Kt phanesi

* 0044689*
255.07.02.01.06./ 08/ 0044689 ri
320.5 ALT 2006
Yayna Hazrlayan: Ahmet z
eol ogi ques detat
fi r I X
lthaki Yaynlar - 180
Tarih-Toplum-Kuram - 14 D _ 0
ISBN 975-8725-21-1
2. Bask Nisan, 2006, Istanbul
Presses Universitaires de France, 1995
lthaki, 2003, Istanbul
Yayncnn yazl izni olmakszn herhangi bir alnt yaplamaz
q q i i 8 * 9
Yayn Koordinatr: Fsun Ta
Sanat Ynetmeni: brahim emecioglu
Sayfa Dzeni Ve Baskya Hazrlk: Yeim Ercan
Kapak, Bask: dil Matbaaclk
(Penguen Kitap-Kaset Bas. Yay. Paz. Tic. Ltd. ti.)
Cilt: Yldz Mcellit
lthaki Yaynlan:
Mhrdar Cad. llter Ertzn Sok. 4/6 34710 Kadky stanbul
Tel: (0216) 330 93 08 - 348 36 97 Faks: (0216) 449 98 34
ithaki@ithaki.com.tr - www.ithaki.com.tr
Datm:
ataleme Sok. Yav-uz Han 26 Caalolu-Istanbul
Tel: (0212) 512 76 00 Faks: (0212) 519 56 56
ithakidagitim@ithaki.com.tr
nternet Sat: www.ilknokta.com
Louis Althusser
DEOLOJ VE DEVLETN
DEOLOJK AYGITLARI
eviren
Alp Tmertekin
53
ithaki
RETM KOULLARININ
YENDEN-RETM ZERNE
retimin olabilmesi iin retim aralarnn yenilenmesi
gerektiinden sz ettiimiz analizimizde, ksack bir an,
grr gibi olduumuz bir eyi ortaya karmamz gerekiyor
imdi. stnde fazla durmakszn yaptmz bir belirtmey
di. imdi ise bunun kendisini ele alacaz.
Marxm dedii gibi, bir toplumsal formasyonun retim
de bulunurken, retim koullarn da yeniden-retmedi-
inde, yaamn bir yl dahi srdremeyeceini bir ocuk
bile bilir.14retimin vazgecilmez...kQulu, demek ki. retim
koullarnn ypnidpn-nrptimidir (Bu yeniden-retim basit
(ancak nceki retim koullarn yeniden-reterek) ya da
geniletilmi (nceki retim koullarn genileterek) ola-
blr)Bu sonuncu ayrm imdilik bir yana brakalm.
retim Koullarnn Yeniden-retimi Nedir?
Bu noktada hem ok tandk (Kapitalin II. Cildinden
14) Kugelmanna mektup, 11 Temmuz 1868 (Lettres sur LeCapital, Ed. Sociales, p.
229).
beri) hem de alacak lde kt bilinen bir alana giriyo
ruz. Tek bana retimin hatt yalnzca retim srecine
oranla kendisi de soyut olan retici pratiin gr asnn
inat apakl (ampirist trden ideolojik apaklk) gn
delik bilincimizle ylesine btnlemitir ki yeniden-re-
timin gr asna ykselmek imkansz olmasa da, son de
rece zordur. Gelgelelim, bu gr asnn dnda, -retim
dzeyinde bile ve dahas, basit pratik dzeyinde de- her
ey soyuttur (ksm olmann da tesinde: arptlm, bii
mi bozulmutur).
Sorunu ynteml bir biimde incelemeye alalm.
Aklamamz basitletirmek ister ve her toplumsal for
masyonun bir egemen retim tarzndan kaynaklandn g-
znne alrsak, retim srecinin, belirli retim ilikilerinin
egemenlii altnda ve bu retim ilikilerinin iinde var olan
belirli retici gleri harekete geirdiini syleyebiliriz.
Bundan, her toplumsal formasyonun var olmak iin bir
yandan retirken ve de retilebilmek iin, ayn anda re
tim koullarn da yeniden-retmesi gerektii sonucu -
kar. Demek ki surarLyenidenrretmesi gerekiyor.:
1. retici gler;
2. Var olan retim ilikileri.
retim Aralarnn Yeniden-retimi
retimin maddi koullarnn yeniden-retimi, yani re
tim aralarnn yeniden-retimi salanmadan retimin
' j . -j ~' 7 a :
47
mmkn olmadn, Marx Kapitalin II. Cildinde inandr
c biimde kantlad iin, artk (modern makro-ekonomi
kuramclarya da ulusal muhasebede alan burjuva eko
nomistler de dahil) herkes kabul ediyor.
^Herhangi bir ekonomist (ki bu konuda herhangi bir ka
pitalistten fark yoktur) her yl, retimde kullanlan ya da
tkenenin yerine konulacak olan hammaddeyi, sabit kuru
lular (yaplar), retim aletlerini (makineler) vb. gzn-
ne almak gerektiini bilir: unu diyoruz: Her ikisi de ilet
menin mali muhasebe pratiinin aylk hesaplarn yo
rumlamakla yetinerek iletmenin gr asn dile getir
dikleri iin herhangi bir ekonomist, herhangi bir kapitalis
te eittir?)
(A ncak biz gze batan bu sorunu bir yandan ilk olarak
gndeme getiren Quesnaym dehas ile, bir yandan da
zen Marxm dehas sayesinde, retimin maddi koullarnn
yeniden-retimmin iletme dzeyinde dnlemeyecei
ni biliyoruz. nk bu yeniden-retimin gerek koullar
iinde var olduu yer oras deildir, iletme dzeyinde
olan, yalnzca yeniden-retimin koullarn ve mekanizma
larn dnmeye imkan tanmayan bir sonutur)
Bunu kabul etmek iin bir an bile dnmek yeter: Fab
rikasnda yn kumalar reten bir kapitalist olan Bay X
hammaddesini, makinelerini, vb., yeniden-retmek zo
rundadr. Ama o kendisi bunlar kendi retimi iin ret
mez, bunu baka kapitalistler yapar: Bay Xin retim ara
larnn yeniden-retiminin koulu olan bu rnleri ret
48
l u u s / u u u s s e r
mek iin, kendi retimlerinin koullarn yeniden-retmek
zorunda olan, makine-avadanlk reten byk bir metal i
leme kuruluu sahibi Bay Z, Avustralyada byk bir ko
yun yetitiricisi Bay Y vb. vb., ve bu byle sonsuza kadar
uzayp gider. Btn bunlar, lke ya da dnya pazarnda ar
zn (yeniden-retim iin) retim aralar talebini karlaya
bilmesi iin gerekli orandadr.
Bir tr ucu buca olmayan bir zincire dnen bu me
kanizmay dnmek iin Marxm global giriimini izle
mek ve Kapitalin II. ve III. Ciltlerinde zellikle, I. Ksm
(retim Aralarnn retimi) ile II. Ksm (Tketim Arala
rnn retimi) arasnda sermayenin dolam ilikilerini ve
art-deern gereklemesini incelemek gerekir.
Bu sorunun analizine girmeyeceiz. retimin maddi ko
ullarnn yeniden-retiminin gerekliliinin varlndan
sz etmek bize yeter.
Emek-Gcnn Yeniden-retimi
Buraya kadar okurun dikkatini ekmi olmas gereken
bir ey var. retim aralarnn yeniden-retiminden sz et
tik, ancak retici glerin yeniden-retiminden sz etme
dik. Demek ki retici gleri retim aralarndan ayran e
yin yeniden-retiminden, yani emek-gcnn yeniden-
retiminden sz etmedik.
yerinde, olanlar gzlemleyerek, zellikle de amortis-
man-yatrm ngrlerinin muhasebe ve maliyet pratiini
inceleyerek, maddi yeniden-retim srecinin varlna ili
kin yaklak bir fikir edinebilmi olmamza ramen, ilet
deolon ve Devletin laeooiK Aygmar
mede olanlarn gzleminin, tmyle deilse de, neredeyse
tmyle sonusuz kald bir alana giriyoruz imdi. Bu
gzlemin sonusuz kalmasnn yerinde bir nedeni de var:
Emek-gcnn yeniden-retiminin asl blm iletme
nin dnda gerekleir.
Emek-Gcnin Yeniden-retimi Nasl Salanr?
