1

6. YAKITLAR
(Ref. e_makaleleri)
Yanma Kontrolnde CO O
2
CO
2
likisi
Yanma gazlarnda bulunan oksijen (O
2
) miktar, yanma ileminde kullanlan fazla
havann bir ls olarak kabul edilmektedir. Yanma gazlar zirkonyum oksit
proplu bir analizre gnderilerek oksijen, bundan yararlanlarak da fazla hava
miktar hesaplanr.
Yakn zamanda yanma gazlarndaki oksijen yerine karbon monoksit (CO) miktar
zerinde durulmaya baland. Analiz yntemi olarak da infrared absorbsiyon
analizrleri seildi. Bylece k gazlarndaki SO
2
, CO
2
, azot oksitleri, v.s. gibi
tm gazlarn saptanmas mmkn olabildi.
Yanma veriminin arttrlmasna ynelik olarak gerek CO ve gerekse O
2
analizine
dayanan ok sayda yaz yazlmtr. Burada, yanma prosesi kimyasal ve pratik
ynlerden incelenerek, O
2
ve CO analizrlerinin yanma kontrolndeki
fonksiyonlarnn aklanmasna allacaktr.
Yanma Kimyas
Yanma, bir yaktn hava ile oksitlenmesi sonucu snn aa kt kimyasal bir
ilemdir. Yaktn bileiminde esas olarak karbon (C) ve hidrojen (H
2
) bulunur.
Karbonun yanmas, iki kademede tamamlanr. lk kademede karbon monoksit
(CO), ikinci kademede ise karbon dioksit (CO
2
) oluur. Yanma olay, O
2
veya
hava ile yaplabilir.
O
2
ile yanma,
2C + O
2
2CO
2CO + O
2
2CO
2

veya,
C + O
2
CO
2

Hava ile yanma,
C + 5 Hava CO
2
+ 4N
2


2
Reaksiyonlar, zel koullarda tersinirdir.
1 lb C un CO
2
vermek zere yand zaman 14 100 Btu aa kt bilindiine
gre, C u gaz olarak dndmzde, 1 ft
3
CO in CO
2
e dnmesinde ise 340
Btu enerji elde edilir. Bu durumda 1 ft
3
C un CO e dnmek zere yanmas so-
nucu ancak 130 Btu aa kt grlr.
Bu basit rnek, C un tam yanmamas halinde gerek enerjinin ancak te birinden
faydalanlabileceini gstermektedir. Hidrojenin yanmas,
2H
2
+ O
2
2H
2
O
veya,
2H
2
+ 5 Hava 2H
2
O + 4N
2

eklindedir. Her iki denklemde de tam yanma olay gsterilmitir. 1 ft
3
hidrojenin
yanma enerjisi 290 Btu dur. Reaksiyon, C un yanmasnda olduu gibi tersinirdir.
Gaz Hesaplar
W
p V = RT
M
Genel gaz denklemi yukardaki eitlikle verilir. Basn (p) psia olarak llrse
hacim (V) ft
3
, mutlak scaklk (T) Reomr cinsindendir. R = 10,73 sabittir. W/M,
gazn arlnn molekl arlna blmdr ve birimi pound-moldr.
Bileimlerin molekl arl, bileimi oluturan elementlerin molekl arlklarnn
toplanmasyla elde edilir. yle ki; C = 12, H
2
= 2, O
2
= 32, N
2
= 28, S = 32 oldu-
una gre, yanma rnlerinin molekl arlklar,
2 Karbon Monoksit (CO): 12 + 16 : 28
Su (H
2
O): 2 + 16 : 18
2 Karbon Dioksit (CO
2
): 12 + 32 : 44
2 Slfr Dioksit (SO
2
): 32 + 32 : 64
Slfr Trioksit (SO
3
): 32 + 48 : 80
Metan (CH
4
): 12 + 4 : 16
Arlklar pound olarak ifade edildiinde, 12 pound C, 28 pound N
2
, 44 pound CO
2

ve 16 pound metann her biri 1 pound-mol dr.

3
Herhangi bir gazn 1 pound-mol nn 32
0
F (0
0
C) derecede ve 760 mm. Hg ba-
sncndaki hacmi sabit olup 359 ft
3
tr.
14.7 x V = 10.73 x (32 + 459)
V = 359 ft
3

V nin deeri, doal olarak scaklk ve basnla deiir. Karmdaki gaz maddele-
rin oran ise T ve P ye baml deildir. Bu nedenle gaz hesaplamalarnda temel
referans p ve T deerlerini kullanmak yanl olmaz.
Yakt-Hava Hesaplar
Burada, tamamyla yanabilen ve tamamyla yanabilen fakat bir miktar inert gaz
ieren iki rnek gaza ait yakt-hava hesaplamalar verilecektir.
1. Tamamyla Yanabilen Gaz
rnek olarak metan gaznn yanma olayn izleyelim:
CH
4
+ 2O
2
CO
2
+ 2H
2
O
CH
4
+ 10 Hava CO
2
+ 2H
2
O + 8 N
2

Yakma ilemi, hacimce %10 hava fazlasnn bulunduu ortamda yaplrsa, ilave
%10 hava (0.2 O
2
+ 0.8 N
2
) olduundan k gazndaki oksijen, % 1.7 bulunur.
CH
4
+ 11 Hava CO
2
+ 2 H
2
O + 0.2 O
2
+ 8.8 N
2

0.2
O
2
% = x 100 = 1.7 (hacimce)
1 + 2 + 0.2 + 8.8
"Fazla hava" yanma rnlerine (yani baca gazna) gre deil, yaklan yakta gre
ifade edilen bir kavramdr. Uygulamada k gazndaki O
2
tayini, havann giri
scaklndan ok yksek scaklkta yaplr. Ancak % hacim hesab yapldndan
scaklk ve basn fark, sonucu nemli derecede etkilemez. Bir gaz yaktta kulla-
nlan fazla hava miktar, k gaznda bulunan % O
2
miktarn, 5-6 gibi bir faktrle
arparak yaklak olarak hesaplanabilir. Burada, gaz yaktn inert ve O
2
ierme-
mesi esastr.
Metan gaznn yanmas sonucu %1.7 O
2
bulunduundan,
fazla hava = 1.7 x 5 - 1.7 x 6 = % 8.5 - 10.2

