Mi quan h gia vn ha v mi trng

1. Khi nim
1.1. Vn ho
Cho n nay, c ti hng trm nh ngha khc nhau v vn ho (nh nghi theo trit
hc, nh ngha theo dn tc hc, nhn hc, tm l hc v x hi hc), iu c ngha
rng, xut pht t nhng thc tin khc nhau, tu mc ch s dng khc nhau m ngi
ta a ra hoc la chn mt nh ngha no tin cho din gii v thao tc.
y, chng ta ang bn v mi quan h gia vn ho v mi trng nn ti la chn
mt khi nim vn ho theo quan im ca nhn hc.
Khi nim vn ho ca Tylor trong cun Vn ho nguyn thu tuy ra i cch y
lu (1871), nhng n l mt khi nim mang tnh kinh in v vn hu dng
trong nghin cu nhn hc vn ho ni chung v nhn hc mi trng ni
ring: "Mt ton th phc hp bao gm tri thc, tn ngng, ngh thut, lun l, lut
php, phong tc v tt thy nhng nng lc khc nhau v nhng tp qun khc
nhau m con ngi hoch c vi t cch l thnh vin ca x hi"; hay nh nh
ngha ca Malinowski cng vy: Vn ha bao gm cc qu trnh k tha v k
thut, t tng, tp qun v gi tr

Nh th, tri thc v t tng l nhng thnh t quan trng bc nht ca vn ho. Cc hnh
vi hay cc khun mu ng x ca con ngi mt phng din no - l b chi
phi (h qu) ca tri thc/ t tng v l s biu th (representation) nhng tri thc/ t
tng . Nh , vn ho ng vai tr nh l cch thc ngi ta c th giao tip vi
nhau v vi th gii xung quanh. Th m, tri thc/ t tng ca con ngi mi mt x
hi, mi mt thi k l khng ging nhau, thm ch c lc c ni b coi l i lp nhau (v
d: H t tng v thn v h t tng hu thn). Do , vn ho tu theo mi x hi, tu
theo tng thi i c biu th theo nhng cch rt khc nhau.
Xin ly mt v d: cc x hi nguyn thu (bn khai), khi hn hn ngi ta
dng nhng bin php ma thut cu ma (v d tr pho t ca Vit Nam )
th cc hnh vi ma thut y l biu th vn ho, bi n c kt tinh v l h qu
trc tip ca th gii quan vn vt hu linh (animism); n thi trung c, khi
th gii quan tn gio chim v th ch o (c thn lun- Monotheism) th
ngi ta li cu ma bng nhng nghi l tn gio; Cn trong x hi cng nghip
hin i th sao? vi th gii quan khoa hc, vi h thng t tng thc nghim
con ngi s dng khoa hc- cng ngh tc ng vo gii t nhin, nh bn
tn la gy ma cho nhng vng hn hn C th ly nhiu v d khc na
nh vic cha bnh

Vn ho, bn cnh thnh t t tng, cn bao gm hng lot nhng h thng hnh vi, ng
x ca con ngi i vi nhau v i vi t nhin (cch thc sn xut, tn gio, phong tc
tp qun, ngh thut). Nhng h thng ng x ny l nhng tn hiu mang tnh biu
trng. Tuy nhin, khng phi u, lc no cc hnh thi biu trng ny cng ging nhau
m tu theo h t tng v bn th lun (ontology), v tr lun (cosmology) ca tng x
hi, tng thi k m cch thc biu tng ho v ngha ca cc khun mu ng x y
c s khc nhau. Ly v d v phong tc tang l chng hn: Cng l ng x vi ngi thn
trong gia nh cht th ngi Bahna Ty Nguyn c phong tc b m, cn ngi Vit
th li c phong tc th cng t tin;
Mt khc, cc hnh thi biu tng cn ph thuc vo mi trng sng ca tng x hi,
tng thi k (c th l cht liu, c th l cch thc hnh ng m con ngi cn phi lm
thch nghi vi mi trng sng). V th mi c cc nn vn ho khc nhau nh nn vn
ho du mc, nn vn ho la nc, nn vn ho sa mc v nn vn ho bng o

1.2. Mi trng
y cng l mt khi nim tru tng m con ngi ( vo thi k mun, ch khng phi
c ngay t bui bnh minh ca loi ngi) phi a vo trong ngn ng ca mnh t
duy v nhn thc. Mt cch thng thng, mi trng ( Umwelt- ting c) ch mt thc
t khch quan tn ti bn ngoi , bao quanh con ngi v nh vo m con ngi tn ti
v pht trin c.

V khi nim mi trng, T. Ingold- mt nh nhn hc hin i ngi M- lu nh
sau: mi trng l mt thut ng mang tnh tng i, tng i kha cnh n l mi
trng ca ai. V th, mi trng ca ti ch c ngha khi c quan h vi ti, v trong
ngha ny mi trng ch tn ti v tri qua s pht trin ca ti v xung quanh ti.V iu
quan trng hn gii thch ti sao thut ng mi trng cng mang tnh tng i l do:
Cng ht nh khi nim vn ho, n b ph thuc bi t tng v th gii quan (ng vai
tr ch o trong cu trc ca mt nn vn ho ) ca x hi con ngi ang hiu v nh
ngha v n. Tht vy, khi nim mi trng c th l mt s kin to mang tnh vn ho
v t nhin, nhng cng c th li l s p t mt lp ngha no ca ngi trong
cuc ln trn mt thc th khch quan c lp no . Chng hn: chng ta qu quen vi
quan nim v mi trng ca khoa hc duy l phng Ty, cho rng tt c nhng g tn ti
khch quan xung quanh ta, tc ng n s sng v pht trin ca ta u l nhng thnh
t ca mi trng. Mi trng c con ngi quan nim nh l khch th, c th cu
trc ho n c v c th ti to v kin to c- ng nh cch lm ca cc nh khoa
hc ho hc, sinh hc hay vt l hc. Nhng nhng con ngi nhng x hi m chng ta
thng gi l man d, bn khai hay nguyn thu th li c nhng suy ngh khc v mi
trng. Trong nhng x hi nh th ny, con ngi c mt cch nhn th gii xung quanh
h hon ton khc. Trng hp nhng x hi theo vn vt hu linh chng hn, h khng
h quan nim nhng g xung quanh h (c cy, g , ma qu, thn hay sm chp ma
ging l khc vi h. Tt c u c linh hn v gia chng vi con ngi c th din ra
qu trnh giao tip. H s gii thch nhng nguyn nhn gy ra mt hin tng khng hay
no ca mi trng (hn hn chng hn) theo cch ca h ch khng phi theo s o
c v kh quyn nh cc nh khoa hc ca x hi hin i ca chng ta. Chng hn h s
gn vo hin tng ny mt lp ngha nh: Long vng b say ru, qun i ti nc
cho nhn gian, hay nh ta c chuyn Con cc l cu ng tri . V th, s chng c g
l ngc nhin khi nhng ng x ca con ngi x hi ny i vi th gii xung
quanh (m ngy nay chng ta gi l nhng ng x vi mi trng nh sn th, cht cy,
hay nh v cc ma. thn) nh l h ng x chnh vi nhng ngi ng loi. Ni chung v
nguyn tc th y l nhng ng x c i c li. (Ly v d nhng li cng ca ng bo
cc dn tc thiu s Vit Nam, hay nhng li khn hay nghi l khi h git sc vt, hay
cht cy rng)

