Sanat Tarihi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2962

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1917
SANAT TARH
Yazarlar
Do.Dr. Zeliha DEMREL GKALP, r.Gr. Hakan DEMR (nite 1)
r.Gr. Abdullah DEVEC, r.Gr. Hasan YILMAZYAAR (nite 2)
Yrd.Do.Dr. A. Ouz ALP (nite 3)
Do.Dr. Zeliha DEMREL GKALP (nite 4)
Prof.Dr. Canan PARLA, r.Gr. Arzu YILMAZ (nite 5)
Prof.Dr. M. Erol ALTINSAPAN, r.Gr. Ali GERENG (nite 6)
Yrd.Do.Dr. Nilgn L, r.Gr. Selda ALP (nite 7)
Yrd.Do.Dr. Zeynep ERTURUL, Yrd.Do.Dr. Nurdan KKHASKYL (nite 8)
Editr
Prof.Dr. Canan PARLA
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danmanlar
Funda Grbz
Hatice alkan
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Sanat Tarihi
ISBN
978-975-06-1624-2
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 10.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
nsz............................................................................................................ vii
Tarih ncesi ve lk ada Anadolu, Mezopotamya ve
Eski Msr Sanat....................................................................... 2
GR .............................................................................................................. 3
TARH NCES.............................................................................................. 3
ANADOLUDA TARH NCES VE LK A SANATI ................................ 5
Anadoluda Tarih ncesi .............................................................................. 5
Anadoluda lk a Sanat ............................................................................ 8
MEZOPOTAMYADA TARH NCES VE LK A SANATI...................... 12
Mezopotamyada Tarih ncesi ..................................................................... 12
Mezopotamyada lk a Sanat ................................................................... 13
ESK MISIR UYGARLII VE SANATI ........................................................... 18
Msr Mimarisi ................................................................................................ 19
Msr Resim ve Heykel Sanat ...................................................................... 22
zet ............................................................................................................... 25
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 26
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 27
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 27
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 28
Dou Sanat............................................................................... 30
GR ............................................................................................................. 31
ESK RAN VE HNDSTANDA SANAT ...................................................... 31
N SANATI .................................................................................................. 35
in Hanedanlklar Dnemi ......................................................................... 36
JAPON SANATI ........................................................................................... 43
Japon Tarih ncesi ve Tarih Dnemleri .................................................... 43
zet ............................................................................................................... 49
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 50
Yunan ve Roma Sanat.................................. .......................... 54
GR .............................................................................................................. 55
YUNAN SANATI ............................................................................................ 56
Mimari ............................................................................................................ 56
Heykel............................................................................................................ 61
ROMA SANATI .............................................................................................. 70
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE
3. N TE
Mimari ............................................................................................................ 70
Heykel ve Kabartma ..................................................................................... 74
Resim.............................................................................................................. 79
zet................................................................................................................ 82
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 83
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... 84
Bizans Sanat ............................................................................ 86
GR .............................................................................................................. 87
MMAR .......................................................................................................... 88
Kamusal ve Sosyal levli Yaplar ................................................................ 88
Din Mimari.................................................................................................... 92
RESM VE EL SANATLARI............................................................................. 98
kona.............................................................................................................. 103
El Yazmalar................................................................................................... 104
Maden Sanat ................................................................................................. 105
Seramik Sanat ............................................................................................... 107
Fildii ilii .................................................................................................. 108
Cam Sanat ..................................................................................................... 108
Tekstil Sanat.................................................................................................. 109
zet................................................................................................................ 110
slam Sanat .............................................................................. 114
GR .............................................................................................................. 115
ERKEN SLAM DNEM SANATI (622-661) ................................................ 116
Hz. Muhammed Dnemi Sanat (622-632) ................................................. 116
Drt Halife Dnemi Sanat (632-661) .......................................................... 117
EMEV DNEM SANATI (661-750; 756-929/929-1031) ............................. 117
Suriye Emevi Dnemi Sanat (661-750) ....................................................... 117
