem. mak-
ina fitonte mundsm q t prodhoj ndonj ornament (vizatim) i cili persentet.
M 1835 arls Behixh (Charles Babbage), matematicient nga Kem-
brixhi, projektoi'makinn e re. e cila edhepse kur nuk u prfundua, merret se
Haraveri Kompmterik
sht paraardhse e kompjuterit bashkkohor. Ky projekt kishte pajisjet pr hyrje
dhe dalje n t cilat jan prdor kartelet e perforuara. Prpos ksaj, Bebixh
parashikoi edhe vendin pr vendosjen e shnimeve - kujtesn (memorien), si dhe
procesorin. Me makin dhe me kujtes udhheqnin kartelet n t cilat ishin t
vendosura instruksionet t koduara n mnyr numerike dhe t ruajtura ashtu q
t funksionojn n momentin kur i nevojiten pr pun procesorit. Pra kjo makin
i kishte t gjitha pjest e kompjuterve bashkkohor: kujtesn, njsin kontroi-
luese, njsin aritmetiko-logjike, njsin hyrse dhe at dalse. Kujtesa kishte
kapacitetin pr ruajtjen e 50000 shifrave. Njsia aritmetike kryente operacionin e
mbledhjes ose at t zbritjes n periodn prej 1sekonde, kurse pr shumzimin e
numrit 50-shifror me numrin tjetr 50-shifror duheshin prafrsisht 60 sekonda.
Fig. 28. arls Bebixh
(Charles Babbage, 1791-1871) Fig. 29. Makina analitike e Bebixhit
Hap t rndsishm n zhvillimin e kompjuterve ka br edhe
shkenctari Holerit (Hollerith) i cili konstruktoi
. makinn me kartele t perforuara (fig. 25) dhe
me impuise elektrike, me ann e s cils u b
regjistrimi i popullsis n Amerik, m 1891.
Deri ather regjistrimi i popullsis bhej me
an t disa kartuave n t cilat shnoheshin t
gjitha shnimet t cilat ishin karakteristik pr
personin e caktuar, por pr komunikimin e re-
J K zultateve t regjistrimit nevojitej nj pun
shumvjeare, kshtu q ai komunikohej edhe
dhjet vjet m von. N punn e regjistrimin
angazhoheshin shum njerz t cilt me vite t
tra bnin klasifikimin e popullsis sipas
inis dhe elementeve t tjera karakteristike.
Fig. 30. Makina Ilogaritse e
shkenctarit Herman HoHerith
(1860-1929)
moshs,
74 EiazaJ e informatiks
3.4.2. Kompjutert epar mekanik analogdhe digjital
N vitin 1915 spanjolli Leoncirdo Tores kombinoi teknikn e kompjuterit
elektromekanik me principet e programimit. Ai e prezantoi makinn e par t
aft q t bie vendime dhe at e ilustroi duke e prdor pr zgjidhjen e proble-
meve t thjeshta n shah. Gjashtmbdhjet vjet pas ksaj, n SHBA Vcinciver
Bush e projektoi kompjuterin analog t cilin e pagzoi me emrin analizatori dif-
erencial. Ky ishte kompjuteri i par me aftsi q t zhvilloj ekuacione. Dy vjet
m von n Angli Daglas Hartri u bashkua me Artur Porterin pr t krijuar nj
kompjuter analog. Hartri m von u b shkenctari i par i cili e prdori
kompjuterin gjat zgjidhjes s problemeve n teorin atomike.
Prafrsisht n koh t njjt (1936) n Gjermani Konrad Zuse i pari
ofroi disa ide themelore t llogaritjes automatike duke futur n prdorim edhe
sistemin e numrave binar dhe pikn e lvizshme dhjetore. Deri m 1941 ai pr-
fundoi kalkulatorin e tij barts Z2 dhe Z3, si dhe zhvilloi
gjuhn algoritmike PK. paraardhse t gjuhs pro-
gramuese PL/1 dhe ALGOL.
N vitin 1937 Klod Shanon dhe Xhorxh Shtibic,
duke punuar ndaras n SHBA, arritn t zbulojn qarqe
elektro ndrprerse t cilat punonin sipas ligjeve t
algjebrs s Bulit, gj q rezultoi n prparimin e
dukshm t zhvillimit t teknologjis s kompjuterve.
Shtat vjet m von sht prezantuar kompjuteri
HARVARD MARK I. Ky kompjuter i par digjital u
zhvillua bashkarisht nga Hauard Ajken, Kler Lejk,
Fransis Hamilton dhe Benxhamin Durfe, duke punuar n laboratorin kompjuterik
t Hanardit me prmbajte t IBM-it.
Fig. 31. Konracl Zuse
3.4.3. Kompjutert ebazuar ngypa elektronik
Zbulimi i llambave elektronike nga ana e
Fasadenit, De Forest.it dhe t tjerve n fillim t ktij
shekulli, filloi q t gjej zbatimin edhe tek kompjutert
n fillim t viteve t dyzeta. N vitin 1945, Xhon Fon
Njumen, i lindur n Hungari, e i cili vepronte dhe punonte
n SHBA, zhvilloi konceptin e programit t ruajtur, n
baz t t cilit urdhrat q duhej ti parashtrohen
kompjuterit ruheshin brenda n form numerike. Si
rezultat i ksaj, vendimet logjike mund t kryheshin brenda makins, kurse urd-
hrat t modifikoheshin n kompjuter gjat prpunimit. Ky ishte nj hap shum i
Fig. 32. I.lamba
elektronike
Hardveri kompiuterik
75
rndsishm, i cili kishte shum ndikim nga zbulimi i Bebixhit, para 100 vjetsh
dhe n kt baz u ndrtua EDVAC (Electronic Discrete Vciricible Automcitic
Computer) n Pensilvani dhe EDSAC (Electronic Delay Storage Automatic Cal-
culator) n Kembrixh.
Kompjuteri i par plotsisht i eiektronizuar ishte ENIAC, t cilin e pro-
jektuan Xhon Maushli dhe Presper Ekert. Ky kompjuter u krye m 1946 dhe
mimi i tij ishte afr 10 milion dollar. Kishte 18000 llamba elektronike dhe
ishte i rnd 30 tonelata.
l'.v. 33. Kompjuteri i par elektronik - LMAC
Pas tij pasojn kompjutert gjithnj m t prsosur. N vitin 1948, IBM
prodhon kompjuterin POPPA, i cili prmbante bartjen e udhheqjes me kusht,
kurse n vitin 1949 kompjuteri EDSAC i pari arriti shpejtsi t mdha t kujtes
duke u shrbyer me numra binar. Gjat viteve t pesdhjeta u prodhuan
kompjutert SSEC, EDVAC, ILLIAC, MANIJAC, WHIRLWIND, MADM dhe
UNIVAC. T gjith kta kompjuter ishin me dimensione shum t mdha dhe
me mime tejet t larta.
3.4.4. Kompjutert e bazuar n transistor dhe n qarqe t in-
tegruara
Deri me zbulimin e transistorit dhe aplikimin e tij n teknoiogjin
kompjuterike, zhvillimi i kompjuterve ishte relativisht i ngadalshm.
Baza! einformatiks
Kompjutert ishin jo vetm me mim t lart, por edhe krkonin hapsir t
madhe.
N vitin 1948 Xhon Bcirclen, Valter Braten dhe Vilijem Shokelli n labo-
ratoret e Bellit n SHBA realizuan transistorin, i cili pr shkak t dimensioneve
t tija t vogla, si dhe fuqis s vogi t nevojshme t furnizimit, menjher gjeti
aplikimin n t gjitha pajisjet elektronike.
N vitin 1951 n SHBA, n Vestern Elektrik, shkenctart pr t parn
her e realizuan prforcuesin (amplifikatorin) n baz t transistorit.
N vitin 1958 n SHBA, Kompania Ferajlld, re-
alizoi transistorin e rrcifsht (planar) n t cilin si izolator
sht prdoair dioksidi i silicit.
N vitin 1959, prap n SHBA, Teksas Instruments
dhe Ferajlld realizuan paketet e gjysmpruesve me dy
ose m shum transistor bazs s silicit. Si rezultat, shpen-
zimet jan zvogluar shum si dhe sht krijuar mundsia e Fig. 34. Tmnsis-
futjes s m shum komponenteve n nj cop t silicit. N tm-p.t
vitin 1964, Gordon Mur, shkenctari kryesor i firms Ferajlld, prognozoi se
do vjet do t dyfishohet dendsia e komponenteve.
N vitin 1971, kompania INTEL n SHBA, prodhuesi m i madh mo-
mental i qarqeve t integruara, realizoi mikroprocesorin e par i cili njherit ishte
edhe njsi qendrore e kompjuterit (CPU-Centra! Proccesor Unit) ku funksionet
logjike dhe aritmetike zhvilloheshin n t njjtin ip, me dimensione m t vogla
se gjysm centimetri anash. N vitin 1975 kompania e njjt reaiizoi kompjuterin
komplet n nje pllak t vetme (kartele elektronike). Nj vit m von realizuan
prodhimin e rij kompjuteri tet bitsh i cili prbnte rreth 20.000 transistor n
nj ip t silicit.
3.4.5. Kompjutert ebazuar nteknologji mikroelektronike
Mikroelektronika sht pjes e elektroniks, e ciia merret me lvizjen e
grimcave shum t vogla me elektrizim negativ n brendi t atomit, t cilat qu-
hen elektrone. Ajo prfshin sjelljet e tyre n gazra, vakuum, prues dhe gjys-
mprues. Elektronet lvizin n fushn elektrike, duke formuar kshtu rrymn
elektrike. Qarqet elektrike npr t cilat lvizin elektronet prmbajn kompo-
nentt t cilt mund t jen aktiv (transistort) apo pasiv (rezistort, konden-
satort, induktort).
75
Bazat einformaiiks
Kjo tregon se vetit e prueshmris jan t kontrolluara dhe ato tre-
gojn kahjen e rryms elektrike. Pr kt arsye transistort kan veti q t puno-
jn si ndrprers elektrik.
Shumica e transistorve sot n prdorim, prbhen nga ifti i diodave
shpin-n-shpin, pajisja q prbn elektrodat pozitive dhe negative. Efekti i
ndrprersit elektrik arrihet me ardhjen e impulsit elektrik n kontaktin n mes t
diodave. N njrin nga dy tipet m t shpeshta t transistorit, transistorit bipolar,
rezistenca sht e vendosur n baz dhe elektronet t cilt hyjn n emiter barten
deri te kontakti i poiarizuar n mnyr inverze i bazs s kolektorit. Nj transis-
tor i ktili mund t punoj si prforcues i fort, ose si ndrprers i kyur- i
shkyur.
Transistori tjetr i rndsishm njihet me emrin MOSFET (Metal Oxycle
Silicon Field Effect Transistor). Ky transistor sht shum racional n harxhimin
e energjis elektrike, sepse rryma elektrike rrjedh vetm si kur sht ndrprersi
i vendosur n pozitn "i kyur". Kjo sht baz edhe e transistorit CMOS (Com-
plementary Metal Oxyde Silicon), transistorit q do dit e m shum po e gjen
zbatimin n t gjitha pajisjet elektronike.
Transistort paraqesin komponentt kryesor n qarqet e integruara, pra
munden q t forcojn sinjale, ose t kyin - shkyin rrymn elektrike.
Numri i komponentve t cilin mund ta vendosim n nj ip t vetm po
shtohet me progresion gjeometrik. N vitin 1965, n nj qark t integruar mund
t integroheshin dhjet transistor. N vitin 1980 ipi me 10.000 transistor ishte
dukuri e zakonshme. Komponentt tjer: rezistort, kondensatort dhe diodat
poashtu s bashku me transistort kyen n t njjtin ip i cili mund t ket edhe
1.000.000 komponent. Pra dendsia e komponenteve sht nj lloj mase pr t
treguar fuqin dhe kapacitetin e ipit.
N varsi me numrin e porteve logjike, si dhe t numrit t funksioneve t
cilat mund ti kryejn, qarqet e integruara m tutje klasifikohen n qarqet me:
shkall t ult t integrimit (small scale integration, SSI), me afr 10 kom-
ponente
t mesm (Medium scale, MSI) me 64 deri n 1024 komponente
t lart (large scale LSI) me 1024 deri n 262.144 komponente dhe
shum t lart t integrimit (very large scale VLSI) me m shum se 262.144
komponente.
3.5. ANATOMIA E KOMPJUTERIT
Edhe pse kompjutert do dit e m shum jan duke u prsosur, prej
dits kur Bebixh zbuloi makinn e tij diferenciale, ata ende punojn me elemen-
tet themelore t njjta q ishin t parapara sipas projektit t tij. Kto ishin: pro-
Haidveri komoiuterik
77
Pa zhvillimin e kompjuterve do t tshte i pamundur zhvilSim tejet i
shpejt i transistorve. Me zvendsimin e gypave elektronike t mdha dhe me
efikasitet tn t vogl, sht hapur rruga kah miniaturizimi i kompjuterve.
Lidhja e numrit t madh t transistorve dhe e komponenteve tjera pa-
sive, gjithmon ka qen e mundur, por sht dashur q t pritet n zhvillim t
metodave pr prpunim dhe pastrim t silicit deri n shkall t lejueshme t
pastrtis si dhe t tekniks e cila do t mundsonte q n kristal t silicit t futen
shtresat e papastrtis. Mu kto papastrti formojn komponentt. Projekti i
qarkut bartet n shtresa sukcesive me prdorimin e shabllonave (maskave) t ci-
lat s pari vizatohen n prmasa mjaft t mdha, e pastaj zvoglohen shum
her me an t tekniks fotografike. Zhvillimi i fotograiimit dhe i teknikave t
ndryshme t miniaturizimit mundsoi edhe realizimin e tr ksaj.
Me kt sht br e mundur q n shtresa t holla ose vafer t kristalit,
zakonisht silicit, t futen disa qarqe t integruara. Kta vafer, me diametr disa
centimetra, prehen pastaj n copa katrkndshe rne gjatsi t brinjs prafr-
sisht. 0,5 ctn. Kto jan ipe, prej t cilave secila prmban nga nj qark t inte-
gruar. Mu kto qarqe t integruara jan njsit themelore t teknoiogjis
mikrokompjuterike.
Transistori mund t krahasohet me ndrpresin elektrik, i cili mund t jet
i kyur apo i kyur. Nse prdoret n qarqet digjitale, transistori, sjellet si ndr-
prels eiektrik i cili mund tjet i kyur ose i kyur, ose n terminologjin logjike
t jep gjendjen " 1" dhe gjendjen "0".
Qarkun e integruar mund ta krahasojm me tabeln elektrike kontrollu-
ese n t ciln jan t gjith ndrprersit dhe komponentet tjera t qarkut si jan
rezistort dhe kondensatort t montuara n mnyr kompakte mjaft mir t
organizuar. Kjo pllak kontrolluese pastaj zvoglohet p.sh n madhsi t nj
pjese t pulls postale, ashtu q secili ndrprers ka trashsi shum t vogl (sa
nj e milionta pjes e metrit) kur.se lidhjet n mes tyre jan t punuara n dy apo
ni shum nivele t nj rrjete t futur n shtresn izoluese e cila i mbulon ndr-
prersit. Pr tabel kontrolluese ende nevojitet prtokzimi dhe furnizimi elek-
trik, si dhe kanaiet hyrse dhe ato dalse. - ,
Transistori prbhet nga tre elemente: baz.a, kolektori dhe emiteri.
Rryma e dobt e cila hyn n baz dhe del nga emiteri kontrollon rrymn shum
m t fort n mes t kolektont dhe emiterit dhe n kt mnyr forcohet rryma.
Shtresat punohen duke futur papastrti n silicin e pastr. Lioji i papastrtive
sht i ndryshm n secilin nivel. P.sh., fosfori jep elektrone shtes prandaj kjo
shtres sht me ele.ktriz.im negativ (n), kurse p.sh. bori, n t kundrtn, absor-
bon elektrone dhe prej ktu jep shtres t elektriz.imit poz.itiv (p).
HanJveri kompjuterik
79
grami, i cili e orienton kompjuterin pr kryerje t detyrs s caktuar; pajisjet hy-
rse me ann e t cilave i fusim shnimet n kompjuter (tastiera, shiriti magnetik,
disqet magnetike, disqet optike etj.); njsia qenclrore e cila i kryen instmksionet
e ushqyera n kujtes; pajisjet dalse pr prezantim t rezultateve t fituara (gypi
katodik (ekrani, CRT), shtypsi, vizatuesi etj.). Natyrisht q kompjutert e sotm
kan edhe shum elemente t tjera, por n do rast, ato jan t ndrlidhura me
funksionet e lartprmendura. .
Bllok-skema e kompjuterit bashkkohor personal sht paraqitur n
figurn e mposhtme:
Fig. 35. Bllok-skema e kompjitterit personal
Kjo n t vrtet sht bllok-skema e t gjith llojeve t kompjuterve
dhe roli i njsive t caktuara t ksaj bllok-skeme sht si n vijim:
Procesori qendror-prbhet nga njsia aritmetiko-logjike, njsia dirigjuese,
dhe memoria punuese t cilat faktikisht jan pjest m t rndsishme t
kompjuterit.
Njsia aritmetiko-logjike, shrben pr kryerjen e operacioneve
matematikore dhe logjike me t dhna hyrse.
Njsia dirigjuese shrben pr udhheqje me operacione t kompjuterit.
Memoria punuese, sht e bazuar n gjysmmprues dhe shrben pr rua-
jtje t prkohshme gjat puns t t dhnave t cilat prpunohen nga njsia
aritmetiko-logjike.
Pjest hyrse, shrbejn pr hyrje t t dhnave n kompjuter.
Pjest dalse shrbejn pr prezantimin e t dhnave dalse , gjegjsisht pr
prezantimin e operacioneve t kryera.
80 Bazat einfotmatiks
Memoria e jashtme, shrben pr ruajtje afatgjate t t dhnave -ose t pro-
grameve operative.
N pjesn e mtejme t ktij kapitulli do t shqyrtohen bazat hardverike
t kompjuterit duke analizuar pjest kryesore dhe ndrlidhjen interaktive n mes
tyre. Do t fillohet prej elementeve q formojn brthamn e kompjuterit-pjesve
me an t t ciiave vendoset dhe prpunohet informacioni, si dhe t cilat
mundsojn komunikimin me kompjuter. N fund do t kthehemi pakz dhe t
shqyrtojm pjest t cilat mbshtesin dhe ndrlidhin kto pjes bazike, duke
krijuar nga pjest e ndara nj sistem punues koherent. Rndsia m e madhe n
kt kapitull, i sht dhn pjess n t ciln shqyrtohet se si bhet vendosja e
informacioneve n kompjuter. N ann tjetr nga ky kapitull do t kuptohet se:
ka ndodh me rastin e aktivizimit t programit?
Ku shkojn t dhnat t cilat futen n kompjuter?
ka ndodh gjat ruajtjes s t dhnave (ku i vendos ato kompjuteri
dhe si mund t kthehen ato prap?).
Gjat tr kohs do t prdoren analogjit me njohurit t cilat q m
par dihen, n mnyr q t fitohet prshtypja reaie se ka n t vrtet ndodh
prbrenda n kompjuter. Pr detale teknike do t bhet fjal n kapitujt e
ardhshm.
3.5.1. Procesori-pjesa qendrore ekompjuterit
N brendin e secilit kompjuter gjendet pajisja me dimensione sipr-
faqsore t prafrta me nj pull postale. Kjo pajisje, quhet njsia qendrore
procesorike (central processing unit), ose shkurt CPU dhe paraqet "trurin" e
kompjuterit, pjesn e cila lexon dhe ekzekuton instruksionet programore, kryen
kalkulimet si dhe merr vendime. Aty zhvillohen op-
eracionet aritmetike, logjike dhe kontrolluese. CPU
poashtu realizon ruajtjen dhe rikthimin e informa-
cioneve n disk apo n mjedise tjera memorue.se.
Te kompjutert personal, CPU njihet me
emrin mikroprocesor dhe sht i realizuar nga qarku
i integruar. Qarku i integruar (Integrated Circuit-
IC), sht i ndrtuar si nj kompleks i transistorve
dhe i qarqeve t tjera elektrike t prfshira n nj Fig 36 Mikroprocesort e
pllakz t vogl t kristalt gjysmpruese t prodhuesve t ncbyshm
silicit, e cila ndryshe quhet edhe ip (Chip).
Procesori (CPU) si edhe eiementet e tjera t integruara jan t ndrtuara
n nj kuti t vogl t qeramiks me kmbza metalike anash. Kto "kmbza"
kan funksionin e ndrlidhjes s ipit t procesorit me tabeln e prbr nga qar-
Hardveri komokaerik
qet me fije t qelqta t vendosura n brendi t kompjuterit dhe poashtu prcjellin
impulset elektrike n ip dhe nga ipi. N brendi t kutis s qeramiks sht i
vendosur vet ipi, nj pllakz e silicit me dimensione prej disa mm2. N kt
siprfaqe t vogl jan t vendosur disa milion transistor t ndrlidhur funk-
sionalisht n mes veti.
Lloji i procesorit (CPU) t cilin e prbn kompjuteri e prcakton fuqin e
tij prpunuese-shpejtsin e ekzekutimit t instruksioneve t ndryshme. N ditt
e sotme, procesort mund t ekzekutojn edhe disa dhjetra milion instruksione
pr sekond (MlPS-millions o f instructions per second). Lloji i procesorit
poashtu picakton repertorin e instruksioneve t cilat kompjuteri i kupton si dhe
cilat programe mund t aktivizohen dhe t punojn n kompjuter.
3.5.2. Mikroprocesort dhe mikrokompjutert
N vitet e zhvillimit t mikroelektroniks, CPU sht shndrruar n
mikroprocesor, komponentet e s cils gjinden n nj ip t vetm. T gjitha
pjest n ip duhet t komunikojn njra me tjetrn, e kjo arrihet me an t
pruesve t quajtur bus, q paraqesin nj numr t caktuar t shtigjeve pruese
te cilat formojn nj sistem komunikues intern, por edhe zgjerohen nprmjet
gjilprave lidhse n tuf t pruesve paralei n mnyr q pajisjet e tjera ti
furnizojn me informacione t domosdoshnie pr pun.
Mikrokompjutert pr dallim nga mikroprocesort, paraqesin nj sistem
komplet brenda vetvetes. Prve funksioneve t cilat i kryejn mikroprocesort,
mikiokompjuteri prmban ipet kontrolluese t cilat sigurojn q sinjalet elek-
trike t rrjedhin pa pengesa dhe sipas rendit t parapar npr tr qarkun. ipet
e tjera i prmbushin nevojat e kujtess primare dhe funksionet hyrse-dalse.
Mikrokompjutert zakonisht vendosn n pllak t shtypur (kartele) me dimen-
sione 20x30 cm. Mikrokompjuteri kompiet n nj ip. sht realizuar n vitin
1976, kur ndrmarrja INTEL arriti q n nj ip t kapacitetit 8 bit, t vendos
20.000 transistor.
Mikroprocesort dhe mikrokompjutert vlersohen n baz t numrit t
bitve pr informacionin e prpunuar n njsi t kohs. P.sh. nj mikroprocesor
8-bitsh sht i kufizuar me kuantitet t informacioneve t cilat mund ti prpu-
noj n vargun e dhn t instruksioneve, e ato jan 256 shenja (numra ose
shnime t tjera ekuivalente). Nga ana tjetr, mikroprocesori 16-bitsh sht
shum m i fuqishm dhe mund t prpunoj prafrsisht 65.000 shenja n njsi
t njjt t kohs, edhepse poashtu krkon edhe dhjet her m shum kompo-
nente n ip, afr 100.000.
82
Bazat emtormaiiks
Mikroprocesort poashtu vlersohen edhe n baz t shpejtsis me an
t s cils mund ta prpunojn informacionin. Njsit t cilat prdoren pr matje
t shpejtsis s puns s mikroprocesorit jan pjes t sekonds t nevojshme
pr tu prpunuar informacionet elementare. N ditt e sotme, procesort mund
t ekzekutojn edhe disa dhjetra milion instruksione pr sekond (MIPS-
millions of instructions per second). Mund t vrejm se, sa m e vogel t jet
distanca t ciln duhet q ta kaloj sinjali, aq m e vogl do t jet edhe koha e
prpunimit t informacionit. Faktori kryesor ktu sht koha e domosdoshme q
ti qasemi informacionit n kujtes. Kshtu pra, rritja e dendsis s komponen-
teve n ipin e dhn bn edhe rritjen e shpejtsis s puns.
Miniaturizimi i sistemeve sht do dit m shum prezent edhe te
kompjutert e mdhenj (mainframe), pasi q mjaft shum bazohen n numr t
madh t mikroprocesorve. Si rezultat, sht shtuar kapaciteti dhe sht
zvogluar shpenzimi i energjis elektrike.
Dallimi n mes t minikompjuterve dhe mikrokompjuterve n koh t
fondit sht br mjaft i paqart, pasi q gjat projektimit t mikrokompjuterve
shtohen mjaft shum module, e nga ana tjetr prodhohen pajisje shum t mira
pr ndrlidhjen e kompjuterve t t dy kategorive. Mund t konstatohet se
minikompjuteri sht makin e vogl, por me mundsi t mdha dhe kapacitet t
madh t kujtess si dhe me disa karakteristika speciale.
Sa pr krahasim, mikrokompjutert kan kapacitet m t vogl t insta-
luar dhe pr kt shkak jan mjaft m t lir. Njsia themelore prbhet nga
paketa e pllakave me qarqe t shtypura t cilat prmbajn mikroprocesorin, disa
ipe t kujtess dhe konektort hyrs-dals. Pajisje periferike (e jashtme) zakon-
isht sht tastiera, ekrani si dhe ndonj pajisje speciale (shtypsi, modemi, sinte-
sajzeri digjital i zrit dhe i muziks, ngassit e diskut etj.). Me lidhjen e mikro-
procesorve n at mnyr q t mund t komunikojn njri me tjetrin, fu-
shveprimi i mikrokompjuterve mund t zgjerohet deri n pafund.
Nga t gjitha ato q u prmendn m Iart, mund t konstatohet se
mikroprocesor (ang. Microprocessor) quhet komponenti kryesor brenda
kompjuterit personal (ang. Personal Computer, PC) prmes s cils komandohet
komplet puna e tij.
3.5.3. Llojet dhe karakteristikat e mikroprocesorve te
kompjutert personal
Kompjutert personal klasifikohen n baz t modelit t procesorit
(ipit CPU) t cilin ata e prmbajn. Procesort t cilt prdoren te kompjutert
personal jan s paku t gjenerats 8088 ose t gjeneratave 80286, 80386,
Hardveri kompiuterik
83
80486, Pentium dhe n koh t fundit Pentium II. Dy shifrat e para t modelit t
procesorit shpesh nuk prmenden, kshtu q procesori 486 nnkupton llojin e
kompjuterit IBM (ose IBM kompatibil) me ip 80486 . Procesort t cilt pr-
doren nga kompjutert e tipit Macintosh jan t modelit 68000, 68020, 68040 etj.
Fig. 37. Mikroprocesori. a) CPU n pllaken am; b) procesort 8088, 80386 dhe 80486; c)
procesori Pentium; d) procesori Power PC.
Mikroprocesori sht qark i integraar, pr prodhimin e t cilit prdoret
numr i madh transistorsh, t vendosur n nj kristal gjysmprues t silicit, i
cili ndryshe quhet edhe ip (Chip). Kshtu p.sh. pr mikroprocesorin 8086 i cili
sht shfrytzuar te kompjutert e par personal jan prdorur 29,000 transis-
tor, t vendosur n nj kristal me siprfaqe m t vogi se 1cm2, kurse mikro-
procesori Pentium II (ose P6) prmban rreth 5,500,000 transistor t vendosur n
306 mm2(shih tabeln e dhn m posht).
Viti i prodhimit
Mikroprocesori Numri i iransistorve
1978 8086 29.000
1982 80286
134.000
1985 80386
275.000
1989 80486
1.200.000
1993 Pentium
3.100.000
1995 P6
5.500.000
Tabela 2. Numri i transistorve n mikroprocesor
Fuqia e nj kompjuteri personal varet drejtprdrejt nga karakteristikat e
mikroprocesorit. Karakteristikat themelore t cilat e prcaktojn fuqin e mikro-
procesorit jan:
madhsia e numrave me t cilat mikroprocesori operon njkohsisht - e
shprehur n bit, si dhe
shpejtsia e kryerjes s operacioneve t veanta ose si quhet ndryshe takti i
puns (frekuenca e puns) - e shprehur n megaherc (MHz).
Kshtu, p.sh. n qoft se thuhet se mikroprocesori sht 32-bitsh, kjo do
t thot se ai operon direkt me shnime t cilt paraqiten me 32 shifra binare.
Me frekuencn e puns s mikroprocesorit nnkuptohet shpejtsia e kry-
erjes s operacioneve elementare, gj q rezulton n shpejtsin e puns s tij.
84
Bazat einfonnatiks
N seciln kategori t procesorit, shpejtsia punuese matet me periudhn e ko-
hs ciklike pr t cilin kompjuteri sht i projektuar q t funksionoj.
T gjith kompjutert kan t ndrtuar prbrenda orn (clock) e cila bn
rregullimin e rrjedhjes s informacionit prej
njrs pjes s kompjuterit n tjetrn. do im-
puls i ksaj ore paraqet nj cikl dhe procesori
mund t realizoj m s shumti nj operacion
gjat nj cikii.
Secili procesor sht i projektuar q t
punoj me orn (clock) e cila "troket" n ritm
t veant. Procesort rnund t jen t projek-
tuar pr pun n 200 megaherc (MHz) ose 300
(MHz), q nnkupton 200 milion ose 300 mil-
ion cikle n sekond. Mirpo, kjo mnyr e
matjes ndryshon me llojin e procesorit, sepse kompjuteri me procesor 486 dhe
shpejtsi 133 MHz sht in i shpejt se procesori 486 rne shpejtsi 100 MHz,
por n ann tjetr procesori Pentium me shpejtsi 100 MHz sht m i shpejt se
procesori 486 ine shpejtsi 133 MHz.
N treg gjenden mikroprocesor t m shum prodhuesve, si dhe modele
t ndryshm t mikroprocesorve t nj prodhuesi. Por, momentalisht n tregun
botror t mikroprocesorve vrehet dominimi i vetm disa prodhuesve: Intel,
AMD, Cyrix, Motorola, IBM, 'Texas Instruments, NexGen, etj. Rolin udhheqs
n prodhimin e mikroprocesorve, prej prodhimit t mikroprocesorit t par 4-
bitsh (4004) e deri m sot, e ka prodhuesi m i madh i mikroprocesorve - lntel.
Por, gjithnj e m shum n pllakat am t kompjuterve personal vendosen
mikroprocesor t prodhuesit AMD ose edhe t prodhuesve t tjer.
3.6. Shtpiza (njsia) sistemore
Procesori (CPU) sht i vendosur brenda shtpizs s
njohur me emrin shtpiza sistemore ose njsia sistemore, s
bashku me pajisje dhe me vegla t ndryshme pr ruajtje t
informacionit. (Pr kto pjes t tjera do t bhet fjal m
von n kt kapitull).
Shtpiza sistemore, pra kutia katrkndshe metalike,
mund t jet pr nga dimensionet m e gjer se e gjat q za-
konisht quhet shtpiz sistemore hejbi (baby case), n t cilin
rast zakonisht vendoset mbi tavolin punuese-nn monitor,
ose mund t jet m e gjat se sa e gjer, n t cilin rast za-
konisht vendoset nn tavolin punuese dhe njihet si shtpiz
Fig. 39. Shli>iza
sistemore kull
Fig. 38. Penlium // procesort
sistemore kull (tower case).
Prbrenda shtpizs sistemore, mikroprocesori s bashku me memorien
dhe qarqet e tjera ndihmse, sht i vendosur n pilakn themelore t
kompjuterit. Kjo pllak ndryshe quhet edhe pllaka am (Motherboard), sepse n
t ashtuquajturat sllote q gjenden mbi te, vendosen pllaka t tjera, prmes s
eilave mikroproeesori komunikon me memorien periferike (disqet, disketat,
shiritin magnetik, kompakt-disqet, etj.) dhe njsit periferike t kompjuterit (ek-
ranin, printerin, mausin, etj.).
Procesori sht pajisje e cila bn prpunimin e t dhnave dhe prcjell-
jen e mformacioneve, por pothuajse nuk ka aspak hapsir pr ruajtje t infor-
macionit. Kompjuteri pr t funksionuar n mnyr normale duhet q t ket
hapsir pr vendosje dhe ruajtje t programeve (instruksioneve t cilat drejtojn
punn e procesorit) dhe t t dhnave. Pra gjithse.si sht e nevojshme edhe nj
pajisje shtes elektronike q shrben pr deponim t t dhnave.
Shnim. N lmin e kompjuterve, termi e dhn (shnim) paraqet llojin
e informacionit t cilin duhet prpunuar. T dhnat mund t jen n form t
numrave, apo t informacioneve t cilat futen n kompjuter. Nse prdoret
ndonj program pr prpunim t tekstit, t dhnat nnkuptojn dokumentin
(letrn, shkresn, poemn, noveln, udhzxmin, doracakun dhe kado tjetr t
ksaj forme) i cili sht kryer ose sht duke u shtypur me tastier (duke u edi-
tuar). Nse punohet me programe pr prpunim t baz.ave t t dhnave, t
clhnat nnkuptojn shum emra, adresa etj. t cilat shtohen n regjistrin e
ndonj ndrmarrjeje.
Fig. 40. Brendia < \hn:pii) \ sisnnu n h t y t t (hahv case) dhe kull (iower case)
3.7. Ruajtja einformacionit
86 Bazat einfonmtiks
Hapsira n t ciln vendosen t dhnat, zakonisht quhet memoria (ku-
jtesa) dhe ndahet n memorie parsore (primare) dhe memorie dytsore (sekon-
dare). Memoria parsore (primare) sht e ndrtuar n baz t gjysmpruesve
(ipe t kujtess). Edhepse kapaciteti i tyre sht i kufizuar, informacionet t ci-
lat i prmbajn mund t shfrytzohen n nj pjes t miliont t sekonds. Prve
ksaj kan dimensione t vogla dhe pr kt shkak jan ideale pr konstruktim n
kompjuter.
Sistemet dytsore (sekondare) t memories prbhen nga disqet mag-
netike t jashtme t cilat mund t pranojn sasi shum t mdha t informacio-
nesh. Sot dominojn sistemet magnetike pr ruajtje t t dhnave n kompjuter,
por gjithnj e m shum jan duke u zhvilluar sistemet optike, ku informacionet
vendosen dhe lexohen nga disku me an t laserve dhe kapacitetet po sfltohen
edhe disa mij her. Prve ksaj, sistemet analoge t gjeneruara me z dhe foto-
grafi poashtu mund t shndrrohen n shnime digjitale dhe si t tilla mund t
vendosen dhe t lexohen nga kujtesa n mnyr optike. Prparsit qendrojn jo
vetm n kapacitet m t madh, por edhe n at q procesi optik pr nga natyra
sht shum m pak i nnshtruar gabimeve eventuale.
3.8. Disqet kompjuterike
N kompjuter, hapsirat kryesore deponuese jan disqet e fiksuara,
pllakza rrethore me rrath koncentrik, t cilt u prngjajn rrathve t disqeve
fonografike (gramafonike), t vendosura n kuti katrkndshe t plastiks.
Sikurse edhe disqet e gramafonit ose kompakt disqet, n kto disqe in-
formacioni vendoset ashtu q t mund t shfrytzohet nga pajisjet adekuate pr
kt qllim. Pajisja e cila e v n lvizje diskun e
kompjuterit quhet ngass i diskut (disk drive). Kjo
pajisje sht mjaft e ngjashme me gramafonin e
zakonshm apo me CD-playerin. Ngassi i diskut i
ka komponentt t cilat mundsojn qasjen n in-
formacionet n cilindo vend t caktuar t diskut.
Kto pjes t ngassit t diskut quhen ko k a t Fig. 41. Pozita e koks
le xuese/s hkruese (read/write heads) dhe jan lexuese/shkruese n hard disk
analoge me gjilprn e gramafonit apo me laser n
CD-player. Sikurse edhe te gramafoni, pllaka rrotulluese e ngassit t diskut
lviz prreth qendrs s vet, kshtu q rrotullon diskun ashtu q pjest e ndry-
shme t siprfaqes s tij kalojn nn kokat lexuese/shkruese (njsoj sikurse edhe
rrotullimi i diskut t gramafonit nn gjilpr). Shumica e ngassve t diskut kan
s paku nga dy koka lexuese/shkruese n seciln an.
Hardveri kompiuterik 7
Prkundr gramafonit apo CD-playerit, prve ekzekutimit t informa-
cioneve, ngassi i diskut mund t incizoj informacionet n disk. N terminolog-
jin kompjuterike, procesi i ekzekutimit t informacioneve quhet lexim (recid-
ing), ndrsa procesi i incizimit n disk quhet shkruarje (vvriting). Prej ktu
rrjedh edhe emri kokat lexuese/shkruese.
Disqet kompjuterike mund t ken dy forma kryesore: disketat (floppy
disk) dhe disku i fiksuar (hard disk).
3.8.1. Disku fieksibii (disketa)
Ngassi i disketave sht pajisje periferale e cila mundson shfrytzimin
e informacioneve t vendosura npr disqe fleksibile ose shkurt disketa. Disk^ta
paraqet nj mjedis magnetik i cili mund t shfrytzohet pr ruajtje afatgjate t
informacioneve.
iilS
Fig. 42. Ngassi i diskeis dhe disketa 3.5 in
Disketa sht nj pllak nga poliesteri e rrum-
bullakt dhe e lakueshme (n gjuhn angleze floppy) e
mbshtjellur me emulzion magnetik t trashsis
0.0025 nim n njrn an (disketa single side) ose n t
dy ant (disketa double side). Pllaka magnetike sht e
vendosur n bazn e cila mund t rrotullohet, kurse
koka magnetike lexuese/shkruese e vendosur n pajisje
pr lexim/shkrim lviz nga skaji kah qendra e diskut t
rrumbullakt dhe anasjelltas. Kjo mundson q koka
lexuese/shkruese pr koh shum t shkurtr (disa
milisekonda) t pozicionohet n t dhnn e dshiruar.
Disketa i ka gjurmt n form t rrathve koncentrik
(pozitat e emulzionit magnetik), pr dallim nga disku i
gramafonit ku jan n form t spirales. Mekanika e
cila e udhheq kokn magnetike prej gjurms n
gjurm quhet disk drajv (disc drive) dhe sht shum
Fig. 43. Principi i leximit
nga koka magnetike
lexuese/shkruese n disket
88 Bazai einformaiiks
precize.
N t njjtin ngass t diskets mund t ekzekutohen disketat e ndry-
shme, por me dimension t njjt.
Disketat q prdoren te kompjutert personai zakonisht n diametr
kan dimensionin 3.5 in, t kapacitetit 720 KB, 1.44 MB ose 2.88 MB. Disketat
q ende mund t hasen n prdorim, por shum rrall, jan edhe ato me diametr
5.25 in, me kapacitet 360 KB ose 1.2 MB. j
Dobsi e ngassit t disketave sht ndieshmria e koks s tyre mag-
netike n papastrtira. Distanca n mes t koks magnetike dhe t emulzionit
%feromagnetik sht 0.002 mm, kurse diametri i nj kokrre t pluhurit sht rreth
0.006 mm, ose gjurma e gishtit (te duart e pastra) sht rreth 0.004 mm. Pr kt
arsye disketat jan t vendosura n mbshtjellsit e fort t plastiks.
Pr disketa duhet ditur q t prcaktohet se far lloji i tyre punon n
kompjuter, si prgatiten pr prdorim, si t vendosen ^dhe zhvendosen nga
ngassi i disketave dhe si t prkujdesemi pr ato, pr t cilat veprime do t
bhet fjal n kapitullin e ardhshm.
3.8.2. Disku i fiksuar - Hard disku
Hard disku (disku i fiksuar) pranon m shurn informacione dhe rrotu-
llohet m shpejt se disketat (m shum se 20 her m shpejt). Zakonisht sht i
fiksuar prbrenda ngassit t diskut, kshtu q disku dhe ngassi i diskut funk-
sionojn si nj trsi e prbashkt. Hard disku pr nga dimensionet e jashtme
nuk sht shum m i madh se disketa, por sht n
gjendje q informacionet t'i shprndaj n disk m
dendur, kshtu q n siprfaqe t njjt t diskut
mund t vendosin shum m shum t dhna. Shu-
mica e ngassve t hard diskut prmbajn m shum
disqe, t quajtura plater, t cilt jan t vendosur
(paluar) vertikaiisht prbrenda ngassit. Secili nga
Fig. 44. Brendm c hard platert (disqet) ka kokn e vet lexuese/shkruese.
dlsku! Meqense hard disku nuk zhvendoset, ngassi i hard
diskut (Hard disk drive-HDD) nuk prmban n vete der ose hapje fare prm-
ban ngassi i diskets. Pr kt arsye ngassin e hard diskut nuk mund q ta sho-
him pr s jashtmi n njsin sistemore, kurse prbrenda saj zakonisht sht i
vendosur n afrsi t ngassit t disqeve fleksibile.
*
Hardveri komoiutetik
plater.
Kompjutert e sotm personal n t shumtn e rasteve kan nga nj
hard-disk dhe nj ngass t disketave (n disa raste dy). N prgjithsi prdoret
hard disku si depo parsore e t dhnave dhe e programeve - hapsira n t ciln
vendosen t dhnat me t cilat punojm n punt e prditshme. Ngassit e
disketave shfrytzohen kryesisht pr t fut informacionet n kompjuter ose pr
ti drguar ato nga kompjuteri, duke br transferin e informacioneve n ose nga
disketat. Shpeshher, disketat prdoren pr:
I nstalimin e programeve t reja, duke kopjuar programet nga disketa n hard
disk.
Krijimi i kopjeve plotsuese t programeve ose t t dhnave zakonisht bhet
duke i kopjuar ato nga hard disku n disketa. N terminologjin
kompjuterike ky lloj kopjimi quhet bekap (backup). Kopjimi bekap prdoret
gjithmon kur kemi t bjm me sh'nime t rndsishme, p.sh. nse jemi
duke punuar n ndonj punim diplome, punimin origjinal do ta krijojm dhe
ruajm n hard disk, por mir sht q t bhet edhe nj ose m shum kopje
plotsuese n disket, n rast t dmtimit fizik t hard diskut.