4
arasndadr Gerekte ise %10 fazla hava kullanlarak yakma ilemi gerekletiril-
miti. ekil-1(a)da yakt gazndaki oksijenin fazla hava ile olan ilikisi grlmek-
tedir.
2. Yanabilen Gaz ve nert Gaz Karm
Gaz yakt, yanabilen ve inert (yanamayan) gazlar karm olabilir. rnein CO
yanabilen, CO
2
ise yanamayan bir gazdr. Hacimce (% 30 CO + % 70 CO
2
ve (%
10 CO + % 90 CO
2
) bulunan iki ayr bileimdeki gaz yaktn %10 fazla havayla
yaklmasn inceleyelim. CO in temel yanma denklemi,
2 CO + O
2
2 CO
2
veya,
2 CO + 5 Hava 2 CO
2
+ 4 N
2

(a) %30 CO + %70 CO
2
gaz karmnda, 2 hacim CO iin 4.7 hacim CO
2
vardr.
Buna gre karm gazn yanma denklemi aadaki gibidir.
2CO + 4.7 CO
2
+ 5 Hava 6.7 CO
2
+ 4N
2

% 10 fazla hava olmas durumunda, k gazndaki O
2
% 0.9 dur.
2CO + 4.7 CO
2
+ 5.5 Hava 6.7 CO
2
+ 0.1 O
2
+ 4.4 N
2

0.1
O , % = x 100 = 0.9 (hacimce)
2
6.7 + 0.1 + 4.4
(b) % 10 CO + % 90 CO
2
gaz karmnda, 2 hacim CO iin 18 hacim CO
2
vardr.
Karmn normal hava ile yanma denklemleri ve k gazndaki O
2
miktar aa-
daki gibidir.
% 10 CO + % 90 CO
2
+ 5 Hava 20 CO
2
+ 4 N
2

2CO
2
+ 18 CO
2
+ 5.5 Hava 20 CO
2
+ 0.1 O
2
+ 4.4 N
2

0.1
O , % = = 0.4
2
20 + 0.1 + 4.4
Buradaki rneklerde, baca gazndaki O
2
miktarlar %0.9 ve %0.4 dr. Oysa her iki
yakt da % 10 hava fazlasnda yaklmtr. Yaktta bulunan yanabilen gaz miktar-
nn azalmas, ayn miktarda fazla hava kullanlmasna ramen baca gaznda daha
az % oksijen bulunmasna neden olur. Aka grlmektedir ki yanma gazlarnda
saptanan O
2
miktar, fazla havann bir ls olamaz. Veya %30 CO ieren yak-
tn %10 fazla hava ile yanmas sonucunda baca gaznda %0.9 O
2
saptand iin,

5
%10 CO li bir yaktn ayn koullarda yanmasnda da k gaznda ayn miktar
oksijen bulunmasn beklemek yanltr.
CO + CO
2
karm yaktta, CO miktarnn %10 a dmesi durumunda, k ga-
znda % 0.9 O
2
bulunmas istenirse, yaktn yaklmasnda kullanlacak fazla hava
miktarnn ne kadar olmas gerektiini hesaplayabiliriz. Normal hava ile yanma
denklemini, fazla havay A ile gstererek yazalm, (1 hacim hava 0.2 hacim O
2
,
0.8 hacim N
2
dur):
2CO + CO
2
+ (5 + A) Hava 20 CO
2
+ 0.20 x O
2
+ (4+ 0.8 A) N
2

0.2 A
O , % = 0.9 =
2
20 + 0.2A + 4 + 0.8A
A = 1.13 (fazla hava)
1.13
fazla hava, % = x 100 = %22.6 bulunur.
5
Yanma gaznda % 0.9 O
2
bulunabilmesi iin, (% 30 CO + % 70 CO
2
) karm bir
yakt %10 fazla havaya, (% 10 + % 90 CO
2
) karm bir yakt ise % 22.6 fazla
havaya ihtiya gsterir. Proseste, iyi bir yanma iin hesaplanan miktarn iki katnn
stnde hava verilmesi gerekir.
Deiik oranlarda CO ieren (CO + CO
2
) karm yaktn, sabit, %10 fazla hava
ile yaklmasyla k gazndaki %O
2
miktar hesaplanarak yakttaki % CO e kar
grafie alndnda ekil-1(b)deki eri elde edilir.
inde inert gaz bulunan dier yaktlar iin de benzer eriler izilebilir. Pek ok
yaktn bileimi tam olarak bilinemeyeceinden k gazndaki CO
2
miktar yerine,
yakma havasndaki % fazla havann sabit tutulmas tercih edilmelidir.
Yakt iindeki yanabilen maddeler miktarnn uygun ekipmanlarla saptanabilmesi
durumunda, k gazndaki O
2
ayar-noktasnn otomatik olarak ayarlanabilmesi
de mmkn olmaktadr.

6
(a) (b)
A: Kmr
B: Ya
C: Doal gaz ve
kok gaz
D: Blast frn gaz
A
B
C
D
y
1
220
200
180
160
140
120
100
y
2
120
100
80
60
40
20
0
Y
a
k
m
a

h
a
v
a
s

,

%
%O
2
1.6
1.4
1.2
1.0
0.8
0.8
0.4
0.2
0
0 2 4 6 8 10 12
yakt gazndaki oksijen, % (hac.)
0 10 20 30 40 50 60 70
CO (CO + CO
2
karmnda), %

ekil-1: (a) eitli yaktlar iin yakt gazndaki oksijenin fazla hava ile ilikisi(y
1
:
toplam hava, y
2
: fazla hava), (b) % 10 fazla hava olduunda k gazndaki %
O
2
in, karmdaki % CO ile ilikisini, gsteren grafikler.
Btu Hesaplar
1 pound karbonun yanmas ile 14100 Btu s aa kar. Karbonu gaz olarak
dnrsek, 1 pound-mol karbonun hacmi 359 ft
3
tr; yani 1 pound karbon 359/12
= 30 ft
3
tr. 1 ft
3
karbon ise 14100/30 = 470 Btu enerjiye sahiptir.