Endls Emevi Dnemi Sanat (756-1031) .................................................. 121
ABBAS DNEM SANATI (750-1258) ......................................................... 123
Samanoullar Sanat (874-999) .................................................................... 126
Fatmi Sanat (910-1171) ............................................................................... 126
Eyyubi Sanat (1171-1250) ............................................................................ 127
SPANYA VE KUZEYBATI AFRKADA SLAM SANATI.............................. 128
Murabt Dnemi Sanat (1090-1147) ............................................................ 129
Muvahhid Dnemi Sanat (1147-1238)......................................................... 129
i ndeki l er
iv
4. N TE
5. N TE
Merini Dnemi Sanat (1195-1470)............................................................... 130
Nasri Dnemi Sanat (1238-1492)................................................................. 130
SCLYA VE GNEY TALYADA SLAM ETKLER..................................... 131
EL SANATLARI............................................................................................... 131
Kitap Sanatlar................................................................................................ 131
Seramik Sanat .............................................................................................. 135
Maden Sanat ................................................................................................. 135
Cam Sanat ..................................................................................................... 136
Fildii Sanat................................................................................................... 137
zet................................................................................................................ 138
Trk Sanat.................................................................................142
GR .............................................................................................................. 143
SLAMYETN KABULNDEN NCEK TRK MMARS ......................... 145
ORTA ASYA, KUZEY HNDSTAN, RAN VE MISIRDA TRK-SLAM
MMARS ....................................................................................................... 146
ANADOLU SELUKLU VE BEYLKLER DNEM MMARS...................... 150
OSMANLI VE CUMHURYET DNEM MMARS...................................... 154
RESM-HEYKEL VE EL SANATLARI ............................................................. 158
Duvar Resimleri ............................................................................................. 158
Minyatr Sanat .............................................................................................. 158
Batl Anlamda Resim.................................................................................... 160
Heykel Sanat................................................................................................. 160
Hal Sanat...................................................................................................... 161
Maden Sanat ................................................................................................. 162
Ahap Sanat .................................................................................................. 163
ini Sanat ...................................................................................................... 164
zet................................................................................................................ 165
Avrupa Sanat........................................................................... 170
GR .............................................................................................................. 171
8.-15. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI........................................ 172
Karolenj Dnemi Sanat (8.-10. yy) ............................................................ 172
Otto Dnemi Sanat (10.-11. yy) ................................................................. 174
Romanesk Dnem Sanat (9.-12. yy) .......................................................... 175
i ndeki l er
v
6. N TE
7. N TE
Gotik Sanat ................................................................................................. 178
15.-19. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI .................................... 182
talyada Rnesans Sanat ............................................................................ 182
talya Dnda Rnesans Sanat..................................................................... 188
Maniyerizm .................................................................................................... 188
Barok Sanat .................................................................................................. 189
Rokoko Sanat................................................................................................ 191
Ampir Sanat ................................................................................................... 192
zet................................................................................................................ 194
19.-21. Yzyl Sanat Akmlar ................................................. 198
GR .............................................................................................................. 199
19. YZYIL SANAT AKIMLARI ................................................................... 200
20. YZYIL SANAT AKIMLARI ................................................................... 205
Soyut Sanat Akmlar .................................................................................... 205
Yeni Ticari Kltrn Yeni Akmlar ............................................................. 212
Nesnesiz Sanat Dnemi ............................................................................... 213
YEN YZYILA GRERKEN ......................................................................... 215
zet................................................................................................................ 219
i ndeki l er
vi
8. N TE
nsz
Sanat, insanolunun tarih ncesi alardan bu yana kendisini ifade etmekte
kulland, yaama ve hayata ait en yaratc ve en etkin yollardan biridir. Duygu
ve dncelerin temellendirdii bir ierie ve biime sahip olan sanat, dorudan
yaam ve hayatla ilgili olduundan tm insanlara hitap eder. Bu nedenle kalc ve
evrenseldir. Gc toplumsal snrlar aar.
Hepsi bir yerde yetersiz kalan pek ok tarifi ve pek ok kolu bulunan sanat,
tarihi koullardan doan maddi kltr varlklarn, tarihi sreteki kalplama ve
deiimleri takip etmek suretiyle konusu gerei felsefe, estetik, arkeoloji ve tarih
ile yakn iliki ierisinde olan bir yandan tarih dier yandan sosyal ve beeri bi-
limler alanna giren sanat tarihi bilimi inceler.
