A.b.

Irk|yot Arot|rmo|or| Enst|ts Derg|s| Soy| 40, Erzurum 200 ~ SS7 ~

TAED 40, 2009, 357-374

SOVYET RUSYA HAKMYETNDE YAAYAN TRKLERN ORTAK
BRLETRLM TRK ALFABESNDEN RUS KRL
ALFABESNE GERLMES
Imposition of Cyrillic Alphabet on the Turks Living Under the Rule of the
Soviet Russia and Replacement of Common Trkish Alphabet
Dr. Betl ASLAN
*


Z
Sovyet Rusya egemenlii altnda yaayan Trkler arasnda youn olarak
1920li yllarda balayan Latin alfabesi esasl Yeni Trk Alfabesine gei
alma ve tartmalar, 1930a kadar hemen hemen btn Trklerin
Birletirilmi Yeni Trk Alfabesini kabul etmesi ve kullanmas ile
sonulanmtr. Birletirilmi Yeni Trk Alfabesi hareketi; zellikle 1928
ylnda Trkiyenin de Latin harflerini kabul etmesi ile btn Trkler
arasnda alfabe birliini salamakta ve sonuta dil birliine giden yolu
amaktayd ki, Sovyet Rusya bunu kendi gelecei iin bir tehdit olarak
alglad. Sovyet Rusya ynetimi, sadece bu yeni alfabeyi ortadan kaldrp,
yerine Kiril alfabesini kabul ettirmekle kalmad, kendi egemenlii altnda
yaayan Trklerin ortak Latin alfabesine geii konusunda alan, bu ynde
byk emek veren bilim adamlarn srgn, idam vs. ile ortadan kaldrarak,
Trkler arasndaki bu nemli olayn btn izlerini silmek istedi. Bu
almada; Sovyet Rusya ynetiminin Trk halklarnn kullandklar
alfabeler ile ilgili izledii politika, esas olarak da ortak Latin temelli
Birletirilmi Yeni Trk Alfabesinden Rus Kiril Alfabesine gei
sreci incelenmektedir.
Anahtar Szckler: Sovyet Rusya, Trk Halklar, Yeni Trk Alfabesi,
Kiril Alfabesi.

ABSTRACT
Activities and debates relating the adoption of New Turkish Alphabet,
based on Latin alphabet, which started in the 1920s among the Turks living
under the rule of the Soviet Russia led to the adoption and use of the New
Common Turkish Alphabet by almost all Turkish people by 1930. The
movement of New Common Turkish alphabet provided a unity of alphabet
among all Turks especially with the introduction of new Turkish alphabet
based on Latin in Turkey in 1928 and opened the way to unity of language,
which was regarded as a threat by the Soviet Russia to its future. The Soviet
Russian goverment did not only impose Cyrillic alphabet having banned the
use of that new common Turkish alphabet, but aimed to eradicate that
important attempt by the Turks by destroying the scientists and scholars
who had been working hard to realize the project of the adoption of
common Turkish alphabet by means of such applications as exile and even
execution. This study is intended to examine the policy of the Soviet

*
Atatrk niversitesi Kzm Karabekir Eitim Fakltesi Ortaretim Sosyal alanlar Eitimi
Blm Tarih Eitimi ABD retim yesi
~ SS8 ~ B.ARSLAN: Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yayayan Trklerin Urtak "Blrleytlrllmly
1rk Alfubexl"nden "Rux Klrll" Alfabesine Ceirilmesi

TAED 40, 2009, 357-374
Russian goverment with respect to the alphabets used by the Turkish
peoples and the process of the imposition of Cyrillic alphabet instead of the
New Common Trkish Alphabet on Turkish people.
Key Words: Soviet Russia, Turkic People, New Common Turkish
Alphabet, Cyrillic Alphabet


usyada 1917 Ekim htill ile iktidara gelen Bolevikler, zgrlk
ve adalet mefhumlarn n plana kararak, nceden arlk
egemenliinde yaayan halklar zerinde olumlu bir etki braktlar
ve Rusyadaki btn milletlere de kendi kaderlerini serbeste tayin etme hakk
vaat ettiler. Ancak Bolevikler, iktidarlarn pekitirmelerini mteakip, ilk olarak,
bu sylemlerden g alarak bamszlklarn ilan eden milli hkmetleri ortadan
kaldrdlar ve buralarda Sovyet idaresini kurdular. kinci aamada ise balangta
ifade ettikleri, farkl din, farkl dil ve farkl milletlere saygl olma fikrini bir
tarafa brakarak, kltrel anlamda da Sovyetletirme politikas izlemilerdir.
Bu politikann uygulama alanlarndan en nemlisini dil ve alfabe konusu
oluturmaktadr ki bu almada; Sovyet Rusya ynetiminin Trk halklarnn
kullandklar alfabeler ile ilgili izledii politika, esas olarak da ortak Latin temelli
Birletirilmi Yeni Trk Alfabesinden Rus Kiril Alfabesine gei sreci
incelenmektedir.
Tarih boyunca ok eitli ve ok geni sahalara yaylan, buralarda nemli
devletler kuran Trkler, gittikleri blgelerde her alanda etkilerini ok fazla
hissettirirken, kendileri de farkl kltrlerin etkisinde kalmlardr. Bu tarihi sre
boyunca da temas ettikleri evrelere gre; eitli alfabeler kullandlar
1
: Gktrk,
Sudi, Uygur, Mani, Brahmi, Arap, Sryani, Latin, Slav vs. Bu durum eski
zamanlardan Trk dillerinin yaz geleneine sahip olduklarn gstermektedir.
Trklerin kullandklar alfabeler ierisinde drt tanesi geni lde
kullanlarak, Trklerin umumi milli alfabeleri haline gelmitir. Bunlar; Gktrk,
Uygur, Arap ve Latin alfabeleridir
2
.

1
Trkler mhim ticaret yollarnda yaam ve ok erkenden komu kltr muhitleri ile temasta
bulunmulardr. Yabanc alfabeler, din ve dini eserler, Trklerin iine girmitir: Buna ramen
bunlar mahdut bir bnye iinde tutabilecek kadar, kendi kltr ananelerine sadk kalmlardr.
Bunun bir sebebi Trk kltr tekilatnn ok inkiaf etmi olmas, dieri de corafi
vaziyetleridir. (Reid Rahmeti Arat, Trk Lehe ve iveleri, Trk Dnyas El Kitab, Dil-
Kltr-Sanat, C.I, Ankara, 1992, s.60.)
2
SSCB dneminde Trk cumhuriyetlerinde kullanlan Slav alfabesi de umumi alfabe olarak
bunlara eklenebilir. Trklerin kullandklar alfabeler konusunda geni bilgi iin bkz. Muharrem
Ergin, Trklerde Yaz ve Alfabeler, Trk Dnyas El Kitab, C.II, Ankara, 1992, s.259-290;
Semih Tezcan, En Eski Trk Dili ve Yazm Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke,
R
A.b. Irk|yot Arot|rmo|or| Enst|ts Derg|s| Soy| 40, Erzurum 200 ~ SS9 ~
TAED 40, 2009, 357-374