(^Emek-gcnn yeniden-retimi, emek-gcne kendini
yeniden-retmesinin maddi arac, yani cret vererek sala
nr. cret her iletmenin muhasebesinde yer alr, ama asla
emek-gcnn maddi yeniden-retiminin koulu olarak
deil, el-emei sermaye1 olarak.^)
(jDysa cret tam da byle bir i grr, nk cret yal
nzca emek-gcnn harcanmasyla retilen deerin,
emek-gcnn yeniden-retimi iin vazgeilmez blm
n gsterin)Bunu, cretli iinin emek-gcnn yeniden-
retimi iin vazgeilmez (barnmas, giyinmesi ve yemesi,
ksacas ertesi gn -Tanrmn bahettii her ertesi gn- i
letmenin kapsnda bulunmas iin gereken) her ey diye
anlayalm; unu da ekleyelim: Proleterin kendini emek-g-
c olarak bedenlerinde yeniden-rettii ocuklarn (X sa
yda: X-0, 1, 2, vb. ne eit olabilir) eitimi ve yetimesi iin
vazgeilmez olan her ey.
Emek-gcnn yeniden-retimi iin gerekli bu deer
miktarnn (cret) yalnzca biyolojik bir SMIGin16gerek-
15) Marx ona bilimsel bir kavram atfetti: Deiken sermaye.
16) Salai re Minimum I nterprofessionnel Garanti e: lkemizdeki "Asgari cret
karl, (n.)
Louis Althusser
50------------------------------------------------------------------------------------
leriyle deil de, tarihsel, yani tarihsel olarak deiken bir
asgari deerin gereklerine gre (Marx buna dikkat ekmi
ti: Fransz proleterlerine arap, ngiliz iilerine bira gere
kir) belirlendiini unutmayalm.
Sadece kapitalist snfn kabul ettii ii snfnn tarih
sel ihtiyalaryla deil, proletarya snf mcadelesinin (ifte
snf mcadelesi: alma sresinin artrlmasna ve cret
lerin drlmesine kar) zorla kabul ettirdii tarihsel ih
tiyalarla tanmlad iin, bu asgarinin iki kat tarihsel ol
duunu da belirtelim.
(^Buna karn emek-gcne, emek-gc olarak yeniden-
retilmesi iin gerekli yeniden-retimin maddi koullarn
salamak yetmez. Kullanlabilir durumdaki emek-gc-
nn bilgili, yani karmak retim sreci sisteminde ie
konulabilecek yeterlikte olmas gerektiini sylemitik.
retici glerin gelimesi ve retici glerin belirli bir an
daki tarihsel kurucu birlik tipi, emek-gcnn (eitli bi
imde) nitelikli olduunu, dolaysyla yine bu biimde ye-
niden-retilmesi gerektii sonucunu yaratrlar. eitli bi
imde: yani toplumsal-teknik iblmnn farkl i alan
lar ve mevkilerinin gereklerine uygun olarak)
Emek-gcnn bu (zengin bir eitlilik gsteren) nite
liklerinin yeniden-retimi kapitalist dzende nasl sala
nr? Kleci ve servajc toplumsal formasyonlardan farkl
olarak, emek-gcnn niteliklerinin yeniden-retimi gide
rek yerinde (retim iinde eitim) olmaktan kp, gitgi
de daha ok retim dnda yani, kapitalist eitim sistemi
iinde, baka kurum ve kertelerde salanmaya yneliyor
(bu, belli bir ynseme gsteren bir yasa).
Ya okulda ne reniliyordu ya da bu derecede uzun
bir renim almyor, ama ne olursa olsun, okuma, yazma,
sayma, yani birka teknik yannda, retim alannn eitli
mevkilerinde dorudan doruya kullanlabilecek edebi
ya da bilimsel kltr eleri de (bunlar temel niteliinde
olabilecei gibi, ileri dzeyde de olabilir) daha baka pek
ok teknik (iiler iin bir tr renim, teknisyenler iin
baka tr, mhendisler iin bir baka tr, st kadrolar iin
de baka bir tr renim) reniliyor. Belirli bir beceri
reniliyor demek ki.
Ancak, bu bilgilerin ve tekniklerin yannda ve bu vesile
ile de, iblmnn her grevlisinin tayin edildii yere
gre uymas gereken terbiye kurallar, grg kurallar
reniliyor okulda: yurtta olma bilinci, mesleki vicdan, ahlak
kurallar, akas toplumsal-teknik iblmne saygl dav
ranma kurallar ile son olarak da, snf egemenliinin yerle
tirdii dzenin kurallarna saygl davranma kurallar.
Okulda ayn zamanda, Franszcay dzgn konuma,
dzgn yazma da reniliyor, yani (gelecekteki kapitalist
lere ve uaklarna) gerekte dzgn biimde emretme, ya
ni iilerle dzgn konuma (ideal zm) vb.
<(Bu olguyu daha bilimsel biimde dile getirmek istersek,
emek-gcnn yeniden-retiminin yalnzca nitelikliliinin
yeniden-retimini deil, kurulu dzenin kurallarna boyun
emesinin de yeniden-retimini, yani egemen ideolojinin
_______________ ideoloji ve Devletin ideolojik Aygtlar_______________
T... .1 uu n ve smr ve bask grevlile
ri iin ynetici snfn egemenliini sz ile salasnlar d i
ye egemen ideolojiyi dzgn kullanma yeteneinin yeni-
den-retimini de gerektirir diyeceiz^)
Baka deyile, Okul (ancak, Kilise gibi baka devlet ku
rumlan ya da Ordu gibi baka devlet aygtlar da) bir sr
beceri retiyor, ama bunu egemen ideolojiye tabi olmay ya
da bu ideolojinin pratiinin egemenliini salayan biim
lerde yapyor. Tm retim, smr,, bask grevlileri ve de
ideoloji profesyonellerinin (Marx) grevlerini bilinli
olarak yerine getirmeleri iin u ya da bu oranda, bu ide
olojiyi benimsemi olmalar; yani, ya smrlenler (pro
leterler) ya smrenler (kapitalistler) ya smrnn yar
dmclar (ynetici kadrolar) ya da egemen ideolojinin b
yk papazlar (devlet memurlan)_vb. olmalar gerekir.
Emek-gcnn yeniden-retimi, demek ki kendisinin
sine qua non17 koulu olarak yalnzca niteliklerinin deil,
ayn zamanda egemen ideolojiye boyun emesinin ya da
bu ideolojinin pratiinin yeniden-retimini ortaya kar
yor. Kesin bir ayrm yapmak iin yalnzca bu deil ayn
zamanda u demek yetmez, nk emek-gcnn nitelikle
rinin yeniden-retimi, ideolojik tabi olma biimlerinin egemen
lii ve erevesinde salanr.
Bylece, yeni bir gerekliin, yani ideolojinin varln da
kabul etmi oluyoruz.
Bu noktada, iki uyarda bulunacaz.
17) Sine qua non: Olmazsa olmaz, (n.)
"V *
tik uyary, yeniden-retim analizimizi tamamlamak
iin yapacaz.
retici glerin, yani bir yandan retim aralarnn, te
yandan emek-gcnn yeniden-retim biimlerini hzla
gzden geirdik az nce.
Ne var ki, retim ilikilerinin yeniden-retimi sorununa
hl deinmedik. Oysa bu sorun Marksist retim tarz ku
ramnn belirleyici sorunudur. Bundan sz etmemek kuram
sal bir boluk, daha da kts, ciddi bir siyasal yanltr.
Demek ki bundan sz edeceiz. Ancak bunun iin ge
rekli aralar edinmek amacyla, ynmz bir kez daha
nemli lde deitirmek zorundayz.
kinci uyar ise, bu yn-deitirmeyi yapmak iin, eski
sorumuzu yeniden sormamz gerektiidir: Toplum nedir?
ALT YAPI VE ST YAPI
Marksist toplumsal btn anlaynn, onu Hegelci
btnsellikten ayran devrimci kimlii zerinde durmak
frsatn daha nce elde ettik.1Marxm, her toplumun ya
psn zgl bir belirlemeyle eklemlenmi dzey ya da
kertelerden olumu biimde tasarladm (bu tez tarih
sel maddeciliin nl nermelerini yeniden ele almaktan
baka bir ey deildir) sylemitik: bir yanda, alt-yap ya
da ekonomik temel (retici gler ile retim ilikileuin
birlii) te yandaysa, hukuki, siyasal (hukuk ve devlet)
18) Pour Marx (Marx in, khak Yaynlan, 2002) ve Lire Le Capital (Maspero,
1965).
/
H
J-UU1D l 11L1i UODLI
ve ideoloji (eidi ideolojiler; ahlaki, dinsel, hukuki, siya-
sal vb.) olmak zere kendisi de iki dzey ya da kerte
ieren st-yap.^
Bu tasarmlama, sunduu kuramsal-pedagojik (Marx
Hegelden ayran fark gsteren) yarardan baka, kuram
asndan yle bir temel elverililie de sahiptir: kendi z-
sel kavramlarnn her birinin kendi etkililik gstergesinin, bu
kavramlarn oluturduu kuramsal aygta yerletirilmesini
salar. Ne demektir bu?