Gazn ismi Btu deeri (1 ft
3
iin)
. Gerek Hesaplanm
Hidrojen (H
2
) 290 -
Karbon (C) 470 -
Benzen (C
6
H
6
) 3774 3690
Karbon Monoksit (CO) 341 -
Btan (C
4
H
10
) 3180 3330
Etan (C
2
H
6
) 1703 1810
Metan (CH
4
) 963 1050
Propan (C
3
H
8
) 2440 2570
Etilen (C
2
H4) 1631 1420
Slfr (S) 360 -

7
eitli gaz yaktlarn yanma slar, C iin 470, H
2
iinde 290 Btu alnarak kolaylk-
la hesaplanabilir. rnein benzenin yanma ss: C
6
H
6
= 6 x 470 + 6 x 290/2 =
3690 Btu bulunur. Bu ekilde hesaplanan Btu deerleri yaklaktr. Baz gazlarn 1
atm. ve 32
0
F deki gerek ve hesapla bulunmu olan Btu deerleri yukardaki
tabloda verilmitir.
k Gazndaki Yanabilen Maddeler
Verimli bir yanma iin uygun hava/yakt orannn seilmesi dnda etkin olan
faktr: (1) frndaki yakt ve havann iyi bir ekilde kartrlmas, (2) yakt-hava
karmnn yanabilecei scakla erimesi, (3) yanma ileminin tam olabilmesi
iin, yakma scaklnn yeterli zaman srecinde devam ettirilebilmesidir. Zaman,
scaklk ve kartrma olay da nemli olan faktrlerdir.
Genel olarak mkemmel denilebilecek bir yakt hava karm yoktur. Keza, m-
kemmel yanmay salayacak ekilde karmn scakln yanma scaklnn
stnde yeterli sre tutmak her zaman mmkn olamaz. Bu sebeplerden frn
k gazlarnda ounlukla yanmam maddeler bulunur. Yanmann kontrol altn-
da srdrlebilmesi, iyi bir yanma olaynda zerinde durulacak en nemli husus-
tur. Yanmadaki temel faktr olan zaman, scaklk ve kartrmann yannda,
k gazlarndaki yanabilen madde miktarnn minimum, yanma olaynn da eko-
nomik olmas nemlidir. Yakma havasndaki fazla havay bir miktar arttrmakla,
k gazndaki yanabilen madde miktarn azaltmak mmkndr. Byle bir yol
izlenirken, yanma sonucu aa kan yanma ssndan ne ekilde yararlanld
da dikkate alnarak, enerji kaybna neden olmayacak ekilde dengenin salanma-
s gerekir.
Gaz yaktn hava ile kartrlmas, fuel oiln hava veya buharla iyi bir ekilde
atomize edilmesine ramen yanma olay, damlacklarn sv yzeylerinde gerek-
leir. Keza, kmrn yanmasnda da ayn ekilde pulverize edilen kmr tanecik-
lerinin kat yzeyleri zerinde yanma balar. Kmr ve dier kat yaktlarn yakl-
mas olduka zordur. ri taneler halindeki kmrn toplam yzey alan, pulverize
kmre gre ok az olacandan yanmas daha da zorlar. Baca gazndaki CO
miktar, uygun yakma koullar altnda 100-500 ppm. seviyelerinde olabilmektedir.
Yanma prosesi srasnda ve sonrasnda, temel yanma reaksiyonlarndan baka
reaksiyonlar da olur. rnein, indirgen bir ortamda doal gazn yaklmasyla ta-
mamyla karbon olan lamba isi meydana gelir ve frnda karbonlamaya neden
olur.

8
k gaznda bulunabilecek az miktardaki yanabilen maddeler gerekte fazla
nemli deildir. Bunu bir rnekle aklayalm: 100 000 lb/saatlk buhar jeneratr-
nn doal gaz yaktn varsayalm; verim %100 kabul edilirse kazan yaklak
olarak 1000 ft
3
/sa 1000 Btu luk gaz ister. Bu miktarda gazn yaklabilmesi iin de 1
000 000 ft
3
/sa havaya ihtiya vardr. Yakma ilemi %10 hava fazlas ile yapld-
nda gerekli hava 1 100 000 ft
3
/sa dir. Bu koullarda baca gazndaki CO in 200
ppm. (%0.02) olduunu kabul edelim. ve CO in 500 ppm e ykselmesi halinde
enerji kaybnn % ka olduunu hesaplayalm.
CO in 200 ppm den 500 ppm e ykselmesiyle baca gaznda 300 ppm lik (%0.03)
bir CO art olacaktr. Bu miktar CO, ft
3
/saat cinsinden hesaplarnsa,
0.03
x 1 000 000 = 330 ft
3
/saat CO dir.
100
Enerji = 330 x 340 = 112 200 Btu
112 200 Btu, 112.2 lb/saat buhar retildiine gre, k gaznda CO in 200 ppm
den 500 ppm e ykselmesi sadece,
112.2 x 100
= % 0.1 enerji kaybna neden olur.
100 000
k gazndaki CO in 500 ppm den 200 ppm e drlmesi iin %1 fazla hava
kullanlmas dnldnde, bu miktar hava, 1 000 000 x 0.01 = 10 000 ft
3
/sa
olacaktr. 10 000 ft
3
/sa hava, ortam ss 70
0
F dan, baca gaz k scakl olan
600
0
F e stlacana gre, ne kadar enerjiye ihtiya vardr. Havann z ss 0.25
Btu/1b.hava.
0
F alndnda, 1 lb. havann hacmi 359/28.8 = 12.5 ft
3
,
10 000
x 0.25 x (600-70) = 106 000 Btu
12.5
bulunur. Bu miktar enerji, 112 200 Btu ile kyaslanabilecek dzeydedir.
Bir yanma ileminde, k gazlarndaki CO veya yanabilen maddelerin kontrolne
gre yaplacak toplam hava ak ayarlamas olduka riskli bir yntemdir. k
gazndaki CO, ou zaman atomizasyonun iyi yaplamamas, yakclarn kirlen-
mesi ve frndaki kaaklar gibi nedenlerden kaynaklanr. CO in sadece yakma
havasnn yetersizliinden ileri geldii varsayldnda, otomatik olarak hava mik-
tar arttrlrsa da ayar noktasnn stnde hala CO grlr. Byle hallerde hava
fazlas verimin dmesine neden olabilir.