Trklerin slamiyeti kabul etmeleriyle birlikte, 10.yzyldan itibaren
Trkler arasnda etkili olmaya balayan Arap alfabesi, Trk dilinin yazm iin
kullanlan alfabeler iinde en uzun sreli kullanlandr.
Trkler tarafndan uzun zaman ve geni bir meknda kullanlmasna
ramen Arap harfleri, Trke iin ok elverili bir yaz vastas olmamtr. Arap
yazsnn, Trk dilinin yapsna uygun olmamas, ayrca okuma-yazmada, eitim
ve retimde alfabenin getirmi olduu baz zorluklarn yaanmas, XI.
yzyldan balanarak Arap yazsyla Trke rnler yaratlrken yazm
konusundaki sorunlarn zmlenmesi iin araylar da, beraberinde getirmiti.
Bu araylar, Arap harflerinin slah eklinde balam, daha sonra bununla
birlikte, Latin harflerinin alnmas, yeni bir alfabe icad gibi eitli dncelere
varm ve birok platformda tartlmtr
3
.
Rusya Trkleri arasnda da Arap harflerinin slah konusu ok eskilere
dayanan bir mesele olmu, zellikle Latin harflerine geilmesi hususunda eitli
fikirler ortaya atlmtr.1917 Bolevik ihtilalinden sonra ise Sovyet Rusya
merkezi ynetiminin alfabe almalar zerinde nemli lde ynlendirme ve
etkisi olmutur.
Trk kavimleri iinde Latin alfabesini ilk olarak kabul edenler Yakutlardr.
Yakutlar 1917ye kadar Kiril alfabesini kullanmlard. Bolevik htillndan
sonra, Rus harflerini brakarak Ltin harflerini kabul ettiler ve 1917-1939
arasnda Latin harflerini kullandlar
4
.
Trk dili iin Latin alfabesinin alnmas yolunda asl nem tayan akm
Kuzey Azerbaycanda balad ve en belirgin bir ekilde 1920lerde gndeme
geldi
5
. Azerbaycanda Arap harflerinin slah taraftar olanlar ile Latin alfabesi
temeline dayal yeni bir alfabe hazrlanmas taraftar olanlar grlerini dile

Ankara, 1978; A. Dilaar, Trk Diline Genel Bir Bak, Ankara, 1964; Ahmet Caferolu, Trk
Dili Tarihi, II, stanbul, 1970; Ahmet Bican Ercilasun, Bugnk Trk Alfabeleri, Ankara, 1977.
3
Ergin, Trklerde Yaz ve Alfabeler, s.268; Rekin Ertem, Elifbe den Alfabeye Trkiyede Harf ve
Yaz Meselesi, stanbul,1991, s.67.
4
Ahmet Temir, D Trklerde Dil ve Yaz, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma
Enstits Yayn, Ankara, 1976, s.395.
5
Azerbaycanda alfabe sorunu ve Latin alfabesine gei almalar hakknda baknz. Muradhan
Cihangirov, Azerbaycan Milli Edebi Dilinin Teekkl, Birinci Hisse, Elm Neriyat, Bak, 1978;
Fevziye Abdullah Tansel, Arap Harflerinin Islah ve Deitirilmesi Hakknda lk Teebbsler ve
Neticeleri, Belleten, XVII, 1953, s.223-249; Nazm sayev, Azerbaycan Demokratik
Respublikas Devrinde Elifba Islahat Meselesi, Azerbaycan Tarihi Problemleri zre Maruzalar
Mecmuas, Bak,1992, s.287-289; Cemil Hasanl, Birinci Trkoloji Kurultayna Ksa Tarihi
Bak, 1926 Bak Trkoloji Kongresinin 70. Yldnm Toplants(29-30 Kasm 199), Ankara,
1999; Bilal N. imir, Azerbaycanda Trk Alfabesi Tarihe, Ankara, 1991; Betl Aslan,
Azerbaycanda Latin Alfabesine Gei Srecinde Yeni Yol Gazetesi, Erzurum 2004.
~ S6u ~ B.ARSLAN: Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yayayan Trklerin Urtak "Blrleytlrllmly
1rk Alfubexl"nden "Rux Klrll" Alfabesine Ceirilmesi

TAED 40, 2009, 357-374
getirdiler ve bunlarn gerekeleri zerinde durdular. Sonuta; Latin harflerine
geii hkmetin de desteklemesiyle bu konuda ilk nemli adm olarak, Nisan
1922de Latin esasl yeni alfabeye geii destekleyenler tarafndan Yeni Trk
Elifba Komitesi kuruldu
6
.
Yeni Trk Elifba Komitesi, kurulmasndan itibaren hzl bir alma
ierisine girdi ve faaliyetlerini her tarafa duyurmaya balad. ncelikle Latin
harflerine dayal Yeni Trk Elifbas hazrland ve alfabe kitapklar bastrlarak
datlmaya baland. Daha sonra eitli eserler ve eski alfabe ile yazlan baz
kitaplar, yeni alfabe ile yazlarak yaymland
7
. Ayrca Komite, yeni alfabenin
retilmesi amac ile eitli kurslar at ve karm olduu Yeni Yol gazetesi
ile de bu almalar halka duyurdu. Trk dnyasnda Latin harfleriyle kan ilk
gazete olan Yeni Yol vastasyla, Azerbaycan halknn alfabeyi tanmasn ve
benimsemesini salamaya alt.
Azerbaycann hemen hemen btn kazalarnda ubeler aan komite,
Azerbaycan dnda Nahvan, Erivan, Tifliste ubeler at ve dier Trk
Cumhuriyetlerine de bu ynde almak zere birer heyet gnderdi
8
.
Yeni Trk Alfabe Komitesinin almalar sonucunda Azerbaycanda yeni
Trk alfabesine gei iin zemin olutu ve 22 Temmuz 1922 tarihinde
Azerbaycan Merkezi cra Komitesi, Arap alfabesi yerine Latin alfabesi kullanma
kararn ald. 27 Haziran 1924 tarihinde ise Latin alfabesi zorunlu devlet alfabesi
gibi kabul edildi
9
.
Azerbaycanda Latin alfabesinin benimsenip yaylmasnda Azerbaycan
Hkmeti ve Sovyet rejiminin de etkisi olmutur. Mays 1922de kurulan Yeni
Trk Elifba Komitesi, balangta zel bir dernek gibi ie koyulmusa da,
zellikle 1923 ylnda nce Komnist Parti yesi olan Trk yneticilerince, sonra
da Ruslar tarafndan desteklenmeye balad
10
.
Sovyet Rusya ynetimi asndan alfabe deiiklii; Trk halklar arasnda
yaz birliini bozarak, onlar birbirlerinden uzaklatrmak, zellikle de Trkiye
Trklerinden ayrmak amacna ynelik bir ara olarak grlmekte ve Rus Kiril
alfabesine gei iin bir merhale olarak dnlmekteydi. Bu hedefleri
dorultusunda alfabe deiikliine ynelik almalar desteklediler ve
ynlendirmeye altlar. Nitekim 26 ubat 1926da Bakde toplanan, Bak

6
Hasanl,Birinci Trkoloji Kurultay,s.9.
7
Yeni Yol, 28 Oktiyabr/Ekim 1922, No:6.
8
Yeni Yol, 18 Noyabr/ Kasm 1922, No: 9.
9
Elvset Zakirolu Abdullayev, Trk Dillerinin Tarihsel Gelime Sorunlar, Ankara,1996, s.95.
10
Yeni Yol,16 Dekabr/Aralk 1922, No:13.
A.b. Irk|yot Arot|rmo|or| Enst|ts Derg|s| Soy| 40, Erzurum 200 ~ S61 ~
TAED 40, 2009, 357-374