Kopjet bekap jan shum t dobishme te programet afariste, me 'rast sht
mir q t sigurohet kopja e t dhnave t afarizmit t ndrmarrjes do dit,
meqense kto t dhna jan dinamike dhe ndryshojn gjat dits punuese.
Arkivimin e t dhnave t cilat nuk shfrytzohen rregullisht (dhe pr t cilat
nuk dshirojm q t zn vend n hapsirn e hard diskut), por t cilat nuk
dshirojm q ti humbim.
Transferin (prcjelljen) e t dhnave nga hard disku i njrit kompjuter n
tjetrin, duke kopjuar prmbajtjen e hard diskut t kompjuterit t par n disa
disketa dhe pastaj nga disketat n hard diskun e kompjuterit tjetr.
Fig. 46. Hard disku. a) procesi i magnetizimit n'eprmes impulseve elektrike; b) koka
lexuese/shkntese lexon sektort e magnetizuar me t dhna; c) hard disku i jashtm.
*
3.9. Hapsira e memories punuese elektronike - RAM
N baz t njohurive t cilat u fituan deri tashti, fitohet prshtypja se kur
e aktivizojm ndonj program, procesori merr instruksionet nga disku prnjher
dhe i ekzekuton ato, duke u kthyer n disk do her pas kryerjes s veprimit t
caktuar. N qoft se do t punonte kshtu, kompjuteri do t ishte tepr i ngadal-
shm, mund t konstatojm i paprdorshm.
Mbshtetur n pajisjet e veta, shumica e procesorve t kompjuterve
personal mund t ekzekutojn edhe disa qindra milion instruksione n se-
kond. Por pr shkak t pajisjeve mekanike nga t cilat sht i ndrtuar, ngassi i
diskut nuk mund q t drgoj instruksionet e programit as prafrsisht me kt
shpejtsi. Leximi i informacioneve nga disku nnkupton rrotuilimin e diskut n
mnyr q t lexohet seksioni i caktuar i tij me njrn nga kokat
lexuese/shkruese dhe pastaj lvizjen e koks m afr ose m larg nga qendra e
diskut deri sa t pozicionohet drejtprsdrejti mbi vendin n t cilin jan t inci-
zuara t dhnat. Te ngassit e hard disqeve ky proces zakonisht zgjat disa
mikrosekonda (t miliontat pjes t sekonds).
Meqense procesori mund t ekzekutoj disa miiion instruksione pr
sekond, kurse ngassi i hard diskut mund t drgoj, prafrsisht disa qindra
mij instraksione pr sekond, kemi rastin kur njra pajisje (procesori) punon 10
deri n 100 her m shpejt se pajisja tjetr (ngassi i hard diskut). Kjo
mosprshtatje e shpejtsive e bn t pamundur funksionimin e kompjuterit, sepse
shpejtsia e procesorit do t ishte e krejtsisht e pashfrytzuar derisa do t priste
q ngassi i hard diskut t'ia drgoj instruksionin e ardhshm.
Pr funksionim t efektshm t kompjuterit sht paraqitur i nevojshm
nj mjedis i informacioneve q ka mundsi t mbajtjes s hapit me procesorin.
Kjo pjes shtes e memories sht quajtur memorie pumtese ose RAM (Random
Access Memory, nga ang. kujtes t cils i qasemi drejtprdrejt). N literaturn
kompjuterike RAM-i shpesh shkurtimisht quhet memorie e kompjuterit.
Hardveri kompiuterik
91
RAM-i fizikisht prbhet nga shum qarqe t integruara t ndryshme
(secili nga kto paraqet prafrsisht nga nj ip t procesorit) t cilt zakonisht
jan t vendosur n pllaka t fijeve t qelqta. Praktikisht, RAM-i, trajtohet si nj
trsi kompakte e hapsirave pr vendosje t t dhnave. Pr prfytyrim m t
mir, RAM-i mund t krahasohet me bashksin e kutive postale prbrenda
ndrtess s Posts. Secila kuti postale n kt rast do t prmbante nga nj
karakter (shkronj, numr, shenj e piksimit etj.) dhe i gjith koleksioni i kutive
numrohet n mnyr sekuenciale. N literaturn kompjuterike kutit postale
quhen bajt (bytes) kurse numrat e tyre rendor quhen adresa t memories (mem-
ory adresses).
Fig. 47. ipat e RAM-memories mund t shtohen n sllotet prkatse
Sikurse edhe ipi i procesorit (CPU), ipet e memories vendosin dhe
transmetojn informacionin n mnyr elektronike. Drgimi i instruksioneve nga
memoria n CPU n t vrtet paraqet transmetim (bartje) t impulseve elek-
tronike. N kt rast nuk ka pritje pr rrotullim t diskut ose pr zhvendosje t
koks lexuese/shkruese n pozicion t duhur.
3.10. Aktivizimi i programeve kompjuterike
Meqense procesori mund t bart informacionin brenda dhe jasht vet-
vetes shum shpejt, ai e shfrytzon memorien si hapsir punuese elektronike -
vend n t cilin bn vendosjen e fardo t dhne punuese n kt moment ose
planifikon t punoj me t s shpejti. Kur kompjuteri p.sh. udhrohet q t pr-
dor ndonj pjes t programit t caktuar, ai s pari krkon programin n hard
disk dhe at e kopjon n memorie. Ky proces quhet aktivizim i programit dhe
paraqet plotsim t memories me program (loading a program). Kjo shkakton q
n startim t programit procesi i leximit t instruksioneve nga hard disku t jet
m i ngadalshm. Pas plotsimit t memories me program (aktivizimit t pro-
gramit), procesori mundet q shum shpejt t lexoj instruksionet e caktuara
nga memoria (RAM) sa her q ka pr kt nevoj.
F i ^ l s . P r o c e s i i aktivizimit t progrmni, kompjntenk, progrcuni nga tastiera ose nriu krkohet n
hard disk, e pastaj nga hard disku kopjohet n memoi te
Vendosja (plotsimi) e programit n memorie (RAM) nuk paraqet bartje
t programit nga hard disku n memorie, por krijohet nj kopje ekuivalente e
programit nga hard disku n RAM. Programi origjinal mbetet ne disk i gatshem
q t aktivizohet sa her q t kemi nevoj. *
Programi i par t cilm e aktivizojm (plotsojme ne RAM) nga hard
disku giat lshimit t kompjuterit, sht sistemi operativ. Pra puna e pare te
ciln e bn proceson me kyje t kompjuterit, sht krkimi dhe plotesirm 1
memories me program t sistemit operativ. Ky program mbetet akt.v - ploteson
nj pjes t hapsirs s RAM-it gjat gjith kohzgjatjes se punes se
kompjuterit. Gjat aktivizimit t programeve aphkative, ato gjithmone ndajne
hapsirn punuese elektronike me sistemin operat.v dhe per te funksiormar kane
nevoj q vazhdimisht t kan aktiv sistemin opeiativ.
3.11. Procesi i ruajtjes s t dhnave n kompjuter
Procesori nuk vendos vetm programet n memone, por edhe te dhna te
tjera. N figurn e mposhtme mund t vrehet se secili karakter i cili futet ne
kompjuter, duke prfshir ktu edhe hapsirn e zbrazt, e ze nje "kuti posta e
t hapsirs deponuese. ...
Me rastin e shkyjes s kompjuterit nga tensiom elektnk, paraqitet nje
problem, sepse e tr prmbajtja e memories fshihet prgjithmone (zbrazet). Kjo
do t thot se n qoft se rastsisht shkyet kompjuteri ose ndrprehet furnizimi i
tij me tension elektrik gjat puns, e tr prmbajtja e dokument.t te tormuar
ajat ksaj kohe do t humbet. Kjo poashtu nnkupton se nuk mund te
mbshtetemi n memorie t kompjuterit dhe t'i kthehemi puns pr te vazhduar
dokumentin n ndonj d.t tjetr. T dhnat fshihen nga memona poashtu edhe
sa her t dalim nga programi i caktuar, sepse n kto raste 1 lehet hapesna e
memories procesorit pr t aktivizuar ndonj program tjetr, ose pr t kryer
ndonj detyr tjetr t parashtraar nga shfrytzuesi i kompjuterit. Kjo sht
analoge me rastin kur p.sh. punohet n nj zyr t pakompjuterizuar, me 'rast
duhet pastruar tavoiinn punuese nga puna e kaiuar (p.sh. bhet kalkulimi i
mimeve sipas nj fature hyrse) pr t pasur hapsir n tavolin punuese pr
fiilim t puns s re (p.sh. duhet llogaritur t ardhurat e puntorve pr muajin e
kaliiar).
Pr kt arsye sht paraqitur nevoja pr ruajtjen e t dhnave t cilat do
t na nevojiten m von si dhe pr vendosjen e tyre n hapsir t caktuar n t
ciln do t mhen pr nj koh m t gjat. Kjo realizohet rne kopjimin e t
dhnave momentale nga memoria n hapsir m t sigurt t quajtur disk.
Procesi i ktill i kopjimit nga memoria n disk quhet ruajtje e t dhnave.
Procesi i ruajtjes s t dhnave nga memoria punuese n disk duhet q t apliko-
het sa her q:
sht kryer pitna me dokumentin e caktuar dhe dshirohet q t fillo-
het puna n projektin tjetr, dhe
dshirohet q t mbyllet programi aplikativ aktiv.
Sa pr siguri, pothuaj se t gjith programet automatikisht parashtrojn
pyetjen nse dshirohet q t bhet ruajtja e prmbajtjes s dokumentit, sa her
q japim komandn pr ndrprerje t programit, apo pr mbyllje t dokumentit
aktiv. Komanda pr ruajtje t t dhnave preferohet q t jepet do her kur pu-
nohet nj projekt m i rndsishm dhe dshirohet q t ruhet pjesa e caktuar e
tij e punuar deri n at koh. N kt mnyr t dhnat ruhen nga rniet e mund-
shme t tensionit elektrik, shkyja e rastsishme e kompjuterit, apo ndonj gabim
tjetr i shkaktuar gjat prdorimit t kompjuterit.
Fig. 49. T dhncit nga memoria prpitnolien n CPU dhe gjat puns prap kthehen n memorie,
prej s cils nfuiul barten n hard disk.
Procesi i ruajtjes s t dhnave, pra nuk i largon t dhnat nga memoria,
por vetm bn krijimin e kopjes s tyre n disk. N kt mnyr edhe pas ruajtjes
mund t vazhdohet me modifikimin e t dhnave origjinale dhe pas kohs s
caktuar, t dhnat. e ktilla t modifikuara t ruhen n disk mbi ato t
tnparshme. Shpeshtsia e dhnies s komands pr ruajtje varet nga disa fak-
tor, si jan: rndsia e dokumentit apo projektit t cilin e punojm, stabiliteti i
rrjetit elektrik etj.
94
Bazai eintormatiks
Shnim Ndonjher do t punohet me t dhnci pr t cilcit nuk do t ket nevoj
q t ruhen, sepse nuk do t prdoren m, p.sh. shkresat e shkurtra t cilat pasi
q i shtypim n letr nuk na duhen m ose kur e shfrytzojm nclonj program
pr llogaritje pr t br kalkulime t caktuara t cilat nuk kemi nevoj q ti
ruajm. N kto raste, mund t punojm n program pa i ruajtur fare t dhnat
gjat puns. Shum programe ofrojn edhe mundsin e vendosjes (kopjimit) s
t dhnave n memorie pa e mbyllur programin n rast se dshirohet q t ndr-
prehet puna dhe t fillohet punn e re dhe ato t dhna t shfrytzohen n pro-
gramin e njjt ose edhe n program tjetr q punon n sistemin operativ t
njjt.
N qoft se t dhnat e eaktuara jan vendosur nj her n disk, ato
mund t kthehen (kopjohen) n memorie sa her dshirohet q t shfrytzohen
prap. Kjo dukuri quhet rikthim i t dhnave (retrieving data). Nga momenti kur
bhet rikthimi i t dhnave n memorie, ato paraqiten n ekran dhe mund t
modifikohen sipas dshirs. N princip, t gjitha t dhnat t cilat paraqiten n
ekran gjat shfrytzimit t ndonj programi aplikativ, momentalisht gjenden n
memorie, edhe pse nuk do t thot se t gjitha t dhnat e vendosura n memorie
paraqiten n ekran n t njjtn koh (mund t ket t dhna n memorie t cilat
nuk shihen fare n ekran).
3.12. Hierarkia e shfrytzimit t informacioneve n kompjuter
Deri m tashti sht br fjal pr tre lloje t ndryshme t informacio-
neve t cilat vendosen n memorie: sistemi operativ, programet aplikative dhe t
dhnat. Si prfundim mund t prmendet se:
Me kyje t kompjuterit, procesori' (CPU) automatikisht kopjon pro-
gramin e sistemit operativ nga disku n memorie.
Me rastin e aktivizimit t programit aplikativ t dshiraar, procesori
(CPU) kopjon at program nga disku n memorie (pran sistemit operativ).
Me rastin e futjes s t dhnave t reja gjat puns n ndonj program
aplikativ, apo me rastin e rikthimit t t dhnave, t dhnat vendosen poashtu n
memorie, pran programit aplikativ dhe sistemit operativ. T dhnat mbesin n
memorie derisa t jepet komanda pr mbyllje t fajllit (fshirje t tij nga memoria)
ose derisa t mbyllet programi aplikativ. Sa her q dalim nga programi aplika-
Hardveri kompjutehk
95
tiv, q t dyja, programi aplikativ dhe t dhnat e tij fshihen nga memoria. Sis-
temi operativ mbetet n t njjtin vend deri sa t shkyet kompjuteri.
Pr krahasim, mund t prfytyrojm kto tre tipe t ndryshme t infor-
macioneve si nj trsi t shtresave t ndryshme (p.sh. t mbushura me uj), t
cilat varen njra nga tjetra. Sistemi operativ do t jet shtresa e fundme, e pr-
cjellur nga programi aplikativ dhe ky i prcjeilur nga t dhnat. N qoft se
zbrazet cilado nga shtresat, shtresat e msiprme poashtu zbrazen. P.sh. n qoft
se zbrazet sistemi operativ duke e shkyur ose ristartuar sistemin - memoria
zbrazet plotsisht. N qoft se zbrazet programi aplikativ nga memoria, edhe
programi e edhe t dhnat n t cilat sht punuar prbrenda atij programi fshi-
hen nga memoria. N qoft se fshihet vetm shtresa e siprme - t dhnat me t
cilat punohet, programi aplikativ dhe sistemi operativ mbesin t aktivizuara dhe
t gatshme pr prdorim.
3.13. Ndarja e memories n baz t natyrs s qasjes s in-
formacionit
Memoria (kujtesa) zakonisht ndahet n baz t natyrs s qasjes
(shfrytzimit) s informacionit n: '
Memorien me qasje t drejtprdrejt (RAM), e cila sht mjaft fleksibile,
sepse informacionet n te mund t ndrrohen dhe prap t futen. Mirpo,
dobsi e ksaj kujtese sht se informacionet me shkyjen eventuale t ten-
sionit elektrik, humben prgjithmon.
Memorien e pandryshueshme (ROM), e cila sht paraprakisht e programuar
dhe prmban informacionet t cilat vetm mund t lexohen, por jo edhe t
ndryshohen. Kjo sht ideale pr qllime t caktuara, mu pr shkak faktit se
shnimet nuk mund t fshihen. Informacionet q i prmban kjo kujtes, pra
jan pjes prbrse e kompjuterit.
Memorien e programueshme t prhershme (PROM), e cila sht nj lloj i
kujtess e cila pr ndryshim nga ajo ROM, mundet edhe t programohet.
Memorien EPROM, e cila sht edhe e programueshme edhe e fshieshme.
N kt kujtes shfrytzuesi mundet n mnyr t caktuar t ndrroj infor-
macionet n ip sipas dshirs s tij.
3.14. Vetit e memories punuese RAM
Si sht theksuar, RAM-i sht lloj i memories e cila shrben pr t
vendosur prkohsisht programet dhe t dhnat n t. Pr t kuptuar prej nga
rrjedh emri RAM, duhet q t kuptohet se si vendoset informacioni n memorie.
96
Bazat e informatiks
Procesori memorien e trajton si nj bashksi t hapsirave deponuese t
numeruara, si prmendm t ngjashme me koleksionin e kutive postale, n t
ciln secila pranon nga nj karakter. Te kompjutert m t hershm, procesori
(CPU) duhej q t i qasej kutis postale (bajtit) t caktuar sipas renditjes nu-
merike, duke filluar nga e para dhe duke vazhduar kshtu deri sa i sht qasur
asaj e ciia mbante informacionin e duhur. Kjo mnyr e qasjes quhet qcisje
sekuenc'mle. Me zhvillimin e RAM-it, procesori (CPU), fitoi mundsin q t'i
qaset drejtprdrejt secils celul (kuti postale) sipas nevojs.
Diferenca n mes RAM-it dhe qasjes sekuenciale t memories mundet q
p.sh. t krahasohet me diferencn n mes t ekzekutimit t kngs s dshiruar
n disk CD (ose t gramafonit) dhe n audio kaset t kasetofonit. Kshtu p.sh.
nse dshirohet q t dgjohet knga e katrt e incizuar n audio kaset (qasja
sekuenciale), bhet kthimi n fillim t shiritit magnetik dhe kalohen tri kngt e
para. N ann tjetr, disk t gramafonit apo CD (qasja e drejtprdrejt) mund t
dgjohet drejtprsdrejti knga e katrt.
Shnim Disqetjan pajisje me qasje t drejtprdrejt. Kshtu, n vend se
t fillohet nga pjesa e jashtme e diskut dhe t lexohet prhrenda, ose t lexohet
nga pjesa e brendshme n kahje t jashtme t diskut, koka lexuese/shkruese kr-
cen drejtprdrejt n hapsirn n t ciln ndodhen t dhnat e dshiruara.
3.15. Memoria e cila vetmlexohet- ROM
N kompjutert personal ekziston edhe memoria dytsore q e plotson
RAM-in. Kjo memorie sht quajtur ROM (nga ang. Read Only Memory-
memorie e cda vetm lexohet). Prundr e ipeve t RAM-it, ipet e ROM-it
prmbajn softver (instruksione programore), t cilat jan n mnyr t prher-
shme t gravuara n instalimet e tyre elektrike. Pr kt arsye, memoria ROM
shpesh quhet//'r/mrare-meqense paraqet nj kombinim t hardverit dhe t soft-
verit. Terminologjia n kt rast nuk sht mjaft e drejt, meqense edhe RAM-
i e edhe ROM-i mbshteten n qasje t drejtprdrejt. Pr t'u dalluar RAM-i nga
ROM-i, ishte duhur q RAM-i t quhet memoria lexuese/shkruese, q nnkupton
se Prve q nga RAM-i mund t rikthejm (lexojm) informacionin, at mun-
demi edhe ta incizojm (shkruajm) n t. N t kundrtn, n memorien ROM
(e Clla vetem lexohet) sht e pamundur q t ndrrohet prmbajtja e informa-
cioneve n instalime t qarqeve elektrike. Karakteristika e cila e veon RAM-in
nga ROM-i sht ndrrueshmria e RAM-it, vetia q mund t ndrrojm prm-
bajtjen e tij sipas dshirs.
Hardveri komoiuterik
97
Dallimi tjeti i RAM-it nga ROM-i sht n kohzgjatjen e memories s
tyr. RAM-i sht memorie afatshkurtr dhe harron do gj me rastin e shkyjes
s kompjuterit. N ann tjetr ROM-i sht memorie afatgjat dhe mban n
mend t gjitha informacionet q i prmban deri sa t mos prishet fizikisht.
Te kompjutert personal ROM-i prdoret pr vendosjen e vetm disa
pjesve t shkurtra t sistemit operativ, t cilat mundsojn aktivizimin e hard-
verit dhe orientojn procesorin (CPU) pr t locuar dhe aktivizuar pjesn tjetr t
sistemit operativ nga disku. Te kompjutert Macintosh, pjesa m e madhe e sis-
temit operativ sht e vendosur n ROM.
Shnim. Meqense ROM-i nuk sht i ndryshueshm, shfrytzuesi nuk ka
nevoj q t shqyrtoj at asnjher. ROM-i sht pjes e kompjuterit pr t
ciln duhet ditur se ekziston, por nuk sht e nevojshme q t shihet, preket apo
t analizohet m shum.
3.16. Matja ememories dhe ediskut
Si sht prmendur m par, njsia bajt (byte) nnkupton madhsin e
hapsirs e cila nevojitet q t paraqet nj karakter (shkronj, numr, hapsir t
zbrazt, shenj t piksimit etj.).
Fjala bajt prdoret duke mos marr parasysh se a flitet pr hapsir n
memorie, apo n ndonj mjedis tjetr pr deponim. Meqense pr t kompletuar
nj dokument, program pr Ilogaritje, program me baza t t dhnave etj. nevo-
jiten shum bajt, n informatik prdoren disa shumfisha. pr matje t informa-
cionit, si jan: : ~
Kilobajti (shkurtimisht KB ose vetm K) i cili prmban 1024 bajt. sht
marr numri 1024, sepse n informatik kemi q t bjm me shumfishe t
numrit 2, meqense edhe baza matematikore e informatiks mbshtet n
numra binar t formuar nga dy shifra 0 dhe 1. Numri 1024 sht fituar nga
numri 2 i fuqizuar n fuqin e 10 (210) dhe sht shumfish i numrit 2 m i
prafrt me numrin 1000, numr q zakonisht quhet kilo n jetn e prdit-
shme. Pr kt arsye njsia kilobajt n informatik shnohet me shkronjn e
madhe K, e jo si n madhsit fizike t tjera ku shumfishi kilo shnohet me
shkronj t vogl k.
Megabajti (shkurtimisht MB ose vetm M) q paraqet 220 bajt ose 1024
KB. N jetn e piditshme zakonisht merret se 1MB prmban prafrsisht 1
milion bajt.
98 Bazat eInfoimaiiks
Gigabajti (shkurtimisht GB ose vetm G) q paraqet 230bajt ose 1024 MB.
N jetn e prditshme zakonisht merret se 1 GB prmban prafrsisht 1
miliard bajt.
Kompjutert e sotm personal prmbajn hapsir standarde t RAM-it
prej 32 MB, 64 MB ose edhe 128 MB. Hard disqet standarde kan mundsi q t
vendosin rreth 2 GB ose edhe m shum. Sa pr prfytyrim, mund t vrejm se
nj faqe standarde e shtypur e formatit A4 prmban rreth 50 rreshta me nga 40
karaktere (shkronja, numra, shenja t piksimit etj.) pra 50-40=2000 B ose
prafrsisht 2 KB informacion. N ann tjetr 1 MB prmban prafrsisht 500
faqe t ktilla t shtypura (500-2000=1000000 B =1MB).
Hapsira e memories dhe e diskut n kompjuter bn edhe prcaktimin
pr llojet e punve t cilat mud ti kryej ai kompjuter. Sasia e memories n
kompjuter kushtzon cilt programe do t mund t prdoren. Kshtu shum pro-
grame t cilt kan prmbajtje grafike krkojn s paku 32 MB memorie. Mad-
hsia e hapsirs s hard diskut sht poashtu e rndsishme pr shkak se e pr-
cakton se sa programe dhe sa shnime t ndryshme mund t vendosen n at disk
n t njjtn koh. Zakonisht, nevojitet mjaft hapsir e lir q pa pengesa t
vendosen t gjitha programet dhe t dhnat me t cilat punojm rregullisht.
Pr informacionin se sa ka hapsir t lir n memorie apo n disk mund
t kuptohet pasi q t bhet fjal pr sistemin operativ t kompjuterit.
Shnim. Memoria e kompjuterit (RAM-i) mundet q vazhdimisht t shto-
het, me instalimin e ipeve t memories shtes.
3.17. Prmbajtja e shtpizs sistemore t kompjuterit personai
Pasi q sht shpjeguar funksioni i procesorit (CPU), ipeve t memories
dhe t ngassve t diskut, mund t shpjegohet edhe mnyra e vendosjes dhe e
lidhjes s tyre. N pjesn m t madhe t kompjuterve, q t tri kto pjes jan
t vendosura prbrenda njsis sistemore, por kompjutert mund t ken edhe
ngass t jashtm t diskut.
Pjesa qendrore e njsis sistemore sht pllaka e shtypur me qarqe elek-
trike e quajtur pllaka am (motherboard) ose ndonjher n literatur haset edhe
emri pllaka sistemore (system board). Pllaka am e kompjuterit paraqet bazn n
t ciln vendoset procesori (CPU) dhe qarqet elektrike prcjellse.
Hardveri kompjuterik
99
Fig. 50. Pllaka am e kompjuterit (Motherboard)
Pllaka am zakonisht sht e shtrir n pjesn e fundme t njsis siste-
more. Pllaka am prmban edhe disa lloje t tjera t ipeve, t cilt n bash-
kveprim me procesorin realizojn detyrat e caktuara. Kto ipe bashkvepruese
jan:
ipi i taktit punues (clock chip), i cili shrben si metronom i kompjuterit
duke rreguliuar hapin n t cilin ndryshon funksioni i komponentve.
Nj ose m shum ipe t ROM-it me prmbajtje t ndonj pjese t softverit
me sistem operativ.
N disa kompjuter, ipi me koprocesor matematikor i cili asiston proceso-
rin n kryerjen e disa tipeve t operacioneve matematikore.
Fig. 51. ipi i taktit punues (clock), ipi i ROM-it, ipi CMOS dhe sllotet e memories me SIMM
memorie
N pllakn am t kompjuterit poashtu prfshihen hapjet dhe kontaktet
(sllotet) pr ipe t memories. N t shumtn e rasteve memoria sht e ndrtuar
si pllakz e vogl e ashtuquajtur SIMM (shkurtes nga Single In-line Memory
Modules), ku secili prej tyre prfshin tet ose nnt ipe t memories.
Prve pllaks am, njsia sistemore prfshin edhe ngassit e diskut
(zakonisht nj ose dy ngass t disketave, nj ngass t hard diskut dhe nj
ngass t disqeve CD-ROM) si dhe furniz.uesin me energji elektrike. Furnizuesi
me energji elektrike e sjell energjin nga kontakti i murit n pllakn am t
kompjuterit. Poashtu prmban ndrprersin e kompjuterit (On/Off) si dhe
vendin n t cilin do t lidhet konektori i furnizimit i cili bn lidhjen e njsis
sistemore me dalje t furnizimit. Furnizuesi me energji elektrike zakonisht prm-
ban ventilatorin (flladitsm), 1 cili e bn mbrojtjen e disa ipeve t ndryshme
nga nxemja e teprt. N njsin sistemore poashtu mund te perfshihet edhe
ndonj pajisje tjetr si p.sh. ngassi i shiritit magnetik etj.
Kompjutert poashtu prfshijn edhe disa pllaka elektromke shtese, te
cilat quhen pllaka ekspanduese (expansion boards), t cilat vendosen ne hapjet
(sllotet) e posame t pllaks am, n t ashtuquajturat sllote ekspanduese (mund
t prfytyrohen si nj hapsir e parkingut per pllaka elektromke). Pllaka e -
spanduese vendosen n pjesn e fund.ne t njsis sistemore nen kende te drej e
me vet pllakn am. Qllimi i shumics s pllakave ekspanduese eshte qe te
mundsoj komumkimin e procesorit me ndonj pajisje hyrese/dalese (I/O hi-
put/Output), si jan monitori, skeneri, nuu, printeri etj.
Prparsia e ndrtimit t ktill, t
pllaks am e cila prmban t gjitha qarqet
elektronike standarde kompjuterike dhe nj
numr t slloteve ekspanduese t cilat
mundsojn ndrlidhjen e qarqeve elektronike
shtes sipas nevojs, sht n at se secili sis-
tem mund t ndrtohet sipas dshirs. N kt
mnyr dy kompjuter inund t duken esen-
cialisht t njjt, por mund t ken t shtuara
pjes periferale krejtsisht t ndryshme._ Kjo
mnyr e ndrtimit t komgjulsnl^ioiL_nD- . . ..
l E E 3 ei T m r T ^ pjese t re pr t ciln paraq.tet nevoja gjate
..punv apo n qoft se n ndrkoh sht zbuluar ndonj pajisje shtese e re.
.... Pllakat ekspanduese t cilajt jan t ndrtuara qe te sherbejne si
ndrmjetsues n mes t CPU-s dhe ndonj pajisjeje jasht njsis sistemore ne
prfundim t tyre kan portet. Portet paraqesin kontakte te cilat gjenden ne anen
e prapme t njsis sistemore dhe jan vende n t cilat mund t nderhdhen pa-
jisjet e ndryshme eksternale, duke i ndriidhur ato me pllake elektromke e cila
pastaj bn lidhje me CPU-n. (PUakat ekspanduese t ndrtuara pr komponentet
brenda njsis sistemore, p.sh. pr ngassit e diskut, nuk kan porte).
Pjes e rndsishme e secils pllak am sht edhe pjesa e quajtur W \
q paraqet nj bashksi t qarqeve elektromke t ndrtuara pr bartje te te
dhnave dhe instruksioneve prej njrs pajisje t pllakes ame ne tjetren. Keshtu
nprmjet bus-it barten t dhnat dhe instruksionet n mes CPU-se dhe memones
(RAM-it dhe ROM-it), si dhe bhet ndrlidhja e CPU-se dhe e memones me
cilndo pllak ekspanduese e cila sht e ndrlidhur n pllakn ame (mother-
board),
Fig. 52. Brendia e shtpiz'es sisle-
more
Hardveri komoiuterik
101
3.18. Periferalet e kompjuterit
Pjest e tjera t sistemit kompjuterik, ato t ciiat jan jasht shtpizs
sistemore, kryesisht shfrytzohen pr komunikim me procesorin, n drgim t
mstruksioneve dhe t dhnave dhe marrje t rezuitateve-informacioneve. Pajisjet
t cilat shfrytzohen pr komunikim me procesorin quhen pajisje hyrse (input
devices) dhe pajisje dalse (output devices) ose n literaturn profesionale hasen
me emrin pajisjet I/O (I nput/Output).
Pajisjet hyrse jan t gjitha ato pajisje t ciiat mundsojn komuniki-
min me kompjuter-parashtrimin e pyetjeve dhe dhnien e komandave. Pajisjet
dalse japin rezultatet e prpunimit me kompjuter, kthejn prgjigjet, japin in-
formacione t ndryshme, ose s paku na informojn se nuk kan shnime pr
pyetjen e caktuar.
Shnim: N literatur shpesh mund t haset n termin pajisje periferike
ose. periferale (peripherals) t ndrlidhura n pajisjet 1/0. Teknikisht termi
periferale nnkupton do gj q slit jaslit procesorit (duke prfshir ktu edhe
pajisjet l/O).
Pajisjet periferale n kompjuter lidhen nprmes porteve t cilat gjenden
n ann e prapme t shtpizs sisternore. Pajisjet q mund t lidhen n kompjuter
zakonisht emrohen me shkurtesat vijuese:
-Konzola- kmbimi i tastiers dhe ekranit
-Porti 'i par serik
-Porti i dyt serik
-Porti i tret serik
-Porti i katrt serik
-Porti i par paralel i printerit
-Porti i dyt paralel i printerit
-Porti i tret paralel
-Porti pr testim
f ~ ....
CON:
COMI: oseAUX:
COM2
COM3
COM4
LPTI: ose PRN:
LPT2:
LPT3:
NUL:
WW
Fig. 53. N pjesn e prapme t shtpizs sistemore gjenden portet n t cilat mund t lidhen pajis-
j e t 1/0
I
^q0 ___ _______________ Bamt e infonvatiks
3.19. Pajisjet hyrse
3.19.1. Tastiera
Pajisja m e shpesht hyrse te kompjutert personal sht tasUera
(keyboard). Tastiera shrben pr futje t drejtprdrejt me duar t t dhenave si
dhe pr komandim me kompjuterin. sht shum e ngjashme me tastiern n
makinat e shknmit, por ka m shum taste dhe ka ndryshime t vogla ne
shprndarjen e tyre. Tastet e tastiers mund t ndahen n taste: bazike, numenke,
funksionale, kursorike dhe ndihmse.
................
Fig. 54. Tastiera e kompjuterit
Tastet bazike n tastier jan ato taste q shrbejn pr futjen e shkro-
njave, shifrave dhe t shenjave speciale dhe gjenden n pjesen qendrore te
tastiers
Tastet numerike gjenden n ann e djatht t tastiers dhe shfrytzohen
pr futje t numrit t madh t t dhnave numerike, presjes decimale, dhe t ope-
racioneve themelore matematikore. Shprndarja e tyre sht e ngjashme me
shprndarjen e tasteve n kalkulator t zakonshm.
T a s t e t funksionale (t shnuara me simbolet Fl, F2, ... F12, Esc, Print
Screen, Scroll Lock, Pau.se, Insert dhe Delete) mundsojn kryerjen e koma-
ndave funksionale t definuara me sistemin operativ t kompjuterit ose sipas
programit aplikativ. .
Tastet kursorike (Home, End, PageUp, PageDown, tastet me shigjeta,
tasti Tab), jan tastet t cilat shrbejn pr lvizje t kursorit (kursori sht pika
vezulluese e cila tregon pozicionin n t cilin mund t shnohet n ekran).
Tastet ndihmse (nga dy taste Ctrl, Alt dhe Shift) n qofte se shtypen
vetm, nuk kan kurrfar funksioni por shfrytzohen n kombinim me tastet e
tjera. ..
Prve tasteve, n tastier ndodhen edhe disa poa kontrollues te cilat
shfrytzuesit i lajmrojn se a sht ndonj tast funksional i kyur ose i shkyur
(NumLock, CapsLock ose Scroil Lock).
Hardveri kompjuterik
103
j u u j j y j y u u j .
Esc
N qoft se shkyet tasti NumLock (poi sinjalizues Num i shkyur),
tastet numerike t grupit t dyt 0 , 1 , 2, 3 ,..., 9 fitojn funksione t
reja: lnsert, Delete, End, "Page Down etj.
Me shtypje t prnjhershme n
tastin Shift dhe ndonjrin nga tastet bazik,
fitohet shkronja e madhe e shnuar n tast,
kurse te tastet me dy shenja fitohet shenja e
siprme e shnuar n tast.
Me shtypje n tastin CapsLock kyet
ose shkyet poi sinjalizues Caps. N qoft
se ky po sinjalizues sht i kyur, ather
punohet n regjimin me shkronja t mdha dhe anasjelltas.
_______N vijim do t shpjegohet funksioni i tasteve tjera:
\Enter J ( y ) shrben pr vrtetimin e komands s parashtruar, ose te pro-
gramet pr prpunim t tekstit pr t kaluar n kryerresht (para-
graf) t ri.
shrben pr ndrprerje t veprimit t caktuar, apo dalje nga
niveli hierarkik aktiv i programit.
bn fshirjen e shenjs e cila gjendet n ann e majt t kursorit.
bn fshirjen e shenjs e cila gjendet n ann e djatht t kursorit,
duke i zhvendosur t gjitha shenjat e tjera pr nj vend majtas.
e bn aktiv regjimin Insert t puns. Ky regjim kur sht aktiv
mundsohet ndrfutja e shkronjave prbrenda tekstit t caktuar.
N qoft se insertimi sht i kyur, ather shenjat ndrfuten n
vendin ku gjendet kursori, kurse shenjat e tjera shtyhen djathtas.
N qoft se insertimi nuk sht aktiv, ather shtypja n ndonj
tast bn mbishkrimin e shenjs s atij tasti mbi shenjn e cila
gjendet n ann e djatht t kursorit.
ka funksionin e tabulatorit n makinn e shkrimit. Ky tast e bn
zhvendosjen e kursorit pr numr t caktuar (t definuar m
par) t koionave djathtas.
e zhvendos kursorin n fillim t rreshtit aktiv.
e zhvendos kursorin n fund t rreshtit aktiv. -
e zhvendos kursorin pr nj faqe (ekran) m lart n dk
e ndonj aplikacioni kompjuterik.
e zhvendos kursorin pr nj faqe (ekran! m ^
mentin e ndonj aplikacioni kompjuterik.
e zhvendos kursorin pr nj hapsir n j r '
e zhvendos kursorin pr nj rresht
Backspace
Delete
Insert
Tab
Home
End
Page Up
Page Down
104
Bazat einformatiks
PrintScreenj N sistemin operativ DOS e drgon prmbajtjen e ekranit n
printer, kurse n sistemin operativ Windows e drgon
prmbajtjen e ekranit n bafer t quajtur klipbord (memorie
punuese), pr tu kopjuar m von nga klipbordi n ndonj
program aplikativ.
Ctrl|+[Alt|+[Dei| N sistemin operativ DOS e gjeneron resetimin sistemor ose
softverik t kompjuterit, kurse n sistemin operativ Windows, e
reseton aplikacionin aktiv.
Me shtypjen e tastit t caktuar, mbyllet qarku gjegjs elektronik, i cili
gjeneron sinjalet elektronike, t cilat m tutje prcjellen deri n mikroprocesor t
tastiers ku bhet shndrrimi n kod t prbr nga sinjalet digjitale, nga mikro-
procesori m tutje npr linjat e caktuara drgohet n CPU dhe nga ky n moni-
tor t kompjuterit n t cilin gjenerohet shenja e tastit t shtypur. Pra nga mo-
menti i shtypjes s tastit me shenj t caktuar kalon nj koh, por ajo sht
shum e shkurtr (disa mikrosekonda) dhe shfrytzuesi ka prshtypjen se shenja
e tastit automatikisht gjenerohet n ekran pas shtypjes s saj.
Fig. 55. Me shtypje t ndonj tasti n tastier, mbyllet qarkn elektrik gjegjs
3.19.2. Miu
Pjes shum e rndsishme hyrse e sistemit kompjuterik sht edhe miu
(mouse). Miu sht pajisje e drejtuar me dor e cila mundson pozicionimin e
drejtprdrejt n fjal apo n objekte t ekranit kompjuterik. Miu zakonisht
rrshqet npr tavolinn e rrafsht dhe t lmuar punuese, ose npr mbshtet-
sen e goms (mouse pad), e cila mundson lvizje m t leht se n siprfaqen e
tavolins punuese. Miu punon n koordinata relative.
Disenji klasik i miut zakonisht prbhet prej topthit t goms t vendosur
n pjesn e poshtme t shtpizs s miut. Me lvizje t miut rrotullohet topthi i
goms dhe shkaktohet frkimi, i cili gjat rrotullimit lviz dhnsit kndor
(cilindrat) prbrenda shtpizs s miut. Ky rrotullim m tutje me an t elek-
troniks shndrrohet n sinjale elektrike dhe nprmes programeve speciale t
Hardveri kompjuterik 105
quajtur drajver t miut, procesorit i drgohen informacionet mbi pozicionin e
kursorit n ekran (koordinatat x dhe y).
Lvizja e miut prpara dhe prapa, ose majtas-djathtas, shkakton lvizjen
e shigjets n ekran q quhet tregues i miut (mouse pointer). N pjesn e siprme
t shtpizs s miut gjenden dy ose tri susta pr dhnien e informacioneve t
tjera ose aktivizimin e nnprogrameve npr aplikacione. Shtypja pulsive e
susts s miut, q pr shkak t tingllimes karakteristike n terminologjin
kompjuterike quhet shtypje klik (click), shkakton ndonj aksion t miut. Poashtu
edhe shtypja e pandrprer e susts s miut), shkakton ndonj aksion t caktuar.
Miu sht pjes prbrse e t gjith llojeve t kompjuterve t sotm PC apo
Macintosh.
Microsofti n koh t fundit miut n pjesn e siprme t shtpizs i ka
shtuar edhe nj topth i cili lehtson manipulimin me kursor npr ekran t
kompjuterit. Miu i till sht pagzuar me emrin IntelliMouse.
Miu n kompjuter duhet q t instalohet n mnyr hardverike dhe soft-
verike. Instalimi hardverik nnkupton lidhjen e konektorit t miut n portin
gjegjs dhe preferohet q t bhet gjat kohs kur kompjuteri sht i shkyur.
Instalimi softverik nnkupton instalimin e softverit prcjells me an t cilit n
kompjuter instalohen drajvert e miut, me rast sustat e miut si dhe topthi ma-
rrin funksionet e tyre dhe jan t gatshm pr prdorim.
Fig. 56. Principi i puns s miut
Fig. 57. Miu me topth -InleliiMouse Fig. 58. Miu me tracbal!
106 Bazat einformatiks
Ekzistojn edhe shum lloje t pajisjeve t tjera hyrse t cilat mund t
shfrytzohen si alternativ pr miun n kompjuter. Disa prej tyre jan:
- Topthi gjurmues (trackball), i cili sht pajisje cj paraqet nj topth t
dukshm t vendosur n nj siprfaqe katrkndshe dhe i cili shrben si alter-
nativ pr miun.
- Tabela grafike me laps sensitiv, e cila mundson q n pllakn n
form t tabels t vizatohet me an t lapsit sensitiv dhe vizatimi me an t
softverit prkats, automatikisht t bartet n ekran t kompjuterit. Kjo tabel
sht shum e preferuar pr fillestart q dshirojn t projektojn ose vizatojn
me kompjuter, e t cilt vshtir adaptohen n kushte t reja t puns.
Fig. 59. Tabela grafike me laps sensitiv p r f em ij t : 'majla.s l ilhe pcr -projesioniu la'jathtas)
- Xhoistiku (Joy stick), sht pajisje hyrse e cila
mundson manipulimin e kompjuterit n disa video lojra por
edhe n softverin i cili bn simulimin e realitetit t njohur
me emrin realiteti virtual. X'hoistiku i par sht punuar sipas
modelit t dorzs manipuluese t pilotve t aeroplanit. xhoiuiku
3.19.3. Skeneri (Scanner)
Skeneri sht pajisje e cila
mundson prftimin e kopjes s figurs
(fotografis, vizatimit ose faqes me
tekst) n kompjuter dhe prkthimin e tij
(prshtatjen) n form t ciln
kompjuteri mund ta pranoj dhe t ma-
nipuloj me t. Nprmes skenerit in-
cizohen fotografit origjinale dhe tek-
stet, t cilat pastaj nprmes pro-
Fig. 61. Skeneri i tipit Logitech
Hardveri kompjuterik
107
grameve gjegjse softverike kopjohen n memoriet eksterne t kompjuterit dhe
prdoren pr prpunim t mtejm ose pr inkuadrim n dokumente tekstuale
apo t tjera.