9
yi bir verim elde edilmesi, baca gazndaki yanabilen madde miktarndaki byk
deiikliklerin, kk miktarlarda hava art yaplarak salanmasyla elde edilir.
Bir frn iin genel kural, sistemin test artlar altnda kontrol edilmesi ve kullanlan
yakta gre optimum yakt/hava orannn saptanmasdr. Test sonular, u bilgile-
ri kapsamaldr: (1) buhar retim kapasitesi, (2) relatif hava ak miktar, (3) k
gazndaki % O
2
miktar, (4) k gazndaki % yanabilen maddeler miktar.
k gazndaki CO, ou hallerde yanabilen maddeler olarak kabul edilebilir; tam
doru ifade ise CO + H
2
toplamdr. Yukardaki bilgilerden baka baca gaznn
scakl, yakcnn tipi ve yaktn Btu deeri de bilinmelidir. Bir buhar retim fabri-
kasndaki mhendis, test artlarnn daima yaklak deerler olduunu bilir, gn-
lk almalarda karlalan eitli zorluklara ramen buhar jeneratrn test
koullarna en yakn deerlerde altrabilmek iin gerekli tm nlemleri alr.
Yakma Havas
ou zaman, havann bileiminin sabit olduu kabul edilir; kuru havann bileimi,
aadaki tabloda verildii gibidir. Oysa havada, bulunduu yere ve mevsime gre
bir miktar nem vardr. Ayrca ok az miktarlarda neon, helyum, kripton, ksenon ve
ozon (O
3
) bulunur. Bunlara ilaveten havada yine az miktarlarda hidrokarbonlar,
hidrojen peroksit, kkrt bileikleri, klorrler, slfrik asit ve toz vardr. Anlald
gibi hava heterojen bir karmdr. Havadaki toz miktar, temiz deniz havasnda
250 tanecik/cm
3
iken, tozlu bir ortamda 2 000 000 tanecik/cm
3
seviyesindedir.
Havada CO de bulunur ve temiz da havasnda sfr olan bu gaz, ehir havasnda
50 - 100 ppm, endstri blgelerinde ise 200 - 400 ppm e kadar ykselir. Havada
bulunan hidrojen, en temiz havada bile 100 ppm seviyesindedir.

Bileenin ismi % (hacimce)
Nitrojen (N
2
) 78.03
Oksijen (O
2
) 20.99
Argon (A) 0.93
Karbon dioksit (CO
2
) 0.03
Hidrojen (H
2
) 0.01
Toplam (Kuru Hava) 100.00


10
Hava Szntlar
Genellikle, frndaki basn atmosfer basncna yakn deerdedir. Yakma gazlar
niteye girdii zaman basn dmeye balar ve ekici fana yakn ksmlarda 10
in su stununa kadar debilir. Frndaki basn ile k negatif basnc arasn-
daki farktan kaynaklanan hava sznts, yakma scaklnn altnda bulunan kazan
knda meydana gelir. Hava sznts ile beraber gelen baca gaznda O
2
bulun-
duu halde, esas yanmann meydana geldii frnda yeterli yanma havas olma-
yabilir. Bu durumda yakt gaz hem O
2
ve hem de CO ierir.
Baca gazndaki CO in hava szntsna bal olmadn sylemek doru deildir.
Yakma havasnda sabit olmayan miktarlarda CO bulunur. Szan havada CO ol-
mamas halinde, baca gazndaki CO azalacak ve buna bal olarak kontrol siste-
mi yakma havasnn miktarn azaltacaktr. Benzer ekilde eer sznt havada
fazla miktarda CO bulunuyorsa, sistem hava akn arttracak, frna gereken
miktardan fazla yakma havas ekilmi olacaktr.
Uygulamada karlalan sorunlar balca yakclarn kirlenmesi ve uygun olma-
yan biimde yerletirilmeleri, hava stclarnn delinmesi, yakt pskrtclerinin
tkanmas ve frn bafllarnn arzalanmasndan ileri gelmektedir.
Yksek scaklk zirkonyum oksit problar 2800
0
F gibi scaklklarda hem O
2
ve hem
de yanamayan maddeleri alglayabilmektedir. Bu tip analizrler halen elik, cam,
aliminyum ergitme frnlarnda kullanlmakta olup, buhar retiminde henz uygu-
lamaya alnmamtr. Normal zirkonyum oksit problar ise 1400-1500
0
F da alr-
lar ve kazan frn ksmna en yakn yere monte edilirler.
Yanma prosesinde, k gazndaki O
2
miktarn tayin eden zirkonyum oksit problu
analizrler son yllarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Ayrca, eser miktarda CO
tayini yapan nfrared analizrler de yanma kontrolnde kullanlmaya balanmtr.
Ancak her iki sistem de tek bana yanma prosesinde karlalan sorunlar z-
mekte yeterli olamamaktadr.
Zirkonyum oksit O
2
analizr ile infrared CO analizrnn fonksiyonlarn bir
arada toplayan mikroprosesser kontrol sistemleri ile, flue gazdaki O
2
ve CO mik-
tarlar tayin edilerek frn havasnn kontrol altnda tutulmas mmkn olabilmekte-
dir. Oksijen kontrolne dayanan yksek ve dk ayar noktalaryla yakt-hava
oran, CO 1000 ppm i gemeyecek ekilde ayarlanabilmektedir.