{T m toplumlarm yapsnn, st-yapmn iki katnm
dayand bir temele (alt-yap) sahip bir bina olarak tasar
lanmasnn bir eretileme, daha kesin biimde sylenirse,
uzamsal bir eretileme olduunu herkes kolayca kabul
edebilir: Bu bir yerlemdir. Her eretileme gibi bu eretile
me de, bir ey gsterir, bir ey uyandrr aklmzda. Neyi?
unu: Temele dayanmasalard st katlarn tek balarna ha
vada duramayacaklarn^)
Bina eretilemesinin betimleyecei nesne her evden
nce ekonomik temelin son kertede belirlemesidir. Sz
konusu uzamsal eretileme, temele, bir etkililik gstergesi
verir; bu etkililik gstergesi ise, u nl szlerle dile getiri
lir: Ekonomik temelde olanlar, son kertede katlarda
(st-yapda) olanlar belirler.
Bu son kertede etkililik gstergesiyle birlikte st-yap-
nn katlan da, elbette deiik etkililik gstergelerine sahip
olacaklardr. Ne tr gsterge:1
st-yapmn katlan son kertede belirleyici deildir, te
melin etkililii tarafndan ..belirlenirler,....eer (henz tann^..
lanmam) kendi tarzlarnda belirleyici olsalar da, ancak te-
mel tarafndan belirlenmi .olarak belirleyicidirler.
Temelin son kertede belirleyicilii ile belirlenmi olarak,
etkililik (ya da belirleme) gstergeleri Marksist gelenekte
k biimde dnlmtr. 1) st-yapmm temel karsnda
grece zerklii vardr; 2) st-yap temeli karlk olarak
etkiler.
Demek ki Marksist yerlemin, yan uzamsal bina (temel ve
st-yap) eretilemesinin kuram asndan sunduu en elve
rili yann, hem belirleme sorunlarnn temel sorunlar oldu
unu gstermek, hem binann tmn son kertede temelin
belirlediini gstermek, hem de bunun sonucunda st-yap-
ya zg tretilmi etkililik tr konulu kuramsal sorunu
ortaya koymaya zorlamak, yani Marksist gelenein, st-ya-
pnm grece zerklii ve st-yapmm alt-yap zerine kar
lk olarak etkisi diye birbirine bal terimlerle belirttii e
yin zerinde dnmeye zorlamak olduunu sylemeliyiz.
Btn toplum yaplarnn uzamla ilgili bir eretileme
ile, yani bina ile tasarmlanmasnn en byk sakncas el
bette ki eretisel olmas, yani betimleyici kalmasdr.
Bundan byle, olanlarn baka bir biimde tasarmlana
bileceim ve de byle bir tasarmlamann istenildii kan
sndayz. Bizi yanl anlamasnlar , bu klasik eretilemeyi en
ufak biimde bile yadsyor deiliz, ancak eretilemenin
kendisi, bizi onu amaya zorluyor. Ayrca artk geerliim
yitirdi gerekesiyle rafa kaldrmak iin de amyoruz onu.
56
l ouis Aitnusser
Bir betimleme biiminde bize ne verdiini dnmeyi de
nemek istiyoruz yalnz.
st-yapmm doas ve varoluunun zn niteleyen eyi
dnmenin ancak yeniden-retimden kalkarak mmkn ve
gerekli olduu dncesindeyiz. Uzamla ilgili bina eretile
mesinin, kavramsal bir yant getirmese de varlklann belirtti
i sorularn ounun aydnlanmas iin yeniden-retimin sa
lad bak asna yerlemek ve oradan bakmak yeterlidir.
Temel tezimiz, bu sorularn yeniden-retimin gr as
dnda sorulamayaca, dolaysyla yantlandrlamayaca-
dr.
Hukuk, devlet ve ideolojiyi bu bak asndan ksaca
analiz edeceiz. Bununla ayn anda da, bir yandan yeni-
den-retim asndan, te yandan retim ve pratik asn
dan neler olduunu ortaya karacaz.
DEVLET
Marksist gelenek bu konuda kesin konuuyor: Devlet,
Manifesto ve 18 Brumaire' den beri (Marxm Paris Komn
zerine olan metinleri ve Leninin Devlet VeDevrim adl a
lmas bata olmak zere sonraki tm klasik metinlerde)
aka bask arac olarak kabul edilir. Devlet, ynetici snf
larn (19. yzylda burjuva ve byk toprak sahipleri sn
f) art-deeri szdrma srecine (yani kapitalist smrye)
boyun emesi iin, ii snf zerindeki egemenliklerini
gven'altina almalarn salayan bir bask makinesidir.
1U C U U J1 v c U L V L U U u v ,u tv ) i v
yleyse, devlet her eyden nce, Marksist klasiklerin
devlet aygt adn verdikleri eydir. Bu terim unlar kap
sar: Hukuki pratiin gerekleri uyarnca zorunluluunu ve
varln kabul ettiimiz (dar anlamyla) zellemi aygt,
yani yalnzca polis ve uzmanlam yardmc birlikleri
olaylarla baa kamadklarnda son kertede ek bir bask
gc olarak dorudan doruya mdahale eden (proletarya
bu dersi kanyla rendi) Ordu ve bu btnn zerinde,
devlet bakan, hkmet ve ynetim.
Bu biimde sunulduunda, Marksist-Leninist devlet
kuram iin zne dokunuyor ve iin znn burada ol
duunu bir an iin bile reddetmek sz konusu olamaz.
Devleti, burjuvazi ve mttefiklerinin proletaryaya kar
verdikleri snf mcadelesinde, egemen snflarn hizme
tindeki baskc mdahale ve yrtme gc olarak tanm
layan devlet aygt, devletin ta kendisidir ve devletin temel
ilevini tam anlamyla tanmlamaktadr^)
Betimleyici Kuramdan, Kuram Olarak Kurama
Buna karn, bina eretilemesi (alt-yap ve st-yap) sz
konusu olduunda belirttiimiz gibi, devletin zelliinin
bu biimde sunulmas da bir lde betimleyici kalmakta.
Bu sfat (betimleyici) birok kez kullanacamz iin,
her trl anlamazl ortadan kaldrmak amacyla ksa bir
aklama yapmamz gerekiyor.
Marksist devlet kuramndan ya da bina eretilemesin
den sz ederken, bunlarn ele aldklar nesnelere ilikin be-
timleyici tasarmlamalar ya da anlaylar olduklarn syle
diimizde, eletirel bir art dncemiz yok. Tam tersine,
byk bilimsel bulularn, bizim betimleyici kuram dedi
imiz bir aamadan gemelerini gerektiren pek ok neden
var. Bu en azndan bizi ilgilendiren alanda (yani, toplum
sal formasyonlarn bilimi alannda) her kuramn ilk aama
s olmutur. Dolaysyla, bu aama kuramn gelimesi iin
gerekli, geici bir aama olarak kabul edilebilir ve de edil
melidir. Geici olduu, kullandmz deyimde yanyana
getirdiimiz terimlerden de belli, nk betimleyici ku
ram sz elikiye edeer bir durum yaratyor. Gerek
ten de, kuram terimi, yannda bulunan betimleyici sfat
na bir lde yakksz kalyor. Daha kesin biimde sy
lenirse bu: 1) betimleyici kuranTn gerekten, hibir ku
kuya yer brakmadan, kuramn geriye dn bulunmayan
balangc olduu, ancak; 2) kuramn kendini gzler n
ne sererken brnd betimleyici biim, tam da bu e
liki nedeniyle, kuramn betimleyici biimini aan geli
imini zorunlu klar demektir.
Dncemizi belirlemek iin imdiki nesnemize, yani
devlete geri dnelim:
Sahip olduumuz Marksist devlet kuram bir lde
betimleyici kalyor dediimizde, bu ilkin ve her eyden
nce bu betiinleyici kuramn kukusuz, Marksist devlet
kuramnn balangc olduu ve bu balangcnn bize ku
ramn zn, yani ilerdeki gelimesinin tmn belirleyen
ilkeyi verdii anlamna gelir.
deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar
59
Gerekten de, betimleyici devlet kuramnn doru oldu
unu sylememiz gerekiyor, nk ilgi alanna giren olgu
larn ok byk ounluu, bu kuramn kendi nesnesine
verdii tanma denk debiliyor. rnein devletin, Devle
tin Bask Aygtnda var olan snf devleti olarak tanmlan
mas, hangi alanda olursa olsun deiik bask dzenlerinde
gzlemlenebilen olgularn tmn imek gibi aydnlat
yor: 1848 Haziran ve Paris Komn, Petrogradda 1905
Maysmn kanl pazarndan, Drenten, Charonnedan
vb., Diderotnun Rahibesini ya da Gattinin Franco zerine
bir oyununu yasaklayan sansrn basit (ve grece nem
siz) mdahalelerine kadar; halk kitlelerinin smr ve yo-
kedilmelerinin dolayl ya da dolaysz tm biimlerini (em
peryalist savalar) aydnlatyor; Marxdan sonra Leninin de
burjuva diktatrl adm verdii, siyasal demokrasi bi
imlerinin gerisinden gzmze arpan o ince gndelik
egemenlii de aydnlatyor.