Karakteristika kryesore e skenerit sht rezolucioni. Rezolucioni zakon-
isht paraqitet si numri i pikave t cilat skeneri mund ti kopjoj n siprfaqen
prej nj in n katror. Rezolucioni standard q sot ofrohet te skenert sht rreth
600x600 pika pr in n katror, por skenert m bashkkohor kan rezolucion
edhe m t madh (800x800, 1200x1200 etj.). Ekzistojn vanantet e skenerve
bardh-zi , t cilat pa marr parasysh origjinalin, kompjuterit i drgojn fotografi
monokromatike dhe skenert me ngjyra, t cilt prodhojn fotografi bardh-zi, t
kombinuar-t prhimt dhe kolor fotografi.
N kombinim me softverin adekuat pr njohje optike t karaktereve OCR
(nga gjuha angleze Optical Cocle Recognizer), skeneri shfrytzohet pr leximin
e tekstit dhe prkthimin e tij n gjuh t kuptueshme pr kompjuterin.
3.19.4. Kamerat (Aparatet fotografike) digjitale
Kamerat dhe aparatet digjitale jan pajisje t cilat krijojn fotografi dig-
jitale t kuptueshme pr kompjutert personal. Fotografit digjitale pastaj nga
kompjuteri lexohen me ndihmn e softverit adekuat dhe ato mund t prpunohen
m tej n kompjuter, e edhe t shtypen nga
kompjuteri me an t shtypsit adekuat
kompjuterik. Kamerat e sotme mesatare dig-
jitale zakonisht kan objektivin e 37 mm t
pajisur me autofokusim me kalim automatik
nga regjimi i thjesht n makro regjim t
puns. N ann e prapme t aparatit gjendet
LCD ekrani (Liquid Crystal Display) me
katr taste, me t cilt rregullohet rezolucioni
i fotografimit, nnekspozimi, mbiekspozimi
dhe fshihen fotografimet e padshiruara. Re-
zolucioni q ofrojn aparatet e ktilla sht
mesatarisht 640x480 dpi (dots per inch - pik
pr in n katror), por n aparatet profesio-
nale digjitale ky rezolucion mund t jet
shum m i madh.
Aparatet digjitale kan t ndrtuar
karteln eflash RAM memories n t ciln hapsir vendosen slajdet e fotogra-
five, pra paraqet filmin digjital. Kshtu p.sh. n 2 MB flash RAM memorie
4 *
Fig. 62. Kamerat digjitale
10,
Bazat eMormatiks
mund t vendosen 32 fotografi digjitale t rezolucionit t ult, 16 fotografi dig-
jitale t rezolucionit mesatar ose 4 fotografi digjitale t rezolucionit m t lart
q ofron aparati digjital mesatar. Flesh RAM memoria mund t zgjerohet me
kartele speciale t 2MB, 4MB, 8 MB e m.shum.
Fotografimi me kamer digjitale n kualitetin m t dobt sht i mir
vetm pr paraqitje n ekran t kompjuterit. Pr shtypje n shtypsit kolor Ink-
jet, rezolucioni m i vogl i prdorur duhet q t jet ai mesatar.
Ndrlidhja e aparatit digjital fotografik n kompjuter bhet n IDE portin
primar apo sekondar, si master apo si slave, prandaj mund t ndrlidhet n
fardo kompjuteri personal.
3.20. Pajisjet dalse
3.20.1. Kartela elektronike grafike (video kartela)
Fotografia t ciln e prodhon kompjuteri dhe e drgon n monitor, p.sh.
gjat vizatimit t nj grafi, prbhet nga rrjeti i pikave t ndriuara dhe t pa
ndriuara. Kto pika (angl. pixells) jan t shprndara dendur afr njra tjetrs
npr siprfaqen e ekranit (ang. Screen) dhe sa m i madh sht numri i tyre, aq
m e qart sht fotografia e reprodukuar n ekran t monitorit. Zakonisht foto-
grafia m e pastr krkon mjaft shum vend n kujtes.
Secili kompjuter n prbrje duhet q t ket nj pjes t posame e cila
quhet kartele grafike n mnyr q t mund t realizohet komunikimi me ekran.
Kartela grafike e prcakton rezolucionin, prandaj edhe kualitetin e fotografis.
Kartelet e para grafike nuk kan pasur mundsin e kontroliit t pavarur
t ndriimit t secils pik, por kan pasur mundsi t kontrollojn vetm fushn
e cila sht prbr nga 9x14 pika pr in n ka-
tror. Secili rresht n ekran ka pasur 80 kolona,
kurse kan qen gjithsej 25 rreshta. Me an t
ksaj karteleje, e cila sht quajtur MDA (Mono-
chrome Display Adapter) n mnyr t pavarur
kan mundur t kontrollohen 80x25= 4000 fu-
sha. N seciln nga kto fusha ka mundur t
shnohet nj shenj grafike. Me an t ksaj
karteleje ka ekzistuar kontrolli n nivel t nj
fushe, gjegjsisht nj shenje. Pr kt arsye
shpesh kjo grafik sht quajtur edhe grafik e shenjave. Grafika e shenjave
praktikisht mundson vetm punn me vizatime m t thjeshta.
BBilB
i l M * l l i B I g .............
Fig. 63. Karteia grafike S3 Trio 64
* :, w m
Hardvenkompjuxerik
109
Pasi q grafika e shenjave nuk ka treguar rezultat n punimin e viza-
timeve kualitative, sht punuar kartela grafike me ngjyra ose CGA (Color
Gmphics Adapter) pr kompjutert PC. Kjo kartele mund t punoj me 16 ngjyra
t ndryshme dhe mund t kontrolloj n mnyr t pavarur 160x100=16000 pika
pr in n katror n ekran. Nga kjo shihet se numri i pikave t cilat kontrollohen
n mnyr t pavarur te kjo kartele sht katr her ni i madh se te kartela e cila
kishte mundsi t kontrollit t pavarur t ndriimit n nivel t fushs. Kartela
grafike me ngjyra (CGA) mund t punoj edhe si kartele monokromatike apo
njngjyrshe. N at rast rezolucioni i saj sht 320 x 200 =64000 pika pr in
n katror. Kjo tregon se kualiteti i fotografis te mnyra njngjyrshe e puns
sht m i mir se i karteles MDA sepse n mnyr t pavarur mund t kontrol-
lohen 16 her m shum pika.
PC kompjutert me karteie grafike Hercules kishin rezolucionin
720x348 pika pr in n katror. Kualiteti i fotografis n krahasim me kartelen e
mparshme ishte rreth 75% m i mir, por kjo kartele deri von nuk ka qen e
parapar pr t punuar n ngjyra (kolor).
Kartelet grafike q e kan eliminuar kt dobsi e q praktikisht jan
paraqitur paralel me ato Hercules jan ato EGA. Kto kartele punojn me rezolu-
cion t njjt si ato Hercules, por q nga fillimi kan pasur mundsin e puns n
ngjyra.
N vitet e nntdhjeta jan paraqitur kartelet grafike VGA (Video
Graphics Array) si dhe ato SVGA (Super VGA) t cilat kan rezolucion 1024 x
768 pika pr in n katror ose edhe 1024x1280 pika pr in n katror dhe kuali-
teti i fotografis s tyre sht jashtzakonisht i mir, si n kolor ashtu edhe n
mnyrn njngjyrshe t puns. Kjo kartele ka
edhe mundsin e puns s programeve t pro-
jektuara n versione m t vjetra t karteleve
grafike, ose si thuhet, sht kompatibile me
llojet e mparshme t adapterve grafik. Kartelet
grafike SVGA kan mundsin e emetimit t
paletave me 16,777,216 ngjyra.
Sot ekzistojn edhe TV kartelat elek-
tronike t cilat mundsojn q fotografia
televizive nprmes antens s thjesht televizive t bartet n kompjuter. Kto
kartela elektronike e bjn konvertimin e sinjaleve analoge televizive n sinjale
digjitale t kompjuterit.
. .
Fie. 64. TV kartela elektronike
10
Bazat eInfonnatiks
3.20.2. Monitori
Pajisja dalse q m s shumti prdoret sht ekrani, t cilin kompjuteri
e prdor pr paraqitjen e instruksioneve, parashtrimin e pyetjeve dhe prezantimin
e informacioneve. Ekrani i kompjuterit iidhen n karteln grafike t kompjuterit
dhe sht drejtprdrejt n varsi t saj. Ekranet e kompjuterve njihen me disa
emra si p.sh.: monitor, VDT (Video Display Terminal) dhe CRT (Cathode Ray
Tube). Teknologjia e cila m s shumti prdoret n shumicn e kompjuterve
sht ajo CRT. Te kompjutert e tipit laptop, si dhe te ata notebook ekrani dhe
tastiera jan t ndrtuara n vet njsin sistemore.
Fig. 65. Monitori J5" Fig. 66. Monitori i rrafsht Fig. 67. Notebook
Monitori klasik sht shum i ngjashm me aparatin televiziv me gyp
katodik. Rezolucioni i monitorit sht i prcaktuar me rezolucionin e kartels
grafike. Monitort bashkkohor kan dimensionin n diametr t ekranit prej 14
in, 15 in, 17 in dhe 21 in. Pajisja standarde deri von ka nnkuptuar monito-
rin me dimension 14 in me rezolucion 1024x768 pika pr in n katror, por n
kushtet bashkkohore ky dimension i monitorve
sht gjithnj e m shum duke u zvendsuar me
dimensionin 15 i cili ofron rezolucionin
1280x 1024 pika pr in n katror.
Sot ekzistojn edhe monitort e quajtur
LCD (nga gjuha angleze Liquid Crystal Display -
ekrani me kristal t lngt), t cilt kryesisht pr-
doren te kompjutert e bartshm ose portabl
(Laptop ose Notebook)^
"" .." Kjo teknoTogji sht zhvilluar edhe te
kompjutert e zakonshm, kshtu q jan paraqitur
monitort pa gyp katodik t ashtuquajturit moni-
tort e rrafsht, t cilt mund t ndrtohen n fardo diametri, meqense nuk
jan t varur nga gypi katodik.
Fig. 68. PC n vend t TV
aparatit n aplikacionin
Movie TV
TV kartelat elektronike kualitative mundsojn q fotografia televizive e
cila bartet nprmes antens s thjesht televizive n monitor t jet mjaft
kualitative. Kualiteti i fotografis t konvertuar TV digjitale varet kryekput nga
rezolucioni i kartels elektronike dhe i monitorit t kompjuterit.
Programi m i njohur i cili mundson editimin e fotografis televizive n
monitor t kompjuterit sht ai Movie TV.
3.20.3. Shtypsi (Printer)
Pothuajse t gjith sistemet kompjuterike n prbrje kan edhe shty-
psin (printer), pajisje pr shtypje n letr t rezultateve t prpunimit dhe t
dokumenteve t krijuar n kompjuter. Sikurse edhe monitort, printert mund t
jen t formave dhe t madhsive t ndryshme, t cilt mund t shtypin me
kualitet m t dobt deri te kualiteti m i lart n kolor.
N baz t principit t puns, gjegjsisht mnyrs n t cilri krijojn
shtypjen n ietr, shtypsit mund t ndahen n:
shtyps matricor,
shtyps InkJet
shtyps termik,
shtyps laserik.
?hn,r,*\t mnt.rinnrp shtypjen e realizojn me shtypje mekanike, npr-
mes shiritit pr shtypje, me rast npr letr horizontalisht lviz koka e shty-
psit e cila i l gjurmt nprmes siilprave (pins) mbi shiritit me ngjyr n letr.
Kualiteti i shtypjes s shfronjave dhe*shenjave tjera ktu varet nga numri i gjil-
prave. Ekzistojn shtypsit matricor me 9 gjilpra dhe me 24 gjilpra.
Shtypsit me gjilpra shtypjen e realizojn n letr standarde ose n letr
t vazhduar t perforuar anash. Letra e vazhduar vendoset n mekanizmin special
t shtypsit q quhet traktor dhe n t cilin vendosen vrimat e perforuara t
letrs, Kjo mundsi e shtypjes sht shum efektive sidomos pr dokumente
shum t gjata q prmbajn numr t madh shnimesh. Ekziston mundsia q
shtypja t bhet n letr t vazhduar n nj kopje (1+0), n dy kopje (1 +1) dhe
n tri kopje (1+2) prnjher. Meqense shtypja e ktill sht mjaft e lir pr
nga mimi, shtypsit matricor prdoren nga shum ndrmarrje afariste dhe
shtetrore.
112 Bazat einformatlks
Fig. 69. Printert matricor Fig. 70. Printeri InkJet Fig. 71. Shtypsi Laser Jet 6L
Shtvp.si Ink. .lp.t shtvnien e realizon me teknik t posame t lshimit t
ngjyrs n vendin e riuhiirJ siprfaqes s letrs,. Kta shtyps n koh t fundit
jan popullarizuar mjaft shum sepse ofrojn mundsin e shtypjes me ngjyra
n kualitet mjaft t mir q bhet n rezolucionin 720x720 pika pr in n ka-
tror e m shum. Letra q prdoret pr shtypje sht letr standarde pr fotokop-
jim, por rezultatet shum m t mira arrihen n letr speciale pr shtypje n re-
zolucionin 720x720.
S'htypp.sit lase.rik dhe tennik shtvpien e realizojn pa kontakt mekanik
me Iptrpn j nr rpp lasp.r N vendet e ndriuara nga laseri lshohet ngjyra speciale
n letr, e cila pastaj kalon npr dy cilindra n nj komor (shtpiz) t errt me
temperatur shum t lart n t ciln bhet pjekja e ngjyrs. Shtypja e ktill
sht shum kualitative dhe zakonisht sht e rezolucionit 600x600 pika pr in
n katror, por ekzistojn edhe shtypsit laserik dhe termik me rezolucion
shum m t dendur t pikave.
Fig. 72. Procesi i shtypjes me shtyps laserik: a) Koka magnetike e shtypcsit, h) emelimi i laseril
n cilindra t 'shtypjes, cjformimi i gjurmve laserike npr cilindra, d) letra e shtypur kalon npr
. dy cilindra n temperatur shum t lart.
Shtypsit laserik zakonisht prdorin letr t thjesht t fotokopjimit dhe
shtypjen e realizojn me shpejtsi shum t madhe dhe pa zhurm. Shpejtsia e
shtypjes standarde t shtypsave laserik sht rreth 8 faqe/minut.
Hardvenkompjuterik
113
3.20.4. Plotert (Vizatuesit)
Ploteri sht pajisje e cila shtypjen n ietr e reaiizon nprmes pens,
lshimit t ngiyrs n letr ose laserit.dhe prdoret pr shtypje profesionale t
projekteve t ndryshme arkitektonike apo t tjera inxhinierike t formateve
shum t mdha.
Plotert me penci bjn lvizjen e
penave n hapa shum t shkurtr
nprmes motorve special t hapit
(n gjuhn angleze step). Lvizja
realizohet n dy drejtime normale
horizontale (x dhe y) dhe vertikale
(rnia e pens mbi letr dhe e
kundrta). Zakonisht ekzistojn m
shum pena n m shum ngjyra (2
deri n IO), kurse vizatimet jan
mjaft kualitative.
Plotert bashkkohor Ink-
j e t dhe ata laserik punojn n mnyr t ngjashme me shtypsit, por n format
t shtypjes shum m t madh.
3.21. Pajisjet hyrse/dalse
3.21.1. Kartela elektronike e zrit (Audio kartela)
Kartela e par elektronike e zrit sht prodhuar para prafrsisht 10
vjetve n firmn Adlib. Ajo ather kishte mundsi modeste pr prpunim t
zrit. Menjher, vetm pr gjasht muaj m von, sht paraqitur kartela e zrit
Sound Blaster, e cila ishte kompatibile (e prshtatur) me t parn. Kjo kartele
mundsoi incizimin dhe reprodukimin e regjistrimeve 8-bitshe t zrit (sem-
pleve) si dhe kompresimin e regjistrimeve. Kartela Sound Blaster, duke i
falnderuar karakteristikave t saja t mira sht prparuar n Sound Blaster 16.
N kt kartel realizohet zri 16-bitsh i kualitetit stereo. Arritjet teknologjike
kan mundsuar q kjo kartel e zrit t mund t njohi edhe t folurit. Me an t
ksaj karteleje me ndihmn e kompjuterit mund t arrihen rezultate t mira n
fushn e realizimit t zrit nprmes kompjuterit. Zhvillimi i teknologjis
mundsoi prodhimin e karteleve t reja t zrit m kualitative 32 bitshe.
Fig. 73. Ink-jet ploteri
114
Bazat einformatiks
Paraqitja e kompakt disqeve CD-ROM ndikoi mjaft shum n zhvilli-
min e mundsive pr prpunimin e efekteve t
ndryshme n kompjuter, sidomos kur sht n
pyetje zri. N kompakt disk (CD) ka mundsi
t vendosjes s sasis shum t madhe t in-
formacioneve (650 MB). Duke shfrytzuar
softver adekuat ngassi CD-ROM mund t
shfrytzohet si CD plejer, gj q ofron
mundsi t shklqyeshme pr aplikim. Pr kt
qllim jan ndrtuar altoparlant specia! t
njohur si altoparlant aktiv, t cilt reprodu-
kojn z kualitativ m fuqi mjaft t madhe. Altoparlantt aktiv ndrlidhen n
karteln e zrit ose direkt n ngassin e kompakt disqeve, por zri nga
kompjuteri reprodukohet n mnyr shum m kualitative nga vet kartela e
zrit. ___
Fig. 74. Kartela eiektronike e zrit
jgf CD Playei
Dicc View Optbns Heip
TtacK: riacl' 1
j Tota! Flay: 76:23 ms

Track. 0*26 m:s

O O -c'.c'
Fig. 75. Programi q ofrohet n
Windows '98 si CD Player
Fig. 76. Altoparlantt aktiv
3.21.2. Modemi
Fjala modem sht shkurtes pr shprehjen
MOdulator-DEMoclulator. Shprehja modulim nnk-
upton ndryshimin e vetive t sinjalit, ndrsa de-
modulimi paraqet rikthimin e vetive burimore t
sinjalit. Modulatori te modemi i kompjuterit buri-
mor e bn shndrrimin e sinjaleve digjitale q prod-
hohen nga kompjuteri (zerot dhe njshat logjik) n
sinjale t zrit me frekuenc t caktuar (telefonike)
Fig. 77. Procesi handshaking i
shndrrimit t sinjaleve
analoge n digjitale
Hardveri kompjuterik 115
t cilat jan t prshtatshme pr bartje npr linjat ekzistuese telefonike. T
dhnat drgohen n mnyr serike, bit pr bit. Demodulatori n modemin e
kompjuterit destinues pranon sinjalet kshtu t moduluara dhe ato i demodulon,
d.m.th. sinjalet e pranuara telefonike i kthen n sinjale t kuptueshme pr
kompjuterin (sinjale digjitale-zero dhe njsha logjik). Pra modemi, sht pajisje
e cila shrben edhe si pajisje hyrse, por edhe si pajisje dalse, sepse mund t
shfrytzohet edhe pr pranim, e edhe pr drgim t porosive.
Modemi n baz t asaj q u tha m lart mundson q kompjutert t
komunikojn njri me tjetrin duke shfrytzuar linjat ekzistuese telefonike.
Shum prej modemeve kan t ndrtuara edhe mundsit e faksit, gj q
mundson drgimin dhe pranimin e fakseve nprmes kompjuterit.
Parametri kryesor i modemit sht shpejtsia e bartjes. Shpejtsia e
bartjes s modemeve mund t jet: 2400 bps (bit pr sekond), 9600 bps, 14400
bps, 28800 bps, ... 64000 bps etj.
Fig. 78. Modcmi intern Fig. 79. Modeml ekstern dhe intern
Ekzistojn modemt intern, t cilt instalohen prbrenda shtpizs siste-
more n njrin nga sllotet m t shkurtr t pllaks am t kompjuterit dhe mo-
demet eksteme , t cilt e kan shtpizn e vet dhe instalohen jasht shtpizs
sistemore , dhe me kompjuterin personal komunikon duke e ndrlidhur kabllin n
njrin nga COM portet e lira.
3.22. Mjediset e tjera masovike pr ruajtje t t dhnave
3.22.1. CD-ROMdisqet
Zhvillimi i vazhduar i teknologjis mundsoi ndrtimin e mnyrs optike
(laserike) t ruajtjes s informacionit. N procesin e ruajtjes s informacionit,
zvendsim shum i shpesht pr disketat, e ndonjher edhe pr hard diskun
jan kompakt disqet ose si quhen ndryshe CD-ROM disqet (shkurtes nga shpre-
hia n giuhn angleze Ccmpac, D i M a d 0ly Meman.-). Prpars.a e tyre kry-
esore l h , e m u n L i a e vendosjes S s a . s shum , madhe ,e ,e dhenave ne
hapsir shum t vogl. Kompak, disqe, slandarde kane kapac,te, pre, 650 .
N CD-ROM mund t vendosen edhe video-incizimet, me P
disqet standarde ka hapsir pr rreth njzet minuta t video-mciz.m.t
Nsassi (drive) 1 CD-ROM disqeve vendoset ne vendin ku zakomsht
vendosej ngassi i disketave 5.25 n shtpizn e sistemit t kompjuterit.
Ngassit e CD-ROM disqeve kan vetm mundsine e leximit te te
dhnave nga CD-ja (Read Only Memory-memone vetm e l e x u e s h m e ) e jo edhe
t incizimit n to. Ekzistojn edhe aparatet speciale per >nc C D ^ &
zbrazta q quhen CD-Recorder teknologjia e te al eve ne ditet e sotme ka
mim mjaft t lart.
Fig. 80. CV-ROU i m Fig. 81. a ROM i j M n B*. 82
CD-ROM ngassi zakonisht lidhel n kontrollorin e quajtur IDE (ose
EIDE) osc ekzistojn edhe modelet q lidhen n kontrollonn c qnajtur SCSII (rast
m i rrall) N qoft se shfrytzohet hard disku . c.l. I.dhe. ne kontrollorm SCSI,
he n . n jtn linj mtmd t lidhet edhe CD-ROM ngascst. Zgjcdhje
Ihutn m c m.r Sh, n qoft se ekz.s.o.. l.dhja E.DE, linja e dy;e tc Sc ., es
mund t shfrytzohet pr CD. CD-ROM ngass.t otrohen me shptjtesi te bartjes
q ndryshon nga g i c n l a . a = ,y,e. Ekz.s.ojn 0 ^ nj^en me
emnn double speed, quad speed, etj. ose qe shenohen 2X, 4X, 8X, l OX, 1 ,
24X, 32X etj. Shpejtsia mesatare e bartjes nga CD-ROM-et klasik eshte ireth
360 K BKomunikimi i kompjuterit. me CD-n bhet nprmes programeve t
quajtura drqjver. .
Kompakt disku sht i organizuar krejtsisht ndry-
she nga hard disku. Incizimi sht n forme te spirales ne
rrezen m t vogl duke u zgjeruar kah rrezja m e madhe.
I shikuar nn mikroskopin elektronik (me rritje pr 50
her), saktsisht mund t shihen gropzat (pit) ne slPe,_'
faqe (land). Kto gropza krijojn shiritin, i cili shte 50
her m i holl se flokt e njeriut. Siprfaqja ne te cilen
gjenden gropz... punohe, nga materiale. e udryshme, m.rpo karak.er.sttke te
prbashkt kan rcfleks.onin (fig.83). N mes t dy shtresave te plast.kes se forte
i
Hardveri komoiuteiik
gjendet pasqyra e profiluar ashtu q n vendet e caktuara ndrron fazn e valve
t drits, gj q i mundson koks optike q t shndrroj gropzat e siprfaqes
s rrafsht n sinjale digjitale.
/
1
s.
J
f
V
''A
( i
<-
1,7
- *
Fig. 83. a) Fluksi laserik n siprfaqe t CD-s.
b) Gjersia e "gropzs slit 0.6 j m , kurse gjersia e fluksit sht 1.7 fjiit
b) Siprfaqja e CD-s e rritur pr 5000 her.
Fluksi laserik i gjersis 1.7 mikrometra, i ciii e ndrion siprfaqen e
pasqyrs (fig. 83.a.) emeton burimin t ngjashm me diodn LE (Light Emiting
Diode), nga e cila dallohet n at se kt burim e prodhon drita e vetm nj
gjatsie valore n t njjtn faz (LED prodhon drit nga m shum gjatsi
valore t ndryshme faza t ndryshme). sht shum e rndsishme q kto kushte
t jen t plotsuara, sepse errsimi kur t haset n gropz, realizohet pr
shkak t paraqitjes s interferencs negative. Thellsia e gropzs sht sa nj e
katrta e gjatsis valore t rrezes s vals, prandaj faza e vals s reflektuar do
t jet e zhvendosur pr 180 shkall. Kjo gj shkakton dobsimin e ndriimit e
cila vjen deri n foto celul, edhepse fluksi laserik prfshin siprfaqen m t
madhe t gropzs.
Fig. 84. Procesi i lexunit t t dhnave nga CD-ROM-i. a) Futet CD-ROM-i n ngass; b) T
dhnat lexohen nga koka optike; c) koka optike gjendet nn gropzat" (pits) e diskut; d) laseri
lexon t dhnat nga gropza e ndriuar.
Shpejtsia relative e koks optike n raport me diskun sht gjithmon e
njjt dhe sht 1.3 m/s (pr ngass t disqeve me shpejtsi m t vogl, single
speed). Kjo do t thot se shpejtsia kndore ndrrohet nga 500 deri n 200 rro-
tullime n minut.
118
Bazai einformatiks
3.22.2. DVDdisku
DVD (Digital Versatile Disc) sht disk optik i zbuluar n fund t vitit
1997. Formati i ktyre disqeve sht i njjt me formatin e kompakt disqeve me
ndryshim se kapaciteti i DVD disqeve t par sht 4,7 GB (7 her m i madh se
i kompakt disqeve standarde). N ann tjetr DVD ngassi mund t bn-----
vendosjen dyshtresore t t dhnave dhe disqet DVD mund t jen t dyanshm,
gj q kapacitetin e zgjeron deri n 17 GB!
Prve hapsirs DVD disku paraqet mjedis ideal pr kombinim t
fotografis dhe t zrit t kualitetit shum t lart dhe sht kompatibil (i
prshtatur) me pajisjet e mparshme n baz t CD-ve. Pra kompakt disqet do t
lexohen edhe n DVD ngass.
Qllimi kryesor i ndrtimit t pajisjes DVD ka qen distribucioni i
filmit. DVD, duke i falnderuar natyrs digjitale dhe t mnyrs s funksionimit,
ofron mjedis jetgjat dhe t sigurt t kualitetit shum t lart. Filmat e prodhuar
n DVD disqe mund t kopjohen pa kufizim t caktuar dhe pa humbje t
kualitetit, edhepse prodhuesit e tyre kan instaluar shum pengesa pr kopjim t
paautorizuar t DVD disqeve origjinale. Pr kt arsye parashihet q n vitin
2000 DVD do t tejkaloj kompakt disqet pr nga popullariteti.
DVD n t vrtet paraqet hibrid t dy zgjedhjeve n mes t VHS dhe
BETA video kasetave. Kompania Toshiba ofronte zgjedhjen SD (Super Density),
kurse n ann tjetr kompanit Philips dhe Sony ofronin formatin MMCD
(Multimedia CD). Kshtu n vitin 1995 ato
arritn nj kompromis pr kombinimin e
ktyre dy teknologjive t reja. Filmi tipik, me
shpicat e nevojshme zgjat rreth 135 minuta.
Me ndihmn e kompresimit t t dhnave t
ktilla, harxhohen rreth 3500 KB pr
sekond, gjat t cilit kanalet stereo
harxhojn edhe 284 KB pr sekond shtes.
Sipas krkesave t industris s filmit n nj
disk duhet q t prfshihen s paku katr gjuh, prandaj hapsira pr mcizim t
ktill sht zgjeruar n 4692 KB pr sekond t incizimit t filmit. Meqense
filmi si konstatuam zgjat 135 minuta, ather duke e shumzuar kt numr me
4692 KB fitohet hapsira e nevojshme pr nj film n disk, e cila sht 4.75 GB.
Pra n nj DVD disk mund t reprodukohet filmi i gjatsis 135 minuta.
Laseri te DVD ngassi shfrytzon dritn me gjatsi m t vogla valore
dhe pr shkak t ksaj sht n gjendje q t lexoj incizimet me t dendura. Mbi
Hardveri kompjuterik
119
shtresn e argjendt e cila prdoret n CD-t e zakonshme sht shtuar edhe
shtresa gjysm-transparente e arit dhe t dhnat mund t vendosen shum dendur
njra afr tjetrs, gjat t cilit rast gjat Ieximit shtresa nga e cila lexohet
zgjedhet me an t ndryshimit t fuqis s laserit, N ann tjetr, meqense
shfrytzohet teknologjia e leximit me laser, ather ka mbetur edhe prshtatja
(kompatibiliteti) me incizimet ekzistuese n CD-ROM disqe.
Shpejtsia e leximit t DVD-ROM ngassve t disqeve me nj shpejtsi
(single,) sht prafrsisht e barabart me shpejtsin e ngassit t CD-ROM
disqeve me njzet shpejtsi (20X) dhe shpejtsia mesatare e bartjes sht
prafrsisht 3000 KB/s me koh mesatare t krkimit I00 ms.
3.23. Mjediset masovike q pretendojn zvendsimin e
diskets
Prparimi dhe zhvillimi i mikroelektroniks pati ndikim t madh n
kapacitetin e kujtess apo hapsirs s dedikuar pr ruajtjen e t dhnave n
kompjuter. Sot n nj disk t fardo Iloji mund t ruhen prmbajtjet e mijra
librave t ndryshm pa kurrfar ngarkese t teprt.
Disketat me kapacitet I.44 MB jan br shum t vogla pr nga
kapaciteti dhe qendrojn ende vetm pr shkak se standardet shum vshtir
ndrrohen. Pr kt arsye jan paraqitur disa alternativa t tjera t ngassve t
disqeve t cilat pretendojn zvendsimin e disketave t zakonshme si jan ato
Zip drive, Jazz drive, LS 120 (A: drive) etj. Prej ktyre pajisjeve m i prhapuri
sht ngassi ZIP drive, meqense edhe sht zbuluar i pari. N ann tjetr LS-
120 ofron mundsin e ieximit edhe t disketave t kapacitet.it 1.44 MB.
Mjediset e reja t cilat pretendojn q t zvendsojn disketn e zakon-
shme, ofrojn kapacitet shum m t madh, i cili sht zakonisht m shum se
100 MB. Mirpo kto mjedise jan shum m t ngadalshme se ngassit e CD-
ROM disqeve apo ngassit e DVD-disqeve dhe kopjimi i t dhnave me
kapacitet 100 MB zgjat prej 3 min. deri n 15 minuta, varsisht prej pajisjes me
t ciln bhet kopjimi.
Zip ngassit ofrohen si ekstern (t jashtm) dhe intern (t brendshm).
Prodhues i tyre kryesor sht firma lOmega dhe ngassit intern Zip drive ofrojn
punn n shpejtsi t prafrt me ngassin e CD-ROM-ve 4X. Zip ngassi mund
t bhet edhe ngassi nga i cili aktivizohet sistemi (bootable), q sht prparsi
ndaj ngassve t tjer t ngjashm. Gjat aktivizimit t sistemit, zip-drive intern
automatikisht merr emrtimin A, kurse disketa e zakonshme bartet n emrtimin
B.
Ngassi Jaz Drive, sht poashtu prodhim i firms IOmega. Gjenerata e
dyt e ktyre ngassve ka kapacitetin 2 GB dhe shpejtsi mjaft t madhe t
bartjes prej 8.7 MB/s.
Ngassi intern LS-120 bn bartjen n shpejtsin maksimale 150 KB/s, e
cila shpejtsi sht mjaft e vogl n krahasim me Zip drive-in.
3.24. Fazat ezhvillimit t kompjuterve personal-PC
Kompjutert personal klasifikohen n baz t modelit t procesorit
(ipit CPU) t cilin ata e prmbajn. Procesort t cilt prdoren te kompjutert
personal jan s paku t gjenerats 8088 ose t gjeneiatave 80286, 80386,
80486, Pentium dhe n koh t fundit Pentium II. Dy shifrat e para t modelit t
procesorit shpesh nuk prmenden, kshtu q procesori 486 nnkupton llojin e
kompjuterit IBM (ose IBM kompatibil) rne ip 80486 . Procesort t cilt pr-
doren nga kompjutert e tipit Macintosh jan t modelit 68000, 68020, 68040 etj.
3.24.1. Kompjutert personal t bazuar n mikroprocesort
IBM PC 8088
Kompjutert e par personal IBM PC dhe IBM PC XT, t cilt shkurt
njihen si kompjuter XT, jan prodhuar n vitin 1978, duke i prdorui mikro-
procesort 8-bitsh 8088 dhe 16-bitsh 8086, me frekuenca pune prej 4.77 MHz
deri n 8 MHz.
Hardveri kornpjuterik 121
3.24.2. Kompjutert personal t bazuar n mikroprocesort
IBMPCAT80286 dhe 80386
Prodhimi i kompjuterve IBM PC AT, ose si quhen shkurt kompjuterye
AT, fillon n vitin 1982 me shfrytzimin e mikroprocesorit 16-bitsh 80286 me
frekuenca pune prej 12, 16, 20 dhe 25 MHz.
Kompjuterve personal AT-286 me mikroprocesort 80286, pr shkak
t mimit t ult krahasuar me kompjutert paraardhs, bn nj deprtim t
madh n tregun botror. Por, nevojat pr kompjuter m t fuqishm u pan
shpejt, dhe si rezultat n vitin 1985 n treg paraqiten kompjutert AT-386, t
prodhuar n mbshtetje t mikroprocesorit 32-bitsh 80386, me modele dhe
frekuenca t ndryshme pune.
N klasn e mikroprocesorve 80386 jan prodhuar edhe versione m t
dobta - mikroprocesort 80386SX, me frekuenca pune prej 20, 25, 33 dhe
40MHz. Kta mikroprocesor gjithashtu jan 32-bitsh, por me botn e jashtme
komunikojn duke marrur dhe dhn shnime 16-bitshe.
Mikroprocesort me prapashtes SL, jan pasardhs t mikroprocesorve
me prapashtes SX dhe kryesisht jan prdor te kompjutert e tipit Noutbuk
(Notebook), pr shkak se kan mekanizm pr komandimin e shpenzimit t en-
ergjis elektrike.
Koprocesort pr mikroprocesort 80286 dhe 80386
Meqense te aplikacionet e ndryshme grafike, p.sh. gjat prdorimit t
programeve pr disenj me kompjuter, ose pr llogaritje t mdha aritmetikore,
kompjutert AT-286 dhe AT-386 jan tejet t ngadalshm, prodhuesit e mikro-
procesorve si zgjidhje kan ofruar mikroprocesor aritmetikor 80287 e 80387,
ose si quhen ndryshe koprocesor, me frekuenca pune prkatse.
N pllakn am t kompjuterit rregullisht ka vend pr vendosjen e ko-
procesorit, gj q mund t bhet edhe nga shfrytzuesi i zakonshm. Kshtu,
nse mikroprocesori gjat puns s kompjuterit has n Ilogaritje t cilat mund t'i
kryej shum m shpejt koprocesori, llogaritja i prcjellet koprocesorit, derisa
njkohsisht mikroprocesori mund t punoj dika tjetr, gj q e shpejton
shum punn e kompjuterit.
122 Bazat eintomnatiks
3.24.3. Kompjutert personal t bazuar n mikroprocesort
IBMPC 80486
Shum shpejt mundsit e mikroprocesorve
80386 i tejkaluan krkesat e shfrytzuesve t
kompjuterve, dhe n vitin 1989 n treg u paraqitn
mikroprocesort 32-bitsh 80486, me frekuenca pune
duke filluar prej 25 MHz. Edhe te mikroprocesort
80486 jan prodhuar versione t ndryshme SX, SL dhe
DX.
Te mikroprocesort me prapashtesn DX funk-
sionet e mikroprocesorit aritmetikor jan integruar n
mikroprocesor gj q nuk sht edhe te mik.ro-
procesort 80486SX.
3.24.4. Kompjutert personal t bazuar n mikroprocesort
IBMPentiumdhe PentiumII
M 1993 sht paraqi-
tur mikroprocesori 64-bitsh i
quajtur PENTIUM me freku-
enca pune prej 66 MHz e m
shum, kurse m 1995 proce-
sori poashtu 64-bitsh i
pagzuar PENTIUM II q pu-
non n frekuenca pun rreth
300 MHz.
3.25. Arkitektura e mikroprocesorve t kompjuterve person-
al
Prej mikroprocesorve 8088 dhe 8086, t cilt jan prdorur n prodhi-
min e kompjuterve personal t par, deri m sot, nga prodhuesi i madh i mikro-
procesorve Intel n treg jan nxjerr 6 gjenerata t mikroprocesorve. Gjat
ksaj kohe prodhuesi Intel gjithnj i sht prmbajtur principit q gjenerata vi-
juese t jet kompatibile (e pajtueshme) me mikroprocesort e gjeneratave para-
Fig. 90. Procesori Pentium 11
Fig. 89. Mikroprocesori i
gjenemts 80486
Hardveri kompjuterik
123
prake. Kjo sht br me qllim q softveri i shkruar n kompjutert me mikro-
procesor t gjeneratave paraprake t mund t shfrytzohet drejtprdrejt edhe te
kompjutert me mikroprocesor t gjenerats vijuese. Mirpo, nga ana tjetr,
krkesa e till paraqet nj kufizim t madh pr prodhuesin e mikroprocesorve,
sepse arkitektura e mikroprocesorve t gjeneratave t reja si piknisje duhet ta
ket arkitekturn e mikroprocesorve ekzistues.
Nga ana tjetr, Intel-i si dhe disa prodhues t tjer, n fillim jan pr-
caktuar pr t ashtuquajturn arkitektur CISC (Complex Instruction Set Chip) t
mikroprocesorve, e cila konsiston n prdorimin e nj numri t madh t in-
struksioneve n hardverin e mikroprocesorit. Por, sipas teoris s mikro-
procesorve shum m e prshtatshme sht e ashtuquajtura arkitektur RISC
(Reduced Instruction Set Chip), ku n hardverin e mikroprocesorit prdoret
numr i kufizuar i instruksioneve elementare t cilat ekzekutohen shum shpejt,
kurse instruksionet e tjera t nevojshme pastaj realizohen n rrug softverike,
Fig. 91. Pjest prhrse t procesorit 80386 (majtas) dhe t atij pentium (djathtas)
Pr prshtatjen e shpejtsis s mikroprocesorit me memorien qendrore
t kompjuterit, meq memoria sht m e ngadalshme, prdoret memorie kesh
interne (ang. Internal Cache Memory) e cila gjindet n prbrje t mikroproceso-
rit. Meq madhsia e ksaj memorie sht e kufizuar (te mikroprocesort 80486
shkon deri n 8 KB, kurse te PENTIUM-i edhe 16 KB), pr pun optimale t
kompjuterit, n pllakn am t tij sht parapar hapsir edhe pr memorie kesh
eksterne (ang. External Cache Memory). Te kompjutert me mikroprocesor
80386, memoria kesh eksterne shkon deri n 128 KB, te pllakat me mikro-
procesor 80486 kryesisht sht 256 KB, kurse n pllakn me Pentium - deri n
512 KB. Mikroprocesort e gjenerats m t re jan realizuar me memorie kesh
m t madhe. Kshtu, mikroprocesori P6 ka dy memorie kesh: primare L1 me
madhsi 2 her nga 8KB dhe sekundare L2 me 256KB. Te mikroprocesori DEC
Alpha memoria kesh eksterne sht 96KB e vendosur brenda procesorit, kurse te
procesort NexGen Nx586 nuk ka memorie kesh sekundare, por ekzsiston kon-
124
Jiaza! einformatikn
proce"ofrkat& P& k0mumkim me memorie" ' nuk-gjindet ne mikro-
Gjenerata e gjasht e familjes s mikroprocesorve 80x86 t Intel-it
esh e quajtur me emrin P6 ose Pentium II, dhe vjen menjher pas g,enerats s
Pe e e m.kroprocesoreve PENTIUM. Dy kufizime, e dhe n,e s ipr (kompatV
liteti me mikroprocesoret e gjeneratave paraprake dhe arkitektura CISC)
S kan,e shkaktuar veshtirsi n prodhimin e mikroprocesorve t ksaj
S , :m j pr kufizim' " e dyts si ZSMdhje ssl,ts imponmr ifrimi
Disa prej karaktenstikave kryesore t mikroprocesort P6 do t anali
zohen n vijim. '
Mikroprocesori P6 prbhet prej dy pjesve t veanta: pjesa logjike dhe
pjesa e memories kesh sekondare.
Per dallim nga mikroprocesort e gjeneratave paraprake ku ka ekzistuar
ke r T e rLI dh Pr""are * mikroP' * P6 Siendet memoria
Kesn primare L1 dhe memoria kesh sekondare
L2. Memoria kesh primare sht vendosur
brenda pjess logjike t mikroprocesorit dhe ka
kapacitet prej 16 KB (keshi i shnimeve 8 KB ,"j
dhe keshi i kodit 8 KB). Edhe pse sht trsi e ) . ,
veant, memoria kesh sekondare ka shpejtsi
te madhe t puns sepse me pjesn logjike t ..p,!
mikroprocesorit lidhet prmes magjistrals di- i * ,* i 1' . ' 1 ,
rekte 64-bitshe dhe punon me takt intern t ' ' '
mikiopiocesorit (nse p.sh. mikroprocesori pu- Fis- 92. Mi km p m ce wr i i>o
non me takt prej 133 MHz edhe magjistrala e Djaihtas. Pjesa logjike. Ma/tas:
memories kesh sekondare ka takt t njjt Piesa e ' nem s kesh sekondare
pune).