Do quan nim v mi trng khc nhau nh vy, nhn thc, thi v hnh vi ca nhng
con ngi cc nn vn ho khc nhau i vi mi trng cng khc nhau. V d v vic
sn tun lc ca T. Ingold.
Khi ui theo tun lc, c mt hin tng ng ch : Khi mt con bit c s xut hin
ca bn, n lm ng tc rt l l, thay v chy trn n ng li v quay u nhn chm
chm vo mt bn. cc nh sinh hc gii thch hin tng ny nh mt s thch nghi ca
tun lc trc nhng ch si sn mi. Khi con tun lc dng li, con si ui theo n cng
dng li theo, c hai th ly hi cho cuc rt ui quyt nh cui cng. V khi con tun
lc chy nh bay, con si cng tng tc chp ly con mi. Do con tun lc l con vt
ch ng ph th b tc nn n ngng cao u ln v thc t mt s con tun lc trng
thnh c th chy thot nhng ch si.Nhng, mo gip n trnh c nhng con si k
trn li mang li nhiu bt li khi chng i din vi ngi th sn c trang b v kh, c
th bn. Khi con vt quay u li th n s em n cho ngi th sn c hi tt nht
ngm v bn. i vi con si th tun lc l loi d tm v chng i theo n nhng li kh
c th git chng mt cch d dng. Ngc li, i vi con ngi th tun lc l loi kh tm
nhng khi tm thy ri th cc th sn khng h gp kh khn trong vic h gc chng.
Th sn bn a ngi Cree vng ng- bc Canada li c cch gii thch khc nguyn
nhn ti sao nhng ch tun lc li d dng b git cht nh vy. H cho rng bn thn cc
con vt t np mnh cho cc th sn mt cch c ch nh v c thin hay thm ch l
yu thng i vi ngi th sn. Thn xc ca con tun lc khng b mang i m n
c nhn (bi ngi th sn). V chnh trong thi khc ca s i mt- khi con vt dng
li v nhn vo mt ngi th sn-th s hin tng ny c din ra. Ging nh nhiu c
dn sn bn khc trn th gii, ngi Cree v ra mt s tng ng gia vic rt ui
cc con th vi s hp dn ca cc c gi tr, v so snh s git chc vi quan h tnh
dc. Theo ngha ny s git chc hin hu khng nh l mt s kt thc ca cuc sng
m ging nh mt hnh ng c vai tr quan trng trong s ti sinh cuc sng.
[ xem:Hi dn tc hc Vit Nam- Th gii quan bn a - Ti liu cc bi ging ca gio s
Kaj Arhem (i hc Goterborg- Thu in) ti Bo tng dn tc hc, H Ni- 2004]

2. Mi quan h gia vn ho v mi trng
2.1. Vn ho c quy nh bi mi trng
Cc hnh thi vn ho u tin ca loi ngi lin quan n nhu cu cn bn nht ca con
ngi: l nhu cu sinh tn. sinh tn h phi n, v mc. cng l nhng quan
h u tin ca con ngi vi mi trng. Nhng du n ca mi quan h y trong bui
s khai ca loi ngi vn cn c nhn thy trong vn ho n, v mc ca con ngi
trong x hi ngy nay: Nh (nguyn liu, kiu dng v kch thc) ca ngi Eskimo
chc chn khc vi nh ca ngi Ai-Cp hay ngi Vit Nam; Ngi Mng C- vi nn
vn ho du mc truyn thng- chc chn n tht s nhiu hn ngi Vit Nam; Hay ti sao
c dn vng sa mc li mc mu trng v trm kn ngi nh vy Tt c nhng ci
khng th c cch gii thch no khc tt hn ngoi cch l gii v s tc ng trc tip
ca mi trng t nhin tng ni v con ngi phi thch nghi vi nhng kiu mi
trng y tn ti v pht trin.

Ngay c nhng hnh thi vn ho cao cp nh ngh thut chng hn, ngay bui bnh minh
ca loi ngi, chng ta nhn thy nhng du n m mi trng t nhin tc ng ln
nhng tc phm ngh thut m nhc (v d nhng bi dn ca hay cch ht ca ngi min
ni cao, hay min i dng nh ngi Indonesia) hay to hnh trong hang ng ( chc
chn nhng hnh v trong hang ng ca cc b tc chu khng th c nhng ch tun
lc nh trong cc hnh v ca ngi Cree Canada c)...