Trkoloji Kongresi
11
nin toplanmasnda Sovyet ynetimi etkin bir rol oynam,
byk lde Trk halklarnn temsilcilerinin katld kongrede, Latin alfabesine
gei konusunda nemli kararlar alnmt. Kongre, Yeni Trk Alfabesinin
Arap alfabesine ve slah edilmi Arap alfabesine teknik stnln ve yeni
alfabenin kltrel ve tarihsel alanda gittike artan nemini belirttikten sonra, bu
alfabenin Trk halklarnca benimsenmesini istemi ve btn Trk boylar iin
ortak bir alfabe hazrlanmas iin 26 yeli bir komisyon kurmutur
12
.
Kongre, hakknda yerli ve yabanc Trkologlar tarafndan eitli alardan
olumlu, olumsuz birok deerlendirmeler yaplmsa da, Sovyet Rusya
egemenliinde yaayan 24 milyonluk Trk halklarnn bir araya geldii ilk genel,
hatta baz ynleri ile ilk uluslar aras Trk Kurultay olmas asndan Trk
halklar iin byk neme sahipti.
Bak Kongresinden sonra Alfabe deiiklii sorunu Azerbaycan dna
tam ve bu konuda Sovyet Rusya merkez ynetiminin etkisi daha artmtr. Bu
arada yeni Trk alfabesine gei iini, tek elden yrtmek zere Yeni Trk
Alfabesi Tm Sovyetler Birlii Merkezi Komitesi oluturuldu ve bakanlna da
S. Aamalolu seildi
13
.
Komitenin zerinde durduu en nemli konu; Trk Cumhuriyetlerinde
kullanlmaya balanan eitli Latin esasl Trk alfabelerinin birletirilmesi
olmutur. zellikle birok Trk aydn bu konu zerinde ok hassasiyetle
durmulardr. rnein, kurultaya Bekir Stk obanzade tarafndan sunulan
ayrntl bir raporda; yaz devrimi yaplrken her Trk Cumhuriyeti iin ayr ayr
alfabeler yaplmas ve bu alfabelerle ilgili olarak o gn itibariyle sekiz ayr
projenin ortaya kmas zerinde durularak, bu durum tenkit edilmiti. Alfabeleri
birletirmenin nndeki en nemli engelin, ortak edebi dilin bulunmay olduu
savunulmu, halk arasnda konuulan lehe ve azlara gre yeni Trk
alfabelerinin hazrlanmasndan yaknlmt. Bu sakncann ortak alfabe ile
giderilebileceini savunan obanzade, sadece alfabe birliini deil ayn zamanda

11
Bak Trkoloji Kongresi ile ilgili detayl bilgi iin baknz. Buludhan Helilov, Birinci Beynelhalk
Trkoloji Kurultay, Bak, 1999; Hasanl,Birinci Trkoloji Kurultay, s.8; imir, Trk Yaz
Devrimi, s.17; Nesip Nesipzade, Bak Trkoloji Kurultaynn Yeri, 1926 Bak Trkoloji
Kongresinin 70. Yldnm Toplants(29-30 Kasm 1996), Ankara, 1999,s.99; Buludxan
Xalilov, Trkologiyann ntibah Dvr, Bak, 2001, s.104-156
12
mer Faruk Demirel, I. Trkoloji Kongresinin 70. Yldnm Toplants (29-30 Kasm 1996),
Ankara, 1999, s.28
13
Halilov, Trkologiyann ntibah Dvr, s.99; Bilal N. imir, Trk Yaz Devrimi, Ankara, 1992,
s.135-136.
~ S62 ~ B.ARSLAN: Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yayayan Trklerin Urtak "Blrleytlrllmly
1rk Alfubexl"nden "Rux Klrll" Alfabesine Ceirilmesi

TAED 40, 2009, 357-374
dil birliini de savunuyordu. Kurultay, obanzadenin raporunu dinledikten
sonra Yeni Trk Alfabesinin birletirilmesini oy birliiyle kabul etmiti
14
.
Bak Trkoloji Kongresinden sonra toplanan Birinci Bak Kurultay
15
ve
Takent Kurultaynda
16
, Yeni Trk alfabesine geii destekleyen Trk bilim
adamlar, Sovyet Rusyadaki btn Trk halklarnn Birletirilmi Yeni Trk
Alfabesini kullanmas ve dolaysyla Trkler arasnda bir dil birlii
oluturulmas ynnde nemli admlar atmlard. 1928 ylnda ise, Trkiyenin
Latin harflerine geii ve bunun Balkanlarda da etkili olmas sonucunda,
1930larda Balkanlardan, Orta Asya ilerine kadar hemen hemen btn Trkler
ayn alfabeyi kullanp birbirlerinin yazlarn okuyup, anlama imknna sahip
olmaya balamlard. Bu geliim dil reformuna yol am, gerek SSCBdeki
Trkler arasnda, gerekse Trkiyede dil sorunlarna da el atlmt. Ortak alfabe,
Trkler arasnda lehe ve az farklarn azaltarak, eitli Trk toplumlarn
birbirlerine yaknlatracak diye umuluyordu
17
.
Fakat SSCBdeki Trklerin benimsedikleri birletirilmi Trk alfabesi, bir
anlamda Trkler arasnda dil birliine gidi yolunda bir vasta tekil ettiinden,
bu ynde yaplan almalar SSCB Merkez Ynetimini rahatsz etmeye balad.
Halbuki Latin alfabesine gei aamasnda, bu iin arkasnda olmular ve
oluturulan alfabe komitelerine de destek vermilerdi. Hatta alfabe deitirme
ekipleri Sovyetler Birliinin Yksek Prezidiyumuna Bal Yeni Trk Alfabe
Komiteleri ad altnda resmiyet kazanmlard
18
.
ok ksa sre ierisinde deien bu politikann sebepleri nelerdi?
Abdullah Battal Taymasa gre; 1930lu yllarda Sovyetler Birliindeki
Trk kavimleri Arap harflerini atarak Latin alfabesi temelinde kurulan alfabeler
dzenlemilerdi. Bir mddet sonra bu eitli alfabeleri birletirmek, yani bir tek
ekle sokmak teebbslerinde bulunmulard ki buna Unification ad
verilmiti. Ancak bu unifikasyonda bir nevi birleme nianesi sezen Sovyet
(Moskof) Hkmeti bu Trk kavimlerine, Latin esasnda kurulan alfabeleri

