Yksek elektrik ve s iletkenlii,

Anmaya kar direnci,

tel ekilebilme ve dvlebilme zellii,
paslanmaz zellii,
Scakta ve soukta kolay ekillendirilebilmesi,
korozyona dayankll
Haberleme ve inaat
Ev eyalar
NEDEN BAKIRA
HTYA DUYARIZ ?

Bakr, tm dier metaller arasnda geri kazanm en
fazla olan metaldir. 1997 yl itibariyle tm bakr
tketiminin %37si geri kazanlm bakrdr. Fiziksel
ve kimyasal zelliklerini yitirmeden tekrar tekrar
kullanlabilme zellii nedeniyle bakr, baz
uzmanlar tarafndan yenilenebilir kaynak olarak da
tanmlanmaktadr. (Nejat TAMZOK)


Trkiye Bakr Rezervleri

Bilinen 250 ye yakn bakr mineralinin sadece 10 -15
kadar ekonomik nem tamaktadr.(DPT,1992)
Slfrl mineraller; kalkopirit, bornit, kaltozin ve
kovalin.
Kompleks mineraller; burnotit, enarjit, tetrahedrit.
Oksitli mineraller ; kuprit, tenorit, malahit, krizokol.



ayeli bakr iletmesi

Bakr Cevheri Zenginletirme
Yntemleri
Cevher kartldktan sonra krma ve eleme
ilemlerini takiben flotasyon ile zenginletirme
ilemine geilir. Elde edilen bakr konsantreleri
tipik olarak % 30 orannda bakr ihtiva etse
de bu deer % 20 ile % 40 arasnda bir arala
sahiptir. Baz durumlarda ileme, kavurma
ileminin ardndan ergitme ilemiyle devam
edilerek bakr % 50-70 tenrl mat bakra
dntrlr. Ergimi mat bakr, konverter
frnlarnda ilenerek % 98,5-99,5 tenrl blister
(ham bakr) elde edilir. Sonraki admda, blister
bakr geleneksel alevle rafinasyon ilemine
veya uygulamalar her geen gn gittike
artan, tekrar ergitme ve elektro-rafinasyon iin anotlar besleme
ilemlerine tabi tutulur. Elektro-rafinasyon
ynteminden % 99,99 saflkta rafine bakr katodlar elde
edilmektedir

Bakr cevherleri metal fakirlii dolaysyla, genellikle nce
bir fiziksel cevher hazrlama ilemine, sonra bir kimyasal
cevher hazrlama ilemine tabi tutulurlar. Fiziksel cevher
hazrlama genellikle ufalama ve klasifikasyonu flotasyon
yoluyla ayrmaya tabi tutmaktr. Kimyasal cevher
hazrlama icabna gre kavurma, sinterleme, peletleme,
briketletirme gibi ilemlerdir.
Kavurma ilemleri iin dner frnlar ve sinterleme
cihazlar kullanlrlar. Sinterleme cihazlarnda ince cevher
kokla kartrlm ve slatlm olarak ileme tabi tutulur.
Cihazlar bir bantl veya yuvarlak masa eklinde olabilir.
Her iki halde de sin terleme, emilen hava ceryan ile
kmr tozu veya kok kmrnn yanmas ve 27
scakln 850 civarna ykselmesi ile mmkn olur. Bu
arada kkrdn bir ksm yanar ve metal oksitlenir.


Granl bakr atklar
mkemmel bir sertlik
zelligi gsterdiginden
agrega olarak kullanm
iin uygun mekanik
zelliklere sahiptir
Curuf ve flotasyon atklar dolgu,
akl, agrega, cam, pigment
eldesi ve kiremit yapm gibi
alanlarda deerlendirilerek
yeniden kullanm
salanmaktadr.
Krma ve tmeden sonra
yaplacak boyuta gre
snflandrma ile bakrn
kazanlabilecei ortaya
kmtr bu uygulamaya
gidilebilir
letme sahasnda tozun ynetilmesi
amacyla farkl disiplinlerden oluturulmu
bir ekip ile tozu kaynanda azaltmak
felsefesi dorultusunda dzeltici faaliyetler
atanmal ve takip edilmelidir
Kalitesi uygun olamayan
rnler dk miktarda
satlabilir ya da retime
tekrar gnderilebilir.
Ykleme boaltma
yerlerinde kalan
atklarn atk toplama
ukurlarna
gnderilmesi gerekir.