Mi trng no th con ngi phi kim n theo cch tng ng: Nhng c dn ti cc
hn o chc chn phi kim n bng ngh sn bt c, c dn trn cc tho nguyn phi
bit chn nui, du mc, Nhng ngi sng bn nhng cnh rng trn lc a li kim n
bng sn bn, hi lm Qu trnh lao ng sn xut ra ca ci vt cht ny dn dn to
thnh nhng phng thc sn xut nht nh, n lt n phng thc sn xut li quy
nh li sng, tc l vn ho ca x hi y. C th ni, hot ng sn xut ca ci vt cht
l hot ng sng cn bn nht ca con ngi v chnh n quyt nh nhiu nht n s
hnh thnh v pht trin vn ho ca tng x hi. Nh th, c th ni, tuy gin tip nhng
y cng khng phi ai khc m chnh l mi trng quy nh s hnh thnh v pht
trin ca mi mt nn vn ho ni chung v mt hnh thi biu tng no d ni ring. C
th a ra y mt v d nh sau:
Ngi nh cng ng- mt biu th vn ho - trong qu trnh c biu tng ho
c b chi phi bi mi trng kim sng? Cu tr li l c, nhng gin tip. Ngi
nh cng ng ca ngi Ty Nguyn l biu trng ca ci g? Ngy nay,
ngi ta bng dn tc hc so snh- chng minh c rng: Ngi c
ci ngun t cc b tc min Nam o (Ging ngi nam o t trng ca
am San, n ngn ng c trng l nhng ph m tc v c bit l nghi l
cht cy lm chic gh di trong nh rng ging ht nh nghi l cht cy ca
ngi Nam o khi h tin hnh ly cy o chic thuyn c mc mang
theo thuyn ln). M ngi Nam o th sinh sng ch yu bng ngh i bin v
sn bt hi sn. V th, chc ngi nh rng ca ngi l n d v chic
thuyn bin- v mt vn ho chc chn n gi nh c ci ngun ca h.
Mi trng khng ch tc ng n cuc sng vt cht ca con ngi m n cn tc ng
n tm tr, t tng v i sng tinh thn ca con ngi.
Thuyt hn linh thc s l trit hc chung v h thng v th gii t nhin ca
con ngi c xa (Tylor), l phng thc t duy c th ca con ngi nguyn
thu: H khng i lp con ngi vi hn hay vi cc sinh loi khc, thm ch
ngay c nhng vt th t nhin nh hn cng c h xem nh l chnh h,
tc tt c th gii ny u tun theo lut tham d (Law of participation),u c
th giao tip vi nhau. Chnh iu khin h ng x vi chng nh chnh vi
ng loi. Cc nh nhn hc ch ra c trng ca phng thc t duy v kiu
ng x ny bng cc thut ng lin nhn (interperson) v tnh lin ch
th (intersujectivity)
Hay nh C. Levi- Strauss khi phn tch v thuyt vt t (Totemism) khng
nh rng: Th vt t nh l mt dng thc phn loi trong vt th t nhin
c dng biu th cc n v x hi.

2.2. Vn ho li tc ng tr li n mi trng

Nh va ni trn, mi trng tc ng mnh n vn ho (d trc tip hay gin tip),
c bit n gp phn quan trng trong qu trnh hnh thnh v pht trin t tng v tm
tr ca con ngi. Vy, vn ho c tc ng tr li n mi trng khng?
Trn th gii ny c rt nhiu nn vn ho khc nhau, nhng cng c th phn loi chng
thnh hai loi chnh. Hai loi vn ho ny th hin hai loi tm tr ngi, chng ph thuc
hay b chi phi bi quyn lc ca hai loi t tng hay hai phng php nhn thc sau:

Phng thc nhn thc 1:
duy l/ nhn qu
phng thc nhn thc khc:
tri nghim/ tham d
- Gin cch - tngth/ khng chia cch
- lp lun - tnh xc cm
- tru tng - trc gic

phng thc mt, ngi ta thy mt s nh hng mang tnh cht nhn qu trong
nhn thc th gii. Loi ny c biu t hon ho bi cc phm tr, nguyn tc v
phng php lun ca khoa hc thc chng v c biu th trong lp lun logic, l tr.
Loi ny lin quan n s trung gian c khong cch v khng c xc cm v n l mt s
khi qut v cc s kin trong th gii.
Ngc li, s tham gia biu th mt phng cch hp nht v an quyn ca vic tri
nghim thc ti. S th hin r nht ci ny l tn gio. Mt nh hng mang tnh tn gio
v th gii ng mt cm gic ca s quan h v ni kt vi cc s vt hin tng. Khi
con ngi gn kt vi ngi khc v mi trng xung quanh mt ci g gn gi, mang
tnh chia s s din ra. Ni cch khc, vic mt c nhn tri nghim ci g cng u l
mt phn ca mt tng th ln hn. S tham gia gi ln cm gic cng ng v ng
cm vi ngi khc v th gii.
Hai loi vn ho ny dn ti nhng hnh vi c nhng tc ng n mi trng rt khc
nhau.
Loi th nht lun i lp t nhin v x hi, coi con ngi l trung tm v ng c hnh vi
ca con ngi trong mi quan h vi mi trng l khai thc, tn dng trit v li ch
ca mnh. Nn tn ph rng v sn bn ng vt hoang d nhiu ni trn th gii l mt
minh chng.
Loi th hai khng t con ngi i lp vi th gii, coi mi vt th gii ny u c tnh
ngi v tnh x hi. Ni nh Ingold th v tr l mt x hi ln, trong c tng tc gia
con ngi c c th (nh chng ta) vi con ngi khng c th. Tt c u c tnh ch
th. Nn vn ho ny khng ch sn sinh ra nhng hnh vi tn trng mi trng m cn
sn sinh ra nhng khi lng kin thc v mi trng rt ng khm phc.
Nhiu hc gi khng nh kh nng nhn bit c bit v ng thc vt, cc hin tng
gi, nh sng, mu sc, nc v khng kh ca th dn thuc cc b lc c xa m ngi
hin i chng ta kh c th theo kp. V d, ngi Hanunoo c th phn bit c 75 loi
chim, 12 loi rn, hn 60 loi c; Hoc hu ht n ng Negrito c th lit k mt cch d
dng tn v m t t nht 450 loi cy, 75 loi chim, hu ht cc loi cn trng Levi-
Strauss nh gi nng lc ny nh sau:
S tn dng nhng sn vt t nhin c sn ca ngi Hawaii bn a hu nh hon
thin hn rt nhiu so vi thi i thng mi hin nay, thi i ch bit khai thc khng
thng tic mt vi th mang li li nhun v thng xuyn ph hu nhng g cn li.