Buna karn betimleyici devlet kuram, bu aamann
almasn kendisi zorunlu klan kuramn, kurulu aa
malarndan birim gsterir. nk sz konusu tanm, yaa
nan basklar, baskc devlet aygt olarak tasarlanan devle
te balayarak saptamak ve tanmak iin gereken her eyi
salyorsa da, bu lintilendirme, az sonra deinme frsat
n bulacamz ok zel bir tr apakla yol ayor: Evet
gerekten byle, gerekten doru! dediimiz trden bir
apaklk. rnek olgularn byle bir devlet tanm ereve
sine birikimi, elimizdeki rnekleri oaltsa da, devlet tan-
58
jv; uj l UIUUD3C
timleyici tasarmlamalar ya da anlaylar olduklarn syle
diimizde, eletirel bir art dncemiz yok. Tam tersine,
byk bilimsel bulularn, bizim betimleyici kuram dedi
imiz bir aamadan gemelerini gerektiren pek ok neden
var. Bu en azndan bizi ilgilendiren alanda (yani, toplum
sal formasyonlarn bilimi alannda) her kuramn ilk aama
s olmutur. Dolaysyla, bu aama kuramn gelimesi iin
gerekli, geici bir aama olarak kabul edilebilir ve de edil
melidir. Geici olduu, kullandmz deyimde yanyana
getirdiimiz terimlerden de belli, nk betimleyici ku
ram sz elikiye edeer bir durum yaratyor. Gerek
ten de, kuram terimi, yannda bulunan betimleyici sfat
na bir lde yakksz kalyor. Daha kesin biimde sy
lenirse bu: 1) betimleyici kuramm gerekten, hibir ku
kuya yer brakmadan, kuramn geriye dn bulunmayan
balangc olduu, ancak; 2) kuramn kendini gzler n
ne sererken brnd betimleyici biim, tam da bu e
liki nedeniyle, kuramn betimleyici biimini aan geli
imini zorunlu klar demektir.
Dncemizi belirlemek iin imdiki nesnemize, yani
devlete geri dnelim:
Sahip olduumuz Marksist devlet kuram bir lde
betimleyici kalyor dediimizde, bu ilkin ve her eyden
nce bu betimleyici kuramn kukusuz, Marksist devlet
kuramnn balangc olduu ve bu balangcnn bize ku
ramn zn/ yani ilerdeki gelimesinin tmn belirleyen
ilkeyi verdii anlamna gelir.
deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar
Gerekten de, betimleyici devlet kuramnn doru oldu
unu sylememiz gerekiyor, nk ilgi alanna giren olgu
larn ok byk ounluu, bu kuramn kendi nesnesine
verdii tanma denk debiliyor. rnein devletin, Devle
tin Bask Aygtnda var olan snf devleti olarak tanmlan
mas, hangi alanda olursa olsun deiik bask dzenlerinde
gzlemlenebilen olgularn tmn imek gibi aydnlat
yor: 1848 Haziran ve Paris Komn, Petrogradda 1905
Maysmn kanl pazarndan, Direnten, Charonnedan
vb., Diderotnun Rahibesini ya da Gattinin Franco zerine
bir oyununu yasaklayan sansrn basit (ve grece nem
siz) mdahalelerine kadar; halk kitlelerinin smr ve yo-
kedlmelerinin dolayl ya da dolaysz tm biimlerini (em
peryalist savalar) aydnlatyor; Marxdan sonra Leninin de
burjuva diktatrl adn verdii, siyasal demokrasi bi
imlerinin gerisinden gzmze arpan o ince gndelik
egemenlii de aydnlatyor.
Buna karn betimleyici devlet kuram, bu aamann
almasn kendisi zorunlu klan kuramn, kurulu aa
malarndan birini gsterir. nk sz konusu tanm, yaa
nan basklar, baskc devlet aygt olarak tasarlanan devle
te balayarak saptamak ve tanmak iin gereken her eyi
salyorsa da, bu ilintilendirme, az sonra deinme frsat
n bulacamz ok zel bir tr apakla yol ayor: Evet
gerekten byle, gerekten doru! dediimiz trden bir
apaklk. rnek olgularn byle bir devlet tanm ereve
sine birikimi, elimizdeki rnekleri oaltsa da, devlet tan-
60
Louis A lthusser
mim, yani bilimsel kuramn ilerletmiyor gerekte. Dolay
syla, her betmleyici kuram, kuramn vazgeilmez gelii
mini engelleme tehlikesiyle kar karya kalyor.
te bunun iindir ki biz, bu betimleyici kuram, tam bir
kurama doru gelitirmek, yani devletin mekanizmalarn
kendi ileyileri iinde anlamak iin, devleti devlet aygt
olarak tasarlayan klasik tanma bir eyler eklemenin vazge
ilmez olduu kansndayz.
Marksist Devlet Kuramm i z
nce nemli bir noktay aklayalm: Devlet (ve de ken
di aygt iindeki varoluu) yalnzca devlet iktidarna bal
olarak anlam tar. Tm siyasal snf mcadeleleri devlet
evresinde dner. Baka deyile, devlet iktidarnn herhan
gi bir snf ya da snflar ya da snf fraksiyonlar ittifak ta
rafndan elde tutulmas, yani elde edilmesi ve korunmas
evresinde dner. Yaptmz bu ilk aklama, bylece bizi
siyasal snf mcadelelerinin hedefi olan devlet iktidar
(devlet iktidarnn korunmas ya da elde edilmesi) ile dev
let aygtn birbirinden ayrmaya zorluyor.
19. Yzylda Fransadaki burjuva devrimlerin (1830,
1848) ya da hkmet darbelerinin (2 Aralk, 1958 Mays)
ya da devletlerin yklmalarnn (1870de mparatorlukun
k, 1940da III. Cumhuriyetin yklmas) ya da kk
burjuvazinin siyasal ykseliinin (Fransada 1880-95de)
vb. [...] kantlad gibi, devlet iktidarnn elde tutulmasn
etkileyen siyasal olaylardan sonra bile, devlet aygtnn ol
ldeoloji ve Devletin deolojik Aygtlar
duu yerde kalabileceini biliyoruz.
1917 gibi bir toplumsal devrimden sonra bile, devlet ik
tidar proletarya ve yoksul kyllk ittifakmca ele geiril
dii halde, devlet aygtnn byk bir blm, olduu yer
de kalmt: Lenin bunu yeterince tekrarlamt...
Devlet iktidar ile devlet aygt ayrmnn, Marxm 18 Bru-
maire ve Fransada Snf Mcadeleleri adl almalanndan be
ri aka Marksist devlet kuramnda yer ald sylenebilir.
(/ Marksist devlet kuramnn bu konuyla ilgili grn
zetlemek istersek, Marksist klasiklerin hep unlar ne
srdn syleyebiliriz: 1) Devlet, Devletin (Bask) Ayg
tdr; 2) Devlet iktidar ile devlet aygtn birbirinden ayr
mak gerekir; 3) Snf mcadelelerinin hedefi devlet iktida
rdr, dolaysyla, devlet iktidarn ellerinde tutan snflarca
(veya snf ya da snf fraksiyonlar ittifak) devlet aygtnn
kendi snfsal hedefleri dorultusunda kullanlmasdr; ve
4) Proletarya, var olan burjuva devlet aygtn ykmak ve bu
ilk aamada onun yerine bambaka bir devlet aygt koy
mak, daha ilerki aamalarda ise, radikal bir sreci, devleti
ykma srecini (devlet iktidar ve her trl devlet aygtnn
sonu) balatmak iin devlet iktidarn ele geirmelidir.
Bu adan baklrsa, Marksist devlet kuramna ekleme
yi nerdiimiz ey zaten kendinde btnyle var demek
ki. Geri kuram imdi, ek kuramsal gelitirmeye bavurul
madka ilevi ve hareketi anlalamayacak, karmak ve
deiken eler ieriyor, ama gene de, bu kuramn hl bir
lde betimleyici kald kansndayz^
" 62
Louis A lthusser
Devletin deolojik Aygtlar
Marksist devlet kuramna baka bir ey eklenmesi ge
rekiyor demek ki.