Metallerden arta kalan bakr artklar, yar imalat
veya tam imalat fabrikasyon ilemleri (yeni artk)
veya kullanm mrn tamamlam rnler (eski
artk) olarak gruplandrlmaktadr. Geri kazanlm
artklar kullanlarak yaplan rafine bakr retimi
ikincil bakr retimi olarak adlandrlr. kincil
retim sayesinde enerji tasarrufu ve gelecek nesiller
iin de kullanlmak zere hammadde tasarrufu
salanmaktadr.

Samsun eti bakr iletmelerinde metalik bakr elde
edilmekte ve bu amala bakrn slfrl
minerallerinden faydalanlmaktadr. Tesiste murgul,
kre, dier yerlerden gelen bakr ierikli madenler
ilenmektedir.
Murgul'da Damar ve akmakkaya
isimleri ile anlan iki cevher yatandan
cevher karlmas, bu cevherlerin bir
konsantratrde zenginletirilmesi ve
bakr ve pirit konsantreleri istihsal
edilmesi, bakr ve pirit konsantrelerinin
boru hatt ile kurutma, durultma ve gemi
ykleme tesislerinin bulunduu
Hopa'ya nakledilmesi
ve buradan da, merkezi izabe
tesislerinin bulunduu Samsun'a gemi
ile
nakli
Kre'de Bakibaba maden ocandan
yksek tenrl bakr cevheri ve bakirli
pirit cevheri istihrac, krlmas,
nebolu
limanna kamyonla nakli, bakr
Cevherinin
gemi ile Samsun izabe tesislerine
tanmas, dier cevherlerin i ve d
piyasaya
satlmas,


Bu aamada tanan aralarn evreye verdii zarar incelenebilir
ayrca el deitiren maden miktar bilgisayarl hammadde stok
takip sistemi araclyla kontrol edilebilir.
Gerekmedike vana, pompa, dirsek gibi ekipmanlar
kullanmamaya almalyz.
Tesisin belirli yerlerine geri dnm ekipmanlar koymal ve
tesiste geri dntrlebilir ekipmanlar kullanlmal, geri
kazanm tevik edilmelidir.
nce giren nce kar prensibine dayanan envanter
kontrolnn uygulanmas
Tesiste bulunan nitelerin aras optimize edilmelidir.
Bu yzden yerinde ayr bir tesis mi tasarlanmal yoksa
tanmaya devam m edilmeli??
Bizi lgilendiren!!

Yksek tenrl bakr cevheri ve bakirli pirit cevheri
istihrac, krlmas yznden yksek tenrl bakr ve
pirit bizim iin sorun oluturabilir. Bu yzden elimizde
depolama sresini ksa tutulmal, krlma esnasnda
ham madde kayb oluyor mu ? Oluyorsa ne kadarlk
bir kayp sz konusu bu maddeler altta oluturulan
bir erit yardmyla toplanp ergitme tesisine
gnderilebilir yada boyutuna gre tekrar krma
nitesine gnderilebilir. Toz ya da havaya yaylmas
zararl olan partikl maddeler dalm gsteriyorsa
uygun bir havalandrma sistemi srekli olarak
topran sulanmas, ilemlerin yapld yerin ak
havadan ziyade tozun dalmasn engelleyecek
tasarmda yaplmas salanabilir.
Ayrca krma ilemi yaplrken uygulanan metodta
gerekli grlrse deitirilebilir.


Hammadeyi tayan aralarn emisyonu
Tarken zeri kapatlyor mu dklme olasl var
m?
Kamyonlara yklenen yerde toz emisyonu kontrol
altnda m yoksa gelii gzel yklememe mi
yaplyor?
Aralarn hammadeyi boalttklar yerde gerekli
havalandrma sistemi var m?
Yamur veya asit yamuru yaarsa oksitlenir mi
zeri kapal m?

Tanrsa??

