VRI Series No.

111

DmQ EyA h?

synArAyf goyk A

ivpynA ivoDn ivyAs,

Dmigir, qgtpurI- 422 403,
mhArAx, BArt

ivpynA: ak pircy

I goyk AjI ne yMmA ke mhAn ivpynA SAcAyQ syAjI W bA iKn se svQATm

sn 1955 m ivpynA k I sADnA sIKI tb se SyAs k A kR m jArI rhA sn
1969 m BArt SAye yApAr-DMDe se svQTA Svk AgRhf k rBArt ke iviBA TAnA pr
ivpynA sADnA-iviD ke ds idvsIy iivr lgAte rhe sn 1976 m AmuK ivpynA
k Dmigir k I TApnA ke pcAt Sb tk pUre ivv m lgBg 50 ivpynA k
TAipt ho cuke h tTA Sy na-na k Kulte cle jA rhe h, jhAM sADk A ke ila
in:uk invAs tTA BojnAid k ITAqQ yvTA rhtI h ivpynA isKAne k AsArA KcQ
k t sADk A ke dAn pr inBQr hotA h iivrA k A sMcAln pUy goyk AjI tTA wnke
ArA inyuEt ivv Br ke lgBg 400 se SiDk shAyk SAcAyo ArA ik yA jAtA h
iivr-k Alke drAn sADk A k obAhrI sMpkQ se dUr, k A pr hI rhnA SinvAyQ hotA h
BgvAn gtm bu ArA gveit ivpynA ivA svQTA sMAdAyhIn ak Ayog
ADAn ivDA h ijsm Spne BItr k I scAqQ k A dQn k rte hua Spne mn k o inmQl
bnAnA tTA t yAnI Ak it ke inym ke SnusAr SAcrf k rne k A SyAs ik yA jAtA
h qsI k oDmQ k hte h k AlAMtrm hm DmQ d k AshI STQ BUl gye Sr sMAdAy k o
hI DmQ mAnne lge SAj jbik DmQ ke nAm pr cArA Sor qtnI SrAjk tA P lI huqQ h,
yh sAMAdAiyk tA-ivhIn ivA Gor SMDk Ar m Ak A-tMB sd h
yAn k I yh ivA sIKne ke ila hr sMAdAy ke log cAhe ve hdU hA yA muVlm;
jn, qQsAqQ, b hA yA isEK sBI SAte h bcA se lek r v bujugo tk sb wmR ke
log SAte h bhut WMcI iA AAA yVEt BI SAte h to dUsrI Sor ibku l inrr
SnpZ log BI SAte h SyMt Dn-sMpA BI SAte h Sr ibku lDnhIn BI pur-nArI
tTA zAExr, vk Il, qMjIinyr, yApAr-wogA ke sMcAlk sBI SAte h ik sI BI
ivpynA iivr m smAj ke hr vgQ k A yh SnUXA sMgm SAsAnI se deKA jA sk tA h
qtnI ivivDtASA ke hote hua BI sBI log lABAVvt hote h
pUy I goyk AjIk Ayh leK SiDk se SiDk logA k oDmQ-mAgQ pr cl sk ne
ke ila AerfA AdAyk is ho, yhI mMgl BAvnA h

mUy: r. 1/-

ivpynA ivoDn ivyAs.

Ak Ak :
ivpynA ivoDn ivyAs
Dmigir, qgtpurI- 422403, ijlA- nAik , mhArAx, BArt

P on:02553- 244076, 244086, 244302 P Es:02553- 244176.