Burada, Marksist klasiklerin kendi deney ve giriimleri
nin sonucu olan nemli ilerlemeleri kuramsal bir biimde
sistemletirmeden, gerekte bizden ok nce getikleri bir
alanda dikkatle ilerleyeceiz. Onlarn deneyimleri ve so
runlar ele alma yordamlar temelde siyasal pratik alanyla
snrl kald.
Marksist klasikler gerekten de, yani kendi siyasal pra
tiklerinde, devleti, bizim nerdiimiz biimde tamamlan
m bir Marksist devlet kuramnda bile verilen tanmdan
daha karmak bir gereklik olarak ele almlardr. Bu kar
makl pratiklerinde kabul ettilerse de, kendine uygun
bir kuramda dile getirmediler.19
te, biz, bu karmakla denk decek kuramn tasla
n, ok ematik biimde bile olsa, oluturmaya alma is-
teindeyiz. Bu amala aadaki tezi neriyoruz.
(Devlet kuramn gelitirmek iin, yalnzca devlet aygt
ile devlet iktidar ayrmn deil, aka Devletin (Bask)
Aygtnn yannda bulunan, ancak onunla kartrlmamas
gereken bir gerei de gznne almak zorunludur. Bu
geree kendi kavramnn adn vereceiz: Devletin deolo
j i k A ygtlar.J
19) Bildiimiz kadanyla Gramsci, setiimiz yolda ilerlemi olan tek kiidir. Devle
tin, Devletin (Bask) Aygtna indirgenemeyecegi, ancak dedii gibi, sivil toplu
mun" belirli sayda kurumunu da kapsad dncesindeydi: Kilise, Okullar,
Sendikalar vb. Ne yazk ki Gramsci, keskin ancak ksmi belirtmeler olarak ka
lan bu sezgilerini sistemletirmedi. (Bkz. Gramsci: Seilmi Eserl er, Ed. Sociales,
s. 290, 192 (n.3), 293, 295, 436. Bkz. Hapisane Mektupl ar , Ed. Sociales s. 313).
deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar
Devletin deolojik Aygtlar (DAlar) nedir?
( DAlar Devletin (Bask) Aygtyla ayn ey deildirler.
Marksist kuramda, devlet aygtnn unlar kapsadn
anmsatalm: Hkmet, dare, Ordu, Polis, Mahkemeler,
Hapisaneler vb., ki bunlar bundan byle bizim Devletin
Bask Aygt adn vereceimiz eyi olutururlar. Bask sz
c, sz konusu devlet aygtnn hi olmazsa en u nok
tada (nk, rnein, idari bask fiziksel olmayan biimle
re de brnebilir) zor kullandn belirtir/ )
Devletin deolojik Aygtlar dediimizde, gzlemcinin
karsna, birbirinden ayr ve zellemi kurumlar biimin
de dolaysz olarak kan belirli sayda gereklii belirtiyo
ruz. Bu gerekliklerin doal olarak ayrntl bir incelemeyi,
denenmeyi, dzeltmeyi ve yeniden dzenlenmeyi gerekti
recek ampirik bir listesini sunuyoruz. Bu gerekliin ierdi
i tm sakncalar gznnde tutarak aadaki kurumlan
imdilikfDAlar olarak kabul edebiliriz (adlarn sayma-
\
mzdaki srann zel bir anlam yoktur):
Dinsel DA (farkl Kiliselerin oluturduu sistem).
renimsel DA (farkl, gerek zel gerekse devlet
okullarnn oluturduu sistem).
Aile D A s.20
Hukuki DA.21
Siyasal DA (deiik partileri de ieren sistem).
20) Ailebir DAnnkinden baka ilevleri" de aka yerine getinr. Emek-gcnn
yeniden-retimine katlr. retim tarzlanna gre, retim birimi ve/ya da tke
tim birimidir.
21) Hukuk ayn zamanda hem Devletin (Bask) Aygtnda hem de DAlar siste
minde yer alr.
Sendikal DA.
Haberleme DAs (basn, radyo-televizyon vb.).
Kltrel DA (edebiyat, gzel sanatlar, spor vb.).
unu diyoruz: DAlar Devletin (Bask) Aygt ile ayn
ey deildirler) Birbirlerinden nerelerde ayrlrlar?
( lk aamada, devletin bir tek (bask) aygt olmasna kar
n, birden ok sayda DA olduunu gzlemleyebiliriz. Ve
DAlar arasnda bir birlik olduunu varsaysak bile, DlAla-
rn bu okluunu btnletiren birlik dolayszca grlmezy
(^kinci aamada, devletin birleik (bask) aygtnn t
myle kamu alannda yer almasna karn, DAlarm (gr
nteki danklklar iinde) en byk blmnn zel
alanda bulunduunu saptayabiliriz. Kiliseler, Partiler, Sen
dikalar, Aileler ve baz Okullar, gazetelerin ve kltrel ku
rulularn ou, vb. vb., zeldir}
imdilik ilk yaptmz gzlemi bir yana brakalm. An
cak, byk ounluu zel kurumlar olduu iin, kamu
statsne sahip bulunmayan kurumlan ne hakla Devletin
deolojik Aygtlar olarak kabul ettiimizi sormak iin ikin
ci gzlemimize kar kanlar olacaktr. Bilinli bir Marksist
olarak Gramsci daha o zaman, tek cmleyle, bu itiraz n
grmt. Kamu ve zel ayrm burjuva hukukunda yer
alan ve burjuva hukukunun iktidarn uygulad (ba
ml) alanlarda geerli olan bir ayrmdr. Devletin alan
bu ayrmn dnda kalr, nk devlet alan hukuk-te-
sidir. Egemen snfn devleti olan devlet ne kamusal ne de
zeldir, tam tersine her trl kamusal ve zel ayrmnn
n-kouludur. Ayn eyi imdi de DlAlarmz iin syleye
lim. flA lan gerekletiren kuramlarn zel ya da kamusal
olmas pek nemli deildir. nemli olan ileyileridir. zel
kurumlar aynen DAlar gibi ileyeblrler) Bunu kantla
mak iin DAlardan herhangi birini biraz derinlemesine
analiz etmek yeterli olacaktr.
Artk iin zne dnelim. DAlar Devletin (Bask) Ayg
tndan aadaki u temel farkla ayrlrlar (Devletin (Bask)
Aygt zor kullanarak iler, oysa DAlar ideoloji kullanarak
ilerler^
Bu ayrm dzelterek bir kesinlik kazandrabiliriz. Ger
ekten d^ister Bask ister deolojik olsun, devletin her ay
gt hem bask, hem de ideoloji ile iler; ama devletin ideolo
j i k aygt ile Devletin (Bask) Aygtm birbirine kartrma
mam gerektiren ok nemli bir ayrm vardr arada^)
[Bu ayrm, Devletin (Bask) Aygtnn, ncelikle baskya
(fizik bask dahil) arlk vererek ilemesi, ancak ikincil
olarak da ideoloji kullanarak ilemesidir. Btnyle bask
ya dayanan aygt yoktur. (rnekler: Ordu ve Polis hem
kendi ilerindeki dayanklg hem de yeniden-retimleri-
ni salamak iin, darya sunduklar deerler ile birlikte
ideolojiyi kullanarak ilerler)^
Ayn biimde, ancak tam tersine, Devletin deolojik Ay
gtlarnn da, ncelikle ideolojiye arlk vererek iledii,
ikincil anlamda da (u durumda, ancak bir tek u durum
da, ok hafifletilmi, gizlenmi, hatt simgesellemi bile
olsa, bask kullanarak ilediini sylemek gerekir. Salt ide-
/
66
Louis Althusser
olojik aygt yoktur. Dolaysyla, Kiliseler ve Okul, ceza, ih
ra, seme vb. uygun yntemlerle yalnz kendi obanlarn
deil, srlerini de yola getirirler. Aile de byledir... Kl
trel (tek bir rnek vermek istersek, sansr sayabiliriz)
DA da... v b j
DAlarn ya da Devletin (Bask) Aygtnn sz konusu
olmasna gre, zor ve ideoloji kullanan bu ifte (ncelikli
biimde ya da ikincil biimde) ileyiin belirlenmesinin,
DlAlarm hareketi ile Devletin (Bask) Aygtnn hareketi
arasnda durmadan ak ya da rtk pek ince ilikilerin
rldnn anlalmasn saladn sylemek bilmem
gerekli mi? Gnlk yaantda saysz rnei grlyor bu
ilikilerin; ancak basit gzlemin tesine gemek istiyorsak,
olay ayrntlaryla incelemeliyiz.