Tanan aralarda gerekli emisyon lmleri
yaplmal yaplmas gereken dzenlemeler
gerekletirilmeli
Aralarn zeri toz kaldrmayacak aratan
dklmeyi nleyici yamur ve su geirmeyecek
ekilde rtlmeli
Aralara dolum yaplan yer PM gibi etkenlerden
kontrol altna alnmal,
havalandrma sistemi gerekli yerlerde st kapal ve
havay toplayacabileceimiz bacalar yaplmal, baca
emisyonlar kontrol altna alnmal gerekli
grld hallerde filtre taklmaldr.


nlemler

(Ayn kontroller aralarn boaltma yerlerinde de
yaplmal)
Doldurma ve boaltma da depolama yerlerinin zeri
kapatlmal havann dalmayaca ekilde dizayn
edilmeli gerekli havalandrma sistemi yaplmal
bylece hava kontrol altna alnaca gibi
hammaddenin slanmas dalmas gibi nlemlerde
alnmal



Eti Bakr iletmeleri Akm
emas
Ak m kapal m
Depolama
srasnda
etkileime
girebilir mi?

Dewar kab
nakliye
esnasnda denge
problemleri
yaratmama
s iin nem
derecesinin % 5-8
arasnda
tutulmas
ngrlmektedir.
Bu bakm
dan konsantreler
filtrasyon tesislerin
den sonra dewar
kurutmaya verilir
ve
rutubeti % 5-8
arasnda olacak
ekilde
yeniden bir
kurutmaya tab
tutulur.


Dewar
kurutucu

Kuyularda tel kafesli sistem bulunuyorsa insan ve malzeme tamas ayr ayr yaplmaldr.
ki kafesli tama sistemi bulunan kuyularda kafesin birinde insan, dierinde ise malzeme
tanmaldr.
Otomatik hz ayarlama tertibat bulunan kuyu tama sistemlerinde insan tamasndaki
hz saniyede 12 metreyi, otomatik hz ayarlama tertibat bulunmayanlarda ise hz saniyede
6 metreyi gememelidir.
nsan tamasndaki en ar yk malzeme tamasndaki en ar ykn % 75ini
gememelidir.
nsan tamasnda kullanlan kafeslerin kaplar; dar almayacak, kafes dna bir ey
tamayacak, kendiliinden almayacak ve kilit tertibatlar d tarafta olacak ekilde
yaplmaldr.
Mekanik aralarla ii tamaclnda, inip binilen yerler iyice aydnlatlmaldr.
Bant konveyrlerle ii tamasnda; ii tama bantlar iverence belirlenmeli, inip binme
yerlerine uygun platformlar yaplmal, bant boyunca binme yerlerine olan uzaklk
levhalarla gsterilmeli ve bantla ii tamaclnda uyulmas gereken kurallar belirlenerek
binme ve inme yerlerine aslmaldr.
ilerin gidi ve gelilerine yarayan ve eimleri 25-45 derece aras olan yollarda zemine
basamaklar yaplmal veya merdiven koyulmal ve bunlarn uzunluunca halatta veya
tahtadan korkuluk bulundurulmaldr
Cevher tama

Toz oluturan belli bal yer alt almalar yle sralanabilir;
Lam atma,
Gertme,
Kmr veya cevher kazs,
Delik delme,
Krma,
Galerilerde yrme,
Gkler,
Kmr tozu patlamalarna kar ta tozu serpilmesi,
Cevher aynasnn ve topuklarn arazi basnc ile paralanmas,
Posta alma,
Ykleme,
Araba tumba etme,
Kmr kaydrma,
Ramble yapma,
Nakliyat,
Tahkimat vb

Daha nceden bahsetmi olduum tozla ilgili
havalandrma sulama altyap almalar burdada
uygulanabilir.

Bakr cevherinde tavuklama ile zenginletirme tesisini
kaldrmyacak kadar ok kk olduu hallerde, veya
rnein civardan su temini ok zor olduu hallerde
sz konusu olabilir
Bu konu hakknda yaplabilecek baka yollarda
aranbilir. rnein su temini mi yoksa jig sisteminin
uygulanmasnn m evre ve maliyet asndan daha
olumlu olduu aratrlmal. Ortaya kacak sonular
neticesinde karar verilmelidir.