DmQ EyA h?
DmQ jIvn jIne k Ik lAh vyM suK se jIne k ItTA SrA k osuK se jIne
dene k I sBI suKpUvQk jInA cAhte h, duKA se muEt rhnA cAhte h prMtu jb hm
yh nh jAnte ik vAtivk suK EyA h Sr yh BI nh jAnte ik wse k se AAA
ik yAjAa to JUXe suK ke pICe bAvle hok rdz lgAte h vAtivk suK se dUr rh
k r SiDk AiDk duKI hote h vyM k o hI nh SrA k o BI duKI bnAte h
vAtivk suK SAMtirk AMit m h Sr SAMtirk AMit icA k I
ivk Ar-ivhIntA m h, icA k I inmQltA m h icA k I ivk Ar-ivhIn SvTA hI
vAtivk suK-AMit k I SvTA h
scI AMit Sr scA suK vhI BogtA h jo inmQl icA k AjIvn jItA h
jo ijtnA ivk ArmuEt rhtA h wtnA hI duK-muEt rhtA h, wtnI hI jIvn jIne
k I shI k lA jAntA h, wtnA hI shI mAne m DAimQk hotA h inmQl icA k A
SAcrf hI DmQ h yhI jIne k I k lA h qsm jo ijtnA inpuf h vh wtnA hI
SiDk DAimQk h DAimQk k I yhI shI pirBAA h
Ak it k A ak SxUx inym h ijse k oqQ t k h le STvA DmQ-inyAmk tA
k hle, nAm ke Bed se k oqQ SMtr nh pztA inym yh h ik aesA ik yAjAygA to
wsk A aesA pirfAm SAyegA hI vsA nh ik yA jAygA to vsA pirfAm nh SA
sk tAk ArfA ke pirfAmvp jo k AyQ sMpA hotA h, wn k ArfA ke nh rhne se
vh k AyQ nh ho sk tA qs inym ke SnusAr jb-jb hmArA mn e, dmQny,
kR oD, qQyAQ, By SAid se SAkR AMt ho wXtA h, tb-tb hm yAku l ho jAte h
duK-sMtAipt hok r suK se vMict ho jAte h jb-jb hmArA mn aese ivk ArA se
ivk t nh rhtA, tb-tb hm yAku ltA se muEt rhte h duK-sMtAipt hone se bce
rhte h SpnI SAMtirk suK-AMit ke mAilk bne rhte h
jo ivk ArA se muEt rhnA isKAtI h vhI jIvn jIne k I shI k lA h vhI
u DmQ h u DmQ k A vp bzA hI mMglmy Sr k yAfAd h hm jb-jb
ivk Ar-ivmuEt hok r inmQl icA se SAcrf k rte h, tb-tb vyM to vAtivk
suK-AMit Bogte hI h SrA k I suK-AMit k A BI k Arf bnte h qsI Ak Ar
jb-jb ivk ArgRt hok r miln icAjy SAcrf k rte h, tb-tb vyM to
sMtAipt hote hI h SrA ke sMtAp k ABI k Arfbnte h smAj k IAMit BMg k rte
h

kR oD,loB, vAsnA, By, mAsyQ, qQyAQ, ShMk ArSAid mnoivk ArA ke ik Ar

bn hm hyA, corI, yiBcAr, JUX, Cl-k px, cuglI, prndA, inrTQk bk vAs
k rte h, k zuvA-k Xorbolte h; Sr jb-jb aesA k rte h, tb-tb SAm tTA
pr-sMtAp k A k Arf bnte h mnoivk ArA ke ibnA k oqQ BI ArIirk yA vAick
duk mQ sMpA ho nh sk tAprMtu yh SinvAyQ nh h ik mnoivk ArA ke wpA hone
pr hm k Aiyk Sr vAick duk mQ k r hI bhuDA Abl mnoivk ArA ke wpA hone
ke bAvjUd BI SAmdmn ArA hm aese k Aiyk Sr vAick duk mo se bc jAte h
qsse Ayt: SrA k I hAin nh k r pAte prMtu iP r BI dUit mnoivk ArA se
SAkR AMt hok r yid mn hI mn yAku l rhte h to mAnisk duk mQ to k rte hI h
qsse SpnI AMit Kote h; prot: SrA k I AMit BI BMg k rte h hmAre mn k I
dUit trMg SAs-pAs ke vAtAvrf k o ABAivt Sr dUit ik ye ibnA nh rh
sk t
jb-jb hmArA mn ivk Ar-ivmuEtSr inmQl hotA h, tb-tb vABAivk hI
vh Aeh Sr sAv se, mI Sr k rfA se Br wXtA h ws smy hm vyM to
suK-AMit k ASnuBv k rtehI h, prot: SrA k IBI suK-AMit k Ak Arfbnte
h hmAre inmQl icA k I trMg SAs-pAs ke vAtAvrf k o ABAivt k r wse
yTAVEt inmQl bnAtI h
St: SAmdmn hI DmQ k IsvAg sMpUfQtA nh h leik nDmQ DArf k rne k A
phlA k dm yh se SArMB hotA h phle to sMym-sMvr ArA hI hm k Aiyk Sr
vAick duk mo se ivrt hov Sr iP r stt SyAs ArA mAnisk duk mQ se BI
CuI pA l mAnisk duk mo se CuI pAne k A STQ h mAnisk ivk ArA se muEt ho
jAnA ivk Ar-ivhIn inmQl icA Spne shj vBAv se hI k oqQ mAnisk , vAick
yA ArIirk duk mQ nh k r ske gA St: muy bAt h Spne icA k o ivk ArA se
ivmuEt rKnA
hm Spne Ayek k mQ ke Ait jAgk rh k r hI wse domuEt rK sk te h
Spne icA Sr icA ke ivk ArA ke Ait jAgk rh k r hI wse ivk ArmuEt rK
sk te h wske Ait SnjAn Sr mUVCQt rhte hua hm wse k dAip vC nh k r
sk te, wsk I vCtA k o k Aym nh rK sk te St: Spne ArIirk , vAick
Sr mAnisk k mo k A, Spne icA Sr icAvVAyA k A stt inrIf k rte rhne
k A SyAs hI DmQ DArf k rne k A shI SyAs h ik sI BI k mQ ke k rne se pUvQ
Sr k rte smy hm yh jAMc k r ik qs k mQ m hmArA tTA SyA k AmMgl smAyA
huSA h STvA SmMgl yid mMgl h to vh k Am k r Sr yid SmMgl ho to n
k r qs Ak Ar BlIBAMit ivvek pUvQk jAMc k r ik yA gyA k mQ svQmMglmy hI
hogA St: DmQmy hI hogA yid k BI SnvDAntAv ibnA jAMc ik ye k oqQ
k Aiyk yA vAick duk mQ ho gyA, jo ik Spne tTA SyA ke ila Sihtk r huSA
to wse lek r AAyVct k rte hua ro-rok r ik sI SprAD-gRMiT se gRt n ho jAaM,
bVk IGR se IGR Spne ik sI sATI sADk STvA gurjn se iml k r, wnke