Buna karn bu uyar bizi, grnte blk prk
DAlar bnyesinin birliini neyin oluturduunu anlama
mz salayacak yola da sokar. Eer DAlar ideolojiye n
celik vererek iliyorsa, onlarn eitliliini birletiren ey
de, ite bu ileyi olmal; nk ileyilerini salayan ide
oloji, btn eitlilii ve elikilerine karn, egemen sn
fn ideolojisi olan egemen ideolojinin altnda, aslnda daima
bir birlie sahiptir. Eer ilke olarak egemen s n f n devlet
iktidarn elinde tuttuunu (tek bana ya da oklukla ol
duu gibi snf fraksiyonlar ya da snf ittifaklar ile), dola
ysyla Devletin (Bask) Aygtn elinde bulundurduunu
dnrsek, egemen snfn DlAlarda da etkin olduunu
kabul etmemiz gerekir -nk Devletin deolojik Aygtla-
______________ deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar______________
c '
nnda gerekleen de, btn elikileriyle birlikte, sonuta,
egemen snfn ideolojisinin ta kendisidir. Elbette ki, Dev
letin (Bask) Aygtnda yasalar ve kararnameler ile eylemek
ve de Devletin deolojik Aygtlarnda egemen ideoloji ara
clyla eylemek birbirinden apayr eylerdir. Bu ayrl
n ayrntlarna girmek gerekirse de, bu ayrlk derin bir
zdeliin var olduunu da gizleyemez. Bildiimiz kada
ryla, hibir snf Devletin deolojik Aygtlar iinde vestn-
de kendi hegemonyasn uygulamadan devlet iktidarn kal
c olarak elinde tutamaz Bunun iin tek bir rnek ve kant
getiriyorum: Leninin, devlet iktidarn eline geirmi olan
Sovyet proletaryas, proletarya diktatrlnn gelecei
ni ve sosyalizme geii gvence altna alsn diye renim-
sel DlAda (daha baka DAlar yannda) devrim yapmak
gerektii konusundaki dinmek bilmeyen kaygs.22
Bu son uyar bize DlAlarm yalnzca snf mcadeleleri
nin kazanc olmakla kalmayp, snf mcadelelerinin, ok
lukla amansz snf mcadelelerinin alan da olabildiklerini
anlamamz salyor... ktidardaki snf (ya da snfsal itti
fak) DlAlarda, Devletin (Bask) Aygtnda yapt gibi ko
layca dediim dedik diyemez. Bunun nedeni, eski egemen
snflarn DlAlarda uzun zaman boyunca salam konumla
ra sahip olmalar deildir yalnzca, smrlen snflarn di
reniinin, DlAlarda, ister var olan elikileri kullanarak, is
ter mcadele ile sava mevzileri kazanarak sesim duyurma
22) 1937 tarihli dokunakl bir metinde N. Krupskaya, Leninin umutsuz abalann
ve kendisinin (Krupskaya) Leninin baarszl sayd eyi anlatt ("Kate lii
miz yol ).
68
Louis A lthusser
yolu vt frsatn bulabilmesidir.23
Uyarlarmz yle bir toplayalm.
nerdiimiz tez eer doru temellendirilmise, o zaman
bir noktada kesinlik kazandrarak klasik Marksist devlet
kurarrum yeniden benimsemek zorundayz demektir. Dev
let iktidar (ve filancann elinde olmas...) ile devlet aygt
n birbirinden ayrmak gerekir. Ancak, devlet aygtnn iki
bedeni kapsadn da ekleyeceiz: bir yanda Devletin (Bas
k) Aygtn temsil eden kurumlar bedeni, br yanda
DAlar bedenini temsil eden kurumlar bedeni.
Ancak, durum byleyse, ksa da olsa belirtilerini gster
diimiz bu durumda bile u aadaki soruyu sormamak ol
maz: DAlar tam olarak ne lde bir rol oynarlar? nemle
ri nereden kaynaklanm olabilir? Baka deyile, baskyla de
il de, ideolojiyle ileyen bu DtAlann ilevi nedir?
V
23) Burada, DA'larda snf mcadelesi zerine ksaca sylenmi birka szle, snf
mcadelesi sorunu elbette bitip tketilmi olamaz.
Bu soruna girimek iin iki ilkeyi aklda tutmak gerekir. Birinci ilkeyi Marx, Kat-
k mn nsznde dile getirmiti: Bu tr altst olular (toplumsal bir devrim)
ele alrken, ekonomik retim koullannda meydana gelen -ve bilimsel kesinlikle
belirlenebilen- maddi altst olu ile hukuki, siyasal, dinsel, sanatsal ya da felsefi
dzeylerde insanlarn bu atmann bilincine varmalarn ve sonuna kadar sr
drmelerini salayan biimleri ayrt etmek gerekir. Snf mcadelesi, demek ki
ideolojik biimler iinde, dolaysyla DA'lann ideolojik biimlerinde de dile geli
yor vegerekleiyor. Ne var ki, smrlen smflann mcadelesi bu biimlen hay
di haydi aar veat iindir ki ideolojinin silahn iktidardaki snflara evirebilir.
Snf mcadelesi, DAlan ikinci ilke gereince aar, nk snf mcadelesinin
kk ideolojinin dnda bir yerde, alt-yapda, smr ilikileri olan ve snf
ilikilerinin temelini oluturan retim ilikilerindedir.
RETM LKLERNN
YENDEN-RETM ZERNE
Sayfalar boyunca, askda kalan temel sorumuzu yantla
yabiliriz yleyse: retim ilikilerinin yeniden-retimi nasl
salanr?
Yerlemin (alt-yap, st-yap) diliyle sylersek: ok b
yk lde,24hukuki-siyasal ve ideolojik st-yap yoluyla
salanr.
Madem ki betimleyici niteliini hl koruyan bu dili a
mann vazgeilmez olduunu kabul ettik, o zaman yle
diyeceizQjretim ilikilerinin yeniden-retimi byk l
de, devlet iktidarnn devlet aygtlarnda uygulanmasy
la, yani bir yandan DlAlarda, br yandan Devletin (Bas
k) Aygtnda uygulanmasyla salanyor^
Bu noktada, daha nce deindiimiz, imdi de, aada,
balkta toplayacamz u szler anmsanmaldr:
Tm devlet aygtlar hem ideoloji, hem de bask kulla
narak ilerler. Aradaki fark, Devletin (Bask) Aygtnn ar
lkl olarak baskya ncelik vererek ilemesine karn, DlAla-
rm arlkl olarak ideolojiye ncelik vererek ilemeleridir)
^2. Devletin (Bask) Aygtnn ayr ayr eleri bir komu
ta biriminin, yani devlet iktidarn ellerinde tutan egemen
snflarn siyasal temsilcilerinin uygulad snf mcadele
si siyaseti biriminin varlnda merkezileen rgtlenmi
_______________ deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar______________
24) ok byk lde. nk retim ilikileri her eyden nce retim sreci ve
dolam srecinin maddiliiyle yeniden-retilebilirler. Ancak, ideolojik ilikile
rin bu srelerde dorudan var olduklann unutmamak gerekir.
/ o
Luus / uuusser
bir btn oluturur, ama DAlar ok sayda ve birbirlerin
den ayrdrlar, grece zerktirler ve proleter snf mca
delesi ile kapitalist snf mcadelesi ve onlarn baml bi
imleri arasndaki arpmalarn sonularn, kimi zaman
en u, kimi zaman da snrl biimlerde dile getiren eliki
lere nesnel bir alan salamaya elverilidirler)
(j>. Devlet (Bask) Aygtnn birlii, iktidardaki snflarn
snf mcadelesi siyasetlerini uygulayan, iktidardaki snfla
rn temsilcilerinin ynetiminde birlemi-merkezilemi r
gt araclyla salanmasna karn, deiik DAlar ara
sndaki birlik egemen ideoloji tarafndan, egemen snfn
ideolojisi tarafndan, oklukla elikili biimlerde salanr y
(Bu zellikler gznne alnrsa, retim ilikilerinin ye-
niden-retimi25 aadaki biimde, bir tr iblmne
uygun olarak tasarlanabilir?)
(^Devlet (Bask) Aygtmn rol, son kertede smm ilikile
ri olan retim ilikilerinin yeniden-retiminin siyasal koul
larn, bask aygt olarak, znde zor (fiziksel ya da deil)
kullanarak salamaktan ibarettir. Devlet aygt byk l
de kendi yeniden-retimine (kapitalist devlette siyaset
adamlarndan oluan hanedanlar, askeri hanedanlar vb.
vardr) katkda bulunmakla kalmaz, ayn zamanda ve de
zellikle, bask yoluyla (en sert fiziksel gten basit idari ya
sak ve emirlere, ak ya da gizli sansre vb. kadar) Devletin
deolojik Aygtlarnn ileyiinin siyasal koullarn sa lar)
Gerekten de/ Devletin (Bask) Aygtnn kalkan ar-
25) Devletin deolojik Aygtlarnn ve Devletin (Bask) Aygtnn katk da bulunduk
tan yeniden-retimin payna.
l u eu i u jl ve l ^cv c u ucu v| m r y ^ a
71
dmda retim ilikilerinin yeniden-retimini de byk l
de salayanlar gene ayn Devletin deolojik Aygtlardr.