3. Kt
nc ta, y l vn khng ch mang tnh l thuyt thun tu, m n cn c ngha rt
quan trng trong qu trnh nhn thc v tc ng n thc tin. Thc tin vn ha - x hi
Vit Nam trong nhiu nm qua cho thy, nhiu chnh sch x hi nhm thc y s
pht trin kinh t - x hi v ci thin i sng cho ng bo cc dn tc t ngi khng
pht huy c tc dng, s d nh vy l nhng ngi ra chnh sch khng thc
s hiu c con ngi, vn ha, x hi ca ng bo dn tc, thm ch li ly chnh
nhng tiu ch v vn ha - x hi ca ngi Vit p t vo cuc sng ca h: V d,
nhiu bun lng Ty Nguyn c nh nc h tr nh c, trng la nc hai v,
o ging nc, xy nh vn ha, theo li nh ca ngi Vit, thm ch, c ni ng bo
cn th cng t tin nh ngi Vit vv... R rng l, nu c nhng nghin cu dn tc
hc, nhn hc theo cch thm nhp v hiung bo cc dn tc th chng ta s bit
rng, nhiu tc ngi khng phi du canh, du c (nh chng ta thng din t), m
l chuyn canh theo cch hiu khoa hc ca t ny: H c thc v a l, s hu v th
nhng ca nhng khu t m h canh tc; h hiu rng khi no th phi chuyn a im
canh tc, khi no th nhng a im c khai thc li c th canh tc tr li c.
Tng t nh vy l nhng chnh sch a min ni tin kp min xui, ci gi l a
dn ng bng i khai hoang lm kinh t min ni ri dn n nn ph rng