,U!Jen 6 memories kesh sekondare L2, mikroprocesori P6 e rrit
- Sf-em S Pejtesin &) <I te Pentiumi ka qen e pamundur sepse n frekuenca
r r m0ria kesh ekS,eme 116 a i "de' Jashte troprocesom (
p aken ame te kompjutent), nuk mund t komunikoj me frekuenc t puns s
ij. Keshtu te Pentiumi me frekuenc pune 60 dhe 66 MHz, kommikimi me
memorien kesh eksterne reahzohet prmes magjistrals 64-bitshe, duke e pr-
orur frekuencen e punes s mikroprocesorit. Por, te Pentiumet me frekuenca
pune me te medha, komumkimi me memorie kesh eksterne n frekuencn e
punes se m.kroprocesont kushton shtrenjt ose sht , pamundur.K jo shihet p "h
^ PUnC 100 MH^ kU Pr komunikim prdoret ma^jis-
trala me frekuence pune prej 66MHz, kurse te Pentiumi 90 MHz, magjistrak e
jashtme punon me frekuenc 60 MHz. Njkohsisht, te Pentiumi kjo magjistral
Hardveri kompjjterik
125
prdoret edhe pr qasje t memories qendrore si dhe periferive t tjera, gj q
paraqet nj kufizim piotsues.
Magjistralat q gjenden n pjesn logjike t mikroproeesorit nuk kan
gjatsi t njjt. Kshtu, pr komunikim me memorien prdoret magjistral 64-
bitshe, magjistrala e adresave sht 32-bitshe, kurse pr shnimet prdoret
magjistrala 86-bitshe.
Edhe te mikroprocesort P6 sht prdorur e ashtuquajtura arkitektur
superskalare (Superscalar architecture), me t ciln nnkuptohet ekzekutimi i
njkohshm i disa instruksioneve fqinje (t njpasnjshme). Kjo arkitektur
sht prdorur edhe te mikroprocesort Pentium ku sht i mundur ekzekutimi i
njkohshm (paralel) i dy instruksioneve, dhe prandaj thuhet se Pentiumi ka
arkitektur superskalare dy-rrugshe (Two-way Superscalar Architecture), kurse
te mikroprocesori P6 njkoh.cisht mund t ekzekutohen tre instruksione fqinje,
gjegjsisht prdoret arkitektura superskalare tre-rrugshe (Threeway Supersaclar
Architecture).
Koncepti i arkitekturs superskalare nuk sht koncept origjinal i Intelit
(haset edhe te prodhuesit NexGen dhe AMD), dhe ka mbshtetje n arkitekturn
e mikroprocesorve RISC.
Te mikroprocesori P6, pr ekzekutimin e instruksioneve Intel-i
shfrytzon nj mekanizm q fitohet si hibrid i arkitektuarave RISC dhe CISC, i
ci!i sht quajtur ekzekutim dinamik (Dynamic Execution). Ky mekanizm sht
prdorur edhe te mikroprocesort e fundit t ndrtuar n arkitekturn RISC, si q
jan: IBM/Motorola PowerPC 604 dhe PowerPC 620, Sun UltraSparc, Mips
R 10000, DEC Alpha 21164 dhe Hewlett-Packard PA-8000.
Sa i prket numrit t instruksioneve q kryhen brenda nj cikli t taktit,
pr mikroprocesort e gjeneratave t ndryshme kemi se: mikroprocesort 80386
ekzekutojn gjysm instaiksioni pr cikl t taktit, 80486 - nj instruksion, Pen-
tiumi - dy instruksione, kurse mikroprocesori P6 do t jet n gjendje t
ekzekutoj m shum se dy instruksione pr cikl t taktit. Krahasuar me mikro-
procesort e tjer pr prdorim t prgjithshm, mikroprocesori DEC Alpha
21164 i prodhuar n arkitekturn RISC sht mikroprocesori m i shpejt, dhe
gjat puns me numra t tr, ka prafrsisht 1.5 her performansa m t mira se
mikroprocesori P6.
N fund vlen t theksohet se prkundr shpejtsive gjithnj m t mdha
t mikroprocesorve, prodhimin e kompjuterve super t shpejt e prcjell edhe
problemi i prodhimit t pllakave am (Motherboard) me frekuenca pune
adekuate. Kjo prmendet kur dihet se p.sh. pllakat am q prdoren pr mikro-
procesort e gjenerats 80486 jan t kufizuara n frekuenca pune prej 33 MHz,
gj q sht shum kufizuese pr mbrritjen e shpejtsive q i ofrojn mik.ro-
procesort, t cilt punojn edhe n frekuenca prej 120 MHz. Prodhimi i plla-
126 Bam! einformatiks
kave am m t shpejta krkon komponente shum precize t cilat kushtojn
shum. Prandaj, pr t siguruar shpejtsi optimale t mikroprocesorve t gjen-
eratave t ardhshme sigurisht se do t' i kushtohet rndsi e veant edhe prod-
himit t pllakave am m t shpejta.
Varsisht nga mikroprocesort q prdoren, kompjutert personal t
ndrtuar me mikroprocesor t ndryshm, kan edhe shpejtsi t ndryshme pune.
Shpejtsia e puns lidhet me numrin mesatar t operacioneve elementare q kry-
hen nga kompjutert brenda nj sekonde, i cili njkohsisht mund t merret edhe
si shpejtsi mesatare e puns s tyre. Kshtu, p.sh. derisa kompjutert me
procesor Intel 80386DX/25 (me frekuenc pune prej 25 MHz) brenda nj se-
konde mesatarisht mund t kryejn 3.634 operacione, kompjutert me procesor
Intel PENTIUM 66 pr interval t njjt kohor mesatarisht mund t kryejn edhe
28.994 operacione elementare.
j i r l B U I V
ORGANIZIMI I T DHNAVE N KOMPJUTER
Pr t shfrytzuar kompjuterin n mnyr efektfve, duhet q t kuptohet
sistemi i organizimit t t dhnave t kompjuterit. Ky kapitull fillon me fajllat,
depot e programeve dhe t t dhnave n disk apo n ndonj mjedis tjetr pr
ruajtje afatgjat. Do t bhet fjal pr emrtimin e fajllave dhe pr organizimin e
tyre n grupe t quajtura folder ose nndirektoriume. Pjesa e dyt e ktij kapi-
tulli shqyrton vet diskun, hapsirn n t ciln zakonisht vendosen fajllat.
Poashtu shqyrtohet mnyra se si zgjedhet lloji i mir i ngassit t diskets, si
mbrohen disketat nga dmtimet eventuale, si prgatiten disketat pr prdorim
dhe si mund t dbojm virust kompjuterik.
4.1. Fajllat
T gjitha t dhnat e diskut jan t vendosura npr fajlla.3 Fajlli
paraqet nj prmbledhje t emrtuar t informacioneve t ruajtur n disk apo
mjedis tjetr afatgjat. Ekzistojn dy lloje kryesore t fajllave: fajllat progra-
mor, t cilt prmbajn instruksione pr kompjuter dhe fajllat me t dhna t
cilt prmbajn t gjitha t dhnat t cilat futen me an t programit aplikativ t
caktuar. (Fajllat me t dhna mjaft shpesh quhen dokumente).
Prve fajllave q krijohen gjat programimit t kompjuterit, t gjith
fajllat e tjer q krijohen gjat puns me kompjuter do t jen fajlla me t dhna
(data file). do her gjat futjes s t dhnave n programin aplikativ t caktuar,
ofshin ato n form t: tekstit, numrave, figurave ose fardo forme tjetr e t
dhna, gjat ruajtjes s par t tyre krijohet nj fajll i caktuar. Meqense t gjith
fajllat, sipas prkufizimit duhet t ken emrin prkats, me rastin e dhnies s
komands pr ruajtje do t paraqitet krkesa nga programi pr ti dhn emrin
fajllit i cili sht aktiv.
Shnim N disa programe t dhnat ruhen n disk n mnyr auto-
matike. N kt mnyr punojn shum programe me baz.a t t dhnave (data-
base). Gjat ndrtimit t bais s t dhnave, krijohet fajlli i cili do t i pranoj t
dhnat. Me futjen e t dhnave t caktuara, p.sh. informacionet pr blersin ose
3 N literaturn n gjuhn shqipe, te disa autor, fajllat quhen edhe skedar.
produktin etj., ky informacion ciutomatikisht ruhet n disk menjher pas kalimit
n hlersin ose produktin tjetr.
4.1.1. Emrtimi i fajllave
Rregullat pr emrtimin e fajllave ndryshojn n varsi nga sistemi ope-
rativ i cili prdoret. Kshtu p.sh. n sistemin operativ DOS, emri i fajllit prbhet
nga dy pjes: pjesa parsore e quajtur emri i fajllit, e cila mund t ket deri n
tet karaktere dhe shtesa opcionale (jo e detyrueshme) e quajtur ekstension
(shtes), i cili mund t ket deri n tre karaktere.
Emri i fajllit dhe ekstensioni mund t prfshin: shkronja, numra dhe
karakteret me shenjat vijuese: ' ~! @ #$ %A&( ) _ - { }'
Zakonisht emrat n DOS formohen nga shkronjat dhe numrat, pr t mos
pasur nevoj q t mbahen n mend shenjat e tjera t prmendura m sipr. Em-
rat n DOS nuk mund t prfshijn hapsirn e zbrazt.
Emri dhe ekstensioni i fajllit n DOS ndahen (lidhen) me shenjn e piks
(.) n mes tyre. Kshtu p.sh. n qoft se emri i fajllit sht DIPLOMA, kurse ek-
stensioni (mbiemri) i tij sht TXT, ather emri i plot i fajllit do t sht DI-
PLOMA.TXT.
Shpesh her nuk do t paraqitet mundsia pr zgjedhjen e ekstensionit t
fajllit sipas dshirs, sepse shum programe aplikative n mnyr automatike
shtojn ekstensionin n emrin e fajllit. Kshtu p.sh. n qoft se fajlli krijohet n
programin aplikativ pr prpunim t tekstit MS Word, shfrytzuesi duhet q t
shnoj vetm emrin e fajilit (p.sh. TEMA), kurse vet programi automatikisht
fajllit ia jep ekstensionin DOC (krijohet fajlli TEMA.DOC).
N Windows rregullat pr emrtim kan qen t njjta si n DOS deri m
1995, kur sht paraqitur versioni Windows 95. N sistemin operativ Windows
q prej ather, rregullat pr emrtimin e fajllave jan t ngjashme me ato n
kompjutert e tipit Macintosh.
N kompjutert Macintosh dhe n sistemin operativ Windows t
kompjuterve personal, emri i fajllit prmban vetm nj pjes (vetm emrin, pa
ekstension) dhe mund t formohet nga I32 karakter. Emrat e ktyre fajllave
mund t prfshijn: shkronja, numra, hapsira t zbrazta dhe t gjitha shenjat e
tjera, prpos shenjs dy pika (:).
Ndryshim n emrtimin e fajllave t Macintoshit dhe t Windowsit,
sht se te kompjutert Macintosh fajllat e ruajtur me emr t njjt, por me pr-
zierje t ndryshme t madhsive t shkronjave (shkronj e madhe-e vogl) jan
emra t ndryshm t fajllave. Kshtu p.sh. n t njjtn hapsir t diskut ne
mund t ruajm tre fajlla t ndryshm me emrat: DIPLOMA, Diploma dhe di-
128____________ ____________________________________ Bazat einfonnatiks
QWMMn3LUs^hDsye_n.Mn}pMsi. 1.29
ploma. N Windows emrtimi i tiii nuk sht i mundshm, sepse fajllat DI-
PLOMA, Diploma dhe diploma do t konsiderohen si identik.
N princip, secili fajll n hapsirn e caktuar t diskut duhet q t ket
emrin unik. N kt mnyr, n qoft se komandohet q t gjendet fajlli DI-
PLOMA.TXT dhe i njjti t kopjohet n memorie, kompjuteri do t di saktsisht
pr cilin fajli sht fjala. Nuk ka nevoj pr prcaktim se cili fajll sht DI-
PLOMA.TXT.
Ligji mbi emrin unik t fajilit duhet q t parashikohet gjat kopjimit t
fajllave. Kshfu p.sh. n qoft se fajlli i quajtur DIPLOMA.DOC kopjohet nga
disku 1n diskun 2, kurse n qoft se disku 2 n vete prmban q m par fajllin
me emr DIPLOMA.DOC, do t rrezikohet q versioni i vjetr i fajllit DI-
PLOMA.DOC n diskun 2 t zvendsohet me version t ri nga disku 1dhe t
humbet prgjithmon. Versionet e reja t sistemeve operative DOS, Windows
dhe Macintosh, kan parashikuar mbrojtjen e kopjimit mbi dokument t vjetr
duke i parashtruar pyetjen shfrytzuesit pr konfirmim t zvendsimit me fajll
t ri.
4 . 1.2. Ruajtja, rikthimi dhe riruajtja efajiiave
Fajlli i vendosur n disk mundet q t kopjohet n memorie sa her
dshirohet q t shfrytzohet prap. Veprimi i ktill quhet rikthim (retrieving) i
t dhnave ose hapje (opening) e fajllit.
Me an t ktij veprimi, pra me kopjim t programit prej diskut n
memorie, gjat rikthimit t t dhnave, kopja origjinale e t dhnave mbetet e
paprekur n hapsirn e vet n disk. N qoft se bjm ndryshime n kopjen e
cila gjendet momentalisht n memorie, do t kemi aktualisht dy versione t ndry-
shme: versioni m i vjetr i cili gjendet n disk dhe versioni i ri i vendosur n
hapsirn e memories. Situat e ngjashme paraqitet edhe kur ruajm nj doku-
ment t ri n disk, por vazhdojm punn n t. Kshtu p.sh. mund t ruajm
shkresn e caktuar edhe pse nuk e kemi prfunduar n trsi. Pas prfundimit t
shkress do t kemi dy versione t ndara dhe t pavarura t t njjts shkres: e
para (m e vjetr) n disk dhe tjetra (aktuale) n memorie. Ktu mund t dallo-
hen dy raste t ndryshme:
Rasti i par, n qoft se preferohet versioni i ri n krahasim me at t
vjetr, duhet q t bhet ruajtja e t dhnave para largimit nga programi aplika-
tiv. N t kundrtn mbetet n disponim vetm versioni m i vjetr i dokumentit
(ai q gjendet n disk) dhe t gjitha ndryshimet pas ruajtjes s mparshme do t
humbin prgjithmon.
130
Bazat einformatiks
Rasti i dyt, n qoft se vendoset q preferohet versioni i vjetr, mund t
bhet mbyllja e dokumentit (largimi i tij nga memoria) pa ruajtje t tij. Me kt
veprim dokumenti aktiv i cili gjendej n memorie do t fshihet. Pas ksaj mund
t bhet rikthimi i versionit t vjetr (versionit nga disku) dhe t fillohet ndry-
shimi apo plotsimi i tij. Kjo mund t paraqitet mjaft praktike nse sht vre-
jtur se dokumentit aktiv i sht ndryshuar prmbajtja gabimisht dhe dshirohet
q t fillohet puna n te nga fillimi, ose nga pjesa q ka qen e punuar mir dhe
ruajtur n disk m par.
Sa her q dshirohet q t ruhet fajlli i cili sht i ruajtur q m par n
disk, shfrytzuesi duhet q t vendos se a do t prdori t njjtin emr t fajllit si
n ruajtjen paraprake ose do t prdori ndonj emr t ri t fajllit. N t njjtn
hapsir t diskut nuk mund q t ruhen dy fajlla me emr t njjt dhe m
prmbajtje t ndryshme. N t vrtet, nse bhet kopjimi i fajllit n pjesn e
diskut ku ekziston fajlli me t njjtin emr, versioni i ri i fajllit do t zvendsoj
(mbuloj) versionin e vjetr t tij. Rezultat t njjt kemi edhe me rastin e ri-
ruajtjes (ruajtjes s srishme) s fajllit. P.sh. n qoft se sht duke u llogaritur
suksesi mesatar i studentve me ann e ndonj programi pr llogaritje tabelare.
Prafrsisht n mes t puns gjat procesit, jepet komanda pr ruajtjen e t
dhnave, pastaj plotsohet me t dhna t tjera dhe prap ruhet. N qoft se rua-
jtja bhet me t njjtin emr, me t cilin sht br ruajtja e par, versioni i ri do
t mbuloj versionin e vjetr n disk. N t shumtn e rasteve, pr kt edhe
paraqitet nevoja. Por, ndonjher dshirohet q fajlli i ruajtur m par n disk t
mos ndryshohet, sepse do t shfrytzohet prsri m von. N kto raste fajllit t
riplotsuar duhet t'i jepet ndonj emr i ri, q ndryshon s paku pr nj karakter
nga ai m i vjetr i ruajtur n disk.
Programet aplikative t reja pr Windows dhe pr Macintosh ofrojn
komandn pr ruajtje t t dhnave me emr t njjt (Save), pr raajtje mbi
fajllin e vjetr, si dhe komandn pr raajtje t t dhnave me emr tjetr nga ai
ekzistues (Save A s...) me t ciln ofrohet mundsia e jepjes s emrit tjetr fajllit
t hapur nga ai me t cilin ekziston n disk. Disa programe aplikative gjithmon
nga shfrytzuesi krkojn konfirmim n rastin e ruajtjes s fajllit me emr
ekzistues.
4.1.3. Formatet e fajllit
Programet aplikative kan formn e vet unike pr raajtje t t dhnave,
format i cili sht i kuptueshm vetm pr at program apo version t programit.
Kshtu p.sh. formati n t cilin programi pr prpunim t tekstit MS Word e raan
fajllin nuk sht i njjt me formatin n t cilin e bn ruajtjen programi MS
QrganizimUJdhnayeM..hQnMuier 131
Write. N t njjtn mnyr, nse kemi ruajtur ndonj fajll n programin pr
llogaritje tabelare MS Excel, i njjti fajll nuk do t mund t lexohet n programin
Quattro Pro i cili sht program me dedikim t ngjashm pr llogaritje tabelare.
N princip, nse dshirohet q t shikohet prmbajtja e fajllit me t
dhna t caktuara, duhet q fajlli t shikohet nga programi n t cilin sht i kri-
juar. P.sh. nse dshirohet t shikohet fajlli me t dhna i cili sht krijuar n MS
Excel, duhet aktivizuar programin MS Excel, e pastaj nga ky program i aktivi-
zuar t hapet fajlli i dshiruar. Nse tentohet q fajlli t shikohet nga ndonj pro-
gram tjetr, p.sh. nga programi MS Word, sipas t gjitha gjasave n ekran do t
paraqiten shum karaktere t pakuptimta.
Kodet speciale t cilat i mundsojn programit aranzhimin dhe for-
matimin e t dhnave e veojn formatin e fajllit t prdorur n nj program dhe
e pengojn q t prdoret nga programi tjetr joprkats. N kt mnyr p.sh.
secili program pr prpunim t tekstit e ka kodin e vet pr reprezantimin e
shkronjave t pjerrta (italike), t ndrprerjes s faqes etj.
Programet bashkkohore ofrojn edhe komandat pr importim dhe ek-
sportim t t dhnave nga formatet e prdorura n programin tjetr. Kshtu p.sh.
programi pr prpunim t tekstit MS Word mund t importoj t fajllat e krijuar
n programin WordPerfect, ashtu q bn prkthimin e t gjitha kodeve t krijuara
n WordPerfect n kode ekuivalente t MS Wordit.
N DOS, disa programe e prcaktojn formatin e fajllit t prdorur nga
ekstensioni i fajllit dhe e bjn prkthimin e t dhnave n format t
prshtatshm automatikisht.
Ndonjher, programi aplikativ n t cilin punohet nuk e ofron
mundsin pr interpretimin e kodeve speciale t krijuara n programin tjetr. N
kt rast, fajlli mund t ruhet n format t prgjithshm, pa asnjrin nga kodet
speciale formatizuese, t cilat jan specifike pr programin e caktuar. Formati i
prgjithshm i cili zakonisht prdoret sht ai ASCII te kompjutert personal
dhe formati text only (vetm tekst) te kompjutert Macmtosh. Formati ASCII
(shkurtes nga gjuha angleze pr American Standard Code f o r Information In-
terchange-kodi standard amerikan pr kmbim t informacioneve) paraqet nj
bashksi t kodeve t standardizuara t cilat prdoren pr t prezantuar t gjitha
karakteret t cilat mund t prftohen nga shtypja me tastier t rndomt, si dhe
disa karaktere shtes. Me rastin e ruajtjes s fajllit n format ASCII ose format
text only, programi largon t gjitha kodet e veanta, t cilat i prodhon ai program,
duke ln kshtu vetm tekst t pastr. fardo atribute speciale, si p.sh. nn-
vizimi ose ndonj shenj speciale p.sh. e formuls s caktuar do t humbet gjat
procesit t prkthimit. Fajlli i ruajtur n formatin ASCII ose n formatin text
only, mund t hapet nga pothuajse t gjith programet kompjuterike.
132 Bamt einfonnatiks
4.2. Organizimi i diskut- Foldert (direktoriumet)
N hard diskun e kompjuterit si dhe n disketa apo disqe tjera zakonisht.
vendosen mijra fajlla t ndryshm. Pr t mos u vendosur q t gjith fajllat n
po t njjtin vend, ata mund t organizohen n grupe t caktuara. Grupet e ktilla
t organizuara n disk t kompjuterit n sistemin operativ Windows dhe n at
Macintosh quhen foider, kurse n sistemin operativ DOS quhen direktoriume.
Foldert (direktoriumet) mund t paramendohen si regjistrator t dokumenteve
n nj arkiv t ndrmarrjes s caktuar, n t ciln secili regjistrator prmban
dokumente t caktuara, p.sh. nj regjistrator prmban faturat hyrse t ndr-
marrjes, tjetri kalkulimet e mimeve, i treti ekstraktet e banks etj.
Gjat organizimit t diskut bhet edhe vendosja se cilt fajlla do t ruhen
n cilin folder (direktorium). Zakonisht t gjith programet aplikative dhe fajllat
e tyre prcjells, vendosen n foldert (direktoriumet) e veanta. P.sh. n nj
folder ruhet programi i caktuar pr llogaritje tabelare, n t tjetrin vendoset pro-
grami pr prpunim t tekstit kurse n nj folder t tret vendoset p.sh. programi
pr prcjellje t afarizmit t ndrmarrjes. N t shumtn e rasteve, t dhnat e
krijuara nga kto programe vendosen n nnfolder t veant. Kshtu p.sh. n
nj folder vendoset programi MS Word, kurse n nj nnfolder i cili sht pr-
brenda atij folderi, vendosen dokumentet e krijuar n MS Word. Kjo mnyr e
organizimit e lehtson manipulimin me fajlla me t dhna, sepse ato pastaj
shum leht mund t kopjohen n ndonj folder t krijuar n disket sipas
dshirs, kshtu q fitohen kopje rezerve t t dhnave, ose edhe munden q t
zhvendosen apo t fshihen nga disku, pa i prekur fare fajllat e programit aplikativ
burimor.
N qoft se punohet me lloje t ndryshme t t dhnave, mund t krijohet
nga nj folder pr secilin lloj. Poashtu mund t krijohet nj folder pr t dhnat
gjat puns, kurse tjetri pr t dhnat nga jeta private.
Procesi i krijimit dhe i prdorimit t folderve ndryshon n sisteme op-
erative t ndryshme dhe pr t do t bhet fjal n kapitujt e ardhshm. Duhet
cekur se krijimi i folderit t ri, parasheh jepjen e emrit unik pr t. Rregullat pr
emrtim t folderve jan t njjta me rregullat pr emrtim t fajllave, pra n
sistemin operativ DOS emri mund t ket deri n tet karaktere dhe ekstensioni
deri n 3 karaktere (ekstensioni te foldert sht opcional dhe shum rrall pr-
doret), kurse n sistemin operativ MS Windows dhe n Macintosh, emri mund t
ket deri n 132 shenja, duke prfshir ktu edhe hapsirat e zbrazta.
Fajllat n folderin e njjt, duhet q t ken emr unik. N t njjtin disk
mund t kemi dy fajlla me emr plotsisht t njjt, por n dy folder t ndry-
shm.
Ql33B}i!MlM.cihn^em
133
4.3. Puna dhe veprimet me disketa
M lart sht konstatuar se ekzistojn dy lloje kryesore t disqeve:
disketat dhe hard disku. Hard disku paraqet depon kryesore t t dhnave.
Disketat kryesisht prdoren pr kopjim t t dhnave nga hard disku dhe n t
duke u sjellur si nj lloj porti kalues n mes t kompjuterit dhe bots s jashtme.
Disketat mund t ken dy madhsi t mundshme: 5.25 in dhe 3.5 in (1
in=2.54 cm). Madhsia e diskets e cila prdoret varet nga lloji i ngassit t
disketave i cili sht i vendosur n kompjuter. Ngassit e disketave n
kompjuter Macintosh prdorin vetm disketa 3.5 insh. Poashtu n
kompjutert personal t sotm, ngassi i disketave t 5.25 inve nuk sht fare
i instaluar, meqense sht br i vjetruar. Disa nga kompjutert personal t
mhershm kan n prbrje dy ngass t disketave, nj pr disketa t dimensio-
nit 5.25 in dhe tjetrin pr disketa t dimensionit 3.5 in.
Pjesa e diskut e cila mund t shihet dhe t preket paraqet mbshtjellsen
e jashtme t diskut. Prbrenda ksaj mbshtjellseje gjendet nj pjes e dobt e
plastiks n t ciln gjenden t dhnat e incizuara n mnyr magnetike. Disqet
kan mbshtjellse pr shkak se jan tejet t ndieshm: grvishtjet e vogla dhe
pikat e derdhura t lngjeve mjaftqjn q t dhnat t shkatrrohen prgjith-
mon. Poashtu edhe yndyra nga gishtrinjt e shfrytzuesit mjafton q t dmtoj
gjurmn magnetike t prdorur pr t incizuar t dhnat n siprfaqe t tij.
N disqet 5.25 in, mbshtjellsja prmban nj hapje t zgjatur lexuese-
shkruese npr t ciln sht e ekspozuar vet siprfaqja e diskut. Me futjen e
diskets n ngass, koka lexuese/shkruese e diskut (pjesa e cila lexon dhe in-
cizon t dhnat) pozicionohet mu mbi kt hapje. Gjat prdorimit t disketave
5.25 in, duhet pasur kujdes q t mos preket pjesa e ekspozuar e diskut.
Disketat 3.5 in, jan t mbrojtura me mbshtjells m t fort dhe nuk
mund t preken me gishtrinj apo t grvishten meqense ato mbeten t mbro-
jtura deri n futjen e tyre n ngass. Gjat futjes s ktyre disketave, mbyllsi
metalik (ose i plastiks) shtyhet anash, duke ekspozuar siprfaqen e diskut ashtu
q kokat lexuese/shkruese t mund t lexojn ose t incizojn informacionin.
T gjitha Ilojet e disqeve duhet q t mbrohen nga magnetizimi eventual.
fardo ekspozimi me magnete mund t prish ose t fshij informacionin e in-
cizuar n disk. Ruajtja e disqeve nga magnetet mund t krkoj m shum kujdes
se sa q mund t realizohet. Magnetet fshehen n shum vende t papritura, duke
prfshir edhe ngjitsit metalik t letrs, grshrt si dhe pajisjet e ndryshme q
prdoren n zyre. Meqense spiralja e telefonit magnetizohet pas do zileje tele-
fonike, mir sht q disqet t mbahen n largsi t caktuar nga aparati telefonik.
134
Bazat einformatiks
Poashtu duhet pasur kujdes q disketat t mos ekspozohen n tempera-
tur shum t lart, p.sh. t mos vendosen n pllakn komanduese t automjetit
ku drejtprdrejt rrezaton dielli.
Disketat duhet q t ruhen nga afrsia e magneteve edhe pr shkak t
mnyrs n t ciln jan t incizuara informacionet n siprfaqe t diskut. Kur
kompjuteri shkruan (incizon) informacionet n disk, elektriciteti drgohet npr
dredhat e telit t mbshtjellura prreth nj pjese t hekurt prbrenda koks
lexuese/shkruese. Nga prvoja dim se sa her q elektriciteti drgohet npr tel
t mbshtjellur prreth nj pjese t metalit, pjesa metalike magnetizohet. N kt
mnyr koka lexuese/shkruese shndrrohet n magnet t prkohshm. Ky magnet
pastaj bn magnetizimin e grimcave t vogla t oksidit t hekurit (me fjal t
tjera krijon korozion) n siprfaqe t diskut. Posi t magnetizohen, grumbuj t
ndryshm t grimcave renditen n dy konfiguracione: njri konfiguracion
reprezanton njshet (1) kurse konfiguracioni tjetr zerot (0), meqense
kompjuteri si e dim t gjitha llojet e informacioneve i deponon si numra t
formuar nga zerot dhe njshet. Kshtu derisa njri magnet, koka
lexuese/shkruese e magnetizuar, prdoret pr incizim t informacioneve n disk,
secili magnet tjetr ka kapacitet q t rirendis grimcat e oksidit t hekurit dhe q
pastaj t realizoj incizimin kompjuterik t t dhnave.
V REJ TJ E. Kur koka lexuese/shkruese lexon ose shkruan n disk, nj dritz
e vogl LCD (Liquid Cryslal Display - tregues i lngt i kristalizuar) n pjesn e
prparme t ngassi kyet. Disketa nuk duhet q t largohet derisa t mos ndalet
kjo dritz, gj q tregon se procesi i caktuar me disketn ka prfunduar.
Ndonjher do t paraqitet nevoja q fajllat e diskut t mbrohen nga
fshirja e rastsishme ose nga mbishkrimi n ato. Kjo mund t arrihet me ndryerje
(locking) t diskut apo me mbrojtje nga incizimi (write protecting), me 'rast
bhet i pamundur kopjimi i fajllave t ri n disk apo fshirja e fajllave ekzistues
n t .
Procedura e mbrojtjes s diskets nga shkrimi n t, varet nga lloji i
cjiskets. Disketat 5.25 in prmbajn nj prerje n kndin e siprm t djatht.
Pr t mbrojtur kto disketa, duhet vendosur dika mbi kt prerje si p.sh. letr
vetngjitse.
Disketat 3.5 in kan nj mbylls t vogl n kndin e siprm t djatht.
Pr t mbrojtur kto disketa, duhet q t hapet ky mbylls anash ashtu q n
knd t diskets hapet nj dritare e vogl.
Disketat e reja nga prodhuesi zakonisht dalin t paprgatitura pr t
pranuar t dhnat n ato. Para se t shfrytzohen, siprfaqja e diskut duhet q n
nj mnyr t ndahet m tutje, ashtu q t dhnat t vendosen n vende specifike,
Q!3MnM!D.L.LtJlM^ 135
leht t locueshme. N t kundrt, kompjuterit do t'i nevojitej nj koh shum e
madhe pr gjetje t fajllave t cilat nevojiten n moment t caktuar. Procesi i
ndarjes s diskut n seksione duke krijuar kode magnetike n siprfaqe t diskut
quhet formatizim .
Shnim. Edhe hard disku poashtu duhet q t formatizohet para se q t
prdoret, por zakonisht ai me rastin e blerjes s kompjuterit sht i formatizuar.
Prndryshe preferohet q formatizimin e hard diskut ta bj ndonj shfrytzues
m me prvoj i kompjuterit, meqense vet procesi i formatizimit t hard diskut
sht m i komplikuar.
Gjat formatizimit t diskut, kompjuteri bn ndarje t diskut n dy
mnyra t ndryshme: vizaton rrath koncentrik q quhen gjurm (tracks) prreth
siprfaqes s diskut dhe vizaton linja t drejta q quhen sektore (sectors) t cilat
e ndajn diskun n mnyr radiale. Pr tu kuptuar m mir, disku mund t para-
mendohet si nj stadium i futbollit. Shikuesit n stadium, ulsen e tyre e identi-
fikojn n baz t sektorit dhe numri t rreshtit. N mnyr t ngjashme
kompjuteri identifikon vendin n t cilin jan vendosur fajllat n baz t sektorit
(seksiomt) dhe t gjurms (rreshtit).
H I <f|i- |p |-'
Fig. 93. Procesi i formatizimit t diskut. a) disku i paformatizuar; b) seksionel e diskut; c) gjurmt
(tracks) n disk; d) sektort n disk
Shnim. Procesi i formatizimit t diskets sht mjaft i thjesht, por
mund t z.gjas nj ose dy minuta. N treg z.akonisht ofrohen edhe disketa t cilat
jan q m par t formatizuara pr kompjuter personal.
Duke e shfrytzuar analogjin me stadiumin e futbollit, me rastin e ven-
dosjes s t dhnave n disk, nuk mundet q gjithmon t sigurohet numri i ne-
vojshm ulseve (bajtve). N vend t ksaj, duhet q t sigurohen "ulset"
shtes, t cilat quhen klaster ose blloqe (clusters). Klasteri paraqet sasin
minimale t hapsirs e cila shfrytzohet pr vendosje t fajllit. N qoft se
madhsia e klasterit pr sistemin operativ sht 256 bajt, edhe fajlli 1-bajtsh z
hapsirn prej 256 bajtve. N kt rast fajlli nuk mundet q t ndaj hapsirn
me fajlla t tjer t vegjl. M par kemi thn se nj bajt paraqet hapsirn
deponuese t nj karakteri (shkronj, numr, shenj e piksimit, hapsir e
136
Bazat einformatiks
zbrazt etj.) N qoft se fajlli ka madhsi prej 300 bajtve, pra pak m shum se
nj klaster, ai do t z hapsirn prej 512 bajtve (2 klaster) n disk. Madhsia e
klasterit n bajt varet nga sistemi operativ i prdorur, por klasteri gjithmon z
dy ose m shum sektore n gjurmn e caktuar. Me fjal t tjera, kompjuteri
mban gjurmn n t ciln jan t vendosur fajllat n disk, duke e deponuar num-
rin e klasterit startues pr secilin fajll. Kt numr t klasterit pastaj e shfrytzon
pr pr t llogaritur dhe korresponduar gjurmn dhe numrin e sektorit.
/'t" . 94. K l a s l c n . H r i hc i . \ i - i n c ri i s k
4.4. Mirmbajtja e hard diskut
Hard disku nuk sht shum i ndieshm ndaj pluhurit dhe pikave t
lngjeve sikur disketat, meqense sht i prforcuar brenda kornizs metalike.
Megjithat edhe pr t duhet pasur mjaft kujdes. Rnia e kompjuterit n ta-
volin punuese, ose hedhja e tij n dysheme, do t ket pr pasoj pothuaj t
sigurt humbjen e disa t dhnave, e ndoshta edhe dmtimin e prhershm n
disk. Hard disku mund t jet i ndieshm edhe gjat zhvendosjes s kompjuterit
prej nj tavoline n tjetrn.
Shumica e hard disqeve rrotullohen me shpejtsi mbi 5400 rrotullime n
minut, duke gjeneruar nj forc shum t madhe n skajet e diskut t rrumbu-
llakt. Gjat rrotullimit t diskut, kokat lexuese/shkruese n hard disk, aktualisht
nuk e prekin fare siprfaqen e diskut. N vend t ksaj ato vendosen mbi ose
prfundi siprfaqes s diskut, n distanc prej disa |im (disa t miliontat pjes t
metrit). Me kyjen e kompjuterit, kokat lexuese/shkruese mbshteten n sipr-
faqe t diskut, por n pjesn e siprfaqes t rezervuar pr kt qllim, e cila kurr
nuk prdoret pr vendosje t informacioneve, por vetm pr "parkim" t kokave
lexuese/shkruese.
N qoft se ngassi i hard diskut nuk punon pr ndonj arsye, ose n
qoft se kompjuteri ka ra n dysheme apo n tavolin punuese, prej nj lartsie t
caktuar, mund t ndodh q kokat lexuese/shkruese t hard diskut t bien n
Q[ganMnLLMdMnavenM 137
siprfaqe tjetr t diskut nga ajo e parapar pr ato dhe ta dmtojn at pa
mundsi t riparimit. Kjo ngjarje sht shum e rrall n hard disqet bashkko-
hor dhe paraqet prishje t koks s diskut (head crash).
Pr shkak t hapsirs shum t vogl e cila ekziston n mes t sipr-
faqes s diskut dhe t kokave lexuese/shkruese gjat puns s kompjuterit, hard
disku sht i prforcuar dhe i mbshtjellur prbrenda kornizs metalike, i sigu-
ruar nga pjest e pluhurit, t mbeturinave t duhanit, pikat e lngjeve etj. N
qoft se n siprfaqe t diskut bie fardo pluhuri i madhsis m t madhe se
hapsira e duhur n mes t kokave lexuese/shkruese dhe siprfaqes s diskut, e
cila sht vetm disa |am, ather ky pluhur sigurisht se do t frenoj rrotullimin
e diskut dhe do t shkaktoj dmtim t prhershm n siprfaqe t diskut.
Hard disku mund t jet posarisht i ndieshm nse ndodhin rnie t
tensionit elektrik, sepse hard disqet jan t ndrtuara q t rrotullohen me shpe-
jtsi t pjesshme. N qoft se ai pranon tension shum t dobt, do t rrotullohet
m ngadal se q sht e parapar, shpesh her me rezultate shkatrruese.
Pr rast sigurie, rekomandohet q periodikisht t krijohet bekap i t
dhnave nga hard disku npr disketa, sepse n qoft se ndodh ndonj prishje e
ktill e hard diskut, sipas t gjitha gjasave t dhnat nga ai nuk mund t shpto-
hen.
M lart sht prezantuar se t gjith fajllat zjn nga nj hapsir
diskrete t diskut. N t vrtet, fajllat ndonjher jan t vendosur npr seg-
mente t shprndar n siprfaqe t diskut. Pjesa e par e fajllit ndoshta sht e
ndrfutur n mes t dy fajllave t tjer, p.sh. n ndonj hapsir ku ka qen
ndonj fajlli t cilin m par e kemi fshi. Meqense n kt hapsir t diskut
nuk mund t vendoset i tr fajlli, kompjuteri krijon nj lidhje (shnim) pr
pjesn tjetr t diskut n t ciln vendoset pjesa tjetr e fajllit. N qoft se nuk ka
mjaft vend pr pjesn tjetr t fajllit, n hapsirn e lir vijuese, kompjuteri
krijon lidhjen (shnimin) pr hapsirn e tret t vendosjes dhe kshtu me radh.
Fajllat e vendosur n kt mnyr quhen fajlla t fragmentuar (fajlla t
shprndar).
Gjat kohs, hard disku akumulon shum fajlla t ktill t fragmentuar.
Sa her aktivizohet ndonj fajll i fragmentuar, kompjuteri bn krcim prej nj
pjese t diskut n tjetrn pr t prmbledhur t gjitha pjest e ndryshme t fajllit
t krkuar. Efikasiteti i kompjuterit do t prmirsohet mjaft n qoft se peri-
odikisht (koh pas kohe) bhet defragmentimi i diskut. Kjo nnkupton pr-
dorimin e programit special i cili bn riaranzhimin e t dhnave ashtu q t gjitha
pjest e fajllit zn klasterin fqinj t diskut4.
4Ky proces mund t krahasohet me rastin kur disa njerz (p.sh. disa shikues n stadium t futbollit)
ndrrojn ulset e tyre ashtu q grupi i shokve t ulen s bashku.
138
Bazat einformatiks
4.5. Virust kompjuterik
Virust kompjuterik jan programe, zakonisht t krijuar nga pro-
gramert mjaft t mir, t cilt n ndonj mnyr ndrprejn ose pengojn
punn normale n kompjuter. Virust punojn duke kopjuar vetveten n fajllat
ekzistues n disk, t quajtur hoste (nikoqir). Nga hosti, ata shpesh her degzo-
hen duke e shumfishuar vetveten n m shum fajlla n disk. Disa lloje t vi-
rusve bjn infektimin e pothuaj secilit fajll me t cilin bien n kontakt, disa t
tjera infektojn vetm programet aplikative, disa infektojn fajllat me t dhna
kurse disa nga llojet e virusve futen edhe n vet sistemin 'operativ.
Niveli i shkaktimit t dmit nga virust kompjuterik dallon shum prej
njrit program n programin tjetr. Ekzistojn virus kompjuterik t cilt vetm
periodikisht paraqesin figura ose porosi t caktuara. Disa t tjer shkatrrojn
edhe programet e edhe t dhnat. Shkatrrimin e bjn n mnyra dhe shpejtsi
t ndryshme: p.sh. disa virus prhapen npr sistem mjaft shpejt, por nuk
veprojn pr disa dit apo edhe pr disa muaj me radh.
Virust kompjuterik zakonisht barten nprmjet disqeve, n rastet kur
n kompjuter fusim diskun apo disketn n t ciln q m par ekziston virusi.
Virust kompjuterik mund t infektojn sistemin gjat kopjimit t fajllave nga
disku i infektuar, por edhe kur provojm q t fshijm fajlia nga disketa e infek-
tuar. Virust poashtu mund t barten gjat kopjimit t t dhnave me modem nga
ndonj kompjuter tjetr, ose kur shfrytzojm t dhnat nga rrjeti kompjuterik.
N qoft se n kompjuter prdoren vetm disketa dhe disqe me programe
origjinale dhe t verifikuara, si dhe nuk komunikohet nprmes modemit apo
rrjetit kompjuterik me t dhna t infektuara, nuk do t ket gjas pr paraqitje t
virusve kompjuterik.
4.5.1. Masat pr mbrojtje nga virust kompjuterik
Meqense virust kompjuterik kan veti t ktilla shkatrruese, sht
mir q sistemi t mbrohet nga ata. Preventiv shum e arsyeshme sht nse
krijohet bekapi i t dhnave nga hard disku npr disketa, sepse fnund t ndodh
q rastsisht sistemi t infektohet, e me kt rast ndoshta do t humbin t dhnat
dhe programet nga hard disku. N kt mnyr n disketa do t jan programet
dhe t dhnat para infektimit me virus kompjuterik.
Disketat n t cilat nuk dshirohet q t kopjohet duhet q t mbrohen
nga incizimi n ato (yvrite protect), sidomos ato me programe burimore dhe in-
staluese. N kt mnyr edhe n qoft se hard disku i kompjuterit sht i infek-
139
tuar me virus kompjuterik, largohet mundsia e bartjes s virusit n disket, e
cila sht e mbrojtur nga shkrimi n t.