11
Kat Yaktlar
Kat yaktlar balca kmr, kok, odun ve odun kmrdr. Ayrca baz kat kaln-
tlar da yakt olarak kullanlabilmektedir.
Kmr: Kmrn kayna bitkilerdir; milyonlarca yl ncesinin aa, al, erelti,
turba (yosun trleri) asma kt gibi bitkilerinin paralanmasyla olumutur.
Kmr, metamorfizm (bakalam) derecesine gre snflara ayrlr. Snflamada
kmrdeki nem, karbon, kl, kkrt miktarlar dikkate alnr. %98-86 karbon, %2-
14 uucu madde ieren snf "antrasitik" olarak tanmlanr; balca meta-antrasit,
antrasit ve semiantrasitlerdir. Karbon miktarnn % 75 - 69, uucu bileenlerin %
14-31 arasnda deitii snf "bitml" maddelerdir; dk, orta, yksek uucu
btnl kmr olarak bilinirler; kalorifik deerleri 14000 - 11500 Btu/lb dolaynda
deiir. Subbitml ve lignitik snflarda karbon ve uucu madde miktarlar dei-
kendir; kalorifik deerler birinci grup iin 11500-9500 Btu/lb, ikinci grup iin 8300-
6300 Btu/lb arasnda deiir.
Kok: Kmr, zift, petrol kalntlar ve dier karbonlaabilen maddelerin
karbonizasyonundan elde edilen kat, gzenekli ve ergimeyen ksma kok denil-
mektedir. Koklar yksek scaklk, dkme, dk ve orta scaklk koku olarak snf-
landrlr. Kmr katranndan elde edilene "katran (veya zift) koku", petrolden elde
edilene "petrol koku" denir.
Odun: Reine aalar dndaki deiik aalarn s deeri, kuru haldeki arlk-
laryla orantldr. Reineli aalarn s deerleri dierlerinden daha yksektir.
Pulverizrler (Eziciler, tcler)
Kat yakt sspansiyon yakma sisteminin kalbi pulverizrdr. Kmrn kurutulma-
s, pulverizre tanmas, snflandrlmas ve istenilen incelikteki taneciklerin beke
gnderilmesi hava ile salanr; bu hava, yakmada kullanlan havann bir ksmdr.
Pulverizrler positif veya negatif basnta almalarna ve hzlarna (dk, orta,
yksek) gre gruplandrlr.
Pulverizasyon darbe, anma veya paralamayla olur. Bir pulverizrn kapasitesi
kmrn istenilen incelikte tlmesine baldr. (ekil-2a). Ayrca, kmrdeki
nem miktar da kapasiteyi etkiler. Nemin fazla olmas durumunda primer havann
scakl arttrlr (ekil-2b). Pulverize kmrn 200 mesh elek (74 mikron) boyu-
tunda olmas gerekir.

12

k
a
n

1
8
0

0
F

k
a
r

m

i

i
n
p
u
l
v
a
r
i
z
e
r
e

g
e
r
e
k
l
i

h
a
v
a

g
i
r
i

c
a
k
l

,

0
F
700
600
500
400
300
200
100
1 2 3 4 5 6
lb hava / lb pulvarize kmr
1
6
-
2
1
4
-
2
1
2
-
2
1
0
-
2
8
-
2
6
-
1
.
5
4
-
1
.
5
2
-
1
pulvarizre giren, kan
kmrdeki nem, %
2.0
1.8
1.6
1.4
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
K
a
p
a
s
i
t
e

f
a
k
t

30 40 50 60 70 80 90 100
tlme indeksi, ASTM
(a) (b)
Kmr-incelik erileri, %,
200 meden geen nominal kapasite B8W
bilyal pulverizr, %70 i 200 me elekten geer

ekil-2: (a) Kmrn tlebilme zelliine ve tlen
kmrn inceliine gre pulverizr kapasitesinin deimesi, (b) pulverizr kapasi-
tesine nemin etkisi

Kmrn tlmesinde en ok kullanlan tcler bilyal, darbeli, merdaneli ve
toplu pulverizrlerdir.
Bilyal deirmen, uzunluu apndan daha byk olan ve yatay dnen bir silindir-
dir. i (yardan biraz az) 1-2 in apnda bilyelerle doldurulmutur. Deirmen
dnerken bilyeler ve kmr karm da hzla dner. lemde darbe, anma ve
paralama biraradadr. Byk kmr paralar darbeyle krlr, sonra bilyelerin
yuvarlanma ve kaymasyla ince tanecikler oluur. ekil-3(a)da konik bir bilyal
deirmen 3.3(b)de deirmendeki bilyelerin hareketi grlmektedir.
Darbeli deirmen kapal bir odackta dnen bir dizi ekitir. tme iri tanelerin
paralanmas ve kklerin anmasyla olur (ekil-4).
Merdaneli ve toplu pulverizatrlerde kmr iki yzey arasnda tlr; biri dieri
zerinde dner. Dnen eleman bir merdane veya top (bilye) olabilir, yakalanan
kat taneler bu iki eleman arasnda sktrlarak paralanr..


13

dili
konik ksm
rn k
kk
bilyeler
byk
bilyeler
besleme
girii
(a) (b)