smuK SpnI BUl Ak x k r, wse vIk Ar k r l Sr ws BAr se muVEt pAaM tTA

Bivy m Sr SiDk sAvDAn rhne ke ila k tsMk pbn icA ke Ait BI qsI
Ak Ar jAgk tA k A SyAs bZAaM jb-jb icA pr k oqQ ivk Ar jAge, tf
wsk A inrIf k r sAI k I trh inrIf k rne mA se vh dubQl hote-hote
ivnx ho jAygA k BI SnvDAntAv wsk A inrIf n k r pAaM Sr
pirfAmt: vh hm pr hAvI ho jAy to wse BI yAd k rk rke roaM nh, bVk Sr
SiDk sAvDAn rhne ke ila k tsMk phA Sr jAgk tA k A SyAs bZAaM
u DmQ m AitXAipt hone k A yhI vAink trIk A h
ijs SyAs se Spne k mo ke Ait jAgk tA Sr sAvDAnI bZtI ho vhI
u DmQ k A SyAs h ijs iviD se Spne k mo k o suDArne vAlI icA-inmQltA
AAA hotI ho, vhI DmQiviD h
jb hm SAminrIf k rSnuBUityA ke bl pr deKte h to pAte h ik Ayek
duk mQ k Ak ArfSpne icA k ImlIntA h k oqQ n k oqQ mnoivk Arh hm yh BI
deKte h ik Ayek ivk Ark Ak ArfSpne hI Shm ke Ait wpA huqQ ghn SAsVEt
h jb-jb SAsVEt ke SMDepn m qs m k o SyiDk mhv dek r qsse icpk
jAte h, tb-tb sMku ict dAyre m SAb hok r mn mlIn k r k oqQ n k oqQ aesA
k mQ k r lete h jo ik pirfAmt: Sku l hotA h
SAminrIf ke SyAs ArA vAnuBUityA ke bl pr hI yh px hotA h ik
jb-jb vATAD hok rhm ivk ArgRthote h, tb-tb SrA k ASiht to k rte hI
h, SpnA scA vATQ BI nh sAD pAte Sr jb-jb qs SMDepn se muEt rhte h,
tb-tb SAmiht Sr priht donA sADte h SAmiht Sr priht sADne k Ak mQ
hI DmQ h jhAM SAmlAB ke sAT-sAT pr-lAB BI sDtA ho, vhI DmQ h jhAM
ik sI k A BI Siht hotA ho, vhAM SDmQ hI SDmQ h SAmody Sr svoQdy k A
sAmMjypUfQ vT jIvn hI DmQ h SAmody Sr svoQdy SyoyAit h
hmAre sk mQ Sr duk mQ ke vl hm hI suKI-duKI nh bnAte, bVk hmAre
Sy sMgI-sAiTyA k o BI ABAivt k rte h mnuy smAj ke Sy sdyA ke sAT
rhtA h vh smAj k A SivBAy SMg h smAj ArA vyM ABAivt hotA h Sr
smAj k oBI TozA-bhut ABAivt k rtArhtA h qsila DmQ sADn ArA jb hm
nitk jIvn jIte h, duk mo se bc k rsk mo m lgte h to ke vlSpnA hI BlA
nh k rte, bVk SrA k A BI BlA sADte h
jIvnmUyA ke ila hI to DmQsADnA h yid DmQ ke SyAs se jIvnmUy
WMce nh wXte, hmArA lok -yvhArnh suDrtA, hm Spne ila tTA SrA ke ila
mMglmy jIvn nh jI sk te to aesA DmQ hmAre ik sk Amk A?ik sIke BI ik s
k Am k A? DmQ qsila h ik hmAre pArpirk sMbMD suDr
hmm yvhAr-k y SAye pirvAr, smAj, jAit, rAx Sr SMtrAQxIy
sAre pArpirk sMbMD yVEt-yVEt ke sMbMDA pr hI inBQr hote h St: u DmQ
yhI h ik Ayek yVEt yh, qsI jIvn m SrA ke sAT SpnA yvhAr-sMbMD