14
Kenan Acar, Bak Trkoloji Kurultay ve Bekir Stk obanzade, 1926, Bak Trkoloji
Kongresinin 70.Yldnm Toplants (19-30 Kasm 1996), Ankara, 1999, s.93-94.
15
Kurultay grmeleri hakknda geni bilgi iin bak. Buludxan Xalilov, Trkologiyann ntibah
Dvr, s.86-98.
16
imir, Trk Yaz Devrimi, s.145-150; Acar, Bak Trkoloji Kurultay ve Bekir Stk
obanzade, s.93-94.
17
imir, Trk Yaz Devrimi, s.349.
18
Ahmet Tacemen, Rus Egemenliindeki Trklerin Alfabelerinin Deitirilmeleri(1769-1940),
Kayseri, 1994, s.52.
A.b. Irk|yot Arot|rmo|or| Enst|ts Derg|s| Soy| 40, Erzurum 200 ~ S6S ~
TAED 40, 2009, 357-374

brakp, Rus alfabesi temeline kurulan yeni alfabeler kabul ettirmeye karar
verdi
19
.
Paul Henze de, Rus makamlarnn bu politika deiikliine u yorumu
getirmitir:
Birlemi Trk alfabesinin manas, Sovyetler Birliinde Trke
konuanlar arasnda dil birliini en iyi ekilde temin etmek, aralarndaki
mnasebeti kolaylatrmak ve birlik yaratmak gayesini iinde topluyordu.
Sovyetler Birliindeki Trkler arasnda yakn akrabalk duygusu kuvvetle baki
idi. Birlemi Trk Latin Alfabesi, Trkler arasndaki his birliinin kuvvetli bir
delili idi. O zamanlar Komnistler, Trklerin mterek bir baa sahip olmalarna
msaade ediyorlard. Fakat sonradan bu kk temayl de ok grld ve
ortadan kaldrld. Stalin Komnist Partisi zerindeki hakimiyetini
salamlatrnca 1930da Sovyetler Birliinin Rus olmayan milletlerinin
kltrel hrriyeti gittike darald
20
.
Bu yorumlardan da anlalaca zere, balangta Latin alfabesinin Trk
Cumhuriyetlerinde kullanlmasna destek veren Sovyet ynetimi artk politika
deitirmiti. Trk dili zerinde Latin alfabesiyle birok kymetli eserlerin
yazlmas ve Trkede yeni harflerin sayesinde grlen bu ilerlemenin ortak
Trke istikametinde olmas zellikle Pan-slavist evreleri korkutmutu. Mevcut
durum Sovyet Merkezi ynetimi tarafndan da kendi hedefleri aleyhine
gerekleen bir gelime olarak grlm ve btn Trk halklar arasnda
Birletirilmi Yeni Trk Alfabesine geiin tamamland ve yeni bir kltrel
gelime dneminin balad bir srada, Rus Kiril alfabesine gei ynnde
politikalar izlenmeye balanmtr.
Bu durum Latin alfabesine geii destekleyen ve bu yolda alan
Trklerle, yine Trklerin Latin alfabesine gemesi iin faaliyet gsteren Ruslarn
ama ve hedeflerinin birbirinden ne kadar ayr olduunun da bir gstergesiydi.
Alfabe deiikliinin, Ruslarn tasarladklarnn aksine Trkler arasnda ayrla
deil, bir hissi birlie gtrdnn sezilmesi, belki de batan beri amaladklar
Rus Kiril alfabesine geii daha da hzlandrmtr.
Sovyet ynetimi ilk olarak, 15 Austos 1930 tarihinde Yeni Trk Alfabe
Komitesinin isminden Trk adn sildi ve bu kurumun adn Yeni Alfabe
Komitesi yapt. Bu ad, resmi yazmalarda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii Merkez cra Komitesinin Milliyetler uras Prezidiyumuna Bal Yeni

19
Abdullah Battal Taymas, Kazan Trkleri, Ankara, 1966, s.207.
20
Paul Henze, Asyada Siyaset ve Yaz, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say:9-10, (Kasm-
Aralk 1985), s.81-83.
~ S64 ~ B.ARSLAN: Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yayayan Trklerin Urtak "Blrleytlrllmly
1rk Alfubexl"nden "Rux Klrll" Alfabesine Ceirilmesi

TAED 40, 2009, 357-374
Alfabe Komitesi olarak gemeye balad. Ayrca Yeni Alfabe Komitesinin
Bakda bulunan Merkez Komitesini de Moskovaya tamlardr ki, artk
alfabe deiiklii konusunda Moskova dnemi balam oluyordu
21
.
SSCB Merkezi cra Komitesinin, Milliyetler uras Prezidiyumuna Bal
Tm Birliin Yeni Alfabe Merkez Komitesi, 15-19 ubat 1933 tarihlerinde
Moskovada Birinci zel Kongresini yapt. Kongrede ana konu olarak A. A.
Palmbahn Milli Orfografyalar Hazrlama lkeleri raporu dinlendi. Kongrede
Tm Sovyetler Halklar in Tek Alfabe, Tek mla iar hususuna bir giri
yapld. Kongrede tm Sovyetler Birlii halklarnn kullanabilecekleri tek
alfabeden ve tek imladan bahsedilmesi, Rus alfabesini ve Rus imlasn iaret
ediyordu. Zaten baz delegelerin yaptklar konumalar da dorudan doruya Rus
alfabesini ve Rus imlasn Trke iin en mnasip alternatif olarak
gsteriyorlard. Kongredeki konumalardan, Sovyet rejiminin, Latin alfabesini
tatmin edici bulmad ve bu amala yaplan almalardan rahatszlk duyduu
aka anlalyordu. Trkler ise Arap alfabesinden vazgeme giriimlerinin
yollarnn, Rus alfabesine gtrmeyeceine inanmak istiyorlard ki, kongrede
yaplan konumalarda bu ortaya kyordu
22
.
Ayn gnlerde Trk aydnlar arasnda da bu konuda pheler uyanmaya
balamt. rnein Tamurbek Devletin, Sovyet Tataristan adl eserinde
konuya yle deinmektedir:
Tatar aydn evrelerinde, Sovyet Rejiminin Ruslatrma politikasnda
Ltin harflerinin, Tatarlar iin ancak bir ara basamak olduu hususundaki
mevcut pheleri, az zamanda reel ekilde almaya balam ve imdi srann
Tatarlarn yeni rendikleri Latin harfleri yerine, Rus harflerinin geeceini
ifade etmeye balamlard.
23

Gerekten de 1933 Ekimin de Tataristan kolhozcularnn toplantsnda
SBKP Tataristan Eyalet Komitesi Birinci Sekreteri Razumov, yapt
konumada; Tatar ve Rus alfabelerinde ayn ekilde yazlan Ltin alfabesinin 16
harfinin, Rus dilinde Tatarcadakinden baka trl telaffuz edildiini, bundan
dolay ocuklar Rus metinlerini okurken onlar gya kartrdklarn, bunun da
retimi gletirdiini syleyerek, Latin harflerini eletirmi ve bu ekilde
halkta, Rus harflerine geite hakl gerekeler olduu kansn uyandrmaya
almt
24
.

21
Tacemen, Rus Egemenlii, s.57.
22
Tacemen, Rus Egemenlii, s.63.
23
Devletin, Sovyet Tataristan, s.507.
24
Devletin, Sovyet Tataristan, s.507-508.
A.b. Irk|yot Arot|rmo|or| Enst|ts Derg|s| Soy| 40, Erzurum 200 ~ S6S ~
TAED 40, 2009, 357-374

Bundan sonra Sovyet basnnda Latin alfabesinin yetersizliini eletiren
yazlar da kmaa balad
25
. Basnda; yeni alfabeye eletiriler ve Latin
alfabesinden Rus alfabesine doru gidiin gerekeleri yle sralanyordu:
Latin harfleri milli matbaalarda birtakm teknik zorluklar dourduu
gibi, Rus milleti ile Trk halklar arasndaki rabtay da bozmaktadr. Kzl (Rus)
harfleri sayesinde genler, milli okullardan Rus okullarna daha kolay
geebilirler. Latince harfler, Lenin ve Stalinin Byk eserlerini okumay
zorlatrdndan geni halk kitlelerini bu eserlerden faydalanmadan mahrum
brakyor
26
. Sovyetler Birlii halklar, ileri Rus kltr ve ilmini renmeye can
atyor. Sovyetler Birlii dilleri, gerek Rus dilinden, gerek Rus dili vastas ile
alnm bulunan ve benimsenen mhim sayda kelime ile zenginlemektedir. te
durum byle iken iki muhtelif alfabe esasndan faydalanmaktansa ana dili ve
Rusa olmak zere her iki dil iin tek alfabe esas kabul etmek ok daha makul
bir harekettir.
27