Mi trng (bao gm mi trng t nhin v mi trng x hi) c lin quan trc tip
hoc gin tip n cuc sng con ngi v n lun gn lin vi yu t vn ha - bi
vn ha th hin s pht trin ca con ngui d bt c u v khi no. Qua nhng
phn tch thc t, tc gi cho chng ta thy r hn trch nhim ca mi ngi i vi
vn chung - mi trng.
Con ngi sng trong mi trng t nhin (MTTN) v mi trng x hi (MTXH). Theo
T in ting Vit, Nh xut bn khoa hc x hi, 1988 th: Mi trng. 1. Ni xy ra
mt hin tng hoc din ra mt qu trnh, trong mi quan h vi hin tng, qu trnh
y. 2. Ton b ni chung nhng iu kin t nhin, x hi, trong con ngi hay mt
sinh vt tn ti, pht trin trong mi quan h vi con ngi, vi sinh vt .
MTTN l tt c nhng g to nn mi trng sng quanh ta nh: t ai, nh ca, rng
ni, ng vt, khng kh, sng h... Cm n, nc ung, thuc cha bnh, qun o
mc u l sn phm t thin nhin thng qua qu trnh lao ng ca chnh con ngi.
Mt khc, con ngi li tn ti trong MTXH v chu tc ng qua li ca cng ng v
lut php. Trong mt x hi vn minh, c lut php n nh con ngi s c iu kin
pht trin bn vng v nng ng hn l trong mt x hi y ry t nn vi li sng
thc dng. Trong cng ng c truyn, nhiu lng x c hng c - l lut l qui
c do dn lng t ra thc hin trong phm vi ca lng. Cn Nh nc th ban hnh
cc vn bn php lut nhm m bo trt t x hi.
Di gc tip cn ny c th khng nh rng, vn mi trng c v tr quan
trng trong qu trnh tn ti v pht trin ca con ngi. S xo trn v MTTN cng
nh MTXH s tc ng trc tip n cuc sng ca con ngi. Mt khi MTTN b tn
ph v nhim, con ngi s lun phi sng trong ni lo u v thin tai nh ging bo,
l lt, mt ma, i km, bnh tt... Nu MTXH b ph v, t nn x hi s gia tng lm
ph v cu trc gia nh - lng x, hu qu l c mt cng ng ngi ri vo tm
trng bt an.
S phn nh trn cho thy, mi trng c lin quan trc tip hay gin tip n cuc
sng con ngi. x l mi tng tc , con ngi phi vn dng vn tri thc v
kinh nghim ca mnh tm c ting ni chung vi mi trng. Tuy nhin, trong
bi cnh hin nay ang xut hin nhng vn phc tp trong vic gii quyt mi quan
h gia con ngi v mi trng. C th tip cn nhng vn ny di cc gc
sau:
1. Do s gia tng dn s v do nhu cu i hi khng gii hn ca con ngi lm
cho ngun ti nguyn thin nhin ngy cng cn kit khng ch i vi ngun ti
nguyn khng ti to m ngay c vi ngun ti nguyn ti to. Cng ngy thin nhin
cng t ra ui sc trc nhu cu ca con ngi v trc tnh hnh , con ngi
phi tm ra gii php nhm p ng nhu cu thit yu ca chnh bn thn mnh.
p ng nhu cu lng thc, thc phm hng ngy, con ngi khng th ch da
dm vo thin nhin v s dng phng php canh tc c xa m phi a khoa hc
v k thut vo nhm ci to ging tng nng sut. Nhiu ha cht c s dng
to ra nhiu sn phm hn. Tuy nhin hin nay trong cc sn phm tiu th hng ngy
cn tn d qu nhiu ha cht c hi gy ra nhng v ng c nghim trng.Trong
vng 4 thng u nm 2002, c nc c trn 1000 ca ng c thc phm, trong
c 47 ca t vong, gn bng s ngi t vong do ng c thc phm ca hai nm 2000
v 2001. Mt khc, bn cnh nhng nh hng trc tip ca cc v ng c ln sc
khe con ngi nh chng ta thy; nhng ha cht c hi cn li nhng di
chng tim n lu di gy ra nhiu chng bnh m con ngui khng th lng trc
c.
Nhm khc phc him ha ny, cc nh khoa hc, cc nh sn xut, s dng ha cht
trong chn nui, trng trt phi pht huy cao nhn t vn ha - trong thnh t vn
ha - o c phi c t ln hng u - trong cung cch lm n ca mnh. Khng
th ch v mc ch li nhun m b qua nhng qui trnh qui phm bt buc khi nghin
cu v sn xut tung ra th trng nhng sn phm dn n nguy c hy dit con
ngi v gieo mm bnh vo cng ng ngi.
Pht huy gi tr vn ha - o c chnh l thnh t c bn nht ko con ngi li
vi con ngi nhm nng cao tnh nhn bn, nhn i trong cng ng ngi. Thi
ca con ngi i vi con ngi l tiu chun u tin trong s pht trin v mt vn
ha-o c.
2. con ngi va c hng cuc sng c cht lng cao va bo v c mi
trng sng l c mt vn rt ln khng ch gii hn trong vic s dng nhng sn
phm tiu th m cn lin quan rt nhiu n cch c x ca chnh con ngi vi thin
nhin. Ly mt v d (, ang v s lm au u cc nh qun l) nh dn sinh sng
gn rng cht ph m rng din tch t rng canh tc, dn di c t do cht ph rng
ly t hay trng trt theo li qung canh khng thng qua qu trnh qun l. Din
tch rng ngy mt gim dn dn n hu qu l lt, hn hn ngy mt tng c v tn
sut v cng . Theo bo co ca B nng nghip v pht trin nng thn cho bit,
tnh n ngy 8/4/2002, tng din tch t canh tc b thiu nc v hn hn ln ti
207285 ha, trong c 45810 ha la, 6105 ha rau mu v 155370 ha cy cng nghip.
Hn hn nng nht xy ra cc tnh c Lc, Gia Lai, Lm ng, Bnh Thun, Bnh
Phc, Kin Giang, C Mau. Mt trong nhng tc ng mnh ca tnh hnh kh hn l
nn chy rng. Theo bo co ca Cc kim lm, t u ma kh n nay, c nc
xy ra 256 v chy rng gy thit hi 2558 ha rng. c bit v chy rng trm nguyn
sinh thuc khu vc Vn quc gia U Minh Thng bt u t 12 gi ngy 24/3/2002
vi trn 2000 ha din tch rng trm nguyn sinh b thiu ri l li cnh bo su sc
nht v cng tc qun l v thi ng x ca con ngi i vi mi trng thin
nhin.
gii quyt vn ny cn p dng mt cch trit hn cc qui nh ca Nh nc
nh Lut bo v mi trng, Lut bo v v pht trin rng; cc ngh nh hng dn
thi hnh lut m Nh nc ban hnh. Mun pht huy thc v mi trng mt cch
thng trc trong mi ngi phi c s kt hp cht ch cng tc tuyn truyn gio
dc v np sng, li sng vn ha - vn minh vi hnh thc x l cc hin tng vi
phm theo ng php lut. Li sng x hi ch ngha l mt hnh thc mi th hin
s ph hp vi mc ch pht trin ca x hi. Ch c th nhn thc c mi lin h
gia l tng v hin thc bng hot ng thc tin ca con ngi trong x hi. y
i hi phi c mt thi t gic su sc i vi cuc sng, bo m s thng nht
hu c gia nhng nguyn tc v nhng lao ng thc t.
3. MTXH trong bi cnh hin nay ang pht trin theo chiu hng cc k si ng
song cng ht sc phc tp. Trong lnh vc ng quan tm l nhng din bin ca
qu trnh giao lu vn ha. Giao lu vn ha ang tr thnh chic cu ni tim n
nhng sc thi vn ha mi nhng cng xut hin nhng mt tri ng bo ng
trong MTXH. S pha trn nhng sc thi vn ha khc nhau trong mt khng gian
ngi tiu th c trnh dn tr cha cao v cha ng u lm ny sinh nhng
khuynh hng khng c li trong MTXH nc ta hin nay. Cc gi tr vn ha o
c ang nh vt vi ch ngha thc dng tn ti; vn ha dn tc ang i mt
mt cch gay gt vi nhng khuynh hng tiu cc ca vn ha ngoi lai. y l mt
thch thc ln i vi mi trng sng ca con ngi trong bi cnh hin nay.
Vn c t ra l trong iu kin kinh t th trng v m rng giao lu quc t
phi c bit quan tm gi gn v nng cao bn sc vn ha dn tc, k tha v pht
huy truyn thng o c, tp qun tt p, thc v ci ngun v lng t ho dn tc,
khc phc tm l sng bi ng tin, bt chp o l, coi thng cc gi tr nhn vn.
Vn ha mang li cho nhn dn nhng gi tr tinh thn cao, lm phong ph b mt tinh
thn x hi. Ni n mi quan h gia vn ha v MTXH l ni n s sng to ca c
nhn v s giao t c tnh vn ha. Sng to x hi chnh l mt phng thc hot
ng tinh thn ca con ngi nhm khng nh, t th hin trong hot ng sng to.
MTXH i hi phi c tnh tch cc vn ha ca c nhn, th hin nng lc nhn thc
v tip thu nhng gi tr vn ha v t th hin trong th gii ca ci p.


CON NGI V MI TRNG
(TIP CN DI GC VN HA HC)
GS. TS. Phm c Dng

Trong qu trnh nghin cu vn ha ti nhn
ra mt s lc cn gy kh khn cho vic tip cn, trong c t duy c gii
phn tch quy gin ca nn hc vn vn minh cng nghip. Cch tip cn
ny phn chia vn ha vn l mt chnh th thnh nhiu ngnh bit lp v
sp xp chng mt cch ty tin. Theo cch ni ca Claude Villereuve th
kin thc ngy nay cng chuyn mn ha v manh mn gia nhng c nhn
rt ti gii v mt lnh vc, nhng li hu nh ngu dt trong cc kin thc
khc [1]. Ni theo cc c nh ta l thy bi xem voi. Hnh nh cc bo tng
l mt minh chng y cho phng php t duy c gii: ngi ta thu
thp cc hin vt v tch chng ra khi mi trng sng ca chng ri em
trng by vo cc ngn, cc trong bo tng. Cch lm ny l tru tng
ha bng cch tch s vt ra khi bi cnh nht nh, tc b nhng mi
lin h v tng quan qua li vi mi trng v em vo khu vc khi nim
tru tng ca mt b mn khoa hc phn chia thnh ngn ring vi
nhng ranh gii ty tin, ph v tnh h thng v tnh a chiu ca hin
tng vi nhng m hnh, nhng s quy gin. Phng php t duy ny
gy rt nhiu kh khn cho vic ng dng vo sn xut.