Cevher Hazrlama Metotlar : Tavuklama,
Jig ve masalarda ayrma

Flotasyon atklar, Eti Bakr letmesi zabe Tesislerinde
mekanik bakr eldesi srasnda ortaya kan curuflar
ierisinde kalan bakrn geri kazanlmas iin, uygulanlan
flotasyon nitesinden temin edilmitir. Flotasyon atnn
SEM fotoraf

Flotasyon Atklar

Baz hallerde nce bakr -
kurun - inko mterek
konsantresini elde etmek
gereklidir. Bu taktirde
bunlardan nce inko flote
edilir. Daha sonra bikro-mat
metoduyla bakr ve kurun
birbirinden ayrlr. Eer gang
mineralleri ile faydal
mineraller arasndaki tane
irilikleri ok farkl ise, bu
taktirde, bakr - kurun inko
mterek konsantresine pirit
ve pirotinde dahil edilir.
Bundan sonra tekrar selektif
flotasyona bavurulur.

zerlerinin kapatlmal m?
Koku problemi var m?
Srama sz konusu mu?
kan su nereye gnderiliyor?
Su ierisinde hala kalnt
bakr var m?




Byk miktarlarda oluan bakr atklarnn (curuf ve
flotasyon atklar) bertaraf veya depolanmas birok
evresel problemlere neden olmaktadr. Atklar bir
ok tesiste gelii gzel bir ekilde ak alanlara
boaltlmaktadr. Atklarn boaltld zeminin
szdrmazl salanmadndan, atkta bulunun ar
metaller zamanla ya sularnn da etkisiyle toprak
ve buradan da yeralt, yzey ve deniz sularna
ulamaktadr.

Uygun olan yerlerde temel ilemler birletirile
bilirliinin aratrlmas
Alkonma sresi, konsantrasyon ve scaklk optimize
edilebilir mi?
Alternatif reaktr dizaynlar aratrlmal
Su ve maden ayrmn kolaylatrabilecek maddeler
kullanlabilir.
Tank ierindeki malzemenin min. Kayba uramas
salanmal(vana..)
Yeralt geirmezlii salanmal
Uygun depolama sistemi kurulmal
Yeraltndaki sular aratrlmal ve denize yaknlk
kontrol edilmeli

Yaz aylarnda scaklk arts ile birlikte atkta
bulunan kkrdn buharlamas
hzlandndan hava kirlilii problemlerinde
art gzlenmektedir.
Atk ynlarnn zeri rtlmediinden
rzgarlarla, ar metal ve kkrte zengin
atklar evreye yaylmaktadr.
Tesis verimli araziler zerine kurulu bir
blgede bulunuyorsa hem bacadan kan SO2
gazlar hem de partikllerin yaylm arazileri
kullanlmaz hale getirmektedir (Wei, 2000).

zeri otomatik bir sistemle rtlebilir
Scaklk deerini sabit tutacak bir otomasyon sistemi
kurulabilir.
Buharlaan kkrt uygun havalandrma yoluyla
toplanabilir mi?
Bacalara filtre taklmal evreye zarar en aza indirilmeli
Uygun hava yakt ortam salanmal
Pompa, vana, dier ekipmanlarn balant noktalarnda
meydana gelebilecek kaaklar srekli gzlenmeli



Slfrl bakr cevherleri mat haline getirilmeden
nce kavrularak oksitlenirler. Kavurma ve ergitme
bir tek ilem olarak ve ayni zaman zarfnda, yksek
(=kuyu= aht=aft) frnlarda s miktarnn
ayarlanmas ile mmkndr. Bu maksatla az
miktarda kok kullanmak kafidir (Orkla metodu).
Mat haline ergitme :

Temizleme ve ykama solsyonlarnn hazrlanmas
iin deiyonize su kullanlabilir.
Organik solvent yerine mekanik temizleme
yntemleri tercih edilebilir.
Dnen ekipmanlarda titreim gzlenmelidir.
Kilitler ve kapan sistemleri incelenmeli ve test
edilmelidir.