Sovyet Hkmetinin Merkezi cra Komitesi, 1935 ylnda Yeni Alfabe
Komitesinin Merkezi Komitesini ararak faaliyetlerini inceledi. Bu inceleme
sonucunda, Rus alfabesinden faydalanan halklarn yazlarnn dahi, Latin
alfabesiyle deitirilmesinden duyduu memnuniyetsizlii dile getirdi ve bunun
sorumlusu olarak da Yeni Alfabe Komitesini grdn bildirdi
28
.
Trkler arasnda Latin alfabesini brakp Rus alfabesine gei devri fiilen
1935 ylndan sonra Kuzey Hanlklarndan dedikleri, adca ok, sayca nfus
bakmndan az olan 15 halkn hazrlanan trenlerle Latin alfabesi braktrlarak,
Rus alfabesine geirilmeleriyle balatld
29
.
Hzl bir ekilde cereyan eden gelimeler gsteriyordu ki, Ruslar Kiril
alfabesine geite bir hazrlk devresi dnmyorlard. Buradaki asl ama
birbirine yakn halklarn alfabelerini azami olarak birbirinden farkllatrmakt ve
bu gei Ruslatrma politikas eliinde yaplmaktayd. Paul Henze, o gnk
atmosferi yle tasvir etmektedir:
Ruslar, Sovyetler Birliindeki Trklerin alfabesini 1939-1940 yllarnda
ikinci defa deitirdiler, fakat bu hazrlk 1937-1938 yllarnda balamt.
Latinletirme kampanyasn canlandran ve ilgi ekici yapan, fonetik ve kelimeler
zerindeki nispeten serbest mnazara ve mnakaalar, Rus alfabesinin tatbiki

25
Tacemen, Rus Egemenlii, s.65.
26
V. Musabey, dil-Ural Trkleri dil ve Yazlarnn Sovyetletirilmesi ve Ruslatrlmas, Dergi,
5.Yl, No:5, Mnih, 1959, s.58.
27
Musabey, dil-Ural Trkleri, s.59.
28
Tacemen, Rus Egemenlii, s.51.
29
Tacemen, Rus Egemenlii, s.72.
~ S66 ~ B.ARSLAN: Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yayayan Trklerin Urtak "Blrleytlrllmly
1rk Alfubexl"nden "Rux Klrll" Alfabesine Ceirilmesi

TAED 40, 2009, 357-374
srasnda artk mevcut deildi. Hava ok skc idi. Yerli liderlerinden mahrum
kalan Rus olmayan milletler rkmlerdi. Onlar imdi Ruslatrmaya boyun
emek mecburiyeti karsnda bulunuyorlard
30
.
Trk aydnlar ise gelimelerin, Latin alfabesine kar bir tehdit ve Rus
alfabesine doru gidiin gstergeleri olduunu hissediyor, fakat Latin alfabesini
Trk diline daha elverili hale getirerek bunun nn almak istiyorlard
31
.
Fakat SSCB Merkez cra Komitesi, daha 16 Haziran 1935 tarihinde, Latin
alfabesini kullanan halklarn dillerinin, imlalarnn ve yazlarnn, zamann
gereksinimlerinden geri kaldklarn ve sosyalist ilerlemeye ayak
uyduramadklar gerekesiyle Alfabe Komitesinden dilde, imlada, yazda,
sosyalizm kuruculuuna yakr yenilikler getirmesini istemiti. Austos 1935te
de bu i iin yeniden oluturulan Alfabe Komitesinin hedeflerini
gerekletirebilmesi iin Cumhuriyetlerde mevcut olan krka yakn yerel alfabe
komitesini de merkeze balad. Ayrca Sovyetler Birliinin btn
cumhuriyetlerinde yaz, imla ve fikir ii olan tm kurum ve kurulularnn da
Alfabe Komitesine yardm saland
32
.
Bu geni apl faaliyetler sonucunda Sovyetler Birliinde Kiril alfabesine
geirilme ii daha da hzland. Dastan Komnist Partisinin 3 Kasm 1937
tarihli eyalet toplantsnda, Latin alfabesini brakp, Rus alfabesine gemenin
siyasi ve kltrel kalknmalarnda, Sosyalist kltr benimsemelerinde, yardmc
olaca bildirilerek, Dastanllara Latin alfabesini braktrp Rus alfabesine
geirdiler
33
.
1938 ylnda Kumuklar, Krm Tatarlar, Nogaylar, Krgzlar, Rus
alfabesine geirildiler. 7 Nisan 1939 tarihinde Sovyet Komnist Partisi Tataristan
Eyalet Komitesi Brosu, Tatar yazsnn Latin harflerinden Rus harflerine geii
hakknda karar ald. 5 Mays 1939da da Tataristan Cumhuriyet Yksek ura
Bakanlk Divannda bu husus karara baland
34
. Stalin siyasetinin yayd
korkudan ve daha nceki Latin alfabesine kar kanlarn akbeti bilindiinden
bu yeni uygulamaya yksek sesle hibir itiraz olmamt. Yeni alfabenin Tatar

30
Henze, Asyada Siyaset ve Yaz, s.83.
31
Musabey, dil-Ural Trkleri , s.57. A.Tacemen, a.g.e., s.74.
32
Tacemen, Rus Egemenlii, s.68.
33
Tacemen, Rus Egemenlii, s.76.
34
Devletin, Sovyet Tataristan, s.509.
A.b. Irk|yot Arot|rmo|or| Enst|ts Derg|s| Soy| 40, Erzurum 200 ~ S67 ~
TAED 40, 2009, 357-374

dili zelliklerine uygun dmediini syleyen herkese milliyeti damgas
vurulmaya balanmt
35
.
1938 ylnda Kiril harflerine dayal Karaay-Malkar Trkesi alfabesinin
kabul edilmesiyle birlikte Karaay-Malkar Trklerinde, Latin alfabesiyle,
matbuatna da son verilmitir.
36
Trkmenistan ve zbekistanda ise 1940 ylnda
Kiril alfabesi kabul edildi.
Azerbaycanda ise, 1937 ylnda Bakde toplanan Orfografiya ve
Termonologiya Konferansnda Ruslatrma ve Sovyetletirilmenin ciddi
admlarnn atld grlmektedir. Bu konferansta u kararlar alnmt:
1- Uluslar aras terimler aslnda olduu gibi deil, yalnz Ruslarda olduu
ekilde kullanlmaldr.
2- Rusadan terimleri tercme etmeden aynen almak gerekir.
3- Baka Trk dillerinden(Trk leheleri gz nnde tutuluyor.) kelimeler
alnmamaldr.
4- Arapadan, Farsadan ve Osmanlcadan alnan kelimeler ayn anlam
veren Rusa kelimelerle deitirilmelidir.
Artk Merkezi ynetimin tavr tamamen deimiti. 14 Mart 1937de
toplanan Azerbaycan 9. Sovyet Kurultayndan sonra hibir yerde devlet dili
olarak Trk dil kavram kullanlmamtr. Bundan sonra milliyet iin
Azerbaycanl, devlet dili iin ise Azerbaycan dili terimlerinin kullanlmas
uygun grlmtr
37
.
1939 yl balarnda Latin harflerinin Kiril harfleriyle deitirilmesi
meselesi ele alnmaya baland. 8 Mays 1939 tarihinde SSCB Bilimler
Akademisi Azerbaycan ubesinin ve Azerbaycan Yazarlar Sendikasnn
teebbs ile yaplan aydnlar toplantsnda, Kiril alfabesine geme sorunu
gndeme getirildi
38
. Bu hususta almalar yapacak bir alfabe komitesi tekil
edildi ve komiteye, Kiril alfabesi esasnda yeni bir alfabe oluturma grevi
verildi. Alfabe komitesi, Mays 1939da Rus alfabesine dayal alfabeyi hazrlad.