Egemen ideolojinin, yani devlet iktidarn elinde tutan ege
men snfn ideolojisinin rol de arlkl olarak burada
gerekleir. Bir yandan Devletin (Bask) Aygt ve Devletin
deolojik Aygtlar, te yandan da ayr ayr DAlar arasn
daki (zaman zaman gcrdayan) uyum egemen ideoloji
nin araclyla salanr)
Bylece, Devletin deolojik Aygtlarnn, retim ilikile
rinin yeniden-retiminde stlendikleri, ortak olduu iin
tek olan rollerin eitliliine dayanarak, aadaki hipotezi
gznne almamz gerekiyor.
Gerekten de, ada kapitalist toplumsal formasyonlar
da, grece olarak, ok sayda Devletin deolojik Aygt say
dk: renimsel aygt, dinsel aygt, aile aygt, siyasal aygt,
sendikal aygt, haberleme aygt, kltrel aygt vb.
Oysa servajc (gndelik dilde feodal demlen) retim
tarznn toplumsal formasyonlarnda, yalnz mutlak mo
nariden deil fakat bilinen ilk Eskia devletlerinden tan
dmz bugnk devlete kadar, biimsel olarak hep birbi
rine benzer tek bir Devletin (Bask) Aygt varsa da, Devle
tin deolojik Aygtlar hem sayca daha az, hem de deiik
kimliktedirler. rnein, Ortaada Kilisenin (dinsel Dev
letin deolojik Aygtnn), gnmzde, szn ettiimiz
gemi zamana gre, yepyeni olan birok Devletin deolojik
A ygt tarafndan devralman, zellikle kltrel ve re-
nimsel pek ok ilevi kendinde topladm gryoruz. Ki
72
Louis A lthusser
lisenin yannda, bir de kapitalist toplumsal formasyonlar
da oynad rol ile karlatrlmayacak kadar nemli bir rol
oynayan aile DlAs vard. yle grnmesine ramen, var
olan tek Devletin deolojik Aygtlar Kilise ile Aile deildi.
Bir de siyasal DA vard. (Etats Gnraux, Parlamento, mo
dern siyasal partilerin atalar olan siyasal Liga ve hizipler,
serbest Komnler ile Kentler). Zamana uymayan bu szc
kullanma tehlikesini gze alrsak, gl bir pre-sendi-
kal Devletin deolojik Aygt da (bankaclarn, tccarlarn
gl loncalar ve ustabalarn, kalfalarn oluturduu
gl birlikler vb.) vard. Basn ve yayn da, balangta Ki-
lisenin tmleyici paralar olan, daha sonralar adm adm
bamszlaan gsteri sanatlar gibi, tartlmaz bir gelime
gsterdi.
En kaba izgileriyle inceledigimz(kapitalizm-ncesi d
nemde, yalnzca dinsel ilevleri deil, renimsel ilevleri,
kltr ve haberleme ilevlerinin byk bir blmn
de kendinde toplayan egemen bir Devletin deolojik Aygt
nn, Kilisenin varl kesinlikle aktr. 16. yzyldan 18.
yzyla kadar yaanan tm ideolojik mcadele, Reform ha
reketinin yaratt ilk sarsntdan itibaren, dine ve ruhban
la kar bir mcadelede younlatysa bu bir rastlant de
il, dinsel Devletin deolojik Aygtnn egemen konumuna
bal bir olguduA
(Fransz Devriminin hedefi ve sonucu her eyden nce,
devlet iktidann feodal aristokrasiden tccar-kapitalist burju
vaziye geirmek, devletin eski bask aygtn ksmen parala
ldeoloji ve Devletin deolojik Aygtlar
73
yp yerine yenisini (rnein, Ulusal Halk Ordusu) koymakla
snrl kalmam, bir numaral Devletin deolojik Aygt olan
Kiliseye saldrmak da olmutur. Bylece, ruhban snf sivil
kimlie dayal olarak oluturuldu, Kilisenin mallarna el ko
nuldu ve dinsel Devletin deolojik Aygtnn egemen konumu
nun yerini alacak yeni Devletin deolojik Aygtlan yaratld.}
(^Elbette bunlar kendi bana olmad: Concordat,26Resto
rasyon27ve en bata Okul olmak zere, eskiden Kilisenin
yerine getirdii ilevlerde burjuva hegemonyasn kurmak
amacyla sanayi burjuvazisi ile toprak aristokrasisi arasn
da, tm 19. yzyl boyunca sren uzun snf mcadelesi
buna kanttr. Burjuvazinin, Kiliseye kar giritii mca
deleyi srdrmek ve Kilisenin ideolojik ilevlerini ele ge
irmek iin, ksacas yalnz siyasal hegemonyasn sala
mak deil, kapitalist retim ilikilerinin yeniden-retimi
iin vazgeilmez olan ideolojik hegemonyasn salamak
iin de, Devrimin ilk yllarnda kurulmu, 1848de birka
ay, II. Imparatorlukun knden sonra ise on yllar bo
yunca sren iddetli mcadeleler ertesinde onarlm yeni
siyasal, parlamenter-demokratik Devletin deolojik Aygtna
dayand sylenebilir^)
ite bunun iindir ki, ierdii tm tehlikelere karn
aadaki tezi ne srebileceimize inanyoruz .^Olgun ka
pitalist formasyonlarda eski egemen Devletin deolojik Ayg-
26) Concordat: 16 Temmuz 1801 tarihinde Napolon Bonaparte ile Papa VII. Pius
arasnda imzalanan szleme. Bu belge 9 Aralk 1905 tarihli yasann kabulne
kadar Vatikan, Fransz Devleti ve Kilise arasndaki ilikileri dzenlemiti, (n.)
27) Restauration: 1814 ylnda yeniden iktidara gelen Bourbonlar slalesinin 1830
ylnda iktidardan dmesiyle sonulanan dnem (XV1IL Louis ileX. Charlesn
saltanat), (n.)
S V
/ 4--------
l o u i s A itnusser
tna kar verilen iddetli bir siyasal ve ideolojik snf m
cadelesi sonunda egemen klman Devletin deolojik Aygt
nn, renimsel ideolojik aygt olduu dncesindeyiz^)
lk bakta, burjuvazinin kendi kendine ve smrd
snflara sunduu ideolojik tasarmlama uyarnca, kapita
list toplumsal formasyonlarda egemen Devletin deolojik Ay
g t n n okul deil, siyasal Devletin deolojik Aygtnn, ya
ni parti mcadeleleri ve genel oy hakkn birletiren parla-
menter-demokratik rejim olduu izlenimi edinildii iin
bu tez paradoksal grnebilir.
Oysa tarih, yakn tarih bile olsa, burjuvazinin parlamen-
ter-demokrasi dndaki siyasal Devletin deolojik Aygtna
kendini kolayca uydurabildiini ve de uydurduunu gste
riyor: Yalnz Fransa ile yetinirsek, I. ya da II. mparatorluk,
Meruti Monari (XVIII. Louis, X. Charles), parlamenter-
monari (Louis-Philippe), bakanl demokrasiyi (General
De Gaulle). rnek gsterebiliriz. ngilterede iler daha da
akt. Burjuvaz;1Fransada kk soylu snfn ahmakl
nedeniyle, kyl ve pleb kkenli devrimci gnler ile ikti
dara gelmi ve de bunu epey pahalya demiti; ancak n
gilterede durum son derece farklyd, nk ngilterede,
burjuvazi devlet iktidarn elinde tutmay ve devlet aygtn
kullanmay ok uzun zaman aristokrasi ile birlikte olutu-
rabilmi ve paylaabilmiti (egemen snflarn tm iyi ni
yetli kiileri arasnda bar hkm srsn!), ite bu neden
le de devrim, burjuva bak asndan ngilterede zellikle
baarl olmutu. Almanyadaysa durum daha da arpc
I deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar
75
dr, nk emperyalist burjuvazi Weimar Cumhuriyetini
bir batan bir baa geip nazizme bel balamadan nce
siyasal DA iinde mparatorluk Junkerlerinin (Bismarck
bunlarn simgesidir), ordusu ve polisi ile kendine siper ol
duu, ynetici personel salad Almanyada, tarihe grl
tl biimde adm atmt...