Pr mbrojtje nga virust kompjuterik ekzistojn edhe programet antivi-
rusale. Disa nga kto antivirus programe bjn detektimin dhe eliminimin e vi-
rusve kompjuterik vetm me nj komand. Programet e tjera antivirusale ofro-
jn mundsin q t jen vazhdimisht aktiv (TSR-Terminate and Stay Resident),
q nnkupton se ato mbesin n memorie gjat gjith puns s kompjuterit, q n
terminologjin kompjuterike thuhet se jan rezident n memorie, dhe n mnyr
automatike gjurmojn virust n secilin disk q futet n kompjuter apo edhe n
secilin program q aktivizohet. Mirpo kjo mnyr e verifikimit t virusve
ndonjher sht monotone, meqense me aktivizim t secilit program humbet
nj koh e caktuar pr detektim t virusve eventual. Pr kt arsye ofrohet edhe
mundsia q programi antivirusal t mos jet rezident n memorie dhe detektimi
i virusve t bhet vetm n komand t shfrytzuesit t kompjuterit. sht e
arsyeshme q me program antivirusal t kontrollohet prezenca eventuale e vi-
rusve (n gjuhn angleze scan) n seciln disket q futet n kompjuter, para se
q ajo t prdoret.
N qoft se kompjuteri fillon t paraqes porosi se hard disku sht i
frenuar, ose n qoft se paraqiten figura t papritura gjat shtypjes me tastier,
ather duhet prdorur programet pr detektim t virusve, por duhet shqyrtuar
edhe mundsit e tjera t cilat kan mundur q t shkaktojn kto pengesa.
Shfrytzuesi i kompjuterit nuk duhet q gjithmon t fajsoj virust
kompjuterik pr pengesa t ndryshme gjat puns n kompjuter. Shum shpesh
paraqiten probleme pr shkak t: hardverit, t bageve t programit (gabimeve
prbrenda programit), prdorimit t gabueshm si dhe t gabimeve t tjera t
lshuara nga shfrytzuesi.
Shnim Programi antivirusal ofron mundsin e riparimit t dmeve t
shkaktuara nga virust e njohur deri n ditn e prodhimit t atij programi antivi-
rusal. Meqense vazhdimisht zbuiohen virus t rinj kompjuterik, sht mir q
programi antivirusal gjithmon t mbulohet me version m t ri q mund t sigu-
rohet.
SOFTVERI SISTEMOR
Sistemi operativ i kompjuterit
Sistemi operativ sht program (grup programesh) i cili i bashkon kom-
ponentet hardverike t kompjuterit, mundson q shfrytzuesi t komumkoj me
kompjuter dhe bn ndrmjetsimin n mes t hardverit dhe aplikactoneve t
shtruara n mnyr t rregullt.
Kompjutert PC punojn n disa lloje t sistemeve operativ. Sistemet
operative m t njohura jan:
DOS
Windows
UNIX
OS/2
Windows NT etj.
N Kosov m s shumti prdoren sistemi operativ DOS dhe ai Win-
dows, sistemet operative t cilat i prodhon dhe distribuon ndrmarrja amerikane
Microsoft. . . .
Kompjutert e par personal kan punuar n sistemin operativ DOS i cili
prjetoi disa versione, deri n versionin e fundit DOS 6.22. Ky sistem operativ
dita-dits sht duke u zvendsuar me sistemin operativ Windows, e sidomos
prej vitit 1995 kur u paraqit versioni Windows '95. Mirpo sistemi operativ DOS
ende do t mbes aktual sepse n te punojn shumica e kompjuterve me procesor
m t dobt si dhe programet e punuar pr kt sistem operativ nuk kan krkesa
pr kompjuter shum t fort.
Sistemi operativ Windows sht sistem operativ relativisht i ri i cili sht
prodhuar dhe zhvilluar nga ndrmarrja e njjt Microsoft, por t cili ofron
mundsi shum m t mdha se ai DOS, e n radh t par punn simultane me
disa programe n t njjtn koh, shfrytzimin e t njejtit program pr shtypje
nga t gjitha aplikacionet, shfrytzimin e fonteve (llojeve t shkronjave) t
njjta, shfrytzimin e memories s prbashkt (Clipboard), shfrytzimin e proce-
durave pothuajse t njjta n shumicn e aplikacioneve etj. Prve ksaj sistemi
operativ Windows mundson formimin e kompjuterve t barabart n rrjet (i
ashtuquajturi peer-to-peer rrjeti).
Sistemi operativ UNDC sht i punuar pr shum shfrytzues t lidhur n
rrjet, e programet dhe aplikacionet e punuara pr te nuk jan aq shum t
prhapura n bot.
SofiyerLsist&rigr,z:,Sj&emi.ogeffi!jv_DOS_ 141
N pikpamje grafike, t puns s m shum shfrytzuesve dhe n
pikpamje multiprogramore, mjaft t prdorur jan edhe sistemi operativ OS/2
(t cilin e zhvillon IBM-i) dhe Windows NT (New Technology, e zhvillon Mi-
crosofti), por kto sisteme operative shfrytzohen shum rrail n Kosov. Shu-
mica e aplikacioneve kompjuterike afariste m t rndsishme prodhohen edhe
pr sistemin operativ DOS, edhe pr at Windows, e shpesh edhe pr ndonj
sistem operativ tjetr. N koh t fundit versionet e aplikacioneve afariste
kompjuterike pr DOS kan filluar q t mos prodhohen, pr shkak t kufizimeve
t caktuara q i bn ky sistem operativ.
N tregun e sistemeve operative momentalisht "bjn gar" ndrmarrja
Microsoft me sistemin operativ Windows '98 dhe ndrmarrja IBM me versionin e
sistemit operativ OS/2 Warp. Ky rivaiitet n mes ktyre dy ndrmarrjeve shkak-
toi nj revolucion n zhvillimin e aplikacioneve kompjuterike e me t edhe n
zhvillimin e pajisjeve (hardverit) sepse secili aplikacion i ri krkon makin m t
fort pr pun pa pengesa.
5.1. SISTEMI OPERATIV DOS
Sistemi operativ DOS paraqet nj mjedis punues me krkesa t vogla por
q ofron mjaft shum mundsi pr manipulim pa ndonj grafik t bukur pr-
cjellse. Sikurse edhe sistemet operative tjera, DOS-i shfrytzohet pr dy ql-
lime:
Aktivizimi i programeve aplikative.
Manipulimi dhe organizmi ifajliave n disk.
Pjesa m e madhe e ktij kapitulli i sht kushtuar komandave pr pun
me disk, t cilat n t vrtet paraqesin komanda pr menaxhimin e fajllave.
Puna me fajlla t krijuar qoft n program pr prpunim t tekstit, qoft n pro-
gram pr llogaritje tabelare ose me ndonj lloj tjetr i t dhnave ose fajllave
programor paraqet pjesn m t rndsishme t prdorimit t suksesshm t
kompjuterit. Shfrytzuesi i kompjuterit duhet q s paku t di se si t lexoj
prmbajtjen e diskut, si t kopjoj fajllat nga njri disk n tjetrin (p.sh. nga hard
disku n disket apo anasjelltas), si t fshij fajllat e panevojshm dhe t kuptoj
se ka ndodh me fajllin e krijuar disa dit m par.
5.1.1. DOS prompti
Puna n DOS paraqet shtypje me tastier t komandave pran simbolit
special t quajtur DOS prompt. N t shumtn e rasteve, DOS prompti duket
142
Bazat einformatiks
C:\>, mirpo ai mund t modifikohet sipas dshirs, ashtu q n t t paraqitet
p.sh. edhe emri i shfrytzuesit, data etj.
Afr DOS promptit aktiv paraqitet nj viz e vogl vezulluese q quhet
kursor. N vendin ku gjendet kursori, shnohet instruksioni i caktuar pr
kompjuterin. N prgjithsi pr sistemin operativ DOS vlejn kto rregulla:
N ekran paraqitet DOS prompti dhe kursori vezullues pas tij.
Ofrohen dy mundsi pr shtypje n tastier: shtypet ndonj nga koman-
dat e DOS-it, ose n qoft se dshirohet q t aktivizohet ndonj program, shty-
pet n tastier emri i fajllit kryesor t programit (pr aktivizimin e programit do
t bhet fjal m von n kt kapitull). Nse lshohet ndonj gabim gjat
shtypjes n tastier, mund t prdoret tasti Backspace (4-) pr tu kthyer prapa
dhe pr t fshi karakterin e shtypur gabimisht. N qoft se dshirohet q t shty-
pet prsri i tr rreshti, ather shtypet tasti ESC, me 'rast paraqitet nj DOS
prompt i ri .
Kur t kryhet shtypja, duhet shtypur tastin Enter pr t vrtetuar ko-
mandn dhe pr t ekzekutuar at.
DOS-i kryen t gjitha instruksionet sipas dshirs s shfrytzuesit dhe
shpesh her n ekran paraqet porosi n gjuhn angleze duke lajmruar pr punn
t ciln sht duke e kryer.
Pas kryerjes s ekzekutimit t komandave, DOS-i paraqet nj DOS
prompt t ri n ekran.
Shfrytzuesit fillestar t kompjuterit n fillim t prdorimit t ktij sis-
temi operativ habiten sepse DOS-i nuk pastron ekranin pas ekzekutimit t urdhrit
t caktuar, por komandat dhe reaksionet e tyre paraprake mbesin n ekran derisa
t mos piotsohet i tr ekrani, ashtu q rreshti m i vjetr fillon q t humbet n
pjesn e siprme t ekranit.
Gjat prdorimit t DOS-it, i vetmi rresht i cili sht relevant n at
moment sht rreshti i fundit n ekran, rreshti n t cilin paraqitet kursori. do
gj q figuron mbi kt rresht sht vetm mbetje e komandave t kaluara dhe
m nuk sht e prdorshme.
N qoft se shfrytzuesi shtyp nprmes tastiers ndonj komand t ga-
buar ose t pavler, n ekran do t paraqitet porosia "Bad command or file name
(komand apo emr i fajllit i shnuar gabimisht) duke br t ditur se DOS-i at
komand nuk e kupton fare. Pas ksaj DOS-i menjher paraqet nj DOS prompt
t ri duke treguar se sht i gatshm pr t pranuar komandn tjetr. N t
shumtn e rasteve, DOS prompti na sqaron dy pjes t rndsishme t informa-
cionit:
Emrin e ngassit aktiv t diskut. Te kompjutert personal, ngassit e diskut
prezantohen me shkronja: ngassi i par i diskets sht ngassi A, kurse
ngassi i par i hard diskut sht ngassi C. Sa her q punohet me ndonj
.Softyeri s/s|g?nQ.r .SisteniiogerativDOS..
143
disk t veant n DOS, shkronja e ngassit t diskut sht e shoqruar me
dy pik. Kshtu p.sh. ngassi i par i diskets n DOS shnohet A:, kurse
ngassi i par i hard diskut n DOS shnohet
Einrin e direktoriumit aktiv, q nnkupton direktoriumin q shfrytzohet
momentalisht n DOS.
DOS prompti shfrytzuesit i tregon se cili ngass i diskut dhe cili direk-
torium sht momentalisht aktiv.
Me kyje t kompjuterit, aktivizohet direktoriumi kryesor i diskut, i cili
quhet direktoriumi rrnj (root directory). Direktoriumi rrnj sht gjithmon i
prezantuar me kundrthyes (backslash) e cila sht viz e lakuar n opozit me
thyesn (\). Nse n ekran shihet C:\, n DOS prompt ose n ndonj komand t
DOS-it, kjo lexohet "disku C, direktoriumi rrnj" ose "direktoriumi rrnj n
diskun C".
N qoft se disku sht i organizuar mir, pjesa m e madhe e fajllave
jan t vendosur n nndirektoriume. Gjat listimit t prmbajtjes s direktoriu-
mit rrnj, n ekran do t shihen vetm disa fajlla dhe nndirektoriume. N
disket shpeshher nuk krijohen direktoriume, meqense kapaciteti i tyre sht
reiativisht i vogl, prandaj t gjith fajllat vendosen n direktoriumin rrnj.
Shnim. Teknikisht ekziston vetm nj direktorium n hard disk, pra di-
rektoriumi rrnj. Secili nngrup i fajliave n kt direktorium paraqet nndi-
rektorium. N praktik direktoriumi rrnj z.akonisht quhet vetm direktorium,
por edhe nndirektoriumet shpeshher quhen direktoriume.
N direktoriumin rrnj t diskut nuk sht mir q t jen t vendosur
shum fajlla. Aty zakonisht duhet t figurojn kto fajlla: fajlli COM-
MAND.COM, q paraqet fajllin programor kryesor t DOS-it, fajliat AUTO-
EXEC.BAT dhe CONFIG.SY S, t cilt i nevojiten DOS-it t jen n direktoriu-
min rrnj gjat startimit t kompjuterit. T gjith fajllat e tjer sht mir q t
vendosen npr nndirektoriume prkatse pr ato.
Fig. 95. Procesi i akiivizimit t kompjuterit n sistemin operativ DOS
144
Baza! einformailks
Sistemi operativ DOS gjithmon do t nnkuptoj se dshirohet q t
punohet n direktoriumin i cili figuron n DOS prompt. Me startim t
kompjuterit, nse ai punon n DOS, sipas t gjitha gjasave n DOS prompt do t
figuroj: C:\>. Gjat parashtrimit t komandave t cilat kan t bjn me fajllat
n disk, DOS-i do t nnkuptoj se komandat jan t dedikuara pr fajllat n di-
rektoriumin rrnj t diskut, prve nse ato parashtrohen n mnyr eksplicite
krejtsisht ndryshe. N qoft se p.sh. DOS-it i parashtrohet komanda q t kop-
joj fajllin DIPLOMA.TXT, pa e specifikuar se ku sht i vendosur ai fajll,
DOS-i do t nnkuptoj se fajlli gjendet n diskun dhe n direktoriumin q figu-
ron n DOS prompt. N qoft se DOS-i nuk e ka gjetur fajllin n direktoriumin
aktiv, n ekran do t paraqitet porosia "File not found." (Fajlli nuk sht gjetur).
Pra nuk do t vazhdohet q t krkohet fajlli n ndonj lokacion tjetr t diskut.
Para se t msohen komandat e DOS-it, duhet t kuptohet se si funksi-
onon tastiera, duke shpjeguar funksionin e disa tasteve n hapsirn e DOS-it.
5.1.2. Versioni i DOS-it
Komanda e par e DOS-it e cila do ta shqyrtohet sht komanda:
VER 3
Kjo komand tregon se n cilin version t DOS-it sht duke punuar
kompjuteri. T gjith programet e suksesshme, koh pas kohe jan plotsuar dhe
prmirsuar nga krijuesit e tyre. Versionet e programeve identifikohen me numra
prcjells. Kshtu p.sh. kompjuteri mund t punoj n versionin DOS 6.22 ose
n versionin DOS 3.3. Numri n ann e majt t piks dhjetore tregon revizionin
kryesor kurse numrat n ann e djatht t piks dhjetore tregojn revizionet m
t vogla t programit. Sistemi operativ DOS ka psuar ndryshime dhe pr-
mirsime permanente, prmes versioneve t ndryshme t tij. Aktualisht, versioni
i fundit i sistemit operativ DOS sht ai MS DOS 7.0, por si m t popullarizuar
jan versionet e sistemit operativ MS DOS 6.xx. .
Versioni i DOS-it (apo i programeve t tjera) t instaluar n kompjuter,
sht mir q t dihet, pr shkak se karakteristikat m t reja programore mund t
inkuadrohen vetm n versionet jo shum t hershme.
Shnim. Komandat n kt tekst jan t paraqitura n regjimin e
shkronjave t mdha, por kjo nuk sht fare e rndsishme gjat parashtrimit t
Sofiysrisistemor..Sisterni ooemti i/ DQS
tyre ne DOS. Pas sectles komand sht shnuar shenja [j], e cila simbolikisht i
tregon shfrytz.uesit se duhet shtypur tastin Enter n tastier.
5.1.3. Ndrrimi i diskut aktiv
Ndnimi i diskut aktiv mund t bhet shum leht n qoft se vetm
shnohet emri i diskut n t ciiin dshirohet q t kalohet dhe shtypet tasti Enter
Kshtu p.sh. ne qoft se sht aktiv hard disku C:, dhe dshirohet q t aktivizo-
het disketa A:, ather mund t shnohet:
Kalimi n disket sht i nevojshm sidomos gjat instalimit t pro-
grameve kompjuterike nga disketat n hard disk. N kto raste zakonisht aktiv-
izohet disketa e par instaluese dhe pastaj shnohet INSTALL ose SETUP, me
rast pas shtypjes s tastit Enter fillon instalimi i programit n hard disk. '
5.1.4. Komanda pr shfletim(nxjerrje) t prmbajtjes s direk-
toriumit (DIR)
Prmbajtja e fajilave dhe e nndirektoriumeve t direktoriumit rrnj apo
t ndonJ e nendirektonumi tjetr aktiv mund t shihet nse prdorim komandn:
DIR Q
Pas ksaj komande n ekran do t paraqitet lista e t gjith fajllave dhe
nndirektoriumeve ekzistues n direktoriumin i cili momentalisht figuron n
DOS prompt. N qoft se n moment DOS prompti duket C:\>, pas parashtnmit
te komandes DIR dhe shtypjes s tastit Enter, n ekran do t paraqitet regjistri e
t gjith fajllave dhe e nndirektoriumeve t direktoriumit rrnj t hard diskut.
Ne t shumtn e rasteve ky regjistr do t prmbaj disa fajlla dhe m shum
direktoriume (nendirektoriume t direktoriumit rrnj).
Komanda DIR sht njra nga ato q prdoren m s shumti dhe nga ajo
mund t fitohet prshtypja se si n princip funksionojn komandat e DOS-it
prandaj do t shpjegohet m gjersisht. N figurn e mposhtme sht paraqitur
nJ e regjister i mundshm i fajllave t direktoriumit rrnj.
146
Bazat eintormatiks
Volume in drive C has no label
Volume Serial Number is 1550-0AF2
Directory of C:\
AUTOEXEC BAK 604 07-17-98
DOS <DIR> 07-14-98
CONFIG DOS 585 05-09-98
AUTOEXEC DOS 627 05-09-98
CONFIG BAK 131 07-16-98
AUTOEXEC BAT 658 07-22-98
TEMP <DIR> 07-14-98
MEDI95 <DIR> 07-16-98
SCANDISK LOG 784 08-05-98
NETLOG TXT 7,125 07-18-98
WI NDOWS <DIR>
*
07-14-98
COMMAND COM 93,880 04-10-98
PROGRA-l <DIR> 07-14-98
CONFIG SYS 131 07-22-98
AUTOEXEC BOR 567 07-17-98
SPELLER <DIR> 07-19-98
AUTOEXEC BAT 634 07-18-98
1:35a AUTOEXEC.BAK
3:37a DOS
6:2la CONFIG.DOS
6:21 a AUTOEXEC.DOS
1:35a CONFIG.BAK
11:48p AUTOEXEC.BAT
3:44a TEMP
5:03a MEDI95
12:09p SCANDISK.LOG
6:50a NETLOG.TXT
3:42a WINDOWS
9:47a COMMAND.COM
3:44a Program Files
11:48p CONFIG.SY S
1:35a AUTOEXEC.BOR
10:23p speller
6:5 la AUTOEXEC.BAT
15 file(s)
19 dir(s)
1,770,353 bytes
1,374,068,736 bytes free
C:\>
Shnim. Hard disqet q punojn nn DOS n t shumtn e rasteve do t
prmbajn nndirektoriumin e quajtur DOS, i cili prmban disa komanda t
DOS-it t cilat prdoren m rrall. Shum prej nndirektoriumeve t tjer t di-
rektoriumit rrnj prmbajn programet aplikative t caktuara.
N qoft se regjistri rezultues nga komanda DIR sht shum i gjat dhe
nuk mund t prfshihet n tr ekranin, nj pjes e regjistrit do t humbet n
pjesn e siprme t ekranit. N kto raste duhet prdorar disa parametra shtes
n komand, t cilat do t shpjegohen m von.
N figurn e msiprme mund t shihen t gjitha pjest e regjistrit t di-
rektoriumit t caktuar. Pjesa kryesore paraqet regjistrin e fajllave dhe t nndi-
rektoriumeve. Nndirektoriumet paraqiten ashtu q pas emrit kan t shnuar
<DIR>, kurse t tjerat jan fajlla (programor apo me t dhna).
$SSsM,_sjstemgr^^
147
Data dhe koha e regjistrimit t fajllit mund t shrbejn se kur pr kraha-
sim t dy versioneve t ndryshme t fajllit n dy disqe t ndryshme, n qoft se
dshirohet t kuptohet se cili version sht i fundit. N rreshtin e fundit gjat
ekzekutimit t komands DIR, paraqitet numri i bajtve t lir (bytes free) tregon
pr hapsirn e pashfrytzuar t diskut, q mund t shrbej si tregues se a ka
mjaft vend t lir n disket q t kopjohet ndonj fajll me madhsi t caktuar,
ose p.sh. t instalohet ndonj program i ri n hard disk.
5.1.5. Parametrat ekomandave n DOS
Komandat e DOS-it n t shumtn e rasteve prbhen prej disa pjesve.
Gjithmon n fillim shnohet emri i komands. Pas tij zakonisht shnohen nj
ose m shum pjes t tjera shtes, t quajtura parametra, t cilat DOS-it i tre-
gojn se ka dshirohet t arrihet me at komand. P.sh. n qoft se prdoret
komanda pr kopjim t fajllave (COPY ), DOS-it duhet treguar se ka dshirohet
q t kopjohet dhe n cilin vend. N disa raste, si te komanda DIR, parametrat
jan opcional. Ato prdoren vetm kur dshirohet q komanda DIR t jep re-
zultate pakz t ndryshme apo vetm informacione specifike sipas dshirs s
shfrytzuesit. P.sh. nse prdorim komandn DIR dhe pastaj shtypim tastin En-
ter, DOS-i nnkupton se dshirohet q t shihen t gjith fajllat dhe nndirekto-
riumet n diskun dhe direktoriumin aktiv. Por, ndonjher dshirohet t shihet
regjistri i fajllave n ndonj disk apo direktorium tjetr. N kt rast DOS-it
mund t'i tregohet pr t krkuar n ndonj pjes t caktuar t diskut apo n disk
tjetr, duke prfshir edhe parametrin pr diskun apo direktoriumin n komandn
DIR. Kshtu p.sh. pr t pa se ka ka n diskun q sht n ngassin A, ather
shnojm:
DIR A: 0
Shnim. N qoft se DOS-it i urdhrohet q t tregoj se ka ka
n n prmbajtje t ngassit t diskets, kurse n t nuk kafare disket, n ekran
do t paraqitet porosia "Not ready reading drive /4. Abort, Retry, Fail?"
("Ngassi A nuk sht i gatshm pr lexim. Ndrpreje, Riprovo, Trhiqu?"). Nse
sht harruar q t futet disketa, ather ajofutet dhe shtypet tasti R (Retry). N
qoft se nuk dshirohet qasja n ngass t diskets, por ndrprerja e komands,
ather shtypet tasti A (Abort).
Bazat einformatiks
5.1.6. Gjetja e fajllit t veant
N qoft se nuk dshirohet q t shihet regjistri i fajllave n direktoriu-
min e caktuar, por vetm dshirohet q t dihet se a ekziston nj fajll i caktuar n
at direktorium, ather komands DIR i shtohet parametri me emrin e fajllit i
cili krkohet. P.sh. pr t kuptuar se a gjendet fajlii DI PLOMA.TXT n direkto-
riumin aktiv, ather shnohet:
DIR DI PLOMA.TXT Q
N qoft se DOS-i e gjen fajllin e krkuar, n ekran do t paraqitet reg-
jistri i direktoriumit me vetm at fajll. N qoft se fajlli i krkuar nuk sht
gjetur, n ekran paraqitet porosia "File not find" ("Fajlli nuk sht gjetur").
Fajlii i caktuar mund t krkohet poashtu n ndonj disk tjetr. P.sh. pr
t krkuar fajllin DIPLOMA.TXT n ngassin e diskets A, duhet shnuar:
DIR A:DIPLOMA.TXT Q
Duhet pasur parasysh se nuk ka kurrfar hapsire t zbrazt n mes t
emrit t diskut dhe emrit t fajllit n komand. N rastin e msiprm shikohet se
a ekziston fajlli me emrin DI PLOMA.TXT n diskun e ngassit A.
5.1.7. Xholat
Manipulimi i prnjhershm me grupe t fajllave n DOS realizohet
nprmes dy karaktereve, t ashtuquajturave xhoia. Kto jan shenja ?
(pikpyetje) dhe shenja * (ylli). Quhen xhola sepse te komandat e DOS-it mund
t zvendsojn nj ose m shum karaktere n emr ose n ekstension t fajllit.
Xholi ? zvendson nj karakter n emr ose n ekstension t fajllit.
Prdoret kur nuk e dim ndonj shkronj n emr t fajllit ose dyshojm pr t.
Kshtu p.sh. nse shnojm:
DIR TE?A Q
SoftyerLsisterrior..Sisiemi operativDOS
149
n ekran do t paraqiten t gjith fajllat q kan katr shkronja n emr
ashtu q dy shkronjat e para jan TE, kurse shkronja e fundit sht A. Si rezultat
n ekran mund t paraqiten emrat (nse ekzistojn n direktoriumin aktiv) si:
TEMA, TEZA, TELA, TETA, TEKA, TERA, TENA etj. " '
Xholi ? mund t prdoret edhe m shum her n disa vende t ndry-
shme t emrit dhe t ekstensionit t fajllit. Kshtu n DOS do t fitohet rezultat i
ngjashm nse shnojrn:
DIR DI PLOMA.TXT [Tjj
ose
DIR D?PL?M?.??T 0
Xholi zvendson nj grup karakteresh t fardo gjatsie, prej ven-
dit n t cilin vendoset xholi e n kahje t djatht t emrit ose t ekstensionit.
Kjo shenj (*) shpesh her lexohet ine fjalt "t gjitha" (n gjuhn angleze all).
Prdorimi i xholit * m s miri mund t kuptohet nprmes disa shembujve t
mposhtm:
DIR RA*.TXT [j]
Shpjegim. N ekran do t paraqiten t gjith fajllat einri i t cilve
fiHon me shkronjat RA dhe kan ekstensionin TXT (p.sh. n qoft se ekzistojn
n direktoriumin aktiv mund t paraqiten fajllat RA.TXT, RAM.TXT, RA-
DIO.TXT, RADAR.TXT, RALLY .TXT, RAPORT.TXT etj.).
DIR L*.T* Q
Shpjegim. N ekran do t paraqiten t gjith fajllat emri i t cilve
fillon me shkronjn L dhe ekstensioni i t cilve fillon me shkronjn T (p.sh. n
qoft se ekzistojn n direktoriumin aktiv mund t paraqiten fajllat L TXT
L.TX, LETER.TXT, LETER.T, LARA.TRI etj.).
DIR *.EXE 3
Shpjegim: N ekran do t paraqiten t gjith fajllat emri i t cilve
sht i fardoshm dhe q kan ekstensionin EXE (p.sh. n qoft se ekzistojn
n direktoriumin aktiv mund t paraqiten fajllat WIN.EXE, D.EXE, FREE-
CELL.EXE, SOLITAI R.EXE, WI NWORD.EXE etj.).
150
Bazat einformatiks
DIR DIPLOMA.* Q
Shpjegim. N ekran do t paraqiten t gjith fajllat emri i t cilve sht
DIPLOMA dhe kan fardo ekstensioni (p.sh. n qoft se ekzistojn n direkto-
riumin aktiv mund t paraqiten fajllat DIPLOMA.TXT, DIPLOMA.DOC, DI-
PLOMA.CDR etj.).
Xholat mund t prdoren n seciln komand t DOS-it e cila ka n pr-
brje edhe parametrin me emr tfajllit.
5.1.8. Njohja e fajllave sipas emrtimit t tyre
Xholat n DOS mundsojn punn me disa fajlla pmjher nse atyre u
jan dhn emra t caktuar t ngjashm ose n qoft se i takojn tipit t
ngjashm t fajllave. Kshtu p.sh. n qoft se shfrytzuesi t gjitha shkresat n
direktoriumin e caktuar i emron me shkronja t para t ngjashme (p.sh. SHK Rl,
SHKR2 etj.), ather ato t gjitha mund t shihen n ekran me an t komands:
DIRSHKR*.* Q
Programet aplikative n mnyr automatike i japin ekstensionin fajllit
me t dhna t cilin e krijon shfrytzuesi. Kshtu p.sh. n qoft se krijohet nj
shkres n aplikacionin pr prpunim t tekstit MS Word, fajlli automatikisht
gjat ruajtjes n disk merr ekstensionin DOC. N qoft se dshirohet q fajllat e
ktill t direktoriumit aktiv t shihen n ekran, parashtrohet komanda:
DIR *.DOC 0
Pra gjat emrtimit t fajllave mir sht q emri i fajllit t prkujtoj
prmbajtjen e tij, p.sh. n qoft se fajlli ka n prmbajtje t dhnat e nj fature,
emri t filloj me shkronjat FAT (ose FA apo vetm F), ose n qoft se n prm-
bajtje t fajllit ka ndonj kalkulim t mimeve, ather emri t filloj p.sh. me
shkronjat KALK etj. Shfrytzuesi mund t krijoj edhe ndonj rregull t caktuar
sipas dshirs s tij pr identifikim dhe dallim t fajllave me t dhna t
ngjashme.
Tipi i t dhnave t fajllit zakonisht shihet nga ekstensioni i tij i cili n t
shumtn e lasteve jepet automatikisht nga aplikacioni kompjuterik.
5.1.9. Drejtuesit (Switches)
............. Drejtuesit jan parametra special t komands t cilt shnohen pas vi-
js s pjerrt t thyess (/). Drejtuesit mund t prmbajn nj ose dy shkronja pas
shenjs s thyess. Me dallim nga parametrat e tjer t komands, drejtuesit jan
gjithmon opcional. Kshtu p.sh. komanda DIR ka disa drejtues t ndryshm t
mundshm t cilt ndrrojn mnyrn e prezantimit t regjistrit t prmbajtjes s
direktonumit n ekran. Me prdorimtn e ndonjrit nga kta drejtues, nuk i trego-
het DOS-it se cilat t dhna, apo fajlla ose disqe dshirohet q t shihen (si
veprohet me parametra t tjer), por vetm se si dshirohet q t prezantohen
kto informacione.
Drejtuesi q prdoret m s shumti n komandn DIR sht /P (P sht
shkurtes pr pauz). Ky tregues prdoret n rastet kur regjistri 1 direktoriumit
eshte shume 1gjat dhe nuk e z t trin n ekran. Nse parashtrohet komanda:
d i r /p y
ather DOS-it i urdhrohet q t ndal (t pauzoj) regjistrin e direktoriumit
menjher si t plotsohet ekrani, n mnyr q t mund t shihet informacioni
para se t humbet n pjesn e siprme t ekranit. Gjat ekzekutimit t ksaj ko-
mande, pas mbushjes s par t ekranit me t dhna, n fund t tij paraqitet poro-
sia. Press any key to continue" ("Shtype cilindo tast pr t vazhduar"). Me
shtypjen e ndonjrit tast t tastiers, DOS-i prezanton informacionin e ardhshm
n ekran t plot dhe nse paraqitet nevoja ndalet (pauzon) prap.
Drejtuesi i njjt nuk prdoret n disa komanda t ndryshme, por n ko-
mandn e caktuar ka nj funksion, kurse n komandn tjetr, mund t ket funk-
sin tjetr. Kshtu p.sh. drejtuesi /P n ndonj komand tjetr t DOS-it nuk ka
funksionin e ndaljes (pauzs).
Ekzistojn edhe drejtues t tjer t cilt prdoren pr komandn DIR.
Kshtu p.sh, drejtuesi /W (shkurtes nga Wide - i gjer), i urdhron DOS-it q t
mos prezantoj n ekran madhsin, datn dhe kohn pr secilin fajll, por vetm
q t paraqet regjistrin e emrave dhe ekstensioneve t fajllave n pes rreshta t
shpmdar npr ekran.
Drejtuesi /O (Order - renditja) n komandn DIR mundson rregullimin
e renditjes se fajllave n regjistr t prezantuar t direktoriumit. Ky drejtues za-
komsht shoqrohet edhe me nj shkronj, e cila tregon mnyrn e renditjes n t
152
Bazate infomatiks
ciln dshirohet q t prezantohet regjistri i direktoriumit t dshiruar. Renditja
mund t rregullohet me drejtuesit vijues:
/ON, i cili bn renditjen efajllave sipas emrit (Name - emri);
/OD, i cili bn renditjen e fajllave sipas dats dhe ors, nga m i
vjetri (Date - data);
/OE, i ci'li bn renditjen efajllave sipas sipas ekstensionit (mbiemrit);
/OS, i cili bn renditjen e fajllave sipas madhsis, nga m i vogli
(Siz.e-madhsia);
/OG, i cili bn renditjen ashtu q n fillim paraqiten nndirektoriu-
met e pastaj fajllat.
Renditja e prezantimit n ekran me komandn DIR mund t ndrrohet n
t kundrtn, n qoft se vendoset shenja - (minus) n mes t shkronjs 0 n
drejtues dhe shkronjs e cila tregon mnyrn e renditjes. Kshtu n qoft se
dshirohet prezantimi me renditje t fajllave sipas madhsis, nga m i madhi
kah m i vogli, prdoret komanda:
DIR /O-S Q
5.1.10. Kombinimi i parametrave t ndryshmn komand
Parametrat e ndryshm n komandat e DOS-it mund t kombinohen sipas
dshirs. N vazhdim mund t shihen disa mnyra t kombinimit t parametrave
t ndryshm:
DIR A: /W [j j
Shpjegim: N ekran paraqitet regjistri i fajllave n ngassin A, i shprndar
n 5 kolona.
DIR /P /ON Q
Shpjegim: N ekran paraqitet regjistri i fajllave dhe nndirektoriumeve i
renditur sipas emrit me ndalje (pauz) t veprimit sa her mbushet ekrani me in-
formacion.
N rastin e kombinimit t parametrave, emri i komands gjithmon
shnohet i pari, e pas tij vijn parametrat.
SofiyM.sMsirsor- & :steM..opera:ivDOS, 153
5.1.11. Direktoriumet dhe shtigjet
Hard disqet prmbajn shum direktoriume ose grupe t fajllave. direk-
toriumi aktiv, menjher pas aktivizimit t kompjuterit, sht direktoriumi rrnj.
Hard disku mund t paramendohet si nj pem (ang. TREE), n t ciln direkto-
riumi kryesor sht trungu me rrnj, n prbrje t t cilit jan shum deg
(nndirektoriume), disa prej t cilave kan nndeg (nndirektoriume t veta).
DOS-i si dhe disa programe t tjera, strukturn e direktoriumeve e
prezantojn me an t diagrameve t cilat quhet pem t direktoriumeve (direc-
tory tree) ose diagrame t pemve. N prezantimet e ktilla, direktoriumi rrnj
sht paraqitur n pjesn e siprme t diagramit(n krye) ose n kndin e majt
t siprm t tij, me degt (nndirektoriumet) t shprndara prej s larti - posht,
ose n kahje t djatht.
Sa her q parashtrohet komanda n DOS n lidhje me fajlla, DOS-i
nnkupton referencn n fajllat e direktoriumit aktiv. N qoft se dshirohet q
veprimi i caktuar t bhet n ndonj direktorium tjetr nga ai aktiv, ekzistojn dy
mundsi t veprimit:
Duhet q n komand t tregohet lokacioni i direktoriumit tjetr.
Mund t ndrrohet direktoriumi aktiv.
Do t shqyrtojm mundsin e par. Pr t fituar regjistrin e fajllave
p.sh. n disketn e ngassit A, parashtrohej komanda:
DI RA: Q
N form t ngjashme mund t manipulohet edhe me fajlla t ndonj di-
rektoriumi apo disku tjetr, por n vend q n komand t emrohet ngassi i
diskets, prcaktohet lokacioni i direktoriumit.
N kt rast, pra nuk shnohet vetm emri i direktoriumit n komand,
por duhet prcaktuar lokacionin e tij nprmes parashtrimit t disa instruksio-
neve se si t arrihet deri te ai direktorium. Ky kombinim i disa instruksioneve
quhet shteg. Shtegu pra paraqet kombinimin e emrave t nndirektoriumeve
npr t cilt duhet kaluar pr t arritur n nndirektoriumin e dshiruar . Edhe-
pse instruksionet n komand mund t jepen duke filluar nga direktoriumi aktiv,
mir sht q ato t prpilohen ashtu q t fillohet nga direktoriumi rrnj.
Kthimi n direktoriumin rrnj pr nj pjes t instruksionit t komands mund
t realizohet me prdorimin e kundrthyess (\ - backslash). M hert kemi kon-
statuar se direktoriumi rrnj sht gjithmon i prezantuar me kundrthyes
(backslash) e cila sht viz e lakuar n opozit me thyesn (Y).
154
Bazat einfonnatiks
P.sh. le t supozojm se t gjith fajllat e krijuar me aplikacion pr pr-
punim t tekstit jan t raajtur n direktoriumin e quajtur DOC, i cili sht
nndirektorium i direktoriumit rrnj. N kt rast n pjesn e instruksioneve t
komands n t ciln dshirohet q t tregohet shtegu, duhet shnuar \DOC. Kjo
pjes e instruksionit nga DOS-i nnkuptohet kshtu: "Kthim n rrnj nga
fardo direktoriumi q sht momentalisht aktiv dhe aktivizim i prkohshm i
direktoriumit DOC".
N kt mnyr nse dshirohet q t paraqitet regjistri i fajllave t di-
rektoriumit DOC nga cilido direktorium aktiv, mund t shnohet komanda:
DIR \DOC Q
N kt rast DOS-it i sht treguar shtegu i direktoriumeve n t cilin
duhet vepruar me an t komands DIR.
N rastet kur dshirohet qasja n ndonj nndirektorium i cili sht n
prbrje t nndirektoriumit tjetr, ather shtohet edhe nj kundrthyes dhe
pastaj shnohet emri i nndirektoriumit. Kshtu p.sh. n qoft se nndirektoriumi
SHKRESAT sht nndirektorium i nndirektoriumit DOC q sht n direkto-
riumin rrnj, ather shtegu i direktoriumeve do t duket \DOC\SHKRESAT.
Kjo nnkupton kthimin n direktoriumin rrnj, pastaj kalimin n direktoriumin
DOC dhe m n fund n direktoriumin SHKRESAT. N kt mnyr veprohet
edhe kur kemi t bjm me m shum nndirektoriume, me rast nndirektoriu-
met n shtegun e direktoriumeve ndahen njri nga tjetri me shenjn \.
N qoft se dshirohet q t paraqitet regjistri i fajllave t nndirektori-
umit SHKRESAT i cili sht nndirektorium n direktoriumin DOC nga cilido
direktorium aktiv, mund t shnohet komanda:
DIR \DOC\SHKRESAT Q
Direktoriumi i cili n prbrje ka nj ose m shum nndirektoriume,
quhet direktorium prind (parent directory) pr ato nndirektoriume. Kshtu n
rastin e mparshm, direktoriumi DOC sht direktorium prnd pr direktoriumin
SHKRESAT, kurse direktoriumi rrnj sht direktorium prind pr direktoriu-
min DOC. '
N rastet kur dshirohet q t referohet n fajllin apo fajllat e locuar n
direktoriumin e caktuar, ather n pjesn e instruksionit t komands ku shno-
het shtegu, vazhdohet edhe me nj shenj \ dhe pastaj shnohet emri i fajllit, pa
kurrfar hapsire t zbrazt gjat shnimit. P.sh. n qoft se dshirohet t
shikohet se a ekziston fajlli DIPLOMA.DOC n direktoriumin DOC t direktori-
umit rrnj, ather parashtrohet komanda:
Softyertsistemgr^
155
DIR \DOC\DIPLOMA.DOC Q
N qoft se pjesa e dyt e ksaj komande (\DOC\DIPLOMA.DOC)
kuptohet si instruksion pr gjetjen e fajllit burimor, ather kryhen veprimet vi-
juese:
Fillohet nga direktoriumi rrnj.
N kt direktorium, krkohet nndirektoriumi DOC.
N nndirektoriumin DOC krkohet fajlli me emrin DIPLOMA.DOC.
Sa her q komanda e DOS-it ka parametr me emr t fajllit, mund t
ndrfutet edhe shtegu i direktoriumeve si pjes e atij parametri. Kjo paraqet
specifikim i shtegut t emrit t fajllit. N rastin e prmendur m lart shtegu i
emrit pr fajllin DIPLOMA.DOC t vendosur n direktoriumin DOC sht
\DOC\DIPLOMA.DOC.
sht rast i shpesht q t harrohet vendi i vendosjes s fajllave n hard
disk n qoft se nuk specifikohet direktoriumi i dshiruar n t cilin duhet q t
vendoset fajlli nga aplikacioni kompjuterik i aktivizuar, ose n qoft se
parashtrohet gabimisht komanda pr kopjim n DOS. N qoft se shfrytzuesi e
di q fajllin me emr t caktuar e ka raajtur m par n disk, por nuk i kujtohet
se n cilin direktorium apo nndirektorium e ka vendosur at, mund t prdoret
komanda
DIR \fajlli /S 0
N kt mnyr DOS-i kthehet n direktoriumin rrnj dhe bn krkimin
e fajllit n fjal npr t gjith nndirektoriumet e diskut. Drejtuesi /S DOS-in e
orienton q krkimin ta bj edhe npr nndirektoriume (Subdirectories). N
kt mnyr krkohet secili nndirektorium i diskut aktiv. N qoft se dshirohet
q krkimi t bhet n ndonj ngass tjetr t diskut, para shenjs \ shnohet
emri i ngassit t diskut. Kshtu p.sh. n qoft se krkimi dshirohet q t bhet
n ngassin e diskut A (A:), ather prdoret komanda:
DIR A:\fajlli /S Q
156
Bazat einfonmtiks
5.1.12. Ndrrimi i direktoriumit aktiv (aktivizimi- CD)
Mnyra e dyt pr manipulim me fajlla t direktoriumeve tjera sht me
an t ndrrimit t direktoriumit aktiv apo aktivizimit t direktoriumit tjetr. Kjo
arrihet me prdorimin e komands CD (shkurtes nga Change Directory- Ndrri-
mi i direktoriumit). Me an t ksaj komande mund t lvizim prej nj dege (di-
rektoriumi) t pems n degn tjetr. Formati i komands CD sht:
CD shtegu [j]
p.sh. n qoft se disku prmban direktoriumin WORD, ather n at di-
rektorium mund t kalojm (ta bjm aktiv) me an t komands:
CD \WORD 0
Pas ksaj komande n DOS prompt do t bhet ndryshimi i pamjes
kshtu q n qoft se p.sh. aty ka figuruar C:\>, tashti do t figuron C:\WORD>.