35
Erdal ahin, Stalin Dnemi Siyasetinin Kazan Tatar Trkleri Kltrne Etkileri, Stalin ve Trk
Dnyas, Edt.: Emine Grsoy-Naskali, Liairsan ahin, Kakns yaynlar, stanbul, 2007, s.233-
244.
36
Adilhan Adilolu, Karaay-Malkar Trkesi Yaz Dilinin Teekkl, Balangcndan
Gnmze Kadar Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi 22,Karaay-Malkar Edebiyat,
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000, s.224.
37
Alaattin Mehmedolu, Bamsz Azerbaycan ve Devlet Dili Terimi zerine, Yeni Trkiye,
Say:43, (Ocak-ubat 2002), s.376.
38
Abdullayev, Trk Dilleri, s.106-107.
~ S68 ~ B.ARSLAN: Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yayayan Trklerin Urtak "Blrleytlrllmly
1rk Alfubexl"nden "Rux Klrll" Alfabesine Ceirilmesi

TAED 40, 2009, 357-374
32 harf ve bir iaretten oluan Azerbaycann bu Rus esasl yeni alfabesi ilan
edildikten sonra, ciddi bir mzakere yaplmadan
39
Azerbaycan SSCB Merkez
cra Komitesi Bakanlk Heyetinin ve Halk Komiserleri urasnn 11 Temmuz
1939 tarihli kararyla Rus Kiril alfabesine geildi. Btn idare ve kurulular 1
Ocak 1940 tarihinden, okullar ise Eyll ayndan itibaren yeni alfabeye getiler
40
.
Azerbaycanda da dier Trk Cumhuriyetlerinde olduu gibi, Latin
alfabesine gei srecinde yaanan bir hazrlk devresi kiril alfabesine geerken
yaanmam, bu hususta konferanslar, kurultaylar tertip edilmemi ve basnda bu
deiiklik tartlmam, hatta aleyhte yaz bile pek olmamtr. Yalnzca bu
yoldan dn olmayacan anlayan bazlar, hi olmazsa, dilin fonetik terkip ve
hususiyetlerine uygun olarak baz deiikliklerle Kiril alfabesinin kabul
edilmesini istemilerdir
41
.
Azerbaycanda 1940 ylnda Rus alfabesi esasnda yeni alfabenin kabul
edilmesi esnasnda Milli okullarda Rus dilinde eitim programlar ve ders
kitaplarnn yazlmas, terim szlkleri ve iki dilli Rus-Azerbaycan szlklerinin
hazrlanmas, Rus olmayan okullar iin Rus dili retmenleri hazrlayan yksek
okullarn almas gibi atlan ilk admlar, dier Trk topluluklar iin birer rnek
tekil etti
42
ve hzl bir ekilde uygulamaya geildi.
Kabul ettirilen bu alfabe, Trkler iin dnlm tek bir alfabeden
olumuyordu. Aksine her Trk halk iin birbirinden farkl Rus Kiril alfabeleri
tertip edilmiti. Ayn zamanda mterek edebi dil yerine mahalli iveler
seilmiti. Bunun da amac Trk boylar arasnda ayrlk oluturularak,
birbirlerinin yazsn okuyamamalarn, birbirlerinden uzaklamalarn
salamakt.
Yani 20 yllk bir aradan sonra, bu konuda arlk Rusyasnn uygulad
politikalara geri dnlmtr. Her ne kadar Sovyetler Birlii balangta ok
milletli, ok dilli ve ok dinli bir grnm sergileyip bu farkllklara kar
saygl bir izlenim uyandrm ve hatta bu konulara ilikin baz dzenlemeler
yapmsa da bu durum ok uzun srmemitir. Merkezi Hkmet, birlik
bnyesinde toplad ok fazla etnik grup ve din cemaatlerin tepkisini almamak
iin gerek niyetlerini bir sre iin gizlemilerse de, gerekli nlemleri aldktan
sonra uzun vadede birlik iinde sz konusu farkllklar ortadan kaldrarak Tek

39
Azerbaycan Edebi Dili Tarihi(Sovyet Devri), III, Redaktr: R. C. Meherremova, Bak, 1982, s.16.
40
Abdullayev, Trk Dilleri, s.106.
41
Azerbaycan Edebi Dili Tarihi, s.15; E. E. Recebov, Dilcilik Tarihi, Maarif Neriyat, Bak, 1988,
s.519.
42
Gnl Aliyeva, SSCB Dneminde Azerbaycanda Dil Planlamas, Ankara, 2005 (baslmam
doktora tezi)
A.b. Irk|yot Arot|rmo|or| Enst|ts Derg|s| Soy| 40, Erzurum 200 ~ S69 ~
TAED 40, 2009, 357-374

Tip Sovyet insan modelini oluturmay amaladklarn dile getirmilerdir. Bu
modelin ngrd insann dilinin Rusa, dinnin ateizm, milliyetinin ise
Sovyet olmas devletin resm politikas olarak ilan edilmitir
43
.
Bu politika ile birlikte, Trklerin Latin alfabesine geilerini destekleyen
ve bu ynde aba gsteren Trk aydnlar iin de trajedik bir dnem balad.
Trklerin Latin alfabesine geilerinde, Ruslarn planl programl bir
ekilde destei olsa da, bu alfabeye gei iin alan Trk aydnlarnn byk
ounluu Ruslardan ok farkl amalarla bu yola km ve aba gstermiti. Bu
kiiler Rus emellerine hizmet edecek insanlar deildi ve amalar; Trk
halklarnn dilde ve alfabede birliini salayarak, genel bir gelimenin temin
edilmesiydi. Bu ama dorultusunda alan, I. Bak Trkoloji Kurultayna
katlarak, grlerini ak bir ekilde ifade eden Trk aydnlarndan birou
SSCB Merkezi Ynetiminin hedefi haline geldiler
44
.
Bu Trk aydnlarndan birisi Bekir Stk obanzadedir. Bak Trkoloji
Kurultaynn faal delegelerinden biri olan ve Trk halklarnn ortak bir dil ve
ortak alfabe hareketinde aktif rol alan obanzade, kurultayda koyu bir Arap
alfabesi taraftar olan Krm delegesi Hasan Sabri Ayvazovu bile bu konuda ikna
edebilmiti. Tek bir milli alfabe ve tek bir milli Trk dilini ama edinen
obanzade, 1937 ylnda Trklk iddiasyla tutuklanarak Sibiryaya srgne
gnderildi, 1939 ylnda da Azerbaycanda ikenceyle ldrld
45
.
Yine ayn akibete urayanlardan biri de Azerbaycanda Latin alfabesine
geilmesi hususunda alan ilk ilim adamlarndan olan Birleik Trk Alfabesi
(Latin) ile baslan ilk eser Yeni Elifba Yollarnda Eski Hatra ve Duygularmn
yazar ve gerek bir Trk Milliyetisi olarak adlandrlan Halid Seid
Hocayevdir. Seyid Hocayev de Pantrkist faaliyetlerde bulunduu ve anti-
Sovyet dncelere sahip olduu ve bu ynde faaliyetlerde bulunduu
gerekesiyle 12 Ekim 1937de SSCB Yksek Mahkemesi Harbi Heyetinin
Gezici Kurulunun ald karar sonucunda, 13 Ekim 1937de, Bakde kuruna
dizilerek idam edildi
46
.