Sahnenin nnde yer alan, burjuvazinin bir numaral,
yani egemen DlAs olarak kurduu siyasal DAsmn hare
ketlerinin arkasnda eski egemen DAnm, yani Kilisenin
ilevlerini, gerekte renmsel aygtn yklendiini d
nmekte hakl olduumuz kansndayz... Hatt unu da
ekleyebiliriz: Okul-Aile ifti, Kilise-Aile iftinin yerini ald.
(^renimsel aygt, neden kapitalist toplumsal formas
yonlarda egemen DlAdr ve nasl iler?
imdilik u kadarla yetinelim:
1. Tm DAlar, hangisi olursa olsun, ayn hedefe yne
lir: retim ilikilerinin yeniden-retimi, yani kapitalist s
mr ilikilerinin yeniden-retimi.
2. Herbri bu tek hedefe kendine zg yoldan katkda
bulunur: siyasal aygt bireyleri devletin siyasal ideolojisine
uydurur -bu, ya demokratik, dolayl (parlamenter) ide
olojidir, ya da dolaysz (plebisiti ve faist) ideoloji. Ha
ber aygt, tm yurttalar basn, radyo, televizyon ile
gnlk milliyetilik, ovenizm, liberalizm, ahlaklk vb.
dozlaryla besler. Kltrel aygt da ayn eyi yapar (ove
nizm asndan en nemli rol spor stlenmitir) vb. Din
sel aygt lm, Nikah ve Doum gibi nemli trenler ya da
vaazlarla, bir yanan tokatlayana tekini sunacak kadar
insan kardelerini sevemiyorsa, klden baka bir ey olma
dn anmsatr. Aile aygt... Fazla stnde durmayalm!)
3. Bu konsere, zaman zaman elikilerin (eski egemen
snflarn kalntlarnn, proletarya ve rgtlerinin elikile
ri) bulandrd tek bir partisyon; hani u Hristiyanlktan
nce, Yunan Mucizesini, Hristiyanlktan sonraysa, ebedi
ehir Romann ihtiamn, zel ve genel Menfaati vb. yara
tan Muhteem Ceddimizin Hmanizmasnm byk izlek-
lerini ezgisine katp karan, gnmz egemen snf ideolo
jisinin partisyonu egemendir. Milliyetilik, ahlaklk ve
ekonomizm.
4. Oysa bu konsere, ezgisine nerdeyse hi mi hi kulak
kabartmasak bile, Devletin deolojik Aygtlarndan biri
aka egemendir; ylesine grltsz patrtszdr ki!
Okuldan sz ediyorum.
Tm toplumsal snflarn ocuklarm ana-okulundan
balayarak alr ve de ana-okulundan balayarak yeni ya da
eski yntemlerle, yllar boyunca, ocuun etkiye en ak
olduu ada, aile DAs ve renimsel DA arasnda sk
t yllar boyunca, egemen ideolojiyle kaplanm beceri
ler! (Franszca, aritmetik, doa tarihi, fen bilgisi, edebiyat)
ya da sadece katksz egemen ideolojiyi (ahlak, felsefe,
yurttalk eitimi) ocuklarn kafasna yerletirir. On alt
yama doru bir yerlerde, dev bir ocuk ktlesi retimin
iine der: Bunlar iiler ya da kk kyllerdir. re
nim grebilecek genliin bir baka blm yoluna devam
eder ve zar zor ksa bir yol daha aldktan sonra, bir kyya
ylp kalr ve kk ve orta kadrolar, beyaz yakal iile
ri, kk ve orta devlet memurlarn, her trl kk-bur-
juva tabakalar oluturur. Son bir blm zirveye ular, ya
aydnlara zg yar-isizlie dmek ya da kollektif emek
inin aydnlar dnda, smr grevlileri (kapitalistler,
yneticiler), bask grevlileri (askerler, polisler, siyaset
adamlar, idareciler, vb.) ve profesyonel ideologlar (ou
laik kiiler olan her trl papaz) olup karlar,
dp kalan her insan yn, snfl toplumda ye
rine getirmesi gereken role uygun ideolojiyle pratikte do
natlm bulunur: smrlen olma rol (son derece geli
mi mesleki vicdana, ahlaki, medeni, milli ve apo
litik vicdana sahip), smr grevlisi olma rol (iilere
emretmeyi, iilerle konumay bilmek: insan ilikileri),
bask grevlileri (emretmek ve tartmaya yer brakma
dan itaat ettirebilmek ya da siyasal yneticilerin tumturak
l bo szlerini kullanabilmek) ya da profesyonel ideolog
lar olma grevi (vicdanlar sayg ile, yeni hak ettikleri aa
lama, antaj ve demagoji ile ileyerek, Ahlak, Fazilet A-
kmlk, Millet, Fransann Dnyadaki Rol vb. ile besleye-
bilme yetenei^/
Elbette, birbirine kart olan bu erdemlerin ou (bir
yanda alakgnlllk, feragat, itaat, br yanda hayasz
lk, kibir, kstahlk, gven, kendini byk grme, hatt
tatl dillilik ve kurnazlk) Ailelerde, Kilisede, Orduda, g
zel kitaplardd, filmlerde, hatt stadyumlarda da renilir.
inanm
/ "Yolda
78
Louis Althusser
Ne var ki, baka hibir Devletin deolojik Aygt haftann 5-
6 gn 8er saatten, bu kadar yl boyunca kapitalist top
lumsal formasyonun ocuklarnn tmnn zorunlu (en
azndan, bedava) dinleyiciliine sahip deildir.
Oysa, bir kapitalist toplumsal formasyonun retim iliki
lerinin, yani smrlenlerin smrenlerle, smrenlerin de
smrlenlerle olan ilikilerinin byk bir blmnn ye-
niden-retimi, egemen snfn ideolojisinin kitlesel biim
de kafalara yerletirilmesi ile kaplanm birka becerinin
renilmesi ile salanr. Kapitalist dzen iin yaamsal
neme sahip bu sonucu reten mekanizmalar doaldr ki,
Okula ilikin evrensel apta egemen bir burjuva ideoloji
siyle rtlm ve gizlenmitir, nk bu, egemen burjuva
ideolojisinin temel biimlerinden biridir: Okulu velileri
nin (kendileri zgrdrler, yani ocuklarn sahibidirler)
kendilerine (tam bir gvenle) emanet ettikleri ocuklarn
zgrlk ve vicdanna saygl retmenlerin, kendileri
rnek olarak, bilgiler, edebiyat ye zgrletirici erdemle
riyle, onlar yetikinlerin zgrlk, ahlakllk ve sorumlu
luuna ilk admlarn attrdklar ideolojiden arnm (ma
dem ki laiktir) tarafsz bir ortam olarak gsteren ideoloji.
Berbat koullar iinde, rettikleri bilgide ve tarihte
bulabildikleri tek tk birka silah, ellerini kollarn bala
yan ideolojiye, dzene ve dzenin pratiklerine doru evir
meyi deneyen retmenlerden zr dilerim. Bir tr kahra
mandr onlar. Ancak ok azdr saylar ve ilerinden ka ta
nesi (ounluu) (onlar aan ve ezen) dzenin kendilerini
s- ^
______________ deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar______________
yapmaya zorlad iten kukulanmaya balamay bilir;
daha da kts bu ii inanarak yaparken vicdanlarn sa
knmadan seferber eder, (u mehur yeni yntemler!) olan
ca yrek ve becerilerini kullanrlar. Bundan o kadar az ku
ku duyarlar ki, fedakarlklaryla, bundan birka yzyl n
cesinde atalarmzn gznde Kilisenin, cmert, vazgeil
mez ve doal olmas gibi, Okulu da adalarmzn g
znde ayn derecede doal ve vazgeilmez, yararl, hatt
hayrl klan bu ideolojik tasarmlamann beslenmesine ve
ayakta kalmasna katkda bulunurlar.
Gerek u ki^Kilisenin egemen Devletin deolojik Aygt
roln gnmzde Okul zerine almtr. Tpk eskiden
Kilise ile A ilenin bir ift oluturmas gibi, gnmzde de
Okul ile Aile bir ift oluturmutur. Okulun (ve Okul-Ai-
le iftinin) egemen Devletin deolojik Aygt, yani dnya a
pnda snf mcadeleleri ile varl tehdit edilen bir retim
tarznn retim ilikilerinin yeniden-retiminde belirleyici
rol oynayan aygt olduu kabul edilirse, dnyann her ya
nnda bu kadar ok devletin renim dzenini (daha o za
man Manfestoda aklanm olan) ve bu dzene oklukla
bal olan aile dzenini sarsan ei benzeri grlmedik bu
bunalm siyasal bir anlam kazamrj
DEOLOJ ZERNE
Devletin deolojik Aygt kavramn ileri srdmzde,
DlAlann ideoloji kullanarak ilediklerini sylediimizde,