Ti ni a vi cc nh khoa hc nng nghip rng ngy xa, cha ng ta vi t
duy tng hp nguyn s, khi cy cy la phi ti mi trng Trng tri trng
t trng my. Trng ma trng gi trng ngy trng m. Trng cho chn cng
mm. Tri trong b lng mi yn tm lng. Nhng ngy nay khoa hc v nng nghip
b phn chia ra bit bao ngnh: no gien v lai to ging, cng ngh t bo, no t
ai th nhng, phn bn dinh dng, no thi tit kh hu thy vn thy li, no c
kh nng nghip, v.v... Tt c nhng tri thc b phn chia y buc ngi nng dn t hc
phi t mnh tng hp ngay trn tha rung ca chnh mnh trong qu trnh sn xut.
C l v th m mt ngi nng dn Nam B t ch ra chic my gt (tht ra l
mt con dao pht chy bng in) ch khng phi mt k s c kh nng nghip.
Gn y ng Edgar Morin cho xut bn cun sch Tri t T quc chung
Tuyn ngn cho th k mi (Nxb KHXH, H. 2002) ch ra rng: S khng quan nim
c bn sc tri t ca chng ta nu khng c mt th t duy nng lc ti lin kt
nhng khi nim b tho ri vi nhng tri thc b nht ring vo cc ngn kn
phn cch ln nhau (Sd, tr. 375) v ng t tri t trong bi cnh v tr v vn ha.
Theo ng, bi cnh ha chnh l tin trnh nhn thc phi thng qua vic thit lp
nhng con ng ri b tr chng vo cc bi cnh ca ring chng. Chnh vic ny
gip ta xc nh nhng iu kin v kh nng ng dng cng nh nhng gii hn v
gi tr tri thc. Theo Morin, tri t hon ton khng phi l s cng gp hnh tinh vt
l, sinh quyn v nhn loi li vi nhau. Tri t chnh l mt h thng t chc mt
khi tng th sinh hc nhn hc phc hp, trong s sng ny sinh t lch s ca
tri t v nhn loi ny sinh t s sng ca tri t. Mi quan h gia nhn loi v t
nhin khng th b hnh dung theo cch quy gin hay tho ri. Nhn loi l mt thc th
mang tnh cht hnh tinh v sinh quyn. Con ngi va l t nhin, va l siu nhin,
bi l mc d bt r trong t nhin vt l v sng ng, nhng li tri ln khi ci t
nhin y v t phn bit vi t nhin bng vn ha, t tng, v lng tm, thc
(Sd, tr. 374).
V vy chng ta quan nim vn ha l tt c nhng g do con ngi sng to ra
(ni theo kiu Trung Quc vn l ngy). Ngy c cu to bi hai thnh
t: (nhn = ngi) (vi = lm) trong qu trnh ng x vi t nhin, x hi v bn
thn mnh theo quy lut ca ci p mt thin nhin th hai c gi l h sinh thi
nhn vn, khu bit vi thin nhin th nht h sinh thi t nhin. l mi quan h
ct yu ca vn ha.
Vi con ngi c 2 loi t nhin: t nhin ngoi ta (mi trng) v t nhin trong
ta (bn nng), c hai loi x hi: x hi ngoi ta (cng ng) v x hi trong ta (c
nhn). V cch ng x ca con ngi bao gi cng mang tnh thng nht bin chng
gia hai mt: va thch nghi vi t nhin tn ti v ci to t nhin vt qua
nhng gii hn t nhin nhng khng tri vi quy lut lm cho cuc sng c an
sinh v tt p hn. Vi x hi con ngi mt mt ha ng xy dng nhng cng
ng bn cht, ng thi cc thnh vin u ng x khu bit khng nh vai tr ca
c nhn to nn s sng hi ha. ng x hai mt l biu hin ca t duy lng hp
m dng: trong m c dng, trong dng c m, cn bng m dng, m dng
i xng va ng va tnh v pht trin.
Vi bn thn con ngi cng l s thng nht bin chng gia hai phn: phn
CON (t nhin) v phn NGI (vn ha) trong con ngi. Con ngi va phi tha
mn nhng nhu cu bn nng tn ti va phi tha mn nhng nhu cu vn ha
tr thnh ngi hn (nhn tnh khu bit vi th tnh). To ha t ra mt nghch l v
i m t khi thnh con ngi, d u, thi no, d thuc mu da g trn hnh tinh
ny hm nay v mi mi mai sau u phi i mt gia ci hu hn v ci v hn, gia
ci trn tc v ci thnh thin. L CON, con ngi phi tun theo quy lut sinh, lo,
bnh, t, con ngi bit mnh s cht nhng n li mun tr thnh bt t; l CON, con
ngi rt tham lam, phm n tc ung... nhng l NGI n li mun tr thnh thnh
thin xng ng vi con ngi hoa ca t! Nghch l y trong anh, trong ti, trong
tt c mi ngi v c mt khp mi ni mi lc k c ni nhng suy t su kn nht
ca con ngi, lc no chng ta cng phi i din vi n v ranh gii cng mng
manh nh si tc. Nghch l y chnh l ng c thi thc con ngi phi sng to nn
nhng gi tr vn ha. Chnh trong con ngi l ni th hin tp trung cao mi quan
h y nghch l gia con ngi v t nhin. Nh vy con ngi v mi trng xt v
mt sinh hc c mi quan h khng kht khng th tch ri nh chnh bn thn cuc
sng. Bng s hot ng t duy tr tu, con ngi c kh nng nhn thc c t
nhin, ngy cng kim sot s phn ca mnh v cc sinh vt khc, t bin i mnh
thch nghi vi mi trng v lm mi trng t nhin phi bin i thnh nhng h
thng sinh thi nhn vn ring khng ging nhau gia cc cng ng tc ngi. Cc
nn vn ha, do , khc nhau c v kt cu v t chc. Ngi Nht c mt cu
chuyn ng ngn v mi trng. l cu chuyn ca hai ch ch. Mt hm ch ch
i dng vo gp mt ng bn ng loi con ch nm y ging. Hai ch ni