43
Mehmet Yce, Krgz Trklerinin Ulusal Kimlik Politikas, Akademik Bak, Say: 9, ktisat
ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Faklteleri, Celalabat-Krgzistan, s. 156.
44
Paul Henze, bu hususta unlar kaydetmektedir: 1920-1930 yllarnda Sovyet rejiminde dikkatle
yetitirilmi olan birok Orta Asyal airler, tiyatro yazarlar, gazeteciler ve dier mnevverler
byk katliam esnasnda yok edilmilerdir. Eserleri de ortadan kaldrld ve okunmas yasak
edildi. (Henze, Asyada Siyaset ve Yaz, s.84.)
45
Acar, Bak Trkoloji Kurultay ve Bekir Stk obanzade, s.91-92.
46
Mustafa Toker, Trkistann Latin Alfabesine Gemesi ve Halid S.Hocayev, 1926 Bak
Trkoloji Kongresinin 70.Yldnm Toplants, (29-30 Kasm 1996), Ankara, 1999, s.80-83.
~ S7u ~ B.ARSLAN: Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yayayan Trklerin Urtak "Blrleytlrllmly
1rk Alfubexl"nden "Rux Klrll" Alfabesine Ceirilmesi

TAED 40, 2009, 357-374
Bak Trkoloji Kurultaynda Arap alfabesinin zorluklarndan sz ederek,
Trklerin Latin alfabesi esasl ortak alfabeye gemesini savunan Krgzlarn dil
alannda ilk profesrlerinden Trkolog Kasm Tnstanov da ilk olarak 1935te
Komnist Parti sralarndan uzaklatrld ve 1937de tutukland. Kasm Tstanov,
5 Kasm 1938de SSCB Yksek Mahkemesi Sava Kurulu tarafndan verilen
karar ile kuruna dizilmek suretiyle idam edildi
47
.
Bak Trkoloji Kurultayna katlarak burada nemli almalar yapan ve
daha sonra Ruslar tarafndan mesnetsiz iddialarla yarglanp idam edilenler
arasnda, Veli Huluflu, Zeynall, Eziz Kubaydulin gibi isimlerde
bulunmaktadr
48
.
Kiril alfabesine gei dneminde yalnzca Trkler deil, Rus
Trkologlarndan da Trkler iin ortak bir alfabe kabul edilmesi fikrini
savunduklarndan dolay takibata urayanlar olmutur. rnein, tannm Rus
Trkolog Aleksandr Samoylovi, Bak Kurultaynda Trkler iin; Latin
esasndan alnm ortak bir alfabe kabul edilmesini savunmutu. 1936da bu
grlerinden dolay sulanarak Stalin tarafndan Sibiryaya srlmtr
49
. Bu da
Sovyetlerin alfabe reformlarndaki amalarn gstermek bakmndan nemlidir.
Sovyet Rusya yneticilerinin zellikle de Stalinin bu kar reform hareketi
sonucunda SSCB de yirmi yl iinde 21 dil alfabeyi iki defa, 13 dil ise defa
deitirdi. Yedi dil ise yazl halini yitirdi
50
. 1940 ylnda artk her Trk lehesi
iin birbirinden farkl Kiril alfabesinin uygulama alanna konulmas tamamland
ve Latin alfabesi ile yazlan kitaplar toplanarak imha edildi. Trk lehelerine
girmi olan slami kelimeler ile Trkiye lehesinden geen terimler atlarak
yerlerine Rusa terimler yerletirilmesine karar verildi. zellikle siyasi, iktisadi,
ilmi ve teknik terimlerin Rusa olmas mecburiyeti getirildi. Ayrca Trk
lehelerinin birbirinden kelime almalar yasakland
51
. Zaten gerek Sovyet
kongrelerinde alnan kararlardan, gerekse bu ynde yaplan almalardan,
Ruslarn alfabeden daha ok arl, Trk dilini znden uzaklatrmaya ve

47
Buludhan Helilov, Birinci Beynelhalk Trkoloji Kurultay, Bak, 1999, s.46-47.
48
mer Faruk Demirel, I.Trkoloji Kongresi ve Theodor Menzel, 1926 Bak Trkoloji
Kongresinin 70.Yldnm Toplants, (29-30 Kasm 1996), Ankara, 1999, s.29.
49
Hasan Eren, Dilde Birlik Yazda Birlik, Dil ve Alfabe zerine Grler, Atatrk Kltr, Dil ve
Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991, s.5.
50
Ainur Nogayeva, Orta Asyada Alfabe Tartmas,
http://www.tusam.net/makaleler.asp?id=9568&sayfa=24
51
Mehmet Saray, Dil ve Kltr Birlii, stanbul, 1992, s.179; Ahmet Gndz, 1917 Bolevik
htilalinin Trk Dnyasndaki Yansmalar, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi,
VI/1, (2005), s.1-12.

A.b. Irk|yot Arot|rmo|or| Enst|ts Derg|s| Soy| 40, Erzurum 200 ~ S71 ~
TAED 40, 2009, 357-374

paralamaya verdii anlalmaktadr. zellikle Trkiyenin Latin harflerini
kabulnden sonra, Rusya egemenliindeki Trklerin Trkiye ile arasnda olmas
muhtemel kltr alveriini nlemek, Trk dilinin bir ekilde unutturularak
Trkler arasndaki ban zayflatlmas, Trk diline ait kelime ve terimlerin
ortadan kaldrlmas en nemli hedef haline gelmitir.
Ruslarn planlarnn aksine, Trklerin Latin alfabesini, Trk dilinin
zenginletirilmesi, eski, sade ve z Trke kelimelerin kullanlmas yolunda
iletmeleri, Trk halklarnn her kesiminde okuma yazmay kolaylatrmas ve
zellikle genler tarafndan ok ksa zamanda benimsenmesi sebebiyle Merkezi
Hkmet, hemen Rus alfabesini gndeme getirmiler ve Trk dilinin de her
cumhuriyette farkl bir dilmi gibi kabul ettirilmesi yoluna gitmilerdir. Bylece,
1920 li yllardan 1930lu yllarn sonuna kadar, bilimsel almalarla, ok byk
maddi, manevi emek ve zveriyle oluturulan, Trk halklarnn sosyal, kltrel
gelimesi ve birliktelii yolunda atlm bu byk adm, Ruslar tarafndan korku,
bask ve tamamen antidemokratik bir yaklamla ortadan kaldrlmtr.
Birletirilmi Yeni Trk Alfabesi hareketi; zellikle 1928 ylnda
Trkiyenin de Latin esasl alfabeyi kabul etmesi ile btn Trkler arasnda
alfabe birliini salamakta ve sonuta dil birliine giden yolu amaktayd ki,
Sovyet Rusya bunu kendi gelecei iin bir tehdit olarak alglad. Sovyet Rusya
ynetimi, sadece bu yeni alfabeyi ortadan kaldrp, yerine Kiril alfabesini kabul
ettirmekle kalmad, kendi egemenlii altnda yaayan Trklerin ortak Latin
alfabesine geii konusunda alan, bu ynde byk emek veren bilim
adamlarn srgn, idam vs. ile ortadan kaldrarak, Trkler arasndaki bu nemli
olayn btn izlerini silmek istedi.