Meqense DOS-i gjithmon nnkupton manipulimin me fajlla n direk-
toriumin aktiv (direktoriumi i cili figuron n DOS prompt), n qoft se p.sh. pr-
doret komanda DIR, ather do t fitohet regjistri i fajllave t direktoriumit
WORD.
Kthimi prapa n direktoriumin rrnj realizohet me komandn:
CD\ 0
Shnim. Aktivizimi i direktoriumit t caktuar nuk nnkupton eclhe aktiv-
izimin e programit aplikativ i cili sht i vendosur n at direktorium. Kshtu
p.sh. n qoft se n DOS prompt figuron C:\LOTUS>, ather nnkuptohet se
sht duke u punuar n ngassin e diskut C, n direktoriumin LOTUS - vendin n
t cilinjan t vendosura fajliat e aplikacionit Lotus. Kjo nuk do t thot se sht
aktivizuar vet aplikacioni LOTUS.
N qoft se dshirojm q t kalojm n ndonj nndirektorium*nga di-
rektoriumi prind i tij, ather kalimi bhet direjtprdrejt pa prdorimin e she-
njs \. Kshtu p.sh. nga direktoriumi rrnj mund t kalojm n direktoriumin
WORD me an t komands:
CD WORD 0
157
Ndrrimi i ktill i direktoriumit aktiv mund t bhet vetm nga direkto-
riumi prind i tij.
Kthimi n direktoriumin prind mund t realizohet me an t komands:
CD .. Q
Kthimi n direktoriumin prind t direktoriumit prind (dy hapa prapa), re-
aiizohet me an t komands:
CD ... 0
5.1.13. Pema e direktoriumeve (Directory tree)
DOS-i dhe shum programe t tjera aplikative, .strukturn e direktoriu-
meve e prezantojn si pem (ang. TREE). Pema e direktoriumeve t diskut n
DOS mund t prezantohet n qoft se prdoret komanda:
TREE 0
N qoft se n komand nuk sht prfshir edhe parametri i shtegut (si
n rastin e msiprm), diagrami rezultues i perns do t startoj nga direktoriumi
q paraqitet n DOS prompt. Me fjal t tjera do t shihet diagrami q prfshin
t gjitha nndirektoriumet e direktoriumit aktiv.
N rastet kur dshirohet prezantimi i strukturs s direktoriumeve t tr
diskut edhepse nuk sht aktiv direktoriumi rrnj, prdoret komanda:
TREE\ 0
me 'rast paraqitet pema e direktoriumeve duke startuar nga direktoriumi
rrnj. N shum disqe straktura e direktoriumeve sht shum komplekse pr t'u
prfshir n nj siprfaqe t ekranit. N qoft se pema e direktoriumeve paraqitet
shum shpejt npr ekran sa q nuk mund q t shihet nga fillimi, mund t
parashtrohet komanda:
TREE I MORE 0
158
Bazat esnformaliks
..........pj esa e komands I MORE quhet degzim (piping). Efekti i saj sht
krijimi 1 nj pauze (ndaljeje) n momentin kur plotsohet ekrani, e ngjashme me
drejtuesin /P n komandn DIR.
N rastet kur dshirohet q t shtypet n letr kopja e diagramit t
pems, duhet siguruar q shtypsi t jet i kyur dhe pastaj parashtrohet ko-
manda:
TREE >PRN 0
5.1.14. Krijimi i direktoriumit (MD)
Krijimi i direktoriumit t ri (child) nga direktoriumi i cili sht aktiv e i
cili quhet edhe direktorium prind (parent directory) mund t realizohet n qoft
se prdoret komanda MD (shkurtes nga shprehja angleze Make Directory) n
formatin:
MD direktoriumi [j]
Direktoriumi kshtu i krijuar do t jet nndirektorium i direktoriumit
aktiv, i cili do t jet direktorium prind pr t.
Kshtu p.sh. n qoft se sht aktiv direktoriumi me emrin UTIL n
diskun C: dhe n qoft se jepet komanda:
MD NORTON Q
ather pas parashtrimit t komands
' TREE Q
n ekran do t paraqitet:
: C:-
'-------NORTON
Mirpo n qoft se jepet komanda pr kthim prapa n direktoriumin
paraprak (CD..) dhe pastaj parashtrohet prap komanda:
TREE [j |
n ekran do t paraqitet:
C:,
l-------UT|L
1------- NORTON
159
Detyra.
C:.
L T shkruhen komandat e DOS-it pr formimin e pems s paraqitur
n figurn e mposhtme:
zgjidhje:
MD DOS Q
MD WINDOWS
CD WINDOWS
MDSY STEM
CD SY STEM I J
MD FONTS
CD\ 3
MDUTI L
CD UTIL
MD NORTON Q
MD MSAV Q
DOS-it pr formimin e pems s paraqitur
DOS
WI NDOWS
I-------SYSTEM
l _
UTI L
FONTS
tz
NORTON
MSAV
2 T shkruhen komandat e
n figurn e mposhtme:
J
-TEXT
WORD
I______
J
DOC
- WORDPERF
GAMES
- CHESS
- PRI NCE
zsiidhje:
MD TEXT
CD TEXT
MD WORD
CD WORD
MD DOC Q
CD.. Q
MD WORDPERF Q
CD\ 3
MDGAMES
CDGAMES [j f
MD CHESS [
MDPRI NCE
160
Bazat einfonmtlks
5.1.15. Fshirja e direktoriumit (RD)
Direktoriumi i caktuar mund t fshihet vetm nga direktoriumi paraprak
(prind) i tij n qoft se prdoret komanda RD (shkurtes nga shprehja angleze
Remove Directory) sipas formatit:
RD nndirektoriumi [j]
Kshtu p.sh. n qoft se me urdhrin TREE fitohet pema si n fikurn e
mposhtme:
C:.
1-------UTIL
1------- NORTON
ather pr t fshir nndirektoriumin NORTON, duhet q t bhet aktiv direkto-
riumi UTIL dhe nga ai t fshihet direktoriumi NORTON. Pra duhet prdorur
komandat:
CD UTIL [j j
RDNORTON Q
Direktoriumi i caktuar mund t fshihet vetm n qoft se sht i zbrazt,
pra nse nuk ka n prmbajtje nndirektoriume apo fajlla.
Detyr:
T shkruhen komandat pr fshirjen e pems s paraqitur n figur:
Zsiidhie:
CD\ Q
CDCOREL
CD DRAW y
RD SAMPLES [j |
CD.. Q
RD DRAW [j |
RD PHPAINT
CD.. g
RD COREL
CD ADOBE J P
r d s h o p [j ]
RD ACROBAT
CD..Q
RD ADOBE Q
C
-------COREL
------- DRAW
I------- SAMPLES
L - PHPAI NT
--------ADOBE
- SHOP
'------- ACROBAT
$Qf8risistemgr_;;z.&^
161
5.1.16. Kopj i mi i faj l l ave
Kopjimi i fajilave paraqitet si njra nga detyrat m kryesore gjat
shfrytzimit t kompjuterit. Pr kopjim t fajllave prdoret komanda COPY .
Forma themelore e parashtrimit t ksaj komande sht:
COPY prei n [~j|
Parametri prej referohet n emrin dhe shtegun (lokacionin) e mundshm
t fajllave t cilat kopjohen. Shtegu duhet q t specifikohet vetm n rastet kur
kopjimi nuk bhet nga direktoriumi i cili sht aktiv.
Parametri n referohet n emrin dhe shtegun e fajllit t dyfishuar (kop-
jes) i cili krijohet. Emri i fajllit prfshihet n parametr vetm n qoft se sht i
ndryshm nga emri i fajllit burimor, q do t thot se gjat kopjimit t fajllit
mund t bhet edhe ndrrimi i emrit t kopjes s tij. Shtegu (lokacioni) n
parametr prfshihet vetm n qoft se fajlli i dyfishuar (kopja) do t vendoset
n ndonj direktorium tjetr nga ai i cili sht aktiv. Kjo pjes e komands (n)
mund t mos prfshihet fare n komand n qoft se nga ndonj disk apo direk-
torium tjetr dshirohet q t kopjohet n direktoriumin i cili sht aktiv dhe n
qoft se nuk dshirohet q t ndrrohet emri i fajllit gjat kopjimit.
Shnim. Sa her prshkruhet formati i ndonj komande t DOS-it, do t
prdoren shkronja t vogla, q nnkupojn parametrin q prfshin emrin e
ngassit t diskut dhe shtegun me emrat e fajilave.
Prdorimi m i shpesht i komands COPY sht kopjimi prej nj disku
apo direktoriumi n direktoriumin apo diskun tjetr.
Kopjimi prej hard diskut (C:) kur sht aktiv direktoriumi nga i cili bhet
kopjimi n disket (A:) mund t bhet me an t komands
COPY fajlli A: [j]
p.sh. pr t kopjuar fajllin TEKSTI.TXT nga direktoriumi aktiv i hard
diskut n direktoriumin a1<tiv t diskets A:, mund t prdoret komanda:
COPY TEKSTI .TXT A:

162
Baza! e informatiks
N ann tjetr kur dshirohet kopjimi i fajllit nga direktoriumi aktiv i
diskets (A:) n direktoriumin aktiv t hard diskut (C:), mund t prdoret ko-
manda:
Komanda COPY m s miri mund t kuptohet nprmes disa shembujve
vijues:
1.
Shpjegim: Kopjohet fajlli FORMAT.COM nga direktoriumi DOS i hard
diskut C: n direktoriumin aktiv t diskets A:.
2.
COPY C:\DOS\FORMAT.COM A:\ Q
Shpjegim: Kopjohet fajlli FORMAT.COM nga direktoriumi DOS i hard
diskut C: n direktoriumin rrnj t diskets A: (A:\).
3.
COPY C:\DOS\FORMAT.COM A:\PROVA Q
Shpjegim: Kopjohet fajlli FORMAT.COM nga direktoriumi DOS i hard
diskut C: n direktoriumin PROVA t diskets A:.
Shpjegim: Kopjohet fajlli LIBRI.TXT nga direktoriumi DOC i diskets A:
n direktoriumin DOC i cili sht nndirektorium i direktoriumit WORD n hard
diskun C:.
Shpjegim: Kopjohet fajlli FORMAT.COM nga direktoriumi aktiv (direkto-
riumi DOS i diskut aktiv) n direktoriumin aktiv t diskut A:. N parametrin e
COPY A'.fajlli Q
COPY C:\DOSY FORMAT.COM A:

4.
COPY A:\DOC\LIBRI.TXT C:\WORD\DOC Q
5.
CD \DOS
COPY FORMAT.COM A:
Softveii sistemor - Sistemi operntiv DOS
163
par t komands COPY mund t vrejm se nuk sht prfshir shtegu, me-
qense kopjimi bhet nga direktoriumi aktiv.
6.
COPY A:\TEKST\DIPLOMA.TXT Q
Shpjegim: Kopjohet fajlli DIPLOMA.TXT nga direktoriumi TEKST i
diskets A: n direktoriumin dhe diskun aktiv. Parametri i dyt n kt rast nuk
sht prfshir, n komandn COPY , meqense kopjimi bhet n direktoriumin
aktiv.
Shnim. N t njjtn mnyr si te komanda DIR, n qoft se dshirohet
q t kopjohet nj grup i. caktuar i fajllave, mund t prdoren xholat. Prdorimi i
xholave sht paraqitur n disa shemhuj t mposhtm:
7. '
COPY *.TXT A: Q
Shpjegim: Kopjohen t gjith fajllat q kan ekstensionin TXT (*.TXT)
nga direktoriumi aktiv i hard diskut C:(q paraqitet n DOS prompt), n direkto-
riumin aktiv t diskets A:.
8.
COPY A:\WP\*.* C:\WP5 Q
Shpjegim: Kopjohen t gjith fajllat (*.*) nga direktoriumi WP i diskets
(A:) n direktoriumin WP5 t hard diskut (C:).
9.
COPY \WP\DOC\*.* A:\DOC Q
Shpjegim: Kopjohen t gjith fajllat (*.*) nga direktoriumi DOC i cili sht
nndirektorium i direktoriumit WP t diskut aktiv n direktoriumin DOC t
diskets (A:).
10.
COPY B:\ARJ \PAGA*.DBF A:\RROGA Q
164
Bazat e informatiks
Shpjegim: N kt rast kemi t bjm me kopjim prej njrs disket (B:)n
tjetrn (A:) dhe at kryhet kopjimi i t gjith fajllave emrat e t cilve fillojn
me shkronjat PAGA dhe kan ekstension DBF, nga direktoriumi ARJ i diskets
B: n direktoriumin RROGA t diskets A:.
N qoft se n kompjuter ekziston vetm nj ngass i diskets dhe n
rastet kur dshirojm q t bjm kopjim t fajllit apo fajllave t caktuar prej nj
diskete n tjetrn, si destinacion mund t shfrytzohet emri i ngassit B:. DOS-i
do t bj kopjimin e fajllave t caktuar n memorie dhe pastaj do t parashtroj
porosin me krkes pr futje t diskets n ngassin B: dhe pastaj shtypje t
tastit Enter. Pas ksaj porosie n ngass futet disketa destinuese (n t ciln
bhet kopjimi) dhe shtypet tasti Enter. N kt moment kompjuteri ngassin e
diskets e pranon si ngass B:. Hern tjetr gjat referimit n ngassin A:, do t
parashtrohet porosia me krkes q n ngass t futet disketa dhe t shtypet tasti
Enter. N qoft se supozohet se ngassi prmban disketn e futur n t, ather
vetm duhet shtypur tastin Enter, kshtu q kompjuteri kthehet prapa dhe
ngassin e diskets prap e pranon si ngass A:.
Ndonjher nevojitet q kopjimi i fajllit t bhet n t njjtin direktorium
t t njjtit disk. Kjo ndodh sepse shpeshher preferohet q fajllave t
rndsishm tu krijohet edhe nj kopje identike pr siguri nga dmtimi eventual,
apo edhe n qoft se dshirohet q njra kopje t ndrroj prmbajtjen, por pa
modifikim t fajllit burimor. N kto raste kopjes s fajllit (dyfishit) duhet pr ti
dhn emr tjetr t fajllit gjat kopjimit n direktoriumin aktiv. Kshtu p.sh. n
qoft se pr fajllin TEMA1.TXT n direktoriumin aktiv dshirohet q t krijohet
edhe nj kopje identike me emrin TEMA2.TXT, ather prdoret komanda:
COPY TEMA1.TXT TEMA2.TXT 0
5.1.17. Fshi rj a e faj l l ave
Koh pas kohe paraqitet nevoja pr fshirjen e fajllave t panevojshm
dhe t kahershm nga disku. Preferohet q fajllat e panevojshm t fshihen sa m
par, sepse sa m shum q kalon koha, m vshtir sht q t mbahet n mend
prmbajtja e fajllave dhe nevojshmria pr mbajtjen e tyre n disk.
Formati i komands pr fshirje nga direktoriumi aktiv sht:
DEL fajlli 0
165
Kshtu p.sh. pr t fshi fajllin TEMA.TXT nga direktoriumi aktiv, mund
t shnohet:
DEL TEMA.TXT Q
Fshirja e fajllave nga ndonj direktorium tjetr i cili nuk sht aktiv
mund t bhet n qoft se n parametr para emrit t fajllit shnohet shtegu i
fajllit. Kshtu p.sh. n qoft se dshirohet q t fshihet fajlli DIPLOMA.TXT
nga direktoriumi TEMA n disketn A: duhet shnuar:
DEL A:\TEMA\DIPLOMA.TXT Q
Pr fshirje t nj grupi t fajllave me karakteristika t ngjashme pr-
doren xholat. Prdorimi i xholave gjat fshirjes s fajllave mund t kuptohet
nprmes shembujve t mposhtm:
DEL \WORD\DOC\*.TXT Q
Shpjegim: Fshihen t gjith fajllat me ekstensionin TXT (*.TXT) nga
nndirektoriumi DOC i direktoriumit WORD i diskut aktiv.
DEL A:\DOC\*.* [j |
Shpjegim: Fshihen t gjith fajllat (*.*) nga direktoriumi DOC i diskets
A:.
DEL A:*.* y
Shpjegim: Fshihen t gjith fajllat nga direktoriumi aktiv i diskets A:. N
qoft se sht aktiv direktoriumi rrnj, ather fshihen t gjith fajllat q gje-
nden n direktoriumin rrnj, por joi edhe nndirektoriumet e tij, e as fajllat q
gjenden n ato nndirektoriume.
Shnim. Sa her q prdoret komanda DEL pr fshirje t t gjith
fajllave n direktoriumin e caktuar, n ekran DOS-i paraqet porosin n gjuhn
angleze: "All files in directory will be deleted! Are you sure (Y/N)?" q n
prkthim t lir do t thot: T gjith fajllat n direktorium do tfshihen! ,4 jeni
166
Bazat e infoimatiks
t sigurt (P/J)". Pr t konfirmuarfshirjen shtypet shkronja Y (ang. Yes - Po),
kurse nse nuk dshirohet fshirja, shtypet shkronja N (ang. No - Jo).
Meqense me prdorimin e xholave n komand, fshihen m shum fa-
jlla, n qoft se dshirohet q t konfirmohet fshirja e secilit fajll t veant, pr-
doret drejtuesi /P. Kshtu p.sh. n qoft se parashtrohet komanda:
DEL *.DOC /P Q
N ekran paraqitet fajlli i par me ekstension DOC q haset nga DOS-i
n direktoriumin aktiv, me pyetje se a dshirohet q t fshihet (p.sh.
"C:\WP\SHKRESA.DOC, Delete (Y /N)?". Pr konfirmim t fshirjes shtypet tasti
Y (ang. Y es-Po), mirpo n qoft se fajlli sht ende i nevojshm, shtypet
shkronja N (ang. No - J o).
Pr fshirje t fajllave n mnyr krejtsisht t njjt mund t prdoret
komanda ERASE q ka t njjtin kuptim me at DEL.
5.1.18. Ri kt hi mi i faj l i ave t fshi r gabi mi sht
N rastin e fshirjes s fajllave, t dhnat nuk largohen fizikisht nga
disku. N vend t ksaj, DOS-i krijon nj gjurm e cila sht shenj se hapsira e
cila ka qen e zn me at fajll sht e gatshme pr prdorim t srishm. Kjo
bhet ashtu q fshihet karakteri i par i emrit t fajllit n tabeln e tij internale t
fajllave dhe t vendvendosjes. Kjo tabel quhet FAT (shkurtes nga gjuha
angleze pr File Allocation Table - Tabeia shprndarse e fajllave). Kjo metod
e fshirjes mundson edhe rikthimin e fajllit t fshir, gjat kohs kur DOS-i
ende nuk e ka shfrytzuar nj pjes apo tr hapsirn e diskut pr ndonj fajll
tjetr.
Rikthimi i fajllave t fshir gabimisht nga direktoriumi aktiv, mund t ar-
rihet me prdorimin e komands:
UNDELETE Q
Rikthimi i fajllit t veant t fshir gabimisht nga direktoriumi aktiv,
mund t arrihet me prdorimin e komands:
UNDELETE fajlli Q
SQftyerisistMBQL:zSjstemLofferaiiv_DOS. 167
N qoft se dshirohet q t kthehen disa fajlla me karakteristik t cak-
tuar, mund t prdoren edhe xholat.
Pas prdorimit t komands UNDELETE, DOS-i n ekran paraqet in-
formatn se sa fajlla kan specifikacione gjegjse dhe sa nga ato mund t rim-
bulohen DOS-i do t mund ti kthej vetm fajllat t cilt nuk jan t mbikopjuara.
Pas ksaj n ekran do t paraqitet emri i fajllit t par i cili mund t rikthehet, me
shenjn ? n vendin n t cilin zakonisht paraqitet shkronja e par e emrit me
krkesn pr konfirmim t rikthimit t ktij fajlli. P.sh. n qoft se sht duke u
rikthyer fajili DIPLOMA.TXT, n ekran do t paraqitet 7IPLOMA.TXT s
bashku me madhsin e fajllit, datn dhe kohn (si te regjistri i direktoriumit)
dhe pastaj porosia "Undelete (Y /N)?". N qoft se shtypet shkronja Y (po) pr t
konfirmuar rikthimin, DOS-i do t paraqet krkesn pr plotsim t karakterit t
par t emrit t fajllit. Pas shtypje t shkronjs s par, fajlli sht i rikthyer.
Shnim. DOS-i do t pranoj pa pengesa fardo shkronje pr
karakter t par t emrit t fajllit q rikthehet, prandaj at preferohet q ta di
shfrytzuesi i kompjuterit, n qoft sefajlli i takon ndonj pjese t programit dhe
nevojitet emri i sakt i tij pr funksionim t atij programi.
sht konstatuar se secili fajll i cili krijohet n kompjuter duhet q t
emrohet. N qoft se fajlli krijohet me an t ruajtjes s t dhnave n ndonj
program aplikativ, emri i fajllit jepet me an t komands Save (Ruaje). N qoft
se fajlli krijohet me an t kopjimit t fajllit ekzistues, DOS-i shfrytzon emrin e
fajllit origjinal ose ndonj emr tjetr i cili specifikohet si pjes e vet komands
N disa raste nevojitet ndrrimi i emrit t fajllit m von. P.sh. rastsisht
mund t gabohet dhe fajllit gjat ruajtjes t'i jepet emri DIPKOMA n vend t
DIPLOMA. Ose p.sh. n qoft se fajlli me emra t studentve sht emrtuar
STUD.DOC dhe dshirohet q t ndrrohet n STUD98.DOC, pr ta dalluar at
nga fajlli me t dhna t ngjashme pr vitin e ardhshm.
Emri i fajllit mund t ndrrohet me an t komands RENAME ose
REN. Formati i prdorimit sht:
5 . 1.19. Ndrri mi i emri t t faj l l i t
COPY .
REN emrivjetr emriri
Kshtu p.sh. pr t ndrruar emrin e fajllit TEMA.TXT t direktoriumit
aktiv n DIPLOMA.DOC, mund t prdoret komanda:
168
Bazat e iniomatmn
REN TEMA.TXT DIPLOMA.DOC [j |
N qoft se fajlli sht i locuar n ndonj disk ose direktorium tjetr,
ather duhet q t specifikohet edhe lokacioni (shtegu) si pjes e parametrit em-
rivjetr. Kshtu p.sh. n qoft se shnohet
REN C:\DOC\STUD.DOC STUD98.DOC Q
Ather ndrrohet emn i fajllit STUD.DOC i cili gjendet n direktoriu-
min DOC t diskut C:, n STUD98.DOC. Shtegu nuk duhet q t prfshihet si
pjes e parametrit emriri.
5.1.20. Format i zi mi i di skut
Disqet e reja, zakonisht jan t paformatizuara-q do t thot se kan
siprfaqe t zbrazta pa gjurm dhe pa linja t sektoreve t cilat i mundsojn
kompjuterit q t vendos t dhnat n mnyr t organizuar. Para prdorimit kto
disqe nevojitet q t formatizohen, duke e drejtuar kompjuterin q t vizatoj
linjat e gjurmve dhe t sektoreve. N qoft se formatizohet disku i cili prm-
ban t dhna, ato t dhna do t fshihen gjat riformatizimit t diskut.
Farmatizimi i diskets n DOS bhet thjesht duke shnuar komandn:
FORMAT A: Q
ose
FORMATB: [j j
Formatizimi i hard diskut (C:) bhet n t njjtn mnyr, por at gjith-
mone duhet br ndonj shfrytzues me prvoj i kompjuterit, meqense gjat
formatizimit humben t gjitha programet dhe t dhnat e hard diskut.
Menjher pas dhnies s komands pr formatizim, DOS-i do t
paraqes n ekran porosin n gjuhn angleze: "Insert new diskette for drive A:
and press ENTER when ready." Q n prkthim t Iir do t thot "Futeni
disketn e re n ngass t diskut A: dhe pastaj shtypni tastin Enter." N kt
moment dhet futur disketn, n qoft se nuk sht e futur n ngassin A. Pas
ksaj shtypet tasti Enter pr t filluar procesi i formatizimit.
169
Procesi i formatizimit t diskets zgjat disa minuta. Gjat ksaj kohe
DOS-i n ekran paraqet porosin pr punn q sht duke e br. Pas kryerjes s
procesit t formatizimit n ekran paraqitet porosia n gjuhn angleze: "Volume
label (11 characters, ENTER for none)?" q n prkthim t lir ka kuptimin:
"Emrtimi i diskut (11 karaktere, t shtypet Enter nse nuk dshirohet emr-
timi)?". N qoft se dshirohet q disku t emrohet me ndonj emr, at duhet
shnuar n kt moment. Mund t shfrytzohen deri n 11 karaktere, por pa
hapsira t zbrazta. N fund do t paraqitet porosia "Format another (Y /N)?".
N kt moment shtypet shkronja Y (po) nse dshirojm q t formatizojm
edhe ndonj disk tjetr, prndryshe shtypet shkronja N (jo).
5.1.21. Akt i vi zi mi i programeve n DOS
Sistemi operativ DOS kryesisht prdoret pr dy qllime kryesore:
mirmbajtja e hard diskut dhe aktivizimi i programeve aplikative kompjuterike.
Sa her q dshirohet q t aktivizohet ndonj program aplikativ, duhet q DOS-
it ti parashtrohet krkesa pr kt. Me aktivizimin e nj programi n DOS,
ather fillojn q t vlejn rregulla t tjera t cilat i ka prcaktuar programeri i
atij programi dhe nuk mund t aktivizojm ndonj program tjetr pa dalur nga
programi aktiv. Me dalje nga programi, prap bhet kthimi n DOS, prej nga
mund t aktivizohet ndonj program tjetr.
Secili program kompjuterik mund t aktivizohet n qoft se prdoret
procedura vijuese:
N t shumtn e rasteve, hapi i par n aktivizimin e programit t caktuar
sht aktivizimi (ndrrimi) i direktoriumit n t cilin sht i vendosur programi.
Kshtu p.sh. n qoft se dshirohet q t aktivizohet programi CHESS i cili sht
n nndirektoriumin CHESS t direktoriumit GAMES n hard disk, ather
mund t shnohet:
CD \GAMES\CHESS Q
Pas aktivizimit t direktoriumit n t cilin sht i vendosur programi, du-
het gjetur fajllin kryesor programor, t cilin e ka secili program. Programet n
direktoriumet e tyre kan nj numr t madh t fajllave t tipit t ndryshm, disa
prej tyre jan fajlla programor (prmbajn grumbuj instruksionesh), disa jan
fajlla ndihms, p.sh. programet pr prpunim t tekstit mund t bjn kontrollin e
drejtshkrimit, prandaj prmbajn fajlla me fjal t rregullta drejtshkrimore, ose
disa programe te t cilt sht e rndsishme shtypja n letr, prmbajn fajllat e
170 Bazat e informatiks
quajtur drajver t printerit dhe prmbajn t dhna t cilat mundsojn komu-
nikimin e kompjuterit me lloje t ndryshme t printerve etj. Fajlli kryesor pro-
gramor duhet q t aktivizohet n memorie pr tu aktivizuar programi i dshi-
ruar. Fajlli kryesor programor mund t ket vetm tri ekstensione t mundshme:
.EXE. .COM, ose .BAT. (EXE pr fajllat ekzekutues, COM pr fajllat koman-
dues, dhe BAT pr fajllat batch, si nj prmbledhje batch e komandave). Pr t
gjetur emrin e fajllit programor mund t prdorim njrn nga komandat:
DIR *.BAT Q
ose
DIR *.EXE Q
ose "
DIR *.COM Q
Nga regjistri i ofruar i fajllave zgjedhet fajlli q ka emr q prkujton n
direktoriumin e aktivizuar i cili sipas t gjitha gjasave do t jet fajlli programor.
Kshtu n qoft se pas prdorimit t komands:
DIR *.EXE Q
paraqitet regjistri vijues i fajllave:
I laCHESS.EXE
II a CONTROL.EXE
llaCL I PBRD.EXE
1I aCHARMAP.EXE
mund t vrehet se vetm fajlli i par (CHESS.EXE) prkujton n direktoriumin
e aktivizuar m par e q figuron n DOS prompt (C:\GAMES\CHESS>).
Shnohet emri i fajllit programor (pa ekstension) dhe shtypet tasti Enter.
N rastin e msiprm fajlli programor ishte CHESS.EXE, prandaj duhet shnuar:
CHESS Q .
Prej ktij momenti programi i DOS-it sht i aktivizuar dhe mund t
shfrytzohet nga shfrytzuesi i kompjuterit..
5.1.22. Kontrol l i i di skut me CHKDSK
CHESS EXE 59,392 08-24-96
CONTROL EXE 2,112 08-24-96
CLIPBRD EXE 17,376 08-24-96
CHARMAP EXE 14,752 08-24-96
Me an t komands CHKDSK (ang. Check disk - kontrolloje diskun)
mund t arrihen dy qllime t caktuara:
^SyM_MsMRQLz^SjMM.WMMvMOS...
171
Merren informacione n lidhje me sistemin, duke prfshir ktu
hapsirn e diskut dhe t memories. Kjo mund t jet mjaft e dobishme n qoft
se prdoret ndonj kompjuter i ri pr t cilin krkohen disa informacione.
Kjo komand krkon dhe n qioft se has n to i fikson disa lloje t
problemeve n disk. Kjo komand sht mir t prdoret gjithmon kur ndodh
ndrprerja e prnjhershme e furnizimit elektrik gjat puns n ndonj program
aplikativ.
Kjo komand prdoret thjesht duke shnuar:
CHKDSK 0
Me prdorimin e komands CHKDSK, DOS-i i kontrollon hapsirat e
palexueshme dhe t dhna e zhvendosura n disk. N princip DOS-i funksionon
mjaft mir n qoft se kompjuteri prdoret n mnyr rregullare. Por n qoft se
programi ndrprehet gabimisht, p.sh. me shkyje t kompjuterit pa dalur nga
programi aplikativ, ather DOS-i ndoshta nuk mund t vendos nga memoria t
gjitha n vend t vetin. N kto raste mund t ndodh q disa klaster t humbin,
me rast disa pjes t t dhnave nuk jan t vendosura n asnj fajll t caktuar
n disk.
N qoft se n komandn CHKDSK prdoret drejtuesi /F, pra:
CHKDSK /F 0
DOS-i i grupon t gjitha t dhnat e ktilla t humbura n fajlla t ri.
Kta fajlla pastaj mund t provohet q t editohen ose m mir t fshihen nga
disku. T gjith fajllat e krijuar me komandn CHKDSK vendosen n direktori-
umin rrnj dhe kan emr q fillon me shkronjat FILE dhe ekstensionin .CHK.
T gjith kta fajlla mund t fshihen me an t komands:
DEL \*.CHK 0
5.1.23. Ll oj et e memori es q i shfrytzon DOS-i
N kompjutert personal ekzistojn tri lloje kryesore t RAM-it:
Memoria konvencionale (quhet edhe memoria normale) e cila paraqet 640
KB e par t RAM-it n kompjuter. DOS-i mundet vetm n kt pjes t
memories t aktivizoj programet dhe t vendos t dhnat.
1 7 2
Bazat e informatiks
Memoria e ngritur (high memory) sht pjesa n mes t 640 KB dhe 1MB
t memories. Memoria e ngritur sht kryesisht e rezervuar nga DOS-i pr
menaxhimin e pajisjeve t ndryshme hyrse dhe dalse si dhe pr disa funk-
sione t tjera t sistemit operativ.
Memoria e zgjatur (Extended memory) q paraqet hapsirn e memories
mbi 1MB e tutje. P.sh. n qoft se kompjuteri ka 16MB RAM, ayher n
t jan 640 KB memorie konvencionale, 384 KB memorie t ngritur (t
mbledhura kto dy japin 1024 KB, ose saktsisht 1 MB) dhe 15 MB t
memories s zgjatur (extended memory). DOS-i vetvetiu nuk mund ti qaset
memories s zgjatur, por programet e tjera m t prparuara (duke prfshir
edhe Windowsin) kan kt mundsi. N disa raste kto programe kan ne-
voj pr asistenc t programit special shtes t quajtur udhheqsi i memo-
ries s zgjatur (extended memory manager).
Kapaciteti i secilit lloj t memories n kompjuter mund t konstatohet
me an t komands:
MEM Q
Pas ksaj komande DOS-i n ekran do t paraqes informacionin pr sa-
sin e secilit lloj t memories n kompjuter, duke shnuar se sa memorie sht e
instaluar n sistem, sa sht momentalisht ajo e shfrytzuar dhe sa prej saj mbe-
tet e pashfrytzuar. N kt regjistr t informacioneve memoria e ngritur ndahet
n dy pjes, t quajtura memoria e ngritur dhe adapteri RAM/ROM.
Ekziston edhe nj lloj i memories i quajtur memoria e zgjeruar (ex-
panded memory). N krahasim me memoriet e tjera t prmendura, memoria e
zgjeruar nuk paraqet ndonj regjion t memories e cila duke shfrytzuar udhhe-
qsin e memories s zgjeruar (expanded memory manager) do t ishte mnyr e
caktuar pr qasje t memories. CPU-t e kompjuterve t par personal t qua-
jtur 8088 dhe 80286 kan pasur mundsin q t shfrytzojn vetm nj
megabajt t memories. Memoria e zgjeruar sht ndrtuar pr t tejkaluar kt
barrier nj megabajtshe. Udhheqsi i memories s zgjeruar i zhvendos pro-
gramet dhe t dhnat n hapsirn e memories s zgjatur (extended memory) dhe
kshtu bn rezervimin (lirimin) e regjionit prbrenda megabajtit t par t memo-
ries si hapsir kmbyese speciale t regjionit e ashtuquajtur swap. Sa her q
bhet qasja te programet ose t dhnat n pjesn e memories s zgjatur, udhhe-
qsi i memories (memory manager) prkohsisht i zhvendos ato n regjionin
swap, hapsirn t ciln DOS-i mund ta shfrytzoj.
Meqense shum programe shfrytzojn qasjen n memorie shtes,
memoria e zgjeruar sht br e domodsdoshme. N ann tjetr ekzistojn disa
programe t cilat mund t shfrytzojn memorien e zhatur vetm n qoft se at e
S o Y m . m ! e m L : z Sisienii ooerativ DOS *
-------------------- ------- ..................... ...........................-......... 773
trajtojne si memorie t zgjeruar, d.m.th. n qoft se ajo bn zhvendosjen (swap)
perbrenda dhe jasht regjionit t megabajtit t par.
5.1.24. Bekapi i t dhnave
Krijtmi i kopjeve rezerve t t dhnave (backup) paraqitet si nj nga ne-
vojat qe hasen gjate punes me kompjuter, pr shkak t preventivs se ndoshta me
kohe do te ndodhe ndonj prishje e paplanifikuar e sistemit kompjuterik. N
ras et e tdI a kPJ et bekaP t t dhnave mund t jen shum t mirseardhura
K01nda C0PY sht e prshtatshme pr kopjimin e sasirave t vogla t
te dhenave. Ne qofte se paraqitet nevoja pr kopjimin e m shum t dhnave se
q.e 1ze haPesira e diskets, mund t prdoret komanda MSBACKUP (n ver-
R A r^nP |;hershme.t ^0 ^11 kJ komand ishte BACKUP). Komanda MS
?Cn ,vendosJ en e te dhnave n format special pr ruajtje. N rast t
neyojes se kopjimit t bekap kopjeve nga disketat n hard disk, ato nuk mund t
me |con,andn C0PY Pr duhet q t prdoret komanda
UKb 9e Paraqitet n ekranin kryesor t komands MSBACKUP.
Formati i ksaj komande sht:
MSBACKUP [j]
di sker Komanda MSBACKUP prve kopjimit t t dhnave nga hard disku n
iskete ben edhe kompnmimm e tyre gjat ktij procesi, q do t thot se bn
ngushttmm e konsideruar n madhsi duke i larguar hapsirat e zbrazta. Kto
apesira prape kthehen me rastrn e prdorimit t komands RESTORE Kio s\ e
shpejton procesm e krijimit t bekapit dhe mundson q t vendosen m shum
ena ne ,me pak disketa- Komanda MSBACKUP poashtu mundson inkre-
mentimm (plotesimin) e bekapit, ashtu q mund t kopjohen n bekap vetm
aiHat te cdet kane ndrsyshuar prmbajtjen nga ruajtja e fundit e plot bekap n
2 o S f 5 Keshtn.P-sh' n qft se n nj dit kopjohen me bekap t plot
20 rajlla, kurse pas dy ditsh sht ndryshuar prmbajtja e dy prej tyre me ink-
r ; r , b a e ' k- " 1 ^ ^
Sottveri sistemor-Sistemi operativ Windows
5.2. SISTEMIOPERATIV WINDOWS
Windowsi paraqet sistemin operativ i cili punon paralelisht me sistemin
operativ DOS ose n koh t fundit edhe si sistem operativ i veant. Ky sistem
operativ sht sistem grafik i orientuar. N kt kapitull do t prezantohet
mjedisi i Windowsit duke prfshir ktu startimin dhe daljen nga Windowsi, ak-
tivizimin e programeve aplikative n Windows, dhe shfrytzimin e Windowsit
pr operacione t ndryshme n disk si jan kopjimi dhe fshirja e fajllave.
Poashtu do t shqyrtohen shum karakteristika t prbashkta t t gjith pro-
grameve aplikative t cilat punojn n
Windows e q jan t prbashkta edhe
me vet Windowsin, si jan dritaret,
dialogjet dhe menyt.
Q nga paraqitja e tij ky sistem
operativ ka prjetuar disa versione prej t
cilave versionet deri n vitin 1995 ndry-
shojn rrnjsisht me versionin Windows
95 dhe ata t mtejshm.
Sistemi operativ Windows krkon
kompjuter personal t fuqishm, me CPU
t shpejt dhe hapsir mjaft t madhe t
memories. Versionet e Windowsit 3.xx
(para vitit 1995) krkonin kompjuter me procesor s paku 80386 dhe hapsir t
memories 4 MB e m shum, versioni Windows 95 krkonte kompjuter me CPU
s paku 80486 dhe memorie 16 MB e m shum, ndrsa versioni Windows 98
krkon CPU t gjenerats Pentium dhe s paku 32 MB memorie. Pra versionet e
reja t sistemit operativ Windows mund t shfrytzohen n kompjutert e prod-
huar nga viti 1995, kurse n kompjutert e mhershm mund t instalohen vetm
versionet m t vjetra t Windowsit (Windows 3.0, Windows 3.1 ose Windows
3.1 1).
5.2.1. Prparsi t e Wi ndowsi t
Sistemi operativ Windows sht zhvilluar nga ndrmarrja Microsoft dhe
n t prdoret teknika grafike e puns (GUl-Graphical User Interface). Me fjal
t tjera mjedisi i Windowsit sht i organizuar kryesisht prreth figurave dhe
fotografive. Derisa n sistemin operativ DOS duhej q t parashtroheshin ko-
IT77- 'MflMHP"*** >- _
vffi dows98 ~
acfveCDSampler ^
C<v /idro Ciips |lj
Brovase This CD yjs
Add:Rfiiov? Soflware
----------------
Fig. 96. Dialogu pr instalim t sistemit
operativ Windows
Sstke]igs(smors -S!s^
175
manda t caktuara, n YVindovvs vetm duhet shtypur klik
mbi figur n ekran ose duhet zgjedhur po-
zicionin e caktuar n ndonj meny pr t reali-
zuar veprimin e caktuar. Prparsia e mnyrs
s ktill t puns sht n at q sht shum
m e afrt me shfrytzuesit e rinj si dhe krkon
m pak pr t mbajtur n mend. N qoft se
ndonjher harrohet se si t veprohet n mo-
mentin e caktuar, ather lirisht mund t bhen
disa prova npr ekran, duke shikuar se far
opcione ofrohen n menyt e ndryshme dhe
ciiat ikona jan t ofruara.
Prparsi tjetr e shfrytzimit t Windowsit sht se pothuaj t gjith
programet q punojn n kt sistem operativ kan pamje dhe funksione t
ngjashme. T gjitha programet aplikative t Windowsit kan disa entitete t
ngjashme si: ikonat (figurat q prezantojn fajllat me t dhna, programet ose
grupet e programeve), katrkndshat e dialogut (kornizat t cilat tregojn in-
formacione dhe/ose parashtrojn pyetje) dhe dritaret (kornizat katrkndshe n
t cilat paraqiten programet dhe t dhnat). T gjitha programet e Windowsit
poashtu prmbajn sisteme t ngjashme t menyve dhe s paku nga disa ko-
manda t njjta n to. P.sh. pr dalje nga fardo programi i Windowsit, duhet
zgjedhur opcionin Exit (dalja) nga menyja e quajtur File. Pas zotrimit t nj
programi n Windows sht shum leht q t zotrohet edhe tjetri meqense
programet e Windowsit kan shum veti t prbashkta.
Sistemi operativ Windows poashtu ofron aktivizimin e prnjhershm t
m shum programeve. Kshtu p.sh. derisa punohet n programm pr prpunim
t tekstit, mundet q paralelisht t hapet edhe programi pr llogaritje tabelare,
pr t kryer ndonj Ilogari t caktuar e cila nevojitet pr tekstin q radhitet.
Windowsi poashtu prfshin edhe nj program t ashtuquajtur Klipbord (Clip-
board) i cili mundson kopjimin apo zhvendosjen e t dhnave nga nj program
n tJ etnn- Kjo do t thot se llogaritjet e bra n programin pr llogaritje tabelare
si dhe diagramet rrjedhse nga kto llogaritje mund t kopjohen drejtprdrejt n
programin pr prpunim t tekstit pa pasur nevoj pr ndonj komand speciale
pr importim ose eksportim, gj q nevojitet n DOS.
