Pht trin thanh ton qua in thoi di ng phc v mc tiu tng cng tip cn dch v ti chnh ti Vit Nam
Thc s Nghim Thanh Sn Ph V trng V Thanh ton Ngn hng Nh nc
H thng thanh ton bng tin t hnh thnh v pht trin qua nhiu th k, cng vi l s pht trin ca cc hnh thi tin t khc nhau. Ngy nay, s pht trin nhanh nh v bo ca cng ngh thng tin v vin thng v ang lm thay i din mo ca mi quc gia v c bit l thi quen ca ngi dn, trong c thi quen s dng cc phng tin thanh ton khng dng tin mt. Nhng ng dng cng ngh thng tin, vin thng trong cc h thng thanh ton thc y nhanh chng tin trnh hin i ha h thng ti chnh, ngn hng v s pht trin ca cc phng tin thanh ton khng dng tin mt trn th gii theo hng an ton, hiu qu v tit kim chi ph x hi. Thanh ton qua in thoi di ng hin ang tr thnh mt xu hng thanh ton mi, pht trin nhanh, c bit ang pht huy hiu qu ti mt s nc c t l dn tip xc vi dch v ngn hng thp. Thanh ton qua in thoi di ng (M-Payment) l mt thut ng c ch dch v thanh ton hin i da trn nn tng cng ngh vin thng khng dy ca mng in thoi di ng, cho php khch hng s dng thc hin cc giao dch thanh ton, chuyn tin thng qua cc thit b di ng nh in thoi di ng, my tnh bng hay cc thit b di ng c nhn khc ti bt c u, bt c khi no mt cch nhanh chng, an ton m khng cn thng qua cc knh thanh ton truyn thng qua ngn hng nh tin mt, sc hay th. Thng thng, M-Payment c thc hin di hai hnh thc ty thuc vo m hnh p dng v quy nh php l ca tng quc gia bao gm: (i) kt ni vi ti khon thanh ton ca ngi s dng c m ti ngn hng; (ii) khng kt ni vi ti khon thanh ton ca ngi s dng m ti ngn hng v biu hin dng tin in t. Hin nay, trn th gii tn ti 3 m hnh h thng thanh ton qua in thoi di ng c s kt hp gia ngn hng v nh cung cp dch v in thoi di ng (MNO) hoc cung cp gii php: (i) H thng do ngn hng qun l, vn hnh v ngn hng c cp php cung ng dch v; (ii) H thng do MNO qun l, c s lin kt vi ngn hng nhng ngn hng c cp php hot ng; (iii) H thng do MNO qun l, vn hnh v c cp php hot ng. Thanh ton qua in thoi di ng c nhiu li th do mng li in thoi di ng c bao ph ln, h tng vin thng sn c v s lng ngi s dng in thoi di ng rt ln (hin c khong 5 t ngi s dng in thoi di ng 2 trn th gii). Thanh ton qua in thoi di ng c mc ph rt r do y l mt dch v gi tr gia tng ca (MNO) vi c s h tng sn c v tin li (24/7, chuyn tin tc thi). Vic tn dng s n gin v ph rng ca in thoi di dng cung cp dch v p ng cc nhu cu chuyn tin v thanh ton cho cc i tng t c c hi tip xc vi dch v ngn hng l mt hng i ng n ang c nhiu quc gia trn th gii, c bit l cc nc ang pht trin la chn. Theo thng k ca Ngn hng Th gii (WB) vo thng 3/2012, c hn 120 sn phm, dch v M-Payment c trin khai trn 70 nc v vng lnh th 1 . M hnh ny v ang mang li thnh cng v nhng li ch to ln v mt kinh t x hi cho mt s quc gia trin khai. Kenya mt quc gia Chu Phi vi dn s khong 43,5 triu ngi v thu nhp bnh qun u ngi vo khong 1.800 USD/ngi/nm, s lng thu bao in thoi di ng l 29,7 triu (2012). Nh c h thng chuyn tin s dng cng ngh di ng M-Pesa c hnh thnh vo nm 2007, 1/3 dn s ca Kenya c tip cn vi dch v chuyn tin v thanh ton phi ngn hng. M-Pesa c nh gi l mt trong nhng h thng M-Payment pht trin v thnh