chuyn vi nhau. Khi c hi v ni mnh , ch ch i dng m t l mt ni
khng c b bn, mt nc bao la trong xanh v ngi ta ch thy xa xa mt ng
vin gi l chn tri. Ni t tri gp nhau! Ch ch trong ging khng th tin c.
Lm g c ci khng gian k qui . i ta, ta ch thy bu tri l mt khoanh trn nh
va ng vi ming ging m thi. ch ta khng tin, ch ta ri khi ging ra i theo li
mi ca anh bn. Ra n i dng, anh ta ng ngng khng tin vo mt mnh, khng
th tng tng c. V cm nhn ci khng gian qui n anh ta th cng
n v bng ri cht! Mi trng khc nhau, thch khc nhau v con ngi cng
ng x khc nhau. Do , du n ca mi trng li r nt trong m thc vn ha,
khng phi mi trng quyt nh vn ha nh cc nh a l theo quyt nh lun, m
mi trng quy nh cch ng x ca con ngi theo quan nim ca h.
Ngi phng Ty, di nh hng ca o C c, quan nim con ngi l
sn phm hon thin nht ca Cha, cn t nhin l nhng g hn mang hoang d cn
phi t chc v sp xp li cho ph hp vi con ngi. T ny sinh quan nim con
ngi l trung tm v tr. L ngi, trong ng x vi t nhin h vn theo nguyn tc
va thch nghi va ci to nhng h nghing v vic ci to t nhin. V vy phng
Ty pht minh ra nhiu thnh tu khoa hc k thut k diu lm cho con ngi vt
c nhiu gii hn ca t nhin: bay vo v tr, ln su xung y bin, s dng t
trng ca tri t, nhn thy nhng t bo trong c th sng, v.v... Nhng mt khc
h lm mt cn bng mi trng, tng zn b ph thng, mi trng b nhim...
e do n cuc sng ca con ngi v t nhin ang trng pht chng ta nh
Engels d bo.
Cn ngi phng ng coi con ngi l mt thnh vin ca v tr (nhn sinh
tiu v tr), con ngi vi t tri l thng nht (thin a nhn hp nht) cho nn h
nghing v chiu hng thch nghi v sng hi ha cng mi trng vi mt s ng
cm su sc Ngi bun cnh c vui u bao gi (Nguyn Du). Mi trng l ngi
bn tri m, ngi bn ng hnh v tn ca con ngi. Mi sng to ca h gn b vi
mi trng t vic n i li, vic chn ngun nc, lp lng, dng nh, n vic xy
dng c ca mt quc gia. Nu c ai ch c gi mt tot th c y s bo bn:
tot mt l ti hng nh. C lng tot mt u mnh ring em. Cng khng phi
ngu nhin m phng ng li xut hin cc ngnh c gi l vn ha thn b
nh chim tinh phong thy, v thut kh cng, v.v... Con ngi nh pht hin ra
nhng sc mnh thn b ca v tr v thn thnh ha, linh thing ha nhng sc mnh
k diu di nhng biu tng: thn mt tri, thn mt trng, thn gi, thn ma, thn
sm, thn st, thn ni, thn sng, thn bin, thn cy... Trn con ng di v tn,
con ngi lun lun b m nh bi ci h ci thc, ci sng ci ti, ci thin ci c...
mc d c nhn ni thin l chi hnh, thy vu tc h (cuc hnh trnh xa ngn dm bt
u t di chn ta). V nghing v pha thch nghi vi mi trng nn khoa hc cng
ngh y km pht trin.
Con ngi l sn phm ca t nhin. Cng nh cc ng vt khc, mun tn ti
con ngi phi thch nghi, phi tha mn nhng nhu cu t nhin ca bn nng.
Nhng l ngi, con ngi phi ci to ci t nhin trong n bng cch vn ha ha
cc nhu cu bn nng theo nhiu cch khc nhau. Cng th tha mn nhu cu n ung,
nhng khi cc c mng con chu: n sng nut ti, thc bt tri k v, ming n l
ming nhc... th cng phi hiu l cc c ph phn li n theo bn nng, ch bit n
ly c. l km vn ha. Cn ngi c vn ha th n phi xem ni, ngi phi
xem hng, nh sch th mt, bt sch th ngon, d ngho rt mng ti, ch c ru
tm nu vi rut bu (l hai th ngi ta b i), nhng v chng m m, thng yu
nhau th chng chan v hp gt u khen ngon. Loi ngi t bui bnh minh ca lch
s t vn ngi n ngi vn bit khng ch tnh giao (loi tr tnh giao gia
b m v con ci), bit ch ng tnh tranh n (bng cch nhng nhn cho nhau). C 3
dc vng thit yu ca con ngi m o Pht tng kt l tham lam (sava), kht i
(tanh) v l thuc (san kh ra) gi tt l tham, sn, si. Con ngi cng ch nhng
dc vng i theo nh hng gi tr o c v quy nh cch ng x ca con ngi
theo l ngha thng qua cc phong tc tp qun, cc nghi thc, cc lut tc, cc iu
king k... Cc tro lu t tng, cc tn gio u gio dc con ngi nhm kim sot
nhng dc vng mang tnh bn nng, tm cch gii thot con ngi khi s kim to
ca cc dc vng .
o Pht cho rng con ngi b tham, sn, si lm m ci tm Pht nn khng
thot c vng trm lun, do i l b kh tnh l dy oan (Nguyn Du) phi
qun quanh trong kip lun hi. o Pht khuyn ngi ta phi dit dc, t b ci bn
ng n vi ci v ng n vi Pht ci nit bn. Ch nit bn l phin m t
Nirvana (sanscrit) gm tin t nir ph nh t v thn t vana l dc vng hay s
sng, ch ni m con ngi tt (s sng) khng cn dc vng. Ni theo Nguyn
Du l s i tt la lng. Cc s si, cc pht t u phi tun theo gii kim
ch dc vng, trong ng gii l c bn nht.
Khng T cao nhn tnh ni con ngi khi ng ni: Nhn chi s tnh bn thin