suDAre qsI jIvn m suK-AMit se jIne ke ila DmQ h myu ke bAd bAdlA ke Wpr
ik sI SAt vgQ k A jIvn jIne ke ila nh myu ke bAd pvI ke nIce ik sI
SnjAn nrk se bcne ke ila nh bVk hmAre hI BItr smAye hua vgQ k AsuK
Bogne ke ila, hmAre Spne hI BItr smy-smy pr yh jo nArk Iy SVn jl
wXtI h, wse AMt k rne ke ila; wsse bcne ke ila DmQ sAMdVxk h, Ay h
qsI jIvn, qsI lok ke ila h vtQmAn ke ila h ijsne SpnA vtQmAn suDAr
ilyA, wse Bivy k IctA k rne k Ijrt nh wsk ABivy vt: suDr jAtA
h ijsne lok suDAr ilyA, wse prlok k IctA nh wsk Aprlok vt: suDr
jAtA h jo SpnA vtQmAn nh suDAr sk A, SpnA qhlok nh suDAr sk A Sr
ke vl Bivy k I Sor SAA lgAye, prlok k I Sor xk xk IlgAye bXA h, vh
Spne SApk o DoKA detA h Spne vAtivk mMgl se vMict rhtA h u DmQ se
dUr rhtA h DmQ Sk Ailk hotA h yAnI SBI qsI jIvn m P l dene vAlA hotA
h DmQ ke nAm pr k oqQ SnuXAn k r Sr wsk A lAB yhAM n imle, ivk Ar-ivhIn
icA k I inmQltA k A vAtivk suK yh qsI jIvn m n imle, to smJnA cAiha
ik sIDoKe m wlJ rhe h u DmQ se vMict ho rhe h DmQ sb ke ila qsI jIvn
k osuK-AMitmy bnAne hetu h SAMKA ke pre ik sIsudUr Bivy k IinrTQk ctA se
muEt hone ke ila h yhI DmQ h yhI DmQ k I utA h yhI u DmQ k A jIvn
h, ijsk I SAvyk tA sAvQjnIn h
DmQ sAvQjnIn h, qsila u DmQ k A sMAdAy se k oqQ sMbMD nh, k oqQ
len-den nh u DmQ ke pT k A piTk jb DmQ pAln k rtA h tb ik sI
sMAdAy-ive ke ToTe inAAf rIit-irvAj pUre k rne ke ila nh, ik sIgRMT-ive
ke iviD-ivDAn k A SnuXAn pUrA k rne ke ila nh, imyA SMDivvAsjy
iZ-prMprA k Aik Arhok rik sIlk Irk AP k Irbnne ke ila nh, bVk u
DmQ k A SyAsI Spne jIvn k o suKI Sr vT bnAne ke ila hI DmQ k A pAln
k rtAh DAimQk jIvn jIne ke ila DmQ k oBlIBAMit smJk r,wse SAmk yAf
Sr prk yAfk Ak ArfmAn k rhI wsk ApAln k rtAh ibnA smJe hua ke vl
SMDivvAs ke k Arf STvA ik sI SAt VEt k o sMtux-AsA k rne ke ila
STvA wske By se SAMik t-SAtMik thok r DmQ k A pAln nh k rtA DmQ k A
pAln dUfA k Admn k rne ke ila hI nh, bVk AApUvQk wnk ApUfQ mn Sr
recn k rne ke ila k rtAh DmQ k ApAln ke vlSpne hI ila nh, bVk bhujn
ke iht-suK, mMgl-k yAf Sr bhujn k I vVt-muVEt ke ila k rtA h
DmQ k A pAln yhI smJ k r k rnA cAiha ik vh sAvQjnIn h,
svQjnihtk ArI h; ik sI sMAdAy-ive, vgQ-ive yA jAit-ive se bDA huSA
nh h yid aesA ho to wsk IutA nx ho jAtI h DmQ tBI tk u h, jb
tk sAvQjnIn, sAvQdeik , sAvQk Ailk h sbke ila ak -jsA k yAfk ArI,
mMglk ArI, iht-suKk ArI h sbke ila srltApUvQk ibnA ihck ke gRhf k r
sk ne yoy h