cng nht trn th gii. M-Pesa cho php khch hng s dng h chiu hoc giy t ty thn gi, rt v chuyn tin d dng thng qua cc thit b di ng. Nm 2012, h thng M- Pesa c tng s 17 triu ti khon c ng k, vi s lng giao dch bnh qun l 2 triu giao dch/ngy, gi tr mi giao dch di 20 USD. M-Pesa ng vai tr ng k trong vic pht trin kinh t ca Kenya vi s lng giao dch chuyn tin gi tr nh thng qua h thng ny ngy cng tng qua cc nm nh kch thch s pht trin ca cc hot ng kinh t x hi khc. T chc h tr ngi ngho (CGAP) trong mt bn iu tra kt lun rng thu nhp ca ngi dn Kenya tng ln t 5% n 30% t khi h bt u s dng M-Pesa 2 do nhng ngi lao ng nng thn di c ti cc th ln lm vic v gi tin cho gia nh thng xuyn hn nh s dng loi hnh chuyn tin qua di ng rt tin li ny. Guatemala mt t nc Trung M vi dn s gn 15 triu ngi v thu nhp bnh qun u ngi t 3.188 USD/ngi/nm (2011), s lng in thoi di ng ang hot ng Guatemala l 17,5 triu, trong 95% l thu bao tr trc, ch c 5% l tr sau c hp ng dch v. thc y qu trnh m rng tip cn dch v ti chnh thng qua phng tin thanh ton in thoi di ng, Internet, Guatemala ban hnh quy nh v i l cho ngn hng vo thng 7/2010 nhm khuyn khch s pht trin ca mng li i l cho ngn hng i vi dch v thu h, chi h, chuyn tin vi chi ph thp v hiu qu. Quy nh ny thit lp hn mc thanh ton ca mt i l i vi
1 "Deployment Tracker for the Unbanked | Mobile Money Live." Web. 21 Dec. 2011. <http://www.wirelessintelligence.com/mobile- money/unbanked/>. 2 "M-PESA: Connecting Urban and Rural Communities." CAGP - Advancing Financial Access to the World's Poor. CGAP, 12 Aug. 2009. Web. 20 Nov. 2011. <http://www.cgap.org/p/site/c/template.rc/1.11.1025/1.26.11223/>. 3 mt khch hng (s lng v gi tr giao dch c php). Ngn hng chu trch nhim xy dng nng lc cho i l v kim sot ri ro hot ng, ri ro cng ngh m c th dn ti vic khch hng b mt tin. Philippines mt nc trong khu vc ng Nam vi dn s khong 97 triu ngi, thu nhp bnh qun u ngi t 2.700 USD/ngi/nm (2012), s lng thu bao in thoi di ng Philippine l 95 triu (2012). Smart Communication - mt trong hai mng di ng ln nht ti Philippines, nm 2000 kt hp vi MasterCard ln u tin gii thiu dch v Smart Money ti khch hng. Dch v ny cho php khch hng s dng ti khon thanh ton m ti ngn hng chuyn tin sang ti khon Smart Money v s dng thanh ton cho ngi bn hng thng qua tin nhn in thoi di ng, l mt hnh thc thanh ton c nhn cho c nhn (P2P) ng k s dng dch v. Nm 2007, Smart pht trin m hnh thanh ton ca hnh ln mt tm cao mi khi h tr cho cc giao dch chuyn tin quc t thng quan in thoi di ng. Dch v ny h tr cho cc cng nhn Philippines lm vic ti nc ngoi gi tin v cho gia nh trong nc. Vi 10 triu ngi Philippines lm vic ti nc ngoi, hng nm gi v nc khong 14 t USD tng ng 10% GDP 3 , dch v ny thc s mang li nhiu li ch thit thc cho ngi dn Philippines. Ti Vit Nam, trong thi gian qua, cc dch v, phng thc thanh ton khng dng tin mt c pht trin mnh v a dng, p ng ngy cng tt nhu cu thanh ton trong nn kinh t. Bn cnh vic tip tc hon thin v pht trin cc phng thc truyn thng, Mobile Banking, Internet Banking v ang tr thnh phng tin v knh thanh ton ph bin, c tc pht trin nhanh chng do c cc