Windowsi prve q mundson punn me dy e m shum programe
prnjher, ofron edhe mundsin e puns simultane (t prnjhershme) t disa
programeve. Kshtu p.sh. n qoft se ndonj program bn ndonj prpunim me
kohzgjatje m t madhe, mund t fillohet prpunimi dhe pastaj t kyet ndonj
program tjetr. Puna e filluar n programin e par do t vazhdoj pa ndrprerje
t'ig. 97. Shenja mbrojtse e sistemit
operativ Windows
176 Bazat e informatiks
derisa n ndrkoh punohet n programin tjetr. Kjo mnyr e puns simultane
n dy ose m shum programe quhet multitasking.
5.2.2. Starti mi i Wi ndowsi t
Kompjutert personal me CPU t tipit Pentium e m t ri, zakonisht
kan t instaluar sistemin operativ Windows 95 ose ndonj version t modifikuar
t tij (p.sh. Windows 98). Gjat startimit t ktyre kompjuterve gjithmon ka-
lojn disa momente pr t'u aktivizuar programet, prandaj duhet pritur derisa t
paraqitet siprfaqja e ekranit me disa ikona n t dhe me nj shirit n t cilin n
njrin skaj dallohet susta ekranike me mbishkrimin START. Kjo siprfaqe e ek-
ranit quhet desktop i Windowsit. N
desktop t Windowsit zakonisht n
fillim paraqitet nj dialog dritare
mirseardhse n t ciln ofrohet
menyja pr zgjedhjen e disa opcion-
eve t mundshme pr pun: Register
now, Connect to the Internet,
Diskover Windows 98 dhe Maintain
your computer (fig. 98).
Opcionet e ofruara
mundsojn regjistrimin legal e
shfrytzuesit t Windowsit, Lidhjen
me Internetin, T dhna pr sis-
temin operativ Windows 98 dhe
mirmbajtjen e kompjuterit. N qoft se shfrytzuesi nuk do t ndrlidhet men-
jher n Internet, ather zakonisht kjo dialog dritare tejkalohet ashtu q n
sustn me shenjn X shtypet nj her klik me an t miut.
Pasi q sht mbyllur dialog dritarja e par pr mirseardhje, ekrani i
kompjuterit do t plotsohet me desktop t Windowsit (fig. 100.)
N kompjutert personal me CPU t tipit 80286, 80386 ose 80486 n
qoft se sht i instaluar Windowsi (i versionit 3.x), ather pr ta startuar at n
DOS prompt duhet shnuar komandn:
WIN Q
Pas disa momentesh n ekran do t paraqiten disa dritare me ikona dhe
n pjesn e siprme shiriti me mbishkrimin PROGRAM MANAGER. Meqense
Wefcom to V/mdows'{(!
O W S 9 8
| Reghffei Nuvv
| CnnnRct tn tha Internel
Oiscover Windaws98
Maintaln Your Computer
VVelcome
Window
53, vvnere your vnp jler desktqi i-eets ihe
Internet!
Sit back and r*la> as you take a L-rief 5cur o
the options 3-?ilahle on thfs screen
If you want lo explpre an op1m,jusi cl-Ck it.
E1?how this scieen each timeWindow __I
Fig. 98. Dialog dritcuja q ofrohet me star-
timin e Windowsit 98
shum funksione t versionit Windows 98 jan t ngjashme me funksionet
krysore t versioneve m t hershme t Windowsit (versionet 3.x), n kt libr
nuk do t shqyrtohen versionet Windows 3.x.
5.2.3. Dri taret e Wi ndowsi t
Sistemi operativ Windows e mori emrin sipas prmbajtjes s tij: korni-
zave drejtkndshe t quajtura dritare (ang. windows), t cilat paraqiten n do
moment gjat puns n kt mjedis. do gj q ndodh n mjedisin Windows
realizohet prbrenda dritares s caktuar.
N mjedisin e Windowsit ekzistojn dy lloje t dritareve: dritaret e
aplikacionit q jan dritaret n t ciiat jan t vendosura programet dhe dritaret e
dokumenteve q jan dritaret t cilat
paraqiten prbrenda dritares s
aplikacionit. Ato prmbajn t
dhna specifike pr programin e
caktuar. Kshtu p.sh. n qoft se
aktivizohet programi aplikativ pr
prpunim t tekstit MS Word, n
ekran do t paraqitet dritarja e
aplikacionit MS Word. Pas ksaj, sa
her q hapet ose krijohet ndonj
dokument, ai paraqitet n dritaren e
vet t veant t dokumentit pr-
brenda ksaj dritareje kryesore
(dritares s aplikacionit). Dritaret e
dokumentit gjithmon jan pr-
brenda dritares s apiikacionit dhe nuk mund t ekzistojn pa t. N qoft se
mbyllet dritarja e aplikacionit, fardo dritare e dokumentit q m par gjendej
n t do t mbyllet poashtu.
Shnirn. N terminologjin q prdoret n sistemin operativ Windows
programet zakonisht quhen aplikacione, kurse me dokumente nnkuptojm t
gjitha bashksit e t dhnave, qojshin ato me prmbajtje t tekstit, figurave,
numrave, fotografive apo me fardo prmbajtje tjetr. Terrni "clokument" sht
prandaj ekuivalent me termin "fajll", me dallim q dokumenti nuk ka gjithsesi
emr dhe nuk do t thot se duhet t ruhet n disk. Kshtu n qoft se shfrytzo-
het nj program pr vizatim, secili vizatim q realizohet n t do t jet doku-
ment. N t njjtn mnyr n qoft se prdoret programi pr prpunim t tekstit,
secili tekst i prpiluar n t do t paraqet nj dokument t veant.
s , ,< g .P f ^
Fig. 99. Dritcirja e aplikacionit (ejashtme) dhe
dritarja e dokumentit n aplikacionin MS Word
17 8
Bazat e intormaiiks
Windowsi dhe t gjitha aplikacionet e Windowsit lejojn aranzhimin e
desktopit elektronik (siprfaqes punuese) sipas dshirs s shfrytzuesit. Mund
t punohet n nj dritare ose n disa dritare prnjher. Dritaret mund t zhven-
dosen, t ngushtohen, t zgjerohen, t aranzhohen nga njra an n tjetrn, t
mbulojn njra tjetrn e kshtu me radh. Pra desktopi elektronik mund t jet i
rregulluar me renditje t caktuar apo edhe fare jo i rregulluar, por n kto raste
mjaft vshtir gjenden aplikacionet e dshiruara.
5.2.4. Desktopi el ektroni k
Me rastin e startimit t Windowsit, zakonisht ekrani rnbulohet nga desk-
topi i Windowsit i cili paraqet siprfaqen punuese t Windowsit. N pjesn e
poshtme t Desktopit sht i vendosur
shiriti i komandave i quajtur taskbar
n t cilin jan t treguara emrat e
aplikacioneve t startuara, folderve
dhe dokumenteve t hapura ose t
njsive t ndryshme t sistemit
kompjuterik. Shiriti i komandave-
taskbar mund t zhvendoset n
ndonj pjes t skajshme tjetr t ek-
ranit, p.sh. n pjesn e siprme, t
majt ose n at t dj'atht. N njrin
skaj t ktij shiriti gjendet susta ekra-
nike START e cila shrben pr star-
timin e aplikacioneve, hapjen e fajllave, konfigurimin e komponenteve hard-
verike dhe softverike, gjetjen e fajllave, shfrytzimin e udhzimeve, startimin e
programeve nga linja komanduese si dhe pr shkyjen e Windowsit. N skajin e
djatht t taskbarit jan zakonisht ikonat e ors, altoparlantit dhe programeve t
tjera rezidente. Desktopi me sustn START paraqet qendrn kontrolluese t
Windowsit: vendin prej.nga startohen (aktivizohen) programet tjera. Kjo sipr-
faqe nuk paraqet vetm pamjen n startim t Windowsit, por edhe pamjen para
daljes nga Windowsi.
Desktopi pra mbetet i hapur gjat tr kohs s puns n sistemin ope-
rativ Windows, edhe n qoft se sht i mbuluar trsisht nga ndonj aplikacion
tjetr. Pas mbylljes s dritars s aplikacionit, do t paraqitet prap desktopi nga
prapavia.
Fig. 100. Desktopi i Windowsit
SRvMsiMsmSLz^ ................................................................. 179
Pamja e desktopit nuk sht gjithmon e njjt sepse kjo varet nga shfrytzuesi, i
cili instalon programet e caktuara dhe n siprfaqe t desktopit zakonisht shihen
ikonat e aplikacioneve t cilat shfrutzuesi i prdor m shpesh. Ikonat zakonisht
prdoren pr aktivizimin e programeve aplikative. Mirpo ekzistojn edhe disa
ikona t cilat n vete prmbajn ndonj grup programor. Nj ikon e till sht
p.sh. ajo e quajtur My computer (Kompjuteri im).
N desktop t sistemit opera-
tiv Windows zakonisht do t figurojn
s paku ikonat vijuese: My computer,
Recycle bin dhe Network Naberhood
kurse n Windows 98 jan shtuar
edhe ikonat: Internet Explorer, On-
line Services dhe Connect to the
Internet.
Secila ikon prbrenda grups
programore paraqet nga nj
aplikacion t veant, mirpo disa
prej tyre paraqesin edhe grup t posa-
m programor. Kshtu p.sh. ikona My computer prmban ikonn Control Panel
e cila sht grup programore n vete.
/!l': '
m X > .
ama
n
V .1 X
UndQ.; ;iji|08^e 'E
.......
1
My
Computer
Select an itemto
description.
J a 4
3H Floppy(A:| |C.) 980108 0925
(41 ii!3 L ll
Corrtiol Panal Dial-Up Scheduled
NetiMOiHng Tasks
Prinleis
I 8I I F1?"': B si l l l M i l
Fig. 101. Pnnbajtja e ikons My computer
5.2.5. Puna n Windows
T gjitha dritaret e Windowsit jan shum elastike, ato mund t: zgjero-
hen, ngushtohen, shtyhen, trhiqen dhe t riaranzhohen siaps dshirs. Me hapje
t par t dritares, shfrytzoesi m pak preokupohet me t se m tr ekranin, ose
n rastet e dritareve t dokumenteve, m pak se dritarja e aplikacionit prkatse.
N qoft se dshirohet m shum hapsir pr pun, dritarja mund t zgjerohet
deri n plotsim t tr ekranit, e cila gj arrihet edhe n qoft se shtypet susta
ekranike pr zmadhim maksimal (Moximize), q paraqet sustn e mesme nga tri
sustat ekranike n kndin e djatht t siprm t dritares s aplikacionit ose t
dritares s dokumentit. Edhe n kt moment kur dritarja e aplikacionit bhet
maksimale, aplikacionet e tjera t Windowsit n t cilat sht punuar mbesin t
hapura, por n at moment nuk jan t dukshme. T gjitha aplikacionet e hapura
n moment mund t shihen n shiritin e poshtm horizontal n ekran q paraqet
shiritin e punve dhe detyrave.
180
Bazat b infonnatiks
Gjat maksimizirriit t dritares s dokumentit dhe t aplikacionit, susta
ekranike e maksimizimit (susta ekranike e mesme nga tri sustat n kndin e
siprm t djatht), shndrrohet n sust t restaurimit (rikthimit), e cila n ikon
ka t paraqitura figurativisht dy dritare n kaskad njra ndaj tjetrs. Shtypja klik
n kt sust e restauron dritarn n madhsin e saj t mparshme, madhsin t
ciln e kishte para maksimizimit.
Maksimizimi dhe restaurimi i dritares mund t arrihet edhe n qoft se
shtypet dy her klik n shiritin e emrtimit. n pjesn m t siprme t ekranit, i
cili zakonisht prmban emrin e aplikacionit dhe t dokumentit aktiv.
Pr ta minimizuar dritaren (prkohsisht zvoglohet n ikon), duhet
shtypur klik sustn pr minimizim e cila sht e para nga. tri sustat ekranike n
kndin e djatht t siprm t aplikacionit dhe t dokumentit. Pas minimizimit t
dritares, ajo humbet nga ekrani dhe zvendsohet me ikon n shiritin e punve
ose t detyrave q gjendet horizontalisht n pjesn m t poshtme t ekranit. N
kt mnyr nuk bhet mbyllja e aplikacionit, por vetm ai iargohet nga qendra e
vmendjes, me mundsin q t bhet kthimi n t m von. Me fjal t tjera n
rastin e minimizimit t dritares, bhet ngushtimi i saj n ekran por mbetet n
memorie. Restaurimi i dritars s minimizuar nga shiriti i punve dhe i detyrave
bhet me shtypje klik n ikonn prkatse.
5.2.6. Zhvendosj a, ndrri mi i madhsi s dhe mbyl i j a e dri -
tareve
Dritarja mund t zhvendoset, n qoft se nuk sht e maksimizuar, me
an t zvarritjes s shirirtit pr emrtim me an t miut. Zvarritja me an t miut
realizohet kur duke e trhequr miun, vazhdimisht mbajm t shtypur sustn e tij
vepraese, deri n vendm ku dshirojm q t vendosim dritaren n ekran.
Ndrrimi i madhsis s dritares mund t bhet n qoft se me an t
miut trhiqet njri nga brinjt e kornizs s dritares. Fillohet ashtu q bhet
lvizje e ngadalshme e miut npr brinjn n t ciln bhet ndrrimi dhe n mo-
mentin kur treguesi i miut shndrrohet n shigjet t dyanshme, shtypet susta e
veprimit t miut (susta e majt) dhe bhet trheqja (zvarritja), deri n madhsin
e dshiruar, me rast lshohet susta e veprimit. N rastet kur dshirohet q t
ndrrohen edhe gjatsia e edhe gjersia e dritares, zvarritet me an t miut njri
nga kndet e dritares. Pr ndrrim t madhsis s dritares nga tastiera, duhet
hapur menyja e kontrollit (Alt+F e pastaj shtypet tasti me shigjet majtas <)
dhe zgjedhet me shigjet pozicioni Size. Pastaj prdoren tastet me shigjeta pr t
ndrruar madhsin e ndonjrs brinj t dritares dhe shtypet tasti Enter,
181
Ekzistojn pes mnyra t ndryshme pr mbyilje t dritares:
1. Shtypet me klik n sustn e fundit nga tri sustat ekranike t kndit t eprm
t djatht, n t ciin sht e shnuar shenja X.
2. Dritarja aktive e dokumentit mund t mbyliet n qoft se shtypen s bashku
tastet Ctrl+F4. (Kjo vlen vetm pr dritare t dokumentit).
3. Hapet menyja e kontrollit t Windowsit dhe zgjedhet pozocioni Close.
4. Hapet menyja File dhe zgjedhet pozocioni Close. (Kjo vlen vetm pr dri-
tare t dokumentit).
5. Hapet menyja File dhe zgjedhet poz.icioni Exit. (Kjo vlen vetm pr dritaret
e aplikacionit dhe bn mbylljen e dritares s aplikacionit).
Mbyllja e dritares, pra nnkupton fshirjen e prmbajtjes s saj nga
memoria. N rastin e dritareve t dokumenteve, ky veprim nnkupton vetm
fshirjen e t dhnave nga memoria. N rastet e dritareve t aplikacionit, ky
veprim nnkupton daljen nga programi.
5.2.7. Purta me meny n Windows
Shum operacione n Windows realizohen vetm me shtypje klik, klik t
dyfisht ose me zvarritje npr ekran me an t miut. Por ekzistojn disa veprime
t cilat krkojn punn' me meny, duke e komanduar kompjuterin pr t kryer
veprimin e caktuar me an t zgjedhjes (selektimit) t opcioneve t ofruara nga
regjistri i menys.
N Windows dhe n ...................
. . . . *-
aplikacionet e Windowsit ekzistojn tre __ ...f ' 'V J ' L
lloje kryesore t menyve: shiritet e ^___
menyve, menyt rnse dhe menyt kas-
kadike. Disa apiikacione kan edhe :
menyt momentale, t cilat mbesin t . ' \ B ' . - - rr j
hapura vetm gjat kohs kur sht e
shtypur susta e veprimit t miut. Ekzis-
tojn edhe menyt e objekteve., t cilat , ....................
paraqiten sa her bhet orientimi n Fig. 102. Menyt n Windows
ndonj objekt n ekran dhe pastaj shty-
pet susta e djatht e miut.
N shum raste, zgjedhja e opcionit t caktuar n nj meny, bn evoki-
min e menys tjetr me numr shtes t opcioneve t ndryshme. Kto opcione,
afr emrin kan zakonisht edhe shenjn e nj trekndshi me ngjyr t zez( >).
182
Bazat e informaiiks
N disa raste, ndoshta do t nevojiten q t zgjedhen opcionet nga tre ose katr
meny t ndryshme para se t kryhet veprimi i dshiraar.
Si shembull mund t merret menyja File, e cila t gjith aplikacionet e
Windowsit ka disa opcione t ngjashme n menyn rnse q kan t bjn me
menaxhimin e fajllave n disk, duke prf-
shir opcionet pr krijimin e fajllave t
rinj dhepr hapjen e fajllave ekzistues.
Shum prej opcioneve n menyn File
krijojn menyt kaskadike t cilat prm-
bajn disa opcione m t detalizuara. N
rastet kur duhet zgjedhur opcionet nga m
shum meny pr t realizuar ndonj ko-
mand, parashtrimi i plot i komands
paraqitet n disa variante t ndryshme.
P.sh. n rast se dshirohet q t jepet ko-
manda pr dalje nga programi ather kjo
komand mund t paraqitet kshtu: File,
Exit ose ndonjher kshtu: FilelExit.
Ktu nnkuptohet q s pari aktivizohet
menyja File, e pastaj zgjedhet opcioni
Exit.
Pr t zgjedhur opcionin e dshi-
ruar nga shiriti i menyve, mundet q t:
Shtypet klik opcioni me an t
miut. P.sh. pr t zgjedhur opcionin File,
pra pr t hapur menyn File, vetm duhet
shtypur klik n fjaln File.
Mbahet i shtypur tasti Alt dhe
shtypet shkronja e nnvizuar n emrin e
opcionit. Kshtu p.sh. pr t zgjedhur opcionin File, shtypen s bashku tastet
Alt+F. Poashtu mund t shtypet tasti FIO, i cili aktivizon shiritin e menyve dhe
pastaj me an t tasteve me shigjeta majtas-djathtas, Ivizet deri te opcioni i
dshiruar dhe shtypet tasti Enter, ose vetm shtypet shkronja e nnvizuar e emrit
t opcionit (p.sh. n qoft se emri i opcionit n shiritin e menyve sht Format,
shtypet shkronja o meqense ajo sht e nnvizuar).
N menyn kaskadike t hapur, zgjedhja mund t bhet n tri mnyra t
ndryshme:
1. Me shtypje klik n opcion me an t mausit.
Fig. 104.a. Pozita e programit Windows
Explorer n menyn Programs
Fig. 104.b. Pamja e ekranit t programit
Windows Explorer
hQlh'{L.Ml.Dj.Qf"" Sisfemi opBfBiiv Windov>/
183
2. Me lvizje t tasteve me shigjeta lart apo posht deri n opcion dhe me shty-
pje t tastit Enter.
3. Me shtypje t tastit me shkronj t nnvizuar nga emri i opcionit.
Pr mbyllje t menys, duhet shtypur kudo jasht menys ose t shtypet
tasti Esc.
5.2.8. Starti mi i programeve apl i kati ve
QHimi kryesor i Windowsit sht q t shrbej si piatform pr soft-
verin aplikativ, si vend nga i cili startohen programet specifike me qllim t
caktuar pr: baza t t dhnave, Iloga-
ritje t kryqzuara, programe pr pr-
punim t tekstit etj. Hapi i par gjat
aktivizimit t programit aplikativ sht
gjetja dhe n qoft se sht e nevo-
jshme hapja e grupit programor t tij.
N kt rast duhet shikuar siprfaqen e
Desktopit t Windowsit nse ekziston
ikona programore me emr t progra-
mit i cili dshirohet q t aktivizohet.
Me vrejtjen e ksaj ikone, duhet
shtypur me klik t difisht n t. Prn-
dryshe, n qoft se n shiritin e
punve dhe detyrave n fund t ekra-
nit, vrehet programi apo grupi programor i mimmizuar, n form t ikons,
ather vetm duhet shtypur nj her klik n at ikon. me rast automatikisht
aktivizohet programi nga prapavia e Desktopit, meqense ai ka qen m par i
hapur.
N qoft se n Desktop t Wmdowsit nuk shihet ikona programore e
piogiamit i cili dshirohet q t aktivizohet, ather duhet aktivizuar menyn n
sustn START dhe pozicionin Programs, n t cilin do t ofrohen t gjith pro-
gramet e Windowsit t cilt mund t aktivizohen. Nga menyja kaskadike Pro-
grams, zgjedhim opcionin me emrin e programit q dshirohet q t aktivizohet
dhe n nnmenyn e tij, zgjedhim ikonn programore dhe shtypim klik n t me
an t miut.
Aplikacioni mund t aktivizohet poashtu nga ndonj program shrbyes, e
n prmbajtje t vet sistemit operativ Windows ofrohet programi Windows Ex-
plorer (n versionet e mhershme t Windowsit ky program shrbyes quhej File
Manager). Programi Windows Explorer shrben pr shikimin e prmbajtjes s
folderve n disqet e kompjuterit dhe pr kryerjen e t gjitha veprimeve t ndry-
as r -_ , -
' ---- __ 1 .1 m
Fig. 105. Startuni i aplikacionit nga menyja e
susts START
184
Bazat & informatiks
ifl
SSslsg
Fig. 106. Aktivizimi i folderit t aplikacionit
q startohet n kornizn e majt t Win-
dows Explorerit
83
shme me fajlla, folder apo me programe
n Windows. Exploreri aktivizohet prej
menys Start, Programs, Windows Ex-
piorer. Emri dhe ikona e programit do t
shihen n fund t regjistrit t menys s
susts ekranike START. (Fig. !05.a.)
Dritarja e programit Windows
Explorer sht e ndar n dy korniza. N
kornizn e majt sht e paraqitur pema
e folderve, ndrsa n kornizn e djatht
paraqitet prmbajtja e folderit t zgjed-
hur n kornizn e majt (folderit aktiv).
Pamja e ekranit t programit Windows
Explorer sht e treguar n fig. 105.b.
N dritaren e majt, zgjedhet folderi i aplikacionit i cili dshirohet t
aktivizohet dhe me kt rast n dritaren e djatht paraqiten nnfoldert dhe fajllat
e ktij aplikacioni. P.sh. n qoft se
dshirohet q t aktivizohet programi
aplikativ i cili gjendet n Folderin
Thumbs i paraqitur si i parafundit n
regjistrin e pems n kornizn e majt
t figurs 106, ather e bjm aktiv
kt folder si n fig. 107.
Si shihet n figurn e
msiprme, me aktivizimin e folderit
me emrin Thumbs i cili gjendet n
kornizn e majt, n kornizn e djatht
sht ndrruar regjistri i folderve dhe
fajllave me rast sht paraqitur regji-
stri i folderit Thumbs. Nga ky regjistr
i paraqitur n kornizn e djatht,
zgjedhet fajlli programor me ikonn
prcjelise q prkujton aplikacionin, i
cili n kt rast e ka emrin poashtu
Thumbs, si n fig. 107.
Pas ksaj programi aktivizohet
me shtypjen e tastit Enter n tastier
apo me klik t dyfisht me an t miut.
Startimi i aplikacionit kompju- Startlim, programit ngadokumentl
terik n Wind0WS mund t bhet edhe q sht punuar n at aplikacion
Fig. 107. Startimi i aplikacionit me aktiv-
izimin ejaj l li t programor n kornizn e
djatht t Windows Explorerit
S.Q&verLsjstsmr^ 185
rne aktivizimin dhe shtypjen me klik t dyfisht n ndonj fajll 1 cili sht punuar
n at aplikacion, sepse n Windows ekzistojn ndrlidhje t krijuara n mes t
llojit t fajllit dhe t aplikacionit i cili bn prpunimin e tij. N kt rast s pari
do t startohet aplikacioni kompjuterik me dritaren prcjellse t aplikacionit e
pastaj edhe fajlli me dritaren e dokumentit. Startimi i aplikacionit n kt mnyr
m s shpeshti bhet me an t procedurs Start, Documents me t cilin rast
ofrohet menyja me regjistrin e 15 dokumenteve t fundit n t cilt sht punuar.
N kt rast zgjedhet dokumenti i caktuar dhe shtypet tasti Enter n tastier, ose
shtypet me klik t dyfisht n lkonn
me emrin e dokumentit t dshiruar
(fig. 108).
Startimi i programit n sis-
temin operativ Windows mund t
bhet edhe nga menyja e susts Start
n qoft se zgjedhet opcioni Run dhe
n kornizn e ofruar t tekstit shkru-
het komanda pr startimin e progra-
mit n mnyr t ngjashme si n sis-
temin operativ DOS, pra shnohet
shtegu i fajllit si dhe fajlli kryesor i
programit dhe pastaj shtypet susta
ekranike OK (fig. 109).
Startimi i programeve me
kt procedur zakonisht bhet n
rastet kur startohen programet in-
staluese softverike, pr ndonj pajisje
hardverike q ndrlidhet n sistemin
kompjuterik.
Nuk sht e domosdoshme q
programi t sht i programuar pr
Windows pr tu aktivizuar n kt sis-
tem operativ. N sistemin operativ
Windows mund t aktivizohen edhe
programet rregullare t DOS-it. Pr t
aktivizuar aplikacionin e DOS-it nga
sistemi operativ Windows, ekzistojn
dy mundsi:
Shtypja me klik t dyfisht n
ikonn e cila paraqet programin kryesor
of: s p?ogram,
I ieiouire ar-cV/mdoiv? wiff open it,(cf you
pen W .................... ......................................... ^
| ' - . ?
Fig. 109. Startimi i programit me an t
procedurs Start, Rttn.
nga menyja kaskadike Programs e menys s
susts Start
Fig. 111. Dukja e ekranit MS DOS Prompt me
dritare
186 Bazat e informatiks
t aplikacionit t DOS-it, pra n mnyr t njjt si pr aplikacionet e Win-
dowsit.
Aktivizohet s pari ikona MS DOS Prompt nga menyja e susts START
dhe pastaj fitohet ekrani i DOS-it dhe prshtypja se sht duke u punuar n sis-
temin operativ DOS. Pas ksaj vazhdon procedura e puns si n sistemin opera-
tiv DOS.
Me hapje t dritares MS DOS Pompt, do t paraqiten edhe kornizat e
dritares MS DOS Prompt. N qoft se shfrytzuesi dshiron paraqitjen e ekranit
t MS DOS Promptit pa dritare, njjt si n sistemin operativ DOS mund t
shtypen tastet Alt+Enter. Pr kthim n regjimin me dritare, prap shtypen tastet
Alt+Enter.
Kthimi prapa n sistemin operativ Windows nga MS DOS Prompti mund
t realizohet n qoft se prdoret komanda:
EXIT Q
5.2.9. Akt i vi zi mi i prnj hershm i di sa apl i kaci oneve
Nj ndr prparsit e sistemit operativ Windows shtajo se n t mund
t aktivizohen disa aplikacione t ndryshme prnjher. N t vrtet, puna n
sistemin operativ Windows shpesh imponon hapjen e m shum aplikacioneve
pr t realizuar qllimin e caktuar.
Pa marr parasysh se sa
aplikacione jan t hapura prnjher,
vetm njri nga kto aplikacione sht
aktiv n moment. Ky program quhet
ciplikacioni parsor (foreground
application), meqense vazhdimisht
qendron n pjesn e siprme t ekranit t
Windowsit, mbi aplikacionet e tjera t
hapura. N qoft se dritarja e
aplikacionit nuk sht e maksimizuar,
ather do t mund t shihen edhe pjes
t dritareve t tjera n prapavi t saj (fig.
112). Aplikacioni parsor sht ai i cili edhe m s shumti e ngarkon CPU-n.
Aplikacionet e tjera t hapura quhen aplikacione t prapavis, q do t thot se
ato vazhdojn q t jen t gatshme pr prdorim n fardo momenti q i
nevojiten shfrytzuesit, por aktiviteti dhe puna evetuale e tyre sht shum e
Fig. 112. Aktivizimi i pmjhershm i disa
apiikacioneve n Windows
Softveri sistemor - Sistemi operativ Wmdows
187
ngadalshme, meqense angazhojn vetm nj pjes relativisht t vogl t
kapacitetit t CPU-s.
N sistemin operativ Window ekzistojn disa metoda pr kalimin prej
nj programi aplikativ n tjetrin:
N qoft se ndonj pjes e dritares s aplikacionit t programit tjetr
sht e dukshme n ekran, shtypet klik n t me an t miut.
N qoft se aplikacioni i dshiruar sht minimizuar n ikon dhe duket
n shiritin e punve dhe t detyrave t Desktopit t Windowsit, ather shtypet
klik n t me an t miut.
Duke e mbajtur t shtypur tastin Alt n tastier, shtypet tasti Tab pr
kalim prej nj aplikacioni n tjetrin. Duke shetitur n mnyr ciklike npr
programe, Windowsi paraqet nj korniz me t gjitha ikonat programore t
aplikacioneve t hapura. Me t arritur te aplikacioni i dshiruar, lshohen q t
dy tastet. Kombinimi i tasteve Alt+Esc, funksionon n mnyr t njjt, por
automatikisht kalon n dritare t aplikacionit me madhsi t plot, e jo si m par
vetm n madhsi t ikons.
Vrejtje. Nuk duhet hapur shum programe prnjher, sepse sistemi
kompjuterik mundet q shum t ngadalsohet. Sa m shum programe jan t
hapura, aq m shum koh i duhet kompjuterit pr zhvendosje n memorie ose
nga memoria dhe m pak prkushtim mund t ket secili program nga CPU-ja.
5.2.10. Kl i pbordi
Sistemi operativ Windows ofron nj veori t quajtur me emrin klipbord
(clipboard) e cila mundson
kopjimin ose shkputjen (cut) dhe
ngjitjen (paste) t t dhnave nga
nj vend n tjetrin. Klipbordi
mund t prdoret pr:
Zhvendosje dhe kopjim t t
dhnave n ndonj lokacion
tjetr prmbrenda t t njjtit
fajll me t dhna. Ekziston
mundsia e kopjimit t p.sh.
paragrafit (hapsirs prej
kryerreshtit n kryerreshtin
tjetr) prej faqes s dyt n
Fig. 113. Aktivizimi i Programit Clipboard Viewer
188
Bazat e inforinatiks
at t katrt t dokumentit, ose pr zhvendosjen e disa numrave prej nj
pjese t dokumentit t programit pr ilogaritje t kryqzuara n pjesn tjetr
t t njjtit dokument.
Zhvendosje dhe kopjim t t dhnave n ndonj fajll tjetr t t dhnave
prbrenda aplikacionit t njjt, duke kopjuar ndonj pjes (p.sh. ndonj
fjali) nga nj dokument n tjetrin.
Zhvendosje dhe kopjim t t dhnave n ndonj fajll me t dhna t
aplikacionit tjetr. P.sh. mund t kopjohet ndonj diagram nga programi pr
Ilogaritje tabelare n programin pr
prpunim t tekstit, ose ekziston edhe
mundsia e kopjimit t fotografis nga
ndonj program grafik, n ndonj
program pr thyerje t tekstit, n t cilin
p.sh. sht duke u br prgatitja e nj
libri.
Informatat t cilat vendosen n
klipbord mund t shihen n programin
Clipboard Vievver i cili aktivizohet me
Start, Programs, Accessories, Sytem Toois,
Clipboard Viewer.
T dhnat mund t kopjohen ose t zhvendosen nga klipbordi vetm n
ndonj fajll ose mjedis q u prshtatet atyre, pra n t cilin ai lloj i infomacionit
ka kuptim. P.sh. nuk mund t bartet fotografia e caktuar n ndonj aplikacion i
cili asnjher nuk prdor fotografit. Mirpo programet aplikative t Windowsit
vazhdimisht jan duke u prshtatur, kshtu q kjo nuk paraqet ndonj barier
serioze e cila do t vazhdoj edhe m tutje gjat puns n Windows.
q Zhvendosje dhe kopjim t t dhnave n ndonj fajl m i
e t dhna t aplikacioriit tjetr. P.sh. mund t kopjohet J
ndonj diagram nga programi pr llogaritje tabelare n p
rogramin pr prpunim t teks tit ose ekziston edhe mun
dsia e kopjimit t fotografis nga ndonj program grafik
, n ndonj program pr thyerje t tekstit, n t cilin p.sh
. sht duke u br prgatitja e nj iibri
h U
i f
Fig. 114. Prmbajtja e Klipbordit
5.2.11. Vei mi (sel ekti mi ) i t dhnave pr Kl i pbord
Hapi i par gjat
kopjimit (Copy) dhe
zhvendosjes (Cut) s t dhnave
n Klipbord sht veimi
(selektimi) i t dhnave me t
cilat dshirohet q t
manipulohet. N pjesn m t
madhe t aplikacioneve t
Windowsit t dhnat mund t
selektohen duke e trhequr
zvarr miun mbi to.
" J i H J i *i -il lJ i V ! .I
: ' TiT
Aktivizimi i prnjhershm i disa aplikacioneve
a marreparasyshsesa3p'ikadDns \an$ tehapjra perrihere, veien
njeri ngaketnaplikacions eshteaktvr* Tiomsni .Kyprcgrarri quhst
aplit-iciomparssor(loregrcunj application). meQenesevazhdnnisht q^-ndron
nepjesenesipefTieteehranittewir>o?wsit. ,nib''apiikacioneretjfra re
hapua Nerjoftesedntarjae api'kacioni-nukesite emaksimizuar. atehere
cfotemurnltesmher edhepjesetedntarevs t* tjoraneprapavi lesaj (fig *)
Aplikaciomparesor eshieai i cili echemeseshumti engarVonCFU-ne
Apiikacionei ege-a:e hapuraquhenaplikacio^eteprapavise, qedotetnote
seatovazhcojneQetejene tegatshme perperclcnmnefaredomomenti qei
nevoiitenshfrytezuesit, pcr sMi^teti dhepuraevetualeetyieeshteshumee
ngadalshme. meqenese- angazhojneveteni njeP'ese relativistitte vogelte
kapacnentiCPU-se
Fig. 115. Selektimi i t dhnave me zvarritje t miut
SoftvenMstenigi-;:L ^
189
" - "
feket c program a
nut nS obi ekt.
Fig. / 16. Selektimi i t'e dhnave me shtypje klik n to
N disa aplikacione t tjera t dhnat selektohen duke shtypur klik n
ndonj skaj t grumbullit t t
dhnave t cilat dshirohet q t
selektohen dhe pastaj duke u
mbajtur i shtypur tasti Shift
derisa t shtypet klik n skajin
tjetr.
Pr t selektuar disa t
dhna t veanta nga ekrani,
selektohet njra nga t dhnat
me shtypje kiik t miut n t
dhe pastaj mbahet i shtypur tasti
Ctrl gjat shtypjes klik n t
tjerat.
N qoft se dshirohet
selektimi i t dhnave me an t
tastiers, mund t prdoren
ndonjra nga kto mundsi:
Sluft+Home bn selektimin
e t dhnave nga pika ku
gjendet kursori gjer n
fillim t rreshtit.
Shift+End bn selektimin e
t dhnave nga pika ku
gjendet kursori gjer n
fund t rreshtit.

Fig. 117. Selektimi i t dhnave me klik dttke e

mbajtur t shtypur tastin Ctrl
Fig. 118. Selektimi nga tastiera me tastet Shift+Home dhe Shift +Fnd
Shift+nj nga tastet me shigjeta bn selektimin nga pozita e kursorit kah
kahja e shigjets s prdorur. N qoft se p.sh. duke u mbajtur i shtupur tasti
190 Bazai e infonnatiks
Shift shtypet tasti me shigjet prpjet
tri her, ather do t selektohen tre
rreshtat e msiprm nga vendi i nisjes s
selektimit.
Shift+Ctrl+Home bn
selektimin e t dhnave nga pika ku
gjendet kursori gjer n fillim t
dokumentit.
Shift+Ctrl+End bn selektimin
e t dhnave nga pika ku gjendet kursori
gjer n fund t dokumentit.
I n <n r * i b i* # q . *
Fig. 119. Selektimi nga tastiera me tastet
Shift+shigjeta prpjet (tri her)
5.2.12. Zhvendosj a ose kopj i mi i t dhnave nprmes
kl i pbordi t
Zhvendosja ose kopjimi i t dhnave nprmes klipbordit prfshin katr
hapa:
Duhet veuar (selektuar) t dhnat t cilat dshirohen q t zhvendosen ose
t kopjohen.
Pas ksaj kopjohen (copy) ose
zhvendosen (cut) ato t dhna n
Klipbord, duke shfrytzuar
procedurn Edit, Copy ose Edit,
Cut. Pr t realizuar kt, hapet
menyja Edit, e cila sht
prezente n pothuaj t gjith
aplikacionet e Windowsit si dhe
n vet Windows, duke shtypur
klik n fjaln Edit t shiritit t
menyve dhe pastaj zgjedhet
opcioni Cut os Copy. Opcioni
Copy prdoret n rastet kur dshirohet q burimi i t dhnave t mbetet n
vendin e njjt ku edhe sht, kurse ai Cut, n rastet kur dshirohet q vendi
burimor i t dhnave t selektuara t fshihet. N q t dy rastet, t dhnat do
t kopjohen n Klipbord pr tu bashkangjitur m von n ndonj vend
tjetr.
S s'
Fig. 120. Menyja Edit me opcionet Cut,
Copy, Paste
Saftvensjsteniw .:z .SMi]jL.QiM!;aijv..Windows
191
Hapi i ardhshm sht zhvendosja e kursorit n lokacionin e dshiruar,
qoft n fajllin e njjt ose n ndonj fajll tjetr, ose edhe n ndonj aplikacion
tjetr.
N fund, t dhnat bashkangjiten nga klipbordi duke prdorur
procedurn Edit, Paste.
Operacionet e kopjimit (Copy), zhvendosjes (Cut) dhe bashkangjitjes
(Paste), mund t aktivizohen edhe me
shtypjen e susts s djatht t miut mbi
t dhnat e selektuara (veuara).
Shnim. Gjat bashkangjitjes s
t dhnave nga Klipbordi, ato nuk do t
fshihen nga ai. Ato vetm kopjohen n
vendin destinues t caktuar. kado q
vendoset n Klipborcl mbetet aty derisa
n mnyr t ngjashme n t vendoset
dika tjetr, ose derisa t mbyllet sistemi
operativ Windows. Kjo nnkupton
mundsin e bashkangjitjes s t
dhnave t njjta n dias lokacione t
ndryshme. P.sh. shenja mbrojtse dhe emri i ndrmarrjes n t ciln punon
shfrytzuesi mund t kopjohet n Klipbord dhe nga ai t bashkangjitet, n secilin
dokument i cili prgatitet n ndonj aplikacion t sistemit operativ Windows.
5.2.13. Shkurt esat nga tasti era
Fig. 121. Aktiviz.imi i opcioneve Cut, Copy,
Paste me shtypjen e susts s djatht t miut
mhi t dhnat e seiektuara
Programet aplikative t
sistemit operativ Windows
mundsojn parashtrimin e
komandave duke shfrytzuar
kombinacionet e tasteve t
tastiers q quhen shkurtesa nga
tastiera. Pr t prcaktuar
shkurtesat pr komandat pr
zhvendosje (cut), pr kopjim
(copy) dhe pr bashkangjitje
(paste) duhet hapur menyn Edit
(duke shtypur klik n fjaln Edit
t shiritit t menyve, ose me
Alt+E) n t ciln mund t shihen
Fig. 122. Shkurtesat pr opcionet n menyn Edit mund
t shihen n ann e djatht t emrit t opcionit
192
Bazat, e infornnatiks
g'ii.ia
* cilat shkunesa a enden ne regj.s.er ne .e djatht .e emri, l opciom. HnrenyvL
Karat.eri A prdoret pr t prezantiurr tastin Ctrl, keshtn qe p.sh. AC do te thote
q duke e l a j . u r , /sht ypur .as.in C.rl duhe. shtypur tasttn C. Shkur.esa^per
Edit Copy sht zakonisht Ctrl+C (nnkupton q duke e mbajtur te shtypur
tastin Ctrl duhet shtypur tastin C) ose CtrMns. Shkurtesa pr Edit, Cut eshte=ose
Ctrl+X ose Shift+Del. Shkurtesa pr Edit, Paste sht ose Ctrl+V ose ^ f t + ns.
Pr aplikacionet e DOS-it t aktivizuara n sistemm operativ Windows,
kopjimi i t dhnave n klipbord t Wmdowsit bhet n nje procedure tjeter.
Ktu nuk mundet t bhet zhvendosja e drejtprdrejt e te dhenave nga
aplikacioni i DOS-it n
klipbord t Windowsit. N
qoft se aplikacioni sht i
aktivizuar me ekran t plot ,
at duhet kthyer n dritare
duke shtypur tastet Alt+Enter.
Pastaj nga menyja
kontrolluese e Windowsit
zgjedhet Edit dhe nga menyja
Edit zgjedhet pozicioni Mark.
Pas ksaj bhet veimi i t
dhnave me an t miut ose
duke e mbajtur t shtypur
tastin Shift, shtypet njri nga
tastet me shigjet pr t .
veuar t dhnat t cilat duhet kopjuar n klipbord. N fund, prape hapet menyja
kontrolluese dhe zgjedhet Edit dhe pastaj Copy, pr kopjim te te dhenave ne
Klipbord. Pas ksaj prdoret procedura e zakonshme pei kalim ne ap 1 aci
Windowsit dhe bashkangjitje t t dhnave (Paste).
Fi%. 123. Veiini i t dhnave n aphkacionet e DOS-it
me ekzekntinun e menys kontrolhie.se dhe pozicioneve
5.2.14. Vepri met me faj l l a n Wi ndows Expl orer
Kopjimi, fshirja, zhvendosja dhe veprimet e tjera me fajlla, foldere apo
me programe n sistemin operativ Wmdows m s min mund te kryhen duke e
shfrytzuar programin ndihms Windows Explorer (ne versionet e mehershme te
Windowsit ky program quhej File manager).