ekil-3: Konik bir bilyal deirmenin, (a) ematik grnm,
(b) bilyelerin hareket ekli

besleme
rsler
boaltma
mil
stnde
dvme

ekil-4: Darbeli deirmen


14
Brlrler (Yakclar)
Buhar retiminde pulverize kmr kullanlmas, uygun frn dizaynyla salanr. En
nemli konu yakt ve havann frna dzenli bir ekilde verilebilmesidir. yi bir da-
lma ve gelen yaktn hzla yanmas, ayrca srekli olarak oksijen takviyesi
trblensle salanr. Bunlar bek seimi ve kullanmnda balca zelliklerdir.
Pulverize kmr yakma, yaktn frna injeksiyon ekline gre snflandrlr: (1)
dikey, (2) tanjantsal (teetsel), (3) yatay, (4) siklon (hortum), (5) zt-eimli, yakma-
lar.
Buhar retim nitelerindeki frnlarda olduu gibi, bu yntemde eitli modifikas-
yonlar ve ksmen birletirmeler yaplabilir. Yakma yntemleri ve frn
konfigrasyonlar ekil-5de grlmektedir.
Dikey yakmada U eklinde alev oluturulur (ekil-5a). Bu tip alev, yaklmas zor
olan kat yaktlar iin olduka uygundur. Bu konfigrasyon merkezi g nitelerin-
de fazla kullanlmaz. Modern nitelerde kmr ve havann hzla brlrde kart-
rld sistemler kullanlr. Birincil (primer) hava toplam yakma havasnn %10-20
sini oluturur. kincil hava (secondary) kalan ksmdr ve brlrde primer hava ve
kmrle kararak hzl bir yanma salar. Brlrden kan karmn hz, primer
hava-kmr borusunda geri pskrmemesi iin yeteri kadar yksek olmaldr.
Primer hava-kmr borusunda hz, pratikte 50 ft/sn dolayndadr.
Teetsel yakma ileminde (ekil-5b) yakclar, kare eklindeki bir frnn herbir
kesinde dikey konumdadr ve frnn merkezindeki hayali bir daireye doru yn-
lendirilmitir. Byle bir dizayn dikey merkez hatt zerinde byk bir vorteks (gir-
dap) olumasna yol aar.
Yatay yakmada byk miktardaki yakt akm geni bir alanda abuk ve dzgn
bir ekilde datlr. ok tpl ve dairesel dizaynlar vardr (ekil-3.5c).
Siklon yakma teetsel ve yatay dizaynlarn bir karmdr (ekil-3.5d). Daha ince
tanecikler sspansiyonda yanarken, kalnlar santrifj kuvvetle siklon frnn d
duvarna atlr. Duvar yzeyinde yapkan bir kaplama vardr ve yanncaya kadar
tanecikleri brakmaz.
kincil hava siklon frnn stnden teetsel olarak verilir; kaba taneciklerin yan-
mas bu havann katksyla tamamlanr.


15
(D) SIKLON YANMA (E) ZIT YANMA
birincil hava
ve kmr
siklon
ikincil hava
birincil hava
ve kmr
ikincil hava
(C) YATAY YANMA
birincil hava
ve kmr
ikincil hava
oklu tp
birincil hava
ve kmr
ikincil hava
Dairesel
Vantilatr Tip oklu Tp Frnn Plan Grnm
birincil hava
ve kmr
ikincil hava
ncl
hava
birincil hava
ve kmr
ikincil
hava
birincil hava
ve kmr
(B) TEETSEL (A) DIKEY YANMA

ekil-5: Pulverize kmr yakmada kullanlan brlr ve frn konfigrasyonlar.

16
Akkan Yatakta Yakma lemi:
Kmrn akkan-yatak yntemiyle yaklmas son yllarda ok rabet edilen bir
yntemdir. Yntemin avantajlar: (1) Yakt-yatak scaklklar dktr (1800
0
F
~980
0
C). Scakln dk olmas, azot oksitlerin ve baz kmrlerde kkrtl
kalntlarn az olmasn salar. Keza, kmrden buharlaan sodyum ve potasyu-
mun daha az miktarda olmasyla kalnt ve s transfer yzeylerindeki korozyon
azalr. (2) Is-absorbsiyon yzeylerine s-transfer hzlar yksektir (100 Btu/sa. ft.

0
F dolaynda); tpler, dorudan yatak iine daldrlabilir. (3) Baarl bir akkan-
yatak uygulamas, ayn kapasitedeki bir pulverize-kmr yakan buhar jeneratr-
ne gre, %10 ekonomi salar. ekil-6da bir akkan-yatakl yakma sistemi grl-
mektedir.
yanma rnleri
siklon toz toplayc
kmr ve kl akkan
yata
kmr
basn kasas
s absorbsiyon tpleri
hava datc
kalnt
hava

ekil-6: Basnlandrlm akkan yatakl bir frnn ematik grnm.
Sv Yaktlar
Petrolden uucu bileenler ayrldktan sonra kalan ksma fuel oil denilmektedir.
Ham petrol bazan olduu gibi yaklabilir; bu haliyle hafif fraksiyonlar (benzin ve
daha hafifler) nedeniyle alevlenme noktas deceinden tehlikelidir. Endstriyel
amalarla kullanlan fuel oil, ham petrolden benzin, gazya, gaz oil ve hafif fuel
oil ayrldktan sonra kalan ar fuel oildir.
Fuel oil'in nemli zellikleri z arlk (spesifik gravite), stma deeri, viskozite,
alevlenme ve yanma noktas, kkrt, kl ve donma noktasdr.

17
Fuel oil sat hacim baznda yapldndan younluk ok nemli bir zelliktir.
Standart younluk 60
0
F da llr ve 60
0
F daki suya gre verilir; ounlukla API
(American Petroleum Instutute) derecesiyle tanmlanr.
141.5
API = 131.5
z arlk, 60
0
F/60
0
F
Tm petrol rnlerinin z arl ile en yksek s deeri arasnda bir bant var-
dr; U.S. Standart Bro tarafndan verilen bant,
Sabit hacimde yanma ss, Btu/lb = 22320 3780 x (z a, 60
0
/60
0
F)
Fuel oil NBS (Natiolan Bureau of Standards) ye gre be grupta standardize edi-
lir: (1) uucu, (2) orta uuculukta, (3) dk viskoziteli, (4) orta-viskoziteli,
(5)yksek viskoziteli. Detayl bilgi tablo-5 te verilmitir.
Ar fuel oil (veya No.6) balca viskozitesiyle tanmlanr. Karbon % 87.3, hidrojen
% 10.8, kkrt % 1.2, azot % 0.2, oksijen ve dierleri % 0.5 ve en yksek s de-
eri 18 500 Btu/lb dolayndadr.
Fuel oilin depo tanklarndan alnp brlr nozullarna verilmesi iin filtreler (sz-
ge), ya stclar, pompalar, otomatik reglatrlerden ve gerekli yardmc ba-
lantlardan oluan kalabalk bir sistem kullanlr.
Scaklk ve basn
Yaktn depo tanklarna pompalanmas veya tanktan stclara verilmesi srasnda
0
F da olmas yeterlidir. Buhar-atomizer (sislendirme) brlrler kullanldnda 185
0
F dolaynda bir scaklk gerekir. Mekanik atomizasyonda yaktn akcl daha
fazla olmaldr, bu nedenle 220
0
F gibi bir scaklk uygun olur.
Buhar-atomizr bekler iin ya pompalama basnc 2125 psi arasnda deiir.
Basn, yakt pompalama sistemine baldr, brlr kapasiteleri atomizasyonda
kullanlan buhara gre deiir.
Mekanik atomizasyonda, atomizasyona yeterli olacak miktarda ya basnc uygu-
lanr. Bu nedenle gerekli basn yke ve kullanlan pskrtc (sprayer) levhaya
bal olup 50 250 psi aralnda deiir.