NHTM ch trng pht trin phc v nhu cu thanh ton bn l ca khu vc dn c, cng nh cc doanh nghip cung ng dch v thng mi in t. Tnh n ht nm 2012, tng s lng th ngn hng c pht hnh t xp x 54,2 triu th, s lng ATM v POS c trin khai lp t trn c nc ln lt l 14.200 ATM v khong 104.000 POS. Theo Bo co ca cc ngn hng thng mi, tnh n thng 7/2012, c 26 ngn hng thng mi cung ng dch v SMS Banking vi s lng khch hng s dng dch v l trn 4,1 triu khch hng, thc hin trn 2,2 triu giao dch; c 19 ngn hng thng mi cung ng dch v Mobile Banking vi trn 2,9 triu khch hng, thc hin trn 11,9 triu giao dch. Nh vy, c th thy rng, cc dch v ngn hng hin i c pht trin a dng v phong ph nhng ch yu tp trung pht trin ti cc thnh ph, tnh thnh ln, ni mt dn s tip xc vi dch v ngn hng v tn sut giao dch ln. Bn cnh , a phn cc dch v thanh ton hin i ny u c pht trin da trn nn tng h thng ti khon c nhn ca khch hng ti cc t chc tn dng m cha th vn ti nhm i tng dn c khng c ti khon ti cc khu
3 Mobile payment in Asia Pacific, KPMG, 2007. 4 vc nng thn, vng su, vng xa vn gp nhiu kh khn, thm ch l khng c c hi tip xc vi cc dch v ti chnh v thanh ton thng qua ngn hng. Theo s liu thng k ca World Bank, hin nay ch khong 30% dn s tui lao ng tr ln Vit Nam tip cn c vi cc dch v thanh ton v ti chnh 4 . i vi mng li cung ng cc dch v ti chnh, trong nhiu nm qua cc t chc tn dng nh Ngn hng Chnh sch X hi, Ngn hng NNo&PTNT Vit Nam, Qu Tn dng Nhn dn cng mt s t chc Ti chnh Vi m cng c chnh sch m rng v a dng cc sn phm ti chnh phc v i tng ngi ngho, dn c sng khu vc nng thn, vng su, vng xa. Tuy vy, mc d c mt mng li chi nhnh v phng giao dch rng khp c nc nhng kh nng cung ng dch v ca cc t chc ny cng mi ch p ng c mt phn nh so vi nhu cu thc t ca ngi dn do s hn ch ca mng li ngn hng truyn thng. Dn s ca Vit Nam nm 2012 c tnh 88,78 triu ngi sng tp trung phn ln khu vc nng thn (chim 67,55%) vi mt c cu dn s tr, phn ln ngi dn tui lao ng (t 15 tui tr ln l 52,58 triu ngi chim 59,23%), thu nhp bnh qun u ngi c t khong 1.540 USD/ngi/nm. S lng dn khu vc nng thn di c ra thnh th lm vic ang ngy mt tng trong nhng nm gn y. 5
Vi c cu dn s tr, a phn sng khu vc nng thn nhng trnh hc vn v kh nng tip cn cc dch v cng ngh mi ca ngi dn Vit Nam cng t mc kh so vi cc nc trn th gii. T l ngi dn Vit Nam bit ch t mc trung bnh khong 90% trong sut nhng nm gn y. T l s dng in thoi di ng ca ngi dn Vit Nam cng t mc cao, s lng thu bao in thoi di ng c nc tnh n cui thng 12/2012 l 121,7 triu thu bao, nh vy trung bnh mt ngi dn s hu nhiu hn 1 thu bao di ng. So vi cc nc c m hnh M-Payment pht trin c nu trn, c th thy, Vit Nam c y iu kin v li th pht trin cc dch v thanh ton qua in thoi di ng phc v nhm dn c khu vc nng thn, vng su, vng xa vn t c iu kin tip cn vi cc dch v ngn hng truyn thng, qua tng cng kh nng tip cn dch v ti chnh cho cc i tng ny. y cng chnh l mng th trng cn rt nhiu tim nng nhng cha c khai thc bi cc NHTM, iu ny ng ngha l c hi cho cc t chc cung ng dch v trung gian thanh ton. Cc dch v ti chnh c xem xt c th p dng i vi nhm i tng ny bao gm: chuyn tin, np tin vo ti khon, chi tr tr cp x hi v dch v bo him.