Exploreri aktivizohet nga shiriti i komandave prej menyse Start Pro-
orams Windows Explorer. Emn dhe ikona e programit do te sh.hen ne fund te
regjistrit t ofruar t menys. Aktivizimi i Windows Explorent mund te behet
Fig. 124. Pozita e programit Windows Explorer
(Exptore) pas klikut me pulln e djatht t miut
n sustn Start
ahiriti i menyve (Menu bar). pasta
...',1'mir f i n i c D 3)J )) )) )3 B W
shiriti i menyve (Menu bar), pastaj
n n t j a n t p r e z z i n t u a r a d i s a i k o n n
t cilat paraqesm shkurtesa pr
veprimet e ndryshrne (Cut, Copy,
Paste etj.) dhe nn t gjendet dialogu
me emrin Adress n t cilin qendron
emri i ngassit aktiv t diskut. Edhe
n sistemin operativ Windows
ngassi i diskets emrtohet A ose B,
ndrsa hard disku emrtohet me em-
riti C dhe particionet eventuale t tij
n baz t alfabetit anglez sipas radhs tne shkronjat D, E, F etj. Mjediset e tjera
pr ruajtje t informacionit, si p.sh. ngassi i CD-ROM disqeve emrtqihet me
shkronjn e par t lir, p.sh. D ose E. Pr t shfrytzuar prmbajtjen e ndonj
disku tjetr, duhet q n dialogun Adre.ss t shtypet me kiik t dyfisht mbi
folderin me emr t diskut (p.sh. C:\) dhe t zgjedhet disku i dshiruar nga reg-
jistri i ofruar.
Pr dallim nga aplikacionet tjera t Windowsit, dritarja kryesore e pro-
gramit Windows Explorer sht e uii:,..:.iji ^iiniiiiw|iiii ......
ndar n dy seksione, t quajtura
korniza. N kornizn e majt sht . . . . . . . . ; .h _
e paraqitur pema e folderve, pran-
daj edhe quhet korniza e pems.
Korniza e pems paraqet nj
prezantim grafik t strukturs s
shprndarjes s folderve n diskun
aktiv. N krye t pems s
folderve sht foideri i cili
prezanton folderin rrnj. Zakonisht
pema e folderve prfshin vetm
folderin rrnj dhe nnfoldert e tij
w a jj j j E>pki*a- i
Fig. 125. Palnja e ekranit t programit
Windows Explorer
dhe nuk prezanton edhe ndonj nivei t nnfolderve. Pr prezantim t nn-
folderve t nnfolderit t caktuar (n qoft se ekzistojn) duhet shtypur me klik
t dyfisht n ikonn e atij folderi, ose duhet selektuar at me klik t miut apo
Softveri sistemor - Sistemi operativ Windows
193
edhe me shtypje t susts s djatht t mausit n sustn Start t shiritit t koman-
dave t Desktopit, n t cilin zgjedhet pozicioni Explore (Fig. 124).
Programi Windows Explorer prfshin dritaren kryesore, e cila tregon
prmbajtjen e diskut t caktuar. Mbi
dritaren kryesore gjendet shiriti i
emrtimit (Title bar), nn t sht
shiriti i menyve (Menu bar), pastaj
nn t jan t prezantuara disa ikona
t cilat paraqesin shkurtesa pr
veprimet e ndryshme (Cut, Copy,
Paste etj.) dhe nn t gjendet dialogu
me emrin Adress n t cilin qendron
emri i ngassit aktiv t diskut. Edhe
n sistemin operativ Windows
ngassi i diskets emrtohet A ose B,
ndrsa hard disku emrtohet me em-
rin C dhe particionet eventuale t tij
n baz t alfabetit anglez sipas radhs me shkronjat D, E, F etj. Mjediset e tjera
pr ruajtje t informacionit, si p.sh. ngassi i CD-ROM disqeve emrtq>het me
shkronjn e par t lir, p.sh. D ose E. Pr t shfrytzuar prmbajtjen e ndonj
disku tjetr, duhet q n dialogun Adress t shtypet me kiik t dyfisht mbi
folderin me emr t diskut (p.sh. C:\) dhe t zgjedhet disku i dshiruar nga reg-
jistri i ofruar.
Pr dallim nga aplikacionet tjera t Windowsit, dritarja kryesore e pro-
gramit Windows Explorer sht e
ndar n dy seksione, t quajtura
korniza. N kornizn e majt sht
e paraqitur pema e folderve, pran-
daj edhe quhet korniza e pems.
Korniza e pems paraqet nj
prezantim grafik t strukturs s
shprndarjes s folderve n diskun
aktiv. N krye t pems s
folderve sht folderi i cili
prezanton folderin rrnj. Zakonisht
pema e folderve prfshin vetm
folderin rrnj dhe nnfoldert e tij
dhe nuk prezanton edhe ndonj nivel t nnfolderve. Pr prezantim t nn-
folderve t nnfolderit t caktuar (n qoft se ekzistojn) duhet shtypur me klik
t dyfisht n ikonn e atij folderi, ose duhet selektuar at me klik t miut apo
Ji \j i po>w i r c i ..
Fig. 125. Pahija e ekranii t programit
Win do ws Exp lorer
Fig. 124. Pozita e progrmnit Windows Explorer
(Explore) pas klikut me pulln e djatht t miut
n sustn Start
194
Baiat e informatiks
duke shfrytzuar tastet me shigjet n tastier. Pastaj shtypet shenja + . Pr t
prezantuar t gjitha nivelet e nnfolderve t folderit t caktuar, selektohet
folderi dhe shtypet tasti n tastier. Pr t prezantuar t gjith nivelt n tre
diskun aktiv, mbahet 1 shtypur tasti Ctrl dhe shtypet shenja *. Pr t fshehur te
gjitha nivelet e folderit t caktuar, duhet shtypur me klik t dyfisht n lkonen
prcjellse t folderit ose duhet selektuar folderin dhe pastaj duhet shtypur
shenjn . .
Ndrsa n kornizn e djatht paraqitet prmbajtja e folderit t zgjedhur
n kornizn e majt (folderit aktiv) dhe quhet kornizu e folderit ose kornizci e
fajllcive. . .. .
' Pr t selektuar folderin tjetr, duhet shtypur klik n emnn e atij folden
n kornizn e pems. Me ndrrimin e folderit aktiv, prmbajtja e kornizs s
fajllave menjher do t ndrrohet vetvetiu dhe do t paraqet prmbajtjen e
folderit t ri aktiv. Sa her t selektohet ndonj folder, emri i tij veohet me
ngjyr tjetr dhe ikona e folderit shndrrohet n ikon t folderit t hapur (ikonat
e t gjith folderve tjer do t jen t mbyllura). Shtegu i folderit poashtu
paraqitet n kornizn e dialogut Adress. .......................
Pr lvizje nga korniza n korniz tjetr mund t prdoret miu si mjet m
i shpejt apo edhe tastiera. Nga korniza n kornizn tjetr kalohet me an t tastit
Tab kurse npr folder apo fajlla t kornizs mund t lvizet me an t tasteve
me shigjet apo me an t tasteve PgUp dhe PgDn. Tasti Home bn zhvendosjen
n fillim t pems ose t regjistrit dhe tasti End bn zhvendosjen ne fund te
pems ose t regjistrit. . . . .
Puna e par gjat manipulimit me fajlla apo me folder (kopjimit, zhven-
dosjes, riemrtimit apo fshirjes) sht selektimi (veimi) i emrit t tij nga regjis-
tri i fajllave apo folderve prbrenda kornizs s fajllave. Ekzistojn disa mnyra
pr selektimin e fajllit gjegjsisht folderit:
Pr t selektuar nj fajll ose folder t caktuar, duhet shtypur klik me an
t miut n emrin e tij ose duhet aktivizuar at me an t tastit me shigjet.
Pr t selektuar (veuar) m shum fajlla apo folder, duhet veuar me
klik t miut emrin e t parit dhe pastaj duke e mbajtur t shtypur tastin Ctrl duhet
q t shtypet klik n t tjert.
N qoft se fajllat apo foldert t cilt selektohen jan t vazhdueshm,
veohet fajlli apo folderi i par (m i larti) dhe duke e mbajtur t shtypur tastin
Shift veohet me klik fajlli apo folderi i fundit (m i ulti). Selektimi i ngjashm
mund t bhet edhe prej s poshti-lart.
Pr t deselektuar fajllin apo folderin ose grupin e selektuar t fajllave
apo folderve, duhet shtypur klik me an t miut diku n ekran, pa e mbajtur te
shtypur tastin Ctrl ose Shift. ;
Softveri sistemor - Sistemi operafiv WinrinwK
195

1-iiT-11ii

i :
BambsrgPl
i23Bsn(c- E
(j
Fij>. 126. Kopjimi i n j f a j l l i nga nnfolderi Fonts i
f o ld e r it Windows t hard diskut n klipbord me Edit,
Copy
N qoft se fajlli (folderi) ose grupi i fajllave (folderve) jan selektuar,
mund t prdoren disa metoda pr kopjim dhe zhvendosje t tyre:
Zhvendosja ose kopjimi i fajllave apo folderve nprmes klipbordit
Mund t zvarritet nj nga ikonat e fajllit apo folderit deri n ikonn q
paraqet destinacionin, ose
mund t prdoret komanda
send to duke prdorur menyt
ose shkurtesat e komandave
n meny.
Zhvendosja ose kopjimi i
fajllave apo folderve nprmes
klipbordit prfshin katr etapa:
Duhet veuar (selektuar)
fajllin (folderin) apo fajllat
(foldert) t cilt dshirohen
q t zhvendosen ose t
kopjohen n kornizn e
fajllave t Windows
Explorerit.
Pas ksaj kopjohen (copy) ose zhvendosen (cut) ata fajlla n Klipbord, duke
shfrytzuar procedurn Edit, Copy ose Edit, Cut. Pr t realizuar kt.hapet
menyja Edit, duke shtypur klik n fjaln Edit t shiritit t menyve dhe pastaj
zgjedhet opcioni Cut ose Copy. Opcioni Copy prdoret n rastet kur
dshirohet q fajllat (foldert) burimor t mbeten n vendin e njjt ku edhe
jan, kurse ai Cut, n rastet kur dshirohet q fajllat (foldert) burimor t
selektuar t fshihen nga vendi i
tyre. N q t dy rastet, t
dhnat do t kopjohen n
Klipbord pr tu bashkangjitur
m von n ndonj vend tjetr.
Hapi i ardhshm sht
zhvendosja dhe selektimi i
lokacionit t dshiruar, qoft n
folderin e njjt ose n ndonj
folder tjetr, ose edhe n ndonj
disk tjetr.
N fund, t dhnat
bashkangjiten nga klipbordi
duke prdorur procedurn Edit,
Paste.
~ f i
Fig. 127. Kopjimi i fajllit nga Uipburdi n
disketn A ine Edit, Paste
196
Bazat e inforrmtiks
Operacionet e kopjimit (Copy), zhvendosjes (Cut) dhe bashkangjitjes
(Paste), mund t aktivizohen mi. j uMg'iij ....................................... . ^
edhe me shtypjen e susts s : *
djatht t miut rnbi fajllat apo if''"
foldert e selektuar (veuar).4
!i
Fig. 128. Aktivizimi i opcioneve Cut, Copy, Paste, Send
10 me shtypjen e susts s djatht t miut mbi foldert
apofajllat e selektuar
Shnim. Gjat bashka-
ngjtjes s fajllave apo folderve
nga Klipbordi, ato nuk do
fshihen nga ai. Ato vetn
kopjohen n vendin destinues
caktuar. kado q vendoset n<?
Klipbord mbetet aty derisa n
mnyr t ngjashme n t
vendoset dika tjetr, ose derisa t mbyllet sistemi operativ Windows. Kjo
nnkupton mundsin e bashkangjitjes s folderve dhe fajllave n disa
lokacione t ndryshme.
Shfrytzuesit me m shum prvoj gjat manipulimit me fajlla dhe
folder, zakonisht prdorin teknikn e zvarritjes, si m t shpejt, por e cila pr
fillestart mund t jet jo e tavorshme, meqense shum leht pa dshirn e tyre
mund t ndrrojn strukturn e folderve n shprndarje t pems dhe kshtu t
bjn t pamundur ekzekutimin e shum programeve apo aplikacioneve
kompjuterike.
Pr t kopjuar fajllin (folderin) apo fajilat (foldert) nga hard disku n
disket, duhet vetm q t zvarritet njn nga emrat e fajiiave (folderve) t se-
lektuar gjer n ikonn q prezanton emrin e ngassit t diskets dhe n te t
lshohet susta e miut. Pr t zhvendosur fajliin apo fajllat n disket, shtypet tasti
Shift dhe mbahet i shtypur gjersa t kryhet zvarritja.
Pr t kopjuar ose zhvendos fajllin (folderin) apo fajllat (foidert) nga
disketa n hard disk mund t prdoret kjo procedur:
N pemn e folderve n kornizn e majt t Windows Explorent,
selektohet folderi i diskets (A ose B) nga i cili kryhet kopjimi ose zhvendosja e
fajllave.
N dritaren e fajllave t diskets (A ose B) selektohen fajllat apo foldert
q kopjohen.
Pr t kryer kopjunin duhet vetm q t zvarritet njri nga fajllat e
selektuar nga korniza e fajllave n ikonn e ngassit t hard diskut C. Pr t i
zhvendosur fajllat, duhet mbajtur t shtypur tastin Shift gjat zvarritjes.
S^MLs!MMB9Ls^SistMM^MS}LW!D<tows. 1 9 7
Pr t kopjuar apo zhvendos fajllin apo fajllat nga nj folder i hard
diskut n tjetrin mund t prdoret kjo procedur:
N pemn e folderve n ann e majt t dritares s Windows Explorerit,
selektohet n hard disk folderi nga i cili dshirohet q t kryhet kopjimi ose
zhvendosja.
N kornizn e fajllave selektohen ikonat t cilat prmbajn fajllin
(folderin) apo fajliat (foldert) q kopjohen ose zhvendosen.
Pr t zhvendosur fajllin (folderin) apo fajllat (foldert), vetm zvarritet
ikona e njrit nga fajllat (foldert) e selektuar nga korniza e fajllave n folderin e
pems q paraqet destinacionin. Pr t kopjuar fajllin apo fajllat, duhet mbajtur
t shtypur tastin Ctrl gjat zvarritjes s miut.
N t dy rastet n rast se parashtrohet pyetja n gjuhn angleze n ekran
se a dshirohet q t kryhet kopjimi apo zhvendosja e fajllave apo folderve t
selektuar, duhet prgjigjur Yes (po).
Shnim. N qoft se zvarritja prdoret pr manipulim t fajllave
apo t folderve n t njjtin disk, ather do t bhet zhvendosje e fajllave apo
folderve, kurse gjat manipulimit n disqe t ndryshme do t bhet kopjim i
fajllave apo folderve.
Kopjimi dhe zhvendosja e fajllave apo folderve n disa vende destin-
uese t caktuara mund t realizohet
edhe ashtu q pas selektimit t fajllave
apo folderve t dshiruar n kornizn
e fajllave prdoret procedura File,
Send To.
Me an t procedurs File,
Send To... mund t bhet vetm zhve-
ndosja ose kopjimi n disket apo rt
folderin My documents. Poashtu n
kt mnyr mund t krijohet shkurtesa
e fajllit pr siprfaqe t Desktopit
(Send To Desktop as Shortcut), ashtu
q fajllin mund ta aktivizojm
drejtprdrejt nga Desktopi.
Fshirja e fajllit apo folderit (s
bashku me prmbajtje) mund t reali-
zohet n qoft se s pari selektohet
" T
_ o
araaM Q.
E | "J""'
mm
.
'
j|
- |
Z. :
r r
l E :
-yyi ' : : ^ ^ &
5'< w.~ -
Fig. 129. Kopjimi i fajllave (folderve) me.
File, Send To
ConlirmFile Deletc
1;" ' 50*.....;l |
Fig. 130. Dialog dritarja pr konfirmim t
fshirjes s fajliit
198_
Bazat e fnformatiks
fajlli apo folderi i cili fshihet dhe pastaj shtypet tasti Del n tastier ose prdoret
procedura File, Delete. Windowsi do t paraqet nj dialog dritare pr konfirmim
t fshirjes s fajllit apo folderit si n fig.130.
Konfirmimi i fshirjes bhet me shtypjen e susts s ofruar Yes (po). N
qoft se shtypet susta ekranike No (jo), fshirja e fajllit apo folderit nuk do t
bhet.
Fshirja e m shum fajllave
apo folderve (s bashku me prm-
bajtje) mund t realizohet n
mnyr t ngjashme n qoft se s
pari selektohen fajllat apo foldert
t cilt fshihen dhe pastaj shtypet
tasti Del n tastier ose prdoret
procedura File, Delete. Windowsi
s pari do t paraqet nj dialog
dritare pr konfirmim t fshirjes
s shumfisht t fajllave apo
folderve si n fig. 131.
Gjat fshirjes s fajllave
n ekran do t paraqitet grafikisht
informacioni pr fshirjen e secilit
fajll t veant.
A-eJcu cureyou .vaitf b send -.hece12 items io fhe RecyrTe 5
Fig. 131. Dialog dritarja pr konfirmim t fshirjes
s m shum fajllave
ConlirmI ili* DcU'te 1 3
Ths hleUnintH' 15a program
if jrhcyj removefi, you wl no ongef be abefoftn thisofograr-i or
r!onjmn:s Aie jsOij s.rfeycii it !0 heRftCycte
IKB
Fig. 132. Dialog dritarja pr konfirmim tfshirjes s
fajllit programor
Recycle Bin
Total Sije: 2,620bftes
mso8223.TMP
vt71D' .TMP
mio73fil.TMP
-DF39A2.TMP
...
N qoft se pr fshirje sht selektuar ndonj fajll programor (i cili
ekzekuton programin e caktuar) n ekran do t paraqitet dialog diitarja e posa-
me me porosin pr konfirmim
t fshirjes, meqense fajlli sht
programor (fig. 132).
Rikthimi i fajllave apo
folderve t fshir gabimisht n
sistemin operativ Windows
bhet m thjesht se n DOS,
meqnse fajllat apo foldert n
Windows nuk fshihen men-
jher, por prkohsisht ven-
dosn n programin Recycle Bin
(shporta recikluese), i cili za-
konisht figuron n Desktop t
Windowsit. Recycle Bin i ruan fajllat dhe foldert e fshira derisa t mbushet, ose
derisa shfrytzuesi ti fshij (zbraz) ato edhe nga Recycle Bin.
//IND0WS''.TEMP 8/30/983U PM
.. //INDQWS\TEMP 8/30/38334PM
C:\WIND0WS\TEMF 8/30/98334PM
CAWINDOWS'TEMP S/30/98334PM
C.\WINDOWS\TEMP 3/30/33334PM
C:\WIND0WS\TEMP 8/30/98334PM
C.\WINDQWS\TE.MP 8/30/983.34PM
C:\WIND0W5\TEMP 9/30/98334PM
C:\WIND0WS\TEMP a/30/98334PM
C\WINDOWS\TMP 8/30/38334PM
C:\WIN00WS\TEMP 8/30/98334PM
TMPfil'
TMPFI-
TMF Fi*
TMPFr
TMPFile
TMPFJe
TMPFils
TMPFie
TMPFile
TMPFIe
TMPFjle
Fig. 133. Regjistri ifajllave q mund t rikthehen nga
Recycle Bin
SoftverisisteniOi-z__SMS!^ 99
Rikthimi i fajllave apo folderve t fshir mund t bhet n qoft se ak-
tivizohet programi Recycle Bin me an t shtypjes me klik t dyfisht n sustn e
majt t miut mbi ikonn Recycle Bin n kornizn e pems (t majt) t Win-
dows Explorerit ose n Desktop. Programi q startohet do t tregoj regjistrin e
emrave t fajllave dhe t folderve t cilt mund t kthehen me shnimet mbi
datn e fshirjes s tyre, llojin e fajllit
dhe madhsin e tyre n bajt
(fig.133.).
Fajilat apo foldert e selek-
tuar mund t rikthehen nga Recycle
Bin me procedurn File, Restore.
Zbrazja e fajilave dhe e
folderve nga Recycie Bin realizohet
me procedurn File, Empty Recycle
Bin. Pas zbrazjes s prmbajtjes s
programit Recycle Bin, m nuk
ekziston mundsia e rikthimit t
fajllave t cilit m par ishin n
prmbajtje t tij.
Ndrrimi i emrit t fajllit
mund t bhet n qoft se selektohet
me shtypje klik t miut fajlli t cilit
dshirohet q ti ndrrohet emri dhe
pastaj n Windows Explorer prdoret
procedura File, Rename. Emri i fajllit
do t fitoj prapavij drejtkndshe
t mbyllt dhe shfrytzuesi duhet q
nga tastiera t shnoj emrin e ri. E njjta gj arrihet n qoft se n emr t fajllit
shtypim nj klik dhe pastaj edhe nj klik (jo klik i dyfisht), n t cilin rast emri
fiton prapavijn e mbyllt.
Pr gjetjen e fajllit apo folderit t caktuar n disk mund t prdoret pro-
cedura Tools, Find, Files or Folders (fig. 134.)
E njjta gje mund t arrihet n qoft se nga susta ekranike Start n
shiritin komandues prdorim procedurn Start, Find, Files or Folders.
..lyxt- .^ P''i" .
Fig. 134. Gjetja efajltave n Explorer me
Tools, Find, Files or Folders
tri' y.rw fipni'.'
NdrteSU-:4cn | D.V5 ; -*jvoncodf
7
s
Fig. 135. Dialog (hiiarja inr tr ciln nutiul l
gjejm fajllin e dshiruar n disk.
200
Bazat e informatiks
N kt rast n ekran ofrohet
dialog dritarja si n fig. 135,, n t
ciln shnohet emri i fajllit q krko-
het, me 'rast n pozicionin Look in
shnohet disku apo shtegu n t cilin
krkohet fajlli apo folderi i dshiruar.
Pr gjetjen e fajllave t tipit t caktuar,
ose me ndonj karakteristik t pr-
bashkt mund t prdoren xholat (? dhe
*). P.sh. n qoft se dshirohet q t
prezantohen t gjith fajllat me eksten-
sionin DBF n hard disk (C), ather
n dialogun Named shnohet *.DBF
dhe shtypet susta ekranike Find Now.
N regjistrin e fajllave q ofro-
hen, afr emrit t fajllit sht i shnuar edhe shtegu i fajllit m t dhna pr mad-
hsi t fajllit, tip t fajllit dhe dat t regjistrimit t fajllit.
Fajlli kshtu i gjetur mund t aktivizohet edhe drejtprdrejt nga ky reg-
jistr i ofruar me shtypje me klik t dyfisht t miut, ashtu q automatikisht ak-
tivizon aplikacionin prcjells i ciii mundson editimin e tij.
Fif>. 136. Dialou dritarja p r xjetjen e fajHave p a s ekz.eku-
tiniit t komands p r ,tj el j en e fajUave me ekstensionin
DBF (*.DBF) n diskun C
5.2.15. Vepri met me di sk n Wi ndows Expl orer
Veprimet e ndryshme me disk si jan formatizimi, kopjimi i pnnbajtjes
s diskets n disket tjetr, defragmentimi etj. n Windows Explorer bhen
ashtu q n kornizn e pems s
folderve (t majt) aktivizohet 1 . . .
ikona e aplikacionit My Com- r v~~'-r tr~-r*
puter, e cila zakonisht gjendet n
pem mbi ikonn e diskets (A) . __
dhe t hard diskut (C) dhe pas
ksaj n kornizn e fajllave (t -
djatht) zgjedhet ikona e diskut q ;
formatizohet (p.sh. A). Pas ksaj
Pr fardo veprimi me disk ak-
tivizohet menyja File n shiritin e 2 K ......- - - -
menyve 137. Menyja File n Windows Explorer e pr-
, . ftuar nea ikona My Computer
Formatizimi i disqeve nga - '
SQftverj gstemgr ~Msten}l QQeatw.M!n^pws.,
2 0 1
Windows Exploreri bhet ashtu q n
kornizn e pems s folderve (t majt)
aktivizohet ikona e aplikacionit My Com-
puter dhe pas ksaj n kornizn e fajllave
(t djatht) zgjedhet ikona e diskut q for-
matizohet (p.sh. A). Pas ksaj prdoret pro-
cedura File, Format (fig. 137).
Pas ksaj n ekran paraqitet dialogu
pr formatizim t diskets si n fig. 138.
N qoft se dshirohet vetm fshirja
e fajllave ekzistues n disket pr t kopjuar
dika tjetr, ather zgjedhet opcioni Quick
(shpejt), i cili shum shpejt bn fshirjen e
t dhnave nga disku. Prndryshe pr for-
matizim t diskets sht mir q
gjithmon t zgjedhet opcioni Full
me t cilin bhet formatizimi i
vrtet i diskets.
N qoft se dshirohet q
n disket vetm t kopjohen fajliat
sistemor, t cilt nevojiten pr star-
tim t kompjuterit nga disketa n
rast t dmtimit eventual t fajllave
sistmor n hard disk, ather
zgjedhet opcioni Copy system files
only.
Formatizimi i hard diskut
nuk mund t bhet drejtprdrejt
nga Windows Exploreri.
Kopjimi i prmbjtjes s
trsishme t diskets n disketn
e re t tipit t njjt mund t bhet
me prdorimin e procedurs s
ngjashme me at pr formatizim
pra n kornizn e pems s
folderve (t majt) aktivizohet
ikona e aplikacionit My Computer
dhe pas ksaj n kornizn e
Format - 3H Floppji fA J
Casaiiy
Fig. 138. Dicrfog dritarja prforma-
lizim t diskets
/(". /.-IV Ko p j i n u I prmbajljes srmbajtjes s
diskets nga Windows Explorer
SSk f -------0 i sk
1
Copjpfmm: C opj i to:
I
Oi
Fig. 140. Dialogu q ofrohet gjat kopjimit t
prmbajtjes s diskets n disket tjetr
fajllave (t djatht) zgjedhet ikona e diskets (A). Pas ksaj prdoret procedura
File, Copydisk... (fig. 140).
2 0 2
Bazat e informatiks
Pas ksaj n ekran paraqitet dialogu pr kopjim nga disketa burimore
(Copy from:) n disketn destinuese (Copy to:) si n fig. 141.
Pasi q t vendoset disketa burimore n ngass t diskets, shtypet susta
ekranike Stcirt n dialogun e ofruar, me rast fillon kopjimi i prmbajtjes s
diskets n bafer (memorie) t kompjuterit dhe pas prfundimit t kopjimit n
bafer ofrohet dialogu:
Pasi q t futet disketa destinuese (e re) n ngass t diskets, shtypet
susta ekranike OK n dialogun e ofruar.
1' ......... Pas kryerjes s kopjimit n disketn
1 * 1 " ' " s . I l r i ,
r ___ ! destinuese ofrohet mundsia pr t br
edhe ndonj kopje n ndonj disket tjetr,
h g . 142. Dudogu qc lajmeron pei Jutje meqenese permbajtja e diskets nga baferi i
t diskets burimore , . r , , . . . .
kompjuterit nuk fshihet, por vetem kopjo-
het n disketn destinuese. N kt mnyr
mund t bjm kopjimin e prmbajtjes s diskets n m shum disketa t tjera.
Mirmbajtja e diskut nga programi Windows Explorer bhet ashtu q n
kornizn e pems s folderve (t majt) ak-
tivizohet ikona e aplikacionit My Computer .
dhe pas ksaj n kornizn e fajllave (t djatht)
zgjedhet ikona e diskut q dshirohet q t
mirmbahet (p.sh. C). Pas ksaj prdoret pro
cedura File, Properties. N ekran paraqitet '
dialogu properties si n fig. 142.
N regjimin q fitohet kur sht aktive
susta ekranike General, mund t shihen t
dhnat e prgjithshme pr diskun: emrtimi i
diskut, Iloji, hapsira e shfrytzuar, hapsira e ^ . .....
pashfrytzuar, kapaciteti i trsishm dhe ^ H7 !4t. D i a l o g ^ j t ^
paraqitja grafike e siparfaqes s diskut n t
ciln hapsira e shfrytzuar dhe ajo e pash-
frytzuar jan t paraqitura me ngjyra t ndryshme. N kt regjim t diialogut
properties ofrohet edhe opcioni Disk Cleanup... i cili mundson lirimin e sipr-
faqes s diskut nga fajllat e panevojshm (fajllat e prkohshm, fajllat q nuk
prdoren, programet q nuk prdoren etj.).
N qoft se hard disku sht duke punuar m ngadal se zakonisht,
ather duhet zgjedhur sustn Setings t dialogut Cleanup, me t cilin rast fitohet
dialogu gjegjs.
Softyerijijstemg,z..Sist&Wl..QElMk..WtjSQWS.. 203
N kt rast Windowsi vetvetiu do t
largoj t gjith fajllat dhe programet t cilt nuk
jan prdorur pr nj koh t gjat, prandaj n
ekran do t paraqitet edhe nj her dialogu pr
konfirmim t ktij opcioni si n fig.144.
Aisyoh.i#9youwari 'I?
1:^-1 - ...J
Fig. I 4 x Dialogu pr r ktmjirmim
shtypjen e susts Cleanup
5.2.16. Ndi hma gj at puns n Wi ndows
Sistemi operativ Windows ofron prdorimin shum t leht t sistemit t
ndihms (Help) ose t ekraneve informative si dhe disa programe-vegla t cilat
mundsojn udhzimin e shpejt dhe t shkurtr pr veprim t duhur n mo-
mentin e caktuar. N qoft se programi aplikativ sht i aktivizuar, sistemi i
ndihms (Help system) bn sigurimin e informacioneve t nevojshme pr at
program specifik. N qoft se nuk
sht i aktivizuar ndonj program
aplikativ, apo sht i aktivizuar
programi ndihms Windows Ex-
plorer, ather nga desktopi ofro-
het ndihma pr vet sistemin op-
erativ Windows.
Ekzistojn disa mnyra
pr t aktivizuar sistemin e
ndihms s Windowsit:
Hapet menyja Help n shiritin
e menyve me klik t miut n
t ose m shtypje t tasteve
Alt+H n tastier.
Mnyra tjetr e aktivizimit t ndihms gjat puns n ndonj program
aplikativ, sht ajo q n momentin e caktuar kur dshirohet q t paraqitet
ndihma n ekran, shtypet tasti Fl n tastier, i cili zakonisht gjendet n
..
Fig. 145. Aktivizimi i ndihms nga shiriti i menyve
204 Bazai e infonmtiks
kndin e majt t siprm t tastiers, afr tastit Esc. Kshtu p.sh. n qoft se
sht i aktivizuar programi pr prpunim t tekstit WordPad, me shtypjen e
tastit F1 n ekran paraqitet
ndihma si n fig. 146.
N programet e reja t
Windowsit ndihma ofrohet edhe
me an t disa programeve
ndihmse me emrat Wizard ose
Assistant, t cilt aktivizohen me
shtypjen e susts q prmban
ikonn me shenjn ?.
Opcionet e menys Help
varen nga aplikacioni kompjuterik
i aktivizuar. Opcioni i par sht
gjithmon Contents (prmbajtja), i
cili prezantoin nj regjistr me
prmbajtje n ekran pr at pro-
rxriMmtmmm
1'.'.........
h i * tfjrfc r.
.j r ei ' l ' ? j ior
3
1.
::'|picos
Formsttmg Text
^ Pnritmg
Creatirg Connections with Other Docur
'Windows%
3to Molp
Use::fehe Heip syjt m to li
i i .J d;
Connect to the Web t o get
sof tware updates,
Troubleshoot your system.
Fig. 146. Ndihma gjat puns n programin e cak-
tuar ( WordPad)
gram. Opcioni i fundit sht zakonisht About ose About x, ku x paraqet ernrin e
programit i cili sht momentalisht aktiv. N Windows Explorer me opcionin
About Windows fitohet korniza me informacione pr Windowsin, pr memorien
e instaluar n kompjuter si dhe resurset e sistemit (procesori dhe memoria s
bashku). ... x|
Aboul Windows
* {j 1 1 - 1
V'Vldo^rtSS ;
MECKXXJFT " 1 1 11 t
VlMM>WS
Thi^- p'oduct i v hcenced lo:
.' Physica! mernoiy av,a!lab: to V-/ir:dows. 32,250 KB
Sy'emfesou*ces: 81% Free
Opcionet e tjera n menyn
Help ndryshojn nga njri program
n tjetrin.
Tasti F1 zakonisht
mundson ndihmn n kontekst-
sensitiv, q do t thot informa-
cionet n ekran pr operacionin
momental q shfrytzohet. N qoft
se p.sh. hapet nj meny dhe zgjed-
het nj nga opcionet n t, me
shtypjen e tastit F1 do t ofrohen
informacione ndihmse pr at op-
cion.
N t gjith ekranet e
ndihms gjat puns fjalt ose figurat t nnvizuara quhen fjal kye (keywords)
dhe zakonisht jan t paraqitura me kolor n kontrast, p.sh. t gjelbr.
Ekzistojn dy lloje t fjalve kye:
______|
Fig. 147. Korniza me informacione qfitohet me
opcionin Help, About
S o f t v e r i s i s t a i n o r - S i s ^
205
Temat (Topics), t cilat n ikonat prcjellse kan nga nj iibr t mbyilur, i
cili me aktivizim hapet. Lndt n prmbajtje t tyre kan ekrane shtes pr
ndihm gjat puns n subjektin specifik.
Termat (Terms), t cilat n
ikon kan shenjn ? dhe t
cilt aktivizojn dialog dri-
taret me definicione pr tjalit
e nnvizuara.
Aktivizimi i ndihms gjat
puns n programin Windows
Explorer me an t procedurs
Help, Help Topics ose me
shtypjen e tastit F1 jep dialogun si
n fig. 148.
Menyja Help Topics
prmban disa opcione t ndry-
shme pr ndihm gjat puns t
cilat jan t ndara n tema pr-
cjellse, t prezantuara me ikon n form t librit dhe n seciln prej tyre sht
e shtjelluar tema specifike n gjuhn angleze, e ndar n terme t prezantuara me
ikon n form t shenjs ?, n t
cilat prshkruhen veprimet dhe ak-
sionet t cilat duhet pr ti ndr-
marr pr realizimin e punve t
ndryshme.
Sa her q treguesi i miut
lviz npr ndonjrn nga fjalt
kye, ai shndrrohet nga shigjeta n
dor.
Aktivizimi i ndihms pr
veprimin e caktuar bhet duke ak-
tivizuar temn (Topic) e caktuar
ashtu q n ikonn prcjellse n
form t librit t mbyllur shtypet
me klik t miut, me rast libri hapet dhe pastaj prbrenda tems gjendet termi i
cili shpjegon veprimin e dshiruar.
N qoft se dshirohet q t fitohet ndihma pr veprimin n momentin e
caktuar kur dihet emri i komands, ather prdoret regjimi i puns q fitohet me
shtypjen e susts Index dhe n dialogun e ofruar shnohet emri i komands apo
veprimit pr t cilin dshirohet t prezantohet ndihma. N qoft se dihet emri i
Fig. 149. Aktivizuni i ndihms gjat puns pr
veprumn e caktuar n Windo\vs
y ' Bak- MH*)lp
C.i'nse'is ! gMr-'h j
2i 33G3!
^ fc : nif v '. t . rr
Usintj windows Accessoriss
^ Prrtrw
^ Mnaing HsrcJwate and Sof(ware
L.onnectmgtoNe1works
U:.ino Accessibiiity Features
: jettiriQilarted Sook' Onfine Version
^ T c 1 hooting
^ ...
W t o d o w s ^8
We! c o m e t o H c l p
:o learh more
aboirt iwind3ws 98'r..
-1:i .11 : .: ur questions
.' i ''.." ........... version of
t he OfiTTtngStrinedbook.
4 h
- ';l ' 1:-
to get
Troubleshoot your ystem.
Microsoft ''orD ration. All
j
nahts reserved.
Fie. 14H. Prmhajtja e menys Help Topics
206
Bazat e srformaiiks
fjales kye, ather ajo shum leht mund t gjendet me opciomn q fitohet n
qoft se shtypet susta ekranike Search dhe n dialogun e ofuar shnohet fjala
kye (keyword) e dshiruar.
Help sht nj program i vogl n vete. Ai aktivizohet n dritare t vet t
aplikacionit dhe mund t minimizohet si t gjitha aplikacionet e tjera n Win-
dows. sht shum i preferuar n rastet kur shfrytzohet ndonj aplikacion i ri n
kompjuter pr t cilin nuk sht e siguruar literatura prcjeilse.
Menyja Help poashtu prmban nj opcion shum praktik pr shfrytzue-
sit e rinj, t quajtur Windows Tutorial. Ky opcion mundson nj sheti interaktive
npr Windows, n t cilin fitohet rasti q t ushtrohet aftsia e prdorimit t
miut dhe t manipulohet me dritare.
5.2.17. Mbyl l j a e Wi ndowsi t
Windowsi si sistem operativ n t cilin mund t prdoren disa
aplikacione dhe procese njkohsisht krkon procedurn e rregullt pr shkyje t
kompjuterit. Ktu pr dallim nga DOS-i nuk mjafton q vetm t shkyet ose t
resetohet (ristartohet) kompjuteri.
Pr t siguruar performanset maksimale, sistemi operativ Windows
shfrytzon teknikat e posame t optimizimit dhe t qasjes me vones t perifer-
aleve t ngadalshme, me
shfrytzim maksimal t memo-
ries RAM. Kjo d.t.th. se t
dhnat e dedikuara pr incizim
n disk nuk regjistrohen men-
jher, por kur programet e
caktuara vlersojn se sht
momenti i duhur. N kt
mnyr disa pun t ngadalshme
kryhen ather kur kompjuteri
nuk sht i zn me intensitet t
plot, kurse shfrytzuesi pret pr
plotsim t krkesave t tij. F'8 I5' Mby,li a e Wmdowsit me Stun, S h u t
Aplikacionet e ndry-
shme te Wmdowsit, mbajn t hapura disa fajlla t prkohshm ndihms pr
vendosje t t dhnave. Me dalje rregullare nga aplikacionet t gjith fajllat
mbyllen, kurse fajllat e prkohshm fshihen nga disku.
Softverl sisiemor Sistemi operativWindow_
207
Pr kt shkak shkyja e kompjuterit n sistemin operativ Windows du-
het t bhet n mnyr rregullare, duke shtypur n sustn Start t shiritit koman-
dues pozicionin Shut Down.
Gjat mbylljes s Windowsit do t paraqiten vrejtjet operacionet e pa-
kryera t shtypjes. N kt rast duhet pritur q t kryhet shtypja ose t hiqet dor
nga ajo.N qoft se ka qen aktiv ndonj ____________________________
aplikacion i sistemit operativ DOS pr-
brenda Windowsit, ather ai duhet q t wh*tjju.rtthaMmputio<fa->
mbyllet para daljes nga Windowsi. Prn- >
dryshe n ekran do t paraqitet nj dia- ......
log dritare e cila informon se aplikacioni ...
1 DOS-it sht ende aktiv.
N dialogun e prftuar si n fig.
151. ofrohen disa mnyra pr dalje nga Fig. 151. Dialogu q ofrohet gjat mbylljes
Wind0Wsi' s e sistemit operativ Windows
Shut Down, bn prgatitjen pr shkyje t kompjuterit. sht veprimi i cili
gjithsesi duhet q t bhet n fund t puns me kompjuter.
Restart, bn ristartimin e kompjuterit, gjegjsisht mbylljen e sistemit opera-
tiv Windows dhe aktivizimin e srishm t tij.
Restart. in MS-DOS mode, bn kalimin nga mjedisi grafik n modin DOS, i
cili sht shum i ngjashm me versionet e mhershme t DOS-it.
Pas zgjedhjes s opcionit Shut Down dhe shtypjes s susts Yes (po)
bhet mbyllja e t gjith programeve dhe zbrazja e baferve t diskut. Gjithka
shnohet n disk, mbyllen fajllat e hapur dhe kryhen prgatitjet e tjera pr pr-
fundim t puns. Gjat ksaj kohe n ekran qendron porosia pr pritje derisa t
kryhet mbyllja; Please wait while your computer shuts down. Kompjuteri nuk
duhet q t shkyet pa u paraqitur porosia n ekran:
I t s now safe to turn off your computer.
5.3. Si stemi operati v OS/2
OS/2 (Operating System/2) paraqet sistem operativ t firms IBM pr
kompjuter personal i cili mundson realizimin e shum funksioneve t njjta t
cilat prkrahen edhe n sistemin operativ Windows. Edhe pse ky sistem operativ
sht zhvilluar nga firma m e njohur pr prodhimin e hardverit kompjuterik,
sht krijuar nj numr relaitivisht i vogl i programeve aplikative pr OS/2 (si-
2 0 8
Bazat e inforrrmtiks
pas krkimeve t tregut rreth gjasht her m shum aplikacione jan t krijuara
pr sistemin operativ Windows).
Problemi tjetr sht te masoviteti i prdorimit t aplikacioneve ekzis-
tuese. Pr OS/2 shumica e aplikacioneve
jan vegla zhvilluese, t cilat jan m in-
teresante pr programert profesional, deri
sa pr shfrytzim masovik t rrethit m t
gjer t shfrytzuesve m intersante jan
paketet e gatshme softverike pr prpunim
t t dhnave.
Para disa vitesh, penges e
rndsishme pr prdorim m masovik t
OS/2 kan qen edhe krkesat hardverike
q nnkuptonin: procesor s paku PC AT
80486, m s paku 8 MB RAM-memorie
dhe hard disk me m shum se 100 MB, q
pr at koh ishte konfiguracion q krkonte investim t konsiderueshm n
para.
Prparsit e sistemit operativ OS/2 ndaj sistemeve t tjera operative si-
pas ekspertve t IBM-s jan:
mundsit m t mdha t puns me aplikacione,
rezistenca m e madhe n rnie t sistemit,
mjedis m kualitativ pr multitasking (pun me shum programe).
j -L ? r& T
mm' r " *%*
............. : - . .....
- l ' i a i - l - l - l ; ! . t, ,M - a ' .
mm S r a
m m m - - -
J BHH.... n
Fig. 152. Pamja e sistemit operativ
OS/2 Warp