lkemiz bakr sektr,
yerli sanayiye dk
maliyette ve kaliteli
girdi salamaya ynelik
olarak, lke sanayi
sektrleri ile
btnlemelidir.
(stanbul ticaret odas
bakr raporu)
lkemizde bugn
iletilen bakr
yataklarnn tamam
volkanik masif slfid
tipte iken dnya bakr
retimine bakldnda
byk bir blmnn
portiri ve sedimanter
bakr yataklarndan
karland
grlmektedir. Oysa
Trkiye'nin jeolojisi
incelendiinde gerek
sedimanter gerekse
portiri tip bakr
yataklanmaya olanak
salayan yerlerin varl
tespit edilmitir
deerlendirmeye
alnmaldr.
Kaynak yeraltnda
karlyorsa maden
iletmesinden hava
emisyon toz miktar
olduka dktr. Delme,
patlatma, cevher karma
ve dier toz
oluturabilecek
aktivitelerin ou yer
altnda yrtleceinden
cevherin nem oran
yksektir.
Bakr fabrikasnn yksek
dalarla evrili dar bir
vadinin tabannda
kurulmas, baca gaznn
dalmasn engelleyerek
vadi boyunca youn olarak
hareketini salayacaktr.
Patlatma yaparken
nemlendirilmeli mi toprak yoksa
kuruyken mi patlatma yaplmal?
Asit yamuru olmas durumunda
sknt olur mu?

letme faaliyetleri sonucu oluan
grltnn kaynanda
azaltlmas amacyla yaplan saha
lmlerine gre nlemler
alnmal, gerektii durumlarda
yerstndeki faaliyetlere
snrlamalar getirilmelidir.
Maden sondaj sahalarnda
grltnn azaltlmas amacyla
grlt bariyeri uygulanlabilir..


letme faaliyetlerinin
dzenlenmesi ya da
kstlanmas, sulama,
sprme ya da
aalandrma yoluyla
tozun yaylmnn
engellenmesi bu
nlemlere rnek olarak
verilebilir.
Yerlerin slakl
borudaki
damlatmadan m
kaynaklanyor yoksa
yerler arada bir
slatlyor mu?

Kullanm sresi
dolmu ocak
arabalarnn geri
dnm
yaplmaldr.

Bakr madenciliinin her aamasnda ileri teknoloji
kullanm amalanmaldr. retim ve kaynak
performansnn iyiletirilmesine, maliyetlerin
drlmesine ve yeni rnlerin elde edilmesine
ynelik olarak yeni gelien teknolojilerin kullanm,
bu sektrn lke kalknmasna katks bakmndan
kritik nemdedir. Bu nedenle sektrde yksek
teknoloji kullanm ve retilmesine ynelik
aratrma-gelitirme almalarna ncelik
verilmelidir.

Kamyonlarn
zeri otomatik
branda sistemi ile
kapatlarak kaak
toz emisyonlar
engellenmelidir.
Yerlerin kuru
olmamas arada
slatlarak
tozun hava
kalkmamas
salanmaldr.
Kamyonlarn nne yeri
sulayan bir sistem
konulabilir

letme sahasnda
tozun ynetilmesi
amacyla farkl
disiplinlerden
oluturulmu bir ekip
ile tozu kaynanda
azaltmak felsefesi
dorultusunda
dzeltici faaliyetler
atanmal ve takip
edilmelidir.
Toz oluumunu nleme (sulu delme, sulu
kesme, sulu kaz, sulu potkaba),
3. Tozu bastrma (su emprenyesi, su fisketeleri,
elle veya hortumla sulama),
4. Tozu toplama ( kuru delmede tozu emme,
tuzlama, emici yardmc havalandrma),
5. Toz konsantrasyonunu drme ( ana ve
yardmc havalandrma),
Toz solunmasn nleme (toz maskesi, ksa
sre ile altrma).

Dzenli depolama var m ?
zeri kapal m gerekli havalandrma
salanyor mu?
Birbirleriyle etkileime giriyorlar m?
nce giren nce kar ?