u vAyumMzl m rhnA, u-vC hvA k A sevn k rnA, rIr vC rKnA,

sAP -suTre k pze phnnA, u sAVvk Bojn, muJe qsila k rnA cAiha ik yh
mere ila ihtk r h prMtu yh ke vl mere ila hI nh, ik sI ak jAit-ive,
vgQ-ive yA sMAdAy-ive ke ila hI nh, bVk sbke ila smAn p se
ihtk rh ke vlm hI nh, k oqQ BI yVEt yid Su, SvT vAtAvrf m rhtA
h, gMdI ivlI vAyu k A sevn k rtA h, Spne rIr Sr vA k o gMdA rKtA h,
SvC-dUit Bojn k rtAh to Spne vAy k ohAin phucAtA h, rogI Sr duKI
hotA h yh inym sAvQjnIn h ik sI ak yVEt-ive, ik sI ak jAit-ive
pr hI lAgU nh hotA XIk qsI Ak Ar jb k oqQ Spne mn k o ivk ArA se ivk t
k rtA h to yAku l hotA h wske vAt-ipA-k P m ivmtA pdA hotI h vh
rog-gRt hotA h vAy-ivAn ke sAmAy inym sBI ke tn Sr mn pr smAn
p se lAgU hote h Ak it yh nh deKtI ik qn inymA k A wlMGn k rne vAlA
k nh, ik sjAit Sr ik ssMAdAy k Ah Ak itik sIsMAdAy-ive ke yVEt
pr k pAnh k rtI,n ik sISy pr k opk rtIh mleiryA mleiryA h n hdU h
n b, n jn h n pArsI, n muVlm h n qQsAqQ vse hI ku nn ku nn h vh n hdU
h n b, n jn h n pArsI, n muVlm h n qQsAqQ qsI Ak Ar kR oD, qQyAQ, e
SAid ivk Ar n hdU h n b, n jn h n pArsI, n muVlm h n qQsAqQ vse hI
qnse ivmuEt rhnA BI n hdU h n b, n jn h n pArsI, n muVlm h n qQsAqQ
ivk ArA se ivmuEt rhnA hI u DmQ h St: u DmQ n hdU h, n b h, n jn
h, n pArsI h, n muVlm h, n qQsAqQ h vh u DmQ hI h
DmQ ak SAdQ jIvn-lI h, suK se rhne k I pAvn pit h, AMit AAA
k rne k I ivml ivDA h, svQjn-k yAfI SAcArsMihtA h, jo sbke ila h
EyA IlvAn, smAiDvAn, AAvAn honA ke vl bA k A hI DmQ h? SrA
k A nh? EyA vItrAg, vIte, vItmoh honA ke vl jinyA k A hI DmQ h? SrA
k A nh? EyA VTtA, SnAsEt, jIvmuEt honA ke vl hduSA k A hI DmQ h?
SrA k A nh? EyA Aem Sr k rfA se Sot-Aot hok r jn-sevA k rnA ke vl
qQsAqyA k A hI DmQ h? SrA k A nh? EyA jAt-pAMt ke BedBAv se muEt rh k r
sAmAijk smtA k AjIvn jInA ke vlmuslmAnA k AhI DmQ h? SrA k Anh?
DmQpAln k Amuy wey h hm SAdmI bn SCe SAdmI bn SCe SAdmI
bn jAyge to SCe hdU, SCe b, SCe jn, SCe muslmAn, SCe qQsAqQ SAid
bn hI jAyge yid SCe SAdmI hI nh bn ske to b bne rhne se BI EyA
huSA? hdU, jn, qQsAqQ, muslmAn SAid bne rhne se BI EyA huSA?
DmQ k I qs utA k o smJ Sr DArf k r hm sbke jIvn m u DmQ
jAge insAr iClk A k ASvmUyn ho, wmUln ho; u sAr k AshI mUyAMk nho,
AitXApn ho u DmQ jIvn k A SMg bn jAy qsI m hmArA scA k yAf,
scA mMgl smAyA huSA h