18
Brlrler
Ya brlrleri atomizasyon tipine gre snfta toplanr: (1) hava- atomizrl, (2)
buhar-atomizrl, (3) mekanik-atomizrl.
Hava-Atomizrl Brlrler: Bu tip brlrlerin kullanm fazla yaygn deildir, bu
nedenle detaya girilmeyecektir. Dk, orta ve yksek basnl tipleri vardr.
Buhar-Atomizrl Brlrler: Yakt ve havann, bek nozulundan dnda veya
iinde karmasna gre, (a) dta kartrmal ve (b) ite kartrmal nozullar ol-
mak zere iki gruba ayrlr.
Dta kartrmal nozullar dz bir alev verir ve doal-ekili brlrlerle kullanlr.
Hava miktar, frn ekiinin deimesiyle ayarlanr. Bu tip brlrler, orta kapasite-
lerin istendii kk tesislerde kullanlr.
te kartrmal nozullar, kullanlan kafann dizaynna gre dz veya konik bir alev
verirler. Konik alev veren nozullar endstriyel buhar nitelerinde ok kullanlr.
Doal ekili sistemlerde hava, hem frn ekiiyle, hem de bek nozulundan kan
buharn ekiiyle girer; hava giri kanalndaki klepe, giren havay ayarlar. Giren
havann basnc ve hacmi, nozullarn yakt-injeksiyon kapasitesine baldr.
Buhar-atomizerli zorlamal-ekili bir bek ekil-7(a)da grlmektedir. Hava giri
kanalnda bulunan ok kanatl bir reglatr hava miktarn ayarlar. te-kartrmal
buhar atomizr keskin konik ekilli bir alev verir; alevin ekli ve yakt kapasitesi,
kafann deitirilmesiyle salanr.
Mekanik-Atomizrli Brlrler: Bu tip beklerde drt temel element bulunur;
atomizer, difzer, hava reglatr ve refraktr malzemeden bek-boaz akl.
Atomizer yakt, mekanik olarak ince ve sis gibi dzgn taneciklere ayracak ekil-
de dizayn edilmitir; bu durumda gereken yakma havas minimum dzeyde olur.
Difzr, dnen, delikli, konik ekilde, ii bo metal bir siperdir; mekanik-atomizerin
frn ucu yaknnda bulunur, spray yksek hzdaki havadan korur ve alevin
atomizer kafasndan fazla uzaa yaylmasn engeller. Hava reglatr,
yakt beki sisteminin bir parasdr; stste bulunan bir dizi klepelerden oluur ve
havann frn boaznda doru ynde ilerlemesini salar. Refraktr bek-boaz
akl, havay alevin etrafnda en uygun konumda bulunduracak ekilde dizayn
edilmitir; brlr yaktna sy yanstarak en iyi yanmay gerekletirir. ekil-
7(b)de tipik bir mekanik atomizerli brlr sistemi grlmektedir. ekil-8de eitli
bek tipleri verilmitir.

19
b
u
h
a
r
a
t
o
m
i
z
e
r
i
buhar
atomizer
buhar
hava
girii
atomizer
ucu
difzer
gaz klar
hava
girii
gaz
girii
(a) (b)

ekil-7: (a) Tipik birer konik-alevli, zorlamal-ekili buhar atomizerli, ve (b) meka-
nik atomizerli brlr rnekleri
(c) (f)
(a) (d)
(b) (e)
yakt
hava
buhar ve
hava
ya
ya
ya
ya
motor
ya
pompas
hava
ayarlanabilir
registerler
hava
rzgar
kutusu
ikincil hava
(secondary)
birincil hava
(primary)
dnen ya 30
0
- 90
0
hava
deflektrleri

ekil-8: (a) Basnl, hava atomizerli, (b) yksek basnl buhar veya hava
atomizerli, (c) yatay dner-kapl atomizerli, (d) dk basnl hava atomizrli, (e, f)
mekanik veya yakt basnl, brlrlerin ematik grnmleri

20
Gaz Yaktlar
Buhar retiminde kullanlan gaz yaktlar doal gaz, ocak-frn gaz, kark rafineri
gaz, kok-frn gazdr. Bu yaktlarn zellikleri ierdikleri gazlarn oranlar ve cins-
lerine gre deiir. Ayrca svlatrlm petrol gaz (LPG), oil gazlar, asetilen ve
hidrojen de yakt gazlardr. Yakt gazlarnn en nemli zellikleri tutuma scakl-
, alevlenme scakl ve yanma sonunda elde edilen sdr.
Endstride kullanm en yaygn olan yakt gaz doal gazdr; dierleri retim pro-
seslerinden kan yan rnler olduundan, retildii fabrika dnda, fazla nem
tamazlar.
Doal Gaz: Az hava ile yanar ve hemen hemen hi kalnt brakmaz, bu nedenle
ideal bir yakttr. Esas olarak metandr; az miktarda etan, karbon dioksit ve azot
ierir. Bazen ok az hidrojen slfr de bulunabilir. Oksijene, sadece atmosferde
szme yapldnda rastlanr. Baz Teksas kaynakl doal gazlarda eser miktarda
helyum bulunur.
Gaz yaktlar havada kolaylkla daldndan bir n hazla gerek olmaz. Tutuma
scaklna ulaldnda ve uygun bir trblens salandnda yanma sresi k-
sadr. Yanma gaz ve havann kartrlma kouluna gre iki yolla olur. Birincisinde
gaz ve hava tutumadan nce kartrlr (bunzen bekinde olduu gibi); bu durum-
da yanma hidroksilasyonla ilerler. Hidroksillenen hidrokarbonlar ve oksijenden
aldehitler oluur. Is ve ilave oksijen aldehitleri paralar ve H
2
, CO, CO
2
ve H
2
O
meydana gelir. lk kartrmada karbon, aldehitlere dntnden, alev snse
bile is olumaz.
kinci yol, stlan hidrokarbonlarn oksijen ilave edilerek paralanmasdr (kraking).
Hidrokarbonlar stldnda karbon ve hidrojen vererek bozunur; yeterli oksijen
ilavesi halinde CO
2
ve H
2
O meydana gelir. Oksijenin yeterli olmamas veya yan-
ma ileminin tamamlanmadan kesilmesi halinde is ve karbon siyah oluur. Metan
ve dier hidrokarbonlarn yanma verileri tablolardan bulunabilir.
Brlrler
Gaz yakma brlrleri, (a) n-kartrmal ve (b) nozul-kartrmal olarak iki grupta
toplanr.
n-Kartrmal Brlrler: Bunlar hidroksilasyonla yanar, frn koullarna gre
doal-ekili veya zorlamal-ekili alr. ekil-9ada doal ekili bir endstriyel