(con ngi sinh ra vn l thin). Do ng ch trng gio dc con ngi hiu
c o l lm ngi. Vn ha l cai tr bng vn v phi gio ha con ngi. V th
Khng T ch trng c tr. Cn Hn Phi T, tip nhn quan im ca thy mnh
Tun T, cho rng nhn chi s tnh bn c, c y c ngha l v li (ging nh
thuyt duy li ca ngi Anh sau ny). Do Tun T ch trng l tr v sau ny
Hn Phi T quy phm ha, in ch ha thnh php tr...
Vn ct li t ra l cn nhn bit v tm ra mi quan h khng th tch ri gia
nhu cu bn nng v ng x vn ha. Nhu cu bn nng l t nhin. con ngi
nhng nhu cu y c tha mn theo li an sinh, tip ni bn vng. l cu cnh
ca bn thn vn ha. Con ngi khng th tn ti nu nh khng c tha mn
nhng nhu cu bn nng; x hi cng pht trin th loi ngi cng tm nhiu cch rt
phong ph a dng p ng ngy cng cao nhng nhu cu chnh ng . Nhng
v l con ngi cho nn nhng nhu cu bn nng y phi c gii hn, rn gia,
c tha mn trong mi quan h cn bng gia con ngi vi con ngi, gia con
ngi vi t nhin theo l tng thm m ca con ngi, c quy nh bi nhng
chun mc gi tr ca mi nn vn ha, mi cng ng tc ngi v mi c nhn. Ch
ngha p xc kh hnh, hay ch ngha xc tht trn trung u khng mang li hnh
phc cho con ngi; khng c ci p no, nim hnh phc no li cha ng trong
mt t tng ngho nn, mt thn xc tiu ty.
Chnh cch ng x ca con ngi vi t nhin trong ta (bn nng) theo quy lut
va thch nghi va ci to to nn tnh cch ca c mt dn tc hay nhn cch
ca tng c nhn ty theo s la chn ca h di tc ng ca mi trng vn ha.
Cn bn thn c th sinh vt ca mt c nhn l yu t quy nh trc tip s pht trin
nhn cch c nhn theo ci m ti gi l c a ca tng ngi. V vy nhn cch mt
c nhn nh hnh m chng ta c th nhn din c chnh l s kt hp cht ch
c hai nhn t sinh hc v vn ha, khng th no phn bit chng vi nhau v khng
th nh gi c vai tr ca tng yu t, trong tng trng hp c th. Kh nng
bm sinh cho php tng c nhn tip nhn nhng gi tr, nhng khun mu vn ha,
n lt mnh ci khun mu vn ho y cho php c nhn pht huy c kh nng
bm sinh ca anh ta. Nh vy cch ng x vi t nhin v x hi tr thnh nhn t
mang tnh quyt nh i vi nhn cch vn ha mt h gi tr o c khu bit vi
gi tr s dng v gn cht hn vi gi tr thm m v c o bng nhng thc o
ca h thng bc thang gi tr vi nhng chun mc c x hi tha nhn (nh l
nhng kh c) [2].
*
* *
L nhng ngi nghin cu khoa hc x hi v nhn vn, c o to theo
phng php phn tch chuyn ngnh, chng ti ang c gng t vt mnh, i mi
t duy theo phng php t duy phc hp nhiu chiu tip cn vi vn mang
tnh nhn loi: con ngi v mi trng nhm pht hin nhng quan h tng tc
mang tnh bn cht ca vn ha, i tm v s dng php li th ca ngi i sau, gp
phn nng cao cht lng cuc sng ca ngi Vit Nam. Ngay t u, khi chng ti
xy dng ngnh ng Nam hc Vit Nam (1973), GS T Chi mt nh dn tc
hc xut sc ca Vit Nam - lu ti rng: khng phi by gi chng ta chy theo
mt ci g cng ni ti mi trng, nhng tht ra cc nh dn tc hc phng Ty c
l khi h nhn thy khng my th v nu miu t nn vn ha ca mt tc ngi m
khng t n trong mt khun vin c th (mi trng) chng khc no nh i xem bo
tng. Ch th m cch trng by bo tng dn tc hc ca Vit Nam by gi khc
trc: ngi ta gii thiu np sng cc dn tc thng qua cc cnh c dng trong
bo tng cng vi nhng bui sinh hot ngoi tri. Khi xy dng Vin nghin cu ng
Nam chng ti c nhiu ti nghin cu quan h con ngi v mi trng: tm
hiu cnh quan ng bng (1983), Nn vn minh nng nghip la nc c truyn ng
Nam (1983), Bin v ngi Vit c (1996), Cch ng x ca ngi Vit trc bin
(1986), Khm ph v cc b n ca con ngi v th gii sng (1998), Mi trng v
sc khe (1985), Mi trng v qu trnh th ho Vit Nam v ng Nam
(1997), Nng v nh hng ra bin (2000), Xy dng mt h sinh thi nhn vn
bn vng min ni ng Dng (1997), t mi min vn ha sng nc (2002), H
sinh thi nc l Tha Thin Hu (1996), Nhng vn dc hc dn tc (), S thay
i np sng ca cc dn tc vng lng h sng (2002), H sinh thi mang tnh
nhn to v np sng c dn vng h thy in (2002), Biogaz v nc sch cho cc
dn tc min ni pha Bc (2001), v.v... Ti v GS T Chi ng ch nhim chng trnh
nghin cu di hn: ng x ca c dn nng nghip ng Nam vi mi trng t
truyn thng n hin i, c rt nhiu ti nhnh, thu ht nhiu nh khoa hc x hi
v t nhin thuc nhiu lnh vc khc nhau [3].
Trc y ti tham gia Hi Nc sch v Mi trng do GS. VS Phm Song lm
Ch tch, v ti mun gp phn cch nhn v phng php tip cn ca khoa hc x hi
v nhn vn vi cc nh khoa hc t nhin v cng ngh, v, ngc li hc hi
phng php ca cc bn cng nhau gp phn thc hin mc ch v tn ch ca
Hi Nc sch v Mi trng vo cuc sng nhm nng cao cht lng cuc sng
hin nay cho tt c cng ng cc dn tc Vit Nam trn con ng cng nghip ha
v hin i ha.