~ S72 ~ B.ARSLAN: Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yayayan Trklerin Urtak "Blrleytlrllmly
1rk Alfubexl"nden "Rux Klrll" Alfabesine Ceirilmesi

TAED 40, 2009, 357-374


KAYNAKA
ABDULLAYEV, Elvset Zakirolu, Trk Dillerinin Tarihsel Gelime Sorunlar,
Ankara, 1996.
ACAR, Kenan, Bak Trkoloji Kurultay ve Bekir Stk obanzade, 1926,
Bak Trkoloji Kongresinin 70.Yldnm Toplants (19-30 Kasm
1996), Ankara, 1999, s.93-94.
ADLOLU, Adilhan, Karaay-Malkar Trkesi Yaz Dilinin Teekkl,
Balangcndan Gnmze Kadar Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar
Antolojisi 22, Karaay-Malkar Edebiyat, Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara, 2000, s.224.
ALYEVA, Gnl, SSCB Dneminde Azerbaycanda Dil Planlamas, Ankara,
2005 (Baslmam doktora tezi).
ARAT, Reid Rahmeti, Trk Lehe ve iveleri, Trk Dnyas El Kitab, Dil-
Kltr-Sanat, C.I, Ankara, 1992, s.60.
ASLAN, Betl, Azerbaycanda Latin Alfabesine Gei Srecinde Yeni Yol
Gazetesi, Erzurum, 2004.
Azerbaycan Edebi Dili Tarihi(Sovyet Devri), III, Redaktr: R. C. Meherremova,
Bak, 1982.
CAFEROLU, Ahmet, Trk Dili Tarihi, II, stanbul, 1970;
CHANGROV, Muradhan, Azerbaycan Milli Edebi Dilinin Teekkl, Birinci
Hisse, Elm Neriyat, Bak, 1978.
DEMREL, mer Faruk, I.Trkoloji Kongresi ve Theodor Menzel, 1926 Bak
Trkoloji Kongresinin 70.Yldnm Toplants, (29-30 Kasm 1996),
Ankara, 1999, s.28-29.
DLAAR, A., Trk Diline Genel Bir Bak, Ankara, 1964.
ERCLASUN, Ahmet Bican, Bugnk Trk Alfabeleri, Ankara, 1977.
EREN, Hasan, Dilde Birlik Yazda Birlik, Dil ve Alfabe zerine Grler,
Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991, s.5.
ERGN, Muharrem, Trklerde Yaz ve Alfabeler, Trk Dnyas El Kitab, C.II,
Ankara, 1992, s.259-290.
A.b. Irk|yot Arot|rmo|or| Enst|ts Derg|s| Soy| 40, Erzurum 200 ~ S7S ~
TAED 40, 2009, 357-374

ERTEM, Rekin, Elifbeden Alfabeye Trkiyede Harf ve Yaz Meselesi, stanbul,
1991.
GNDZ, Ahmet,1917 Bolevik htilalinin Trk Dnyasndaki Yansmalar,
Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, VI/1, (2005), s.1-12.
HASANLI, Cemil, Birinci Trkoloji Kurultayna Ksa Tarihi Bak, 1926 Bak
Trkoloji Kongresinin 70. Yldnm Toplants(29-30 Kasm 199),
Ankara, 1999.
HELLOV, Buludhan, Birinci Beynelhalk Trkoloji Kurultay, Bak, 1999.
__________, Trkologiyann ntibah Dvr, Bak, 2001
HENZE, Paul Asyada Siyaset ve Yaz, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,
Say:9-10, (Kasm-Aralk 1985), s.81-83.
SAYEV, Nazm, Azerbaycan Demokratik Respublikas Devrinde Elifba
Islahat Meselesi, Azerbaycan Tarihi Problemleri zre Maruzalar
Mecmuas, Bak,1992, s.287-289.
MEHMEDOLU, Alaattin, Bamsz Azerbaycan ve Devlet Dili Terimi
zerine, Yeni Trkiye, Say:43, (Ocak-ubat 2002), s.376.
MUSABEY, V., dil-Ural Trkleri dil ve Yazlarnn Sovyetletirilmesi ve
Ruslatrlmas, Dergi, 5.Yl, No:5, Mnih, 1959, s.58.
NESPZADE, Nesip, Bak Trkoloji Kurultaynn Yeri, 1926 Bak Trkoloji
Kongresinin 70. Yldnm Toplants(29-30 Kasm 1996), Ankara, 1999,
s.99.
Nogayeva, Ainur, Orta Asyada Alfabe Tartmas,
http://www.tusam.net/makaleler.asp?id=9568&sayfa=24
RECEBOV, E. E., Dilcilik Tarihi, Maarif Neriyat, Bak, 1988.
SARAY, Mehmet, Dil ve Kltr Birlii, stanbul, 1992.
AHN, Erdal, Stalin Dnemi Siyasetinin Kazan Tatar Trkleri Kltrne
Etkileri, Stalin ve Trk Dnyas, Edt.: Emine Grsoy-Naskali, Liairsan
ahin, Kakns yaynlar, stanbul, 2007, s.233-244.
MR, Bilal N., Azerbaycanda Trk Alfabesi Tarihe, Ankara, 1991.
__________, Trk Yaz Devrimi, Ankara, 1992.
TACEMEN, Ahmet, Rus Egemenliindeki Trklerin Alfabelerinin
Deitirilmeleri(1769-1940), Kayseri, 1994.
~ S74 ~ B.ARSLAN: Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yayayan Trklerin Urtak "Blrleytlrllmly
1rk Alfubexl"nden "Rux Klrll" Alfabesine Ceirilmesi

TAED 40, 2009, 357-374
TANSEL, Fevziye Abdullah, Arap Harflerinin Islah ve Deitirilmesi
Hakknda lk Teebbsler ve Neticeleri, Belleten, XVII, 1953, s.223-249.
TAYMAS, Abdullah Battal, Kazan Trkleri, Ankara, 1966.
TEMR, Ahmet, D Trklerde Dil ve Yaz, Trk Dnyas El Kitab, Trk
Kltrn Aratrma EnstitsYayn, Ankara, 1976, s.395.
TEZCAN, Semih, En Eski Trk Dili ve Yazm Bilim Kltr ve retim Dili
Olarak Trke, Ankara, 1978.
TOKER, Mustafa, Trkistann Latin Alfabesine Gemesi ve Halid S.Hocayev,
1926 Bak Trkoloji Kongresinin 70.Yldnm Toplants, (29-30 Kasm
1996), Ankara, 1999, s.80-83.
Yeni Yol,(Bak), 28 Oktiyabr/Ekim 1922, No:6. 18 Noyabr/ Kasm 1922, No: 9.
16 Dekabr/Aralk 1922, No:13.
YCE, Mehmet, Krgz Trklerinin Ulusal Kimlik Politikas, Akademik Bak,
Say: 9, ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Faklteleri,
Celalabat-Krgzistan, s. 156.