21
bek grlmektedir; sivri uta ve boazda hava akm bulunur. ekil-9(b)deki br-
lrde gaz, yksek basnl hava ile havalandrlr; aspiratre verilen hava bir diyaf-
ram reglatrle kontrol edilir.

basn
gstergesi
kapak
sivri u tutucu
yakc
nozul
gaz hatt
gaz vanas
tnel
imento
sivri u
boaz
kasa
(a)

diyafram reglatr
reglatr sbab
reglatr gvdesi
karm k sivri u
ince u tutucu tapa
hava girii
giri
gaz girii
(b)

ekil-9: n kartrmal brlrler; (a) hava kontroll atmosferik, (b) diyafram kont-
roll yksek basnl, gaz bekleri

22
nert gaz retiminde olduu gibi hava kontrolnn hassas olmas gerektii durum-
larda beke giden yakt ve havann ok iyi ayarlanmas gerekir. ekil-10da bu
amala kullanlan tipik bir karbratr sistemi grlmektedir; sistem, gaz ve hava-
nn n-ayar deerlerinde verilmesini salar. ekil-11deki yksek ak hzl bek
eitli gaz yaktlar iin kullanlabilir. Tam bir n-kartrmal bek olmamasna ra-
men, alma scaklklar ve kartrma ekliyle n-kartrmallara benzer sonu
verir.
Nozul-Kartrmal Brlrler: Bunlarda hava ve gaz brlrn son ucunda karr.
Hava-kartrmal brlrler, ekil-12de grld gibi drt ynteme gre yerleti-
rilir. Brlr standart zorlamal-ekilidir; gaz, giri borusunun sonundaki delikler-
den emilir. Bu yntem kolaydr, fakat byk delikler kullanldndan gaz kartr-
ma sorunlar yaratr; sk sk parlak gaz alevi meydana gelir (ekil-12a). Bunu n-
lemek iin brlrn merkezine kk apl borular konulur veya brlr ucunun
dna geni apl emberler taklarak k yaylr. emberlerde ok kk delik-
ler bulunur ve kolayca tkanmasna ramen gaz hava iinde daha iyi datr (e-
kil-12 b,c). Bek giriine bir rmcein yerletirildii sistemlerde gaz birka radyal
kol yoluyla verilir. rmcek deliklidir, ubuklarn kenarlarndan kan yksek ba-
snl gazn etkisiyle dner. rmcek bir fana baldr ve hareketi sonucu zorla-
mal eki oluur (ekil-12d). Bu tip bir yerleim fazla havann yakndan kontrol-
n salayan bir trblens yaratr.


ekil-10: Bir karbratrn ematik grnm

23
yakt
hava

ekil-11: Yksek hzl brlr

(c) Trbin (d) Byk ember
(a) Dz boru (b) Kk ember
hava registeri hava registeri
gaz k
delikleri
gaz k
delikleri
gaz k
delikleri
gaz k
delikleri
yakma tp
gaz emberi
gaz girii
gaz girii
gaz girii
gaz girii
yakma tp
yakma
tp
yekpare
fan
spider
hava
hava registeri
gaz
emberi

ekil-12: Gaz ve havann brlrde eitli ekillerde kartrlmas.

24
HAVA KRLENMES
Yakt cihazlar, meydana gelen kirlenmelerin ounu kaynanda etkisiz hale geti-
recek ekilde dizayn edilmelerine ramen, yine de atmosfere verilen atklar vardr.
Atmosfer kendi kendini temizleyen bir ortamdr, ancak bu ilem saatler ve hatta
bazen gnler alr. Yksek nfus younluu, ar trafik ve yaygn endstriyel tesis-
ler, atmosferin hzla kirlenmesine yol amaktadr. Hava kirlilii yapan maddeler
olarak gazlar (NO
2
, SO
2
), asl tanecikler, zel tanecikler (benzende znen or-
ganik maddeler, benzopren, amonyum tuzlar, nitratlar, slfatlar) saylabilir.
yanmal motorlardan kan karbon monoksit ve azot oksitleri, slfrl yaktlardan
oluan kkrt dioksit, otomobil eksozlarndan ve endstriyel proseslerden oluan
hidrokarbonlar hava kirliliinin balca kaynaklardr. Hava kirliliinin askari dze-
ye indirilmesi iin pek ok nlem alnmaktadr. G nitelerinde 1200 ft (365 m) e
varan bacalar kullanlarak kan SO
2
nin dalmas salanr. Gaz atklar, yaktn
nceden temizlenmesiyle azaltlr; kimyasal reaksiyonlarla yanabilen ve zararsz
atklara dntrlr, absorberlerde tutulur. Tozlu atklar uygun toz tutuculardan
geirilir.
Kat, sv, gaz atklarn uymas gereken standart artnameler bulunur. Gnm-
zn en nemli konularndan olan evre korumacl zerinde tm dnya hassasi-
yetle durmakta ve modern teknolojilerle desteklenmektedir.