4 Ngun: World Banks PovCal Net 5 Ngun: Tng cc Thng k VN (2012) 5 Trn thc t, t nm 2008 n nay, NHNN chp thun cho 09 t chc khng phi l ngn hng (gi chung l trung gian thanh ton) c thc hin cung ng dch v V in t thng qua knh Internet v in thoi di ng nhm phc v nhu cu thanh ton cc giao dch thng mi in t v chuyn tin nh l ca ngi dn. Tnh n ht nm 2012, tng s lng V in t c pht hnh bi cc t chc ny l hn 1,3 triu V, s lng giao dch t hn 16 triu vi gi tr gn 5.832 t ng. Quy m trin khai cung ng dch v ca cc t chc ny n nay vn cn phm vi hp, cha m rng c n nhng i tng khch hng thc s c nhu cu do mt s nguyn nhn ch quan v khch quan. Theo quy nh php l hin hnh hin nay, cc t chc cung ng dch v trung gian thanh ton ch c php m V in t cho khch hng c ti khon thanh ton ti mt NHTM, do phn no hn ch tnh u vit ca dch v thanh ton qua in thoi di ng l phc v c cc i tng khch hng khng c ti khon ngn hng. Trong 09 t chc c Ngn hng Nh nc cp php th im, m hnh thanh ton qua V in t MoMo do Cng ty C phn dch v di ng trc tuyn M-Service kt hp vi Ngn hng TMCP Ngoi thng Vit Nam (Vietcombank) l m hnh pht trin hon ton da trn nn tng mng in thoi di ng. Tnh n ht thng 12/2012, tng s lng V in t c Cng ty M-Service cung ng cho khch hng t hn 120 nghn V. Hin nay, Cng ty M-Service c NHNN cp php th im cung ng dch v V in t MoMo giai on 2 ti mt s tnh ng bng sng Cu Long, trong phm vi cung ng c m rng ti c i tng khch hng mc tiu l ngi dn lao ng di c t nng thn ra thnh ph, ngi dn cc khu vc vng su vng xa c nhu cu thanh ton v chuyn tin cho ngi thn nhng khng c V in t MoMo v ti khon thanh ton ti ngn hng. y c th coi l bc pht trin u tin ca mt m hnh M-Payment c trin khai thnh cng ti mt s nc c iu kin kinh t x hi tng ng vi Vit Nam. Trong nhng nm qua, Chnh ph v Ngn hng Nh nc Vit Nam v ang hon thin khun kh php l ng b nhm qun l v h tr cho s pht trin ca cc dch v thanh ton khng dng tin mt ni chung cng nh thanh ton in t ni ring. Hng lot cc Lut, Thng t, Ngh nh, Quyt nh c ban, trong ng ch l vic ban hnh Lut Giao dch in t s 51/2005/QH11 ngy 29/11/2005 c hiu lc k t ngy 1/3/2006 to hnh lang php l c bn cho cc giao dch in t ni chung v giao dch qua in thoi ni ring. Ngy 22/11/2012, Th tng Chnh ph k ban hnh Ngh nh s 101/2012/N-CP v thanh ton khng dng tin mt, trong quy nh v cc dch v trung gian thanh ton v iu kin cung ng dch v ny l c s php l cc t chc khng phi ngn hng kt hp vi ngn hng cung ng cc dch v trung gian thanh ton ni chung bao gm c dch v thanh ton qua in thoi di ng. 6 i vi chnh sch khuyn khch pht trin thanh ton khng dng tin mt hin i, ngy 27/12/2011, Th tng Chnh ph k Quyt nh s 2453/Q-TTg ph duyt n y mnh thanh ton khng dng tin mt ti Vit Nam giai on 2011-2015 vi mt trong cc mc tiu c th l p dng mt s hnh thc thanh ton mi, ph hp vi iu kin v c im ca khu vc nng thn, vng su, vng xa. Theo ni dung ca n ny, giai on 2011- 2015, NHNN s phi hp vi cc B, ngnh v a phng ch o tp trung thc hin cc gii php y mnh p dng cc phng thc thanh ton mi, hin i (thanh ton qua internet, in thoi di ng); c bit khuyn khch vic p dng cc phng thc, phng tin thanh ton hin i nhng thn thin, d s dng v ph hp vi iu kin vng nng thn, vng su, vng xa, k c i vi nhng i tng cha c ti khon ngn hng, trn c s p dng nhng m hnh trin khai thnh cng mt s nc v s dng mng li sn c ca cc t chc tn dng v cc t chc khc c lin quan. Nh vy, Chnh ph v Ngn hng Nh nc khuyn khch khu vc t nhn l cc t chc trung gian thanh ton vi th mnh v cng ngh v cc t chc tn dng vi th mnh v mng li chi nhnh, cng nh kinh nghim v dch v ti chnh cng hp tc pht trin cc dch v thanh ton qua in thoi di ng, phc v dn c khu vc nng thn, vng su, vng xa, ng thi gp phn m bo an sinh x hi v tng trng kinh t nhng vn m bo an ton, hiu qu v bo v quyn li chnh ng ca ngi dn trong qu trnh s dng dch v./.