Krma ve tmeden
sonra yaplacak
boyuta gre
snflandrma ile
bakrn
kazanlabilecei
ortaya kmtr bu
uygulamaya
gidilebilir. (Erglen
,2008)

Tm tehlikeli atklar nihai bertaraf srecine kadar, mevzuat hkmlerine
uygun olarak kapal, salam, szdrmasz, emniyetli ve uluslararas kabul
grm standartlara uygun olarak ina edilmi bir tehlikeli atk deposunda
geici olarak muhafaza edilmelidir.
zerleri neden ak?
stifleme ykseklii?


Ykleme boaltma
yerlerinde kalan
atklarn atk toplama
ukurlarna
gnderilmesi gerekir.
Yeralt szdrmazl yapl m?



Alkali pHda bakr,
znrl dk metal
hidroksit eklinde ker.
Ortamda yksek miktarda
slfat bulunmas durumunda
oluan amurda bakrn geri
kazanm ekonomik olmaz. Bu
nedenle saf bir amur elde
etmek iin daha pahal NaOH
kullanm
nerilmektedir..(Nuholu
,1993)


Yan rnlerde!!!!
Granl bakr atklar mkemmel bir sertlik zellii gsterdiinden agrega olarak
kullanm iin uygun mekanik zelliklere sahiptir (Deja ve Shi, 2000). Bakr
atklarnn CaO ierii arttrldnda imentoya benzer zellikler gsterdiinden
ksmi veya tamamen portland imentosu yerine kullanlabilir.

Curuf ve flotasyon atklar dolgu, akl, agrega, cam,
pigment eldesi (Marghussian, 1999) ve kiremit yapm
gibi alanlarda deerlendirilerek yeniden kullanm
salanmaktadr. (Gorai, 2003).
Mekanik bakr eldesi srasnda ortaya kan curuflar
ierisinde kalan bakr yeniden kazanmak iin, olusan
atklar flotasyon nitesine gnderilmektedir.
(Flotasyon nitesinde de bakrn %1-2lik bir ksm geri
kazanldktan sonra arta kalan ksm fabrika sahasna
flotasyon at olarak atlmaktadr.(Baka bir yntem,
yaplmal m?))

Kalite kontrol
amal alnan
numune says
ve hacmi
azaltlmaldr.

Tesisten kan
ekonomik deeri
olmayan
zenginletirme
art, yeterli
oranda
susuzlatrma
yapldktan ve
balayc malzeme
olarak imento ile
kartrlarak stabil
hale getirildikten
sonra yeraltndaki
madencilik
boluklarnda
tahkimat amacyla
dolgu malzemesi
(macun dolgu)
olarak
kullanlabilir.
Yeterli
havalandrma ?
Havalandrma?




Bakr kayna metal dekopaj ve kaplama banyolardr. Bakr tuzu ve bakr
katalizr kullanlan kimya fabrikalarnda da atksular bakr ierebilir. Atk
sulardan bakr, ktrme ve iyon deiimi, buharlatrma, ve
elektrodiyaliz gibi geri kazanm prosesleri ile giderilir.
Geri kazanlan bakrn ticari deeri geri kazanm ynteminin ekiciliini
belirler. 200mg/l nin altnda bakr ieren atk sularda iyon deiimi ve
aktif karbon yntemleri daha ekonomik olmaktadr.(Nuholu ,1993)
kan duman?
Yan tarafn neden
ak?
ykseklik yeterli
mi?

Elektrik, su, yakt (doalgaz) sarfiyatnda Malzeme (kaynak tketimi, atk
azalm) sarfiyatnda , Geri dnen malzeme hedefine uyum, Absorban
miktarnda tasarruf edilmesi salanmaldr.

Kalitesi uygun olamayan
rnler dk miktarda
satlabilir ya da retime
tekrar gnderilebilir.

Yakma bacalarndan kan gaz atklar,
Evsel atk sular, soutma sular,
Atk elektrolit,
Kullanm sresi gemi kimyasallar,
Atk yalar,
Ambalaj atklar; karton, kt, varil, ahap gibi,
Atk filtre,
Artma amurlar,
Atk absorban.
Bakr fabrikas atklarnn olduu yerlerde demir, bakr,
askdaki kat madde ve pH yksek bulunmutur
retim sonrasnda proseslerde oluan
atklarn gruplandrlmas u ekildedir;