Bu ders kitabnda, tarih ncesi alardan gnmze gelinceye kadar dnyann
deiik blge ve uygarlklarnda grlen plastik sanatlar, genel kabul grm ba-
lklar altnda belli corafi blgelere ve znel niteliklerine gre toplanmak ve kro-
nolojiye dikkat edilmek suretiyle tantlmaktadr. Birinci nitede, henz yaznn
kullanlmad tarih ncesi ve yaznn kullanlmaya balanmasndan sonraki lk
alarda Anadolu, Mezopotamya ve Msr uygarlklarnn; ikinci nitede Eski
ran, Hindistan, in ve Japon; nc nitede Yunan ve Roma; drdnc nite-
de Bizans; beinci nitede slam; altnc nitede slamiyetten nceki ve sonraki
devirlere ait Trk; yedinci nitede Avrupa sanatna yer verilmi, sekizinci nite
ise 19.-21. yzyl sanat akmlarna ayrlmtr.
Editr
Prof.Dr. Canan PARLA
nsz
vii
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anadoluda tarih ncesi ve lk a uygarlklarnn sanat etkinliklerini ak-
layabilecek,
Mezopotamyada tarih ncesi ve lk a uygarlklarnn sanat etkinliklerini
aklayabilecek,
Eski Msr uygarlnn sanat etkinliklerini aklayabilecek bilgi ve becerilere
sahip olacaksnz.
indekiler
Mezopotamya
Smer
Akkad
Asur
Babil
Msr
Hitit
Frig
Urartu
Lidya
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Sanat Tarihi
GR
TARH NCES
ANADOLUDA TARH NCES
VE LK A SANATI
MEZOPOTAMYADA TARH
NCES VE LK A SANATI
ESK MISIR UYGARLII VE
SANATI
1
SANAT TARH
Tarih ncesi ve lk ada
Anadolu, Mezopotamya ve
Eski Msr Sanat
GR
Gnmzden yaklak be bin yl nce, ilk kez Mezopotamya corafyasnda S-
merler tarafndan kullanlan yaz, insanln en byk bulularndan biridir. Tarih
yazyla (M 3200) balatlmakta, yaznn bulunuundan nceki uzun evre tarih n-
cesi (prehistorik), yaznn bulunuundan gnmze kadar geen evre tarih ala-
r olarak adlandrlmaktadr. Yaznn kullanm farkl corafyalarda ve farkl tarih-
lerde gerekletiinden, tarihin balangc iin ortak ve kesin bir tarih verileme-
mektedir. Deiik corafyalarda deiik tarihlerde balayan tarih dnemi Anadolu
iin Asur ticaret kolonileri vastasyla yaznn Anadoluya girdii ve kullanlmaya
balad M 1950lerdir.
nsanln tarih ncesi alar, ilkin tan daha sonra tala birlikte nce bakrn
ardndan dier madenlerin kullanlmas nedeniyle Ta (M 2,5 milyon yl-M
5.500) ve Maden Devri olarak iki ana balk altnda toplanabilmektedir. Maden
Devri, Bakr (Kalkolitik) (M 5500-M 3000), Tun (M 3000-1200) ve Demir
Devri olmak zere ana gruba ayrlmaktadr.
lk a insannn yaratt nesne ve eserler, gnmz insannn uzak atalarn
ve onlarn yaadklar tarih ncesi dnemi anlayabilmesine yardmc olmaktadr.
nsanolu, gnmzde olduu gibi uzak gemite de en kolay olarak kendini ifa-
de etme yoluna gitmitir. Kullanlan malzemeler, yaratlan nesneler, bu nesnelerin
formlar, giderek sanat eserleri, sadece grneni deil, grnenin arkasnda dn-
ya ile kurduu ba, yaamna ait detaylar ve anlatmak istediini de iinde barn-
drmaktadr. O gnn insannn sradan bir nesne ile kurduu iliki gnmz insa-
nnn ileri teknolojisi ile e deerdi, bu insanlarn bir taa, bir duvara veya bir an-
tn yzeyine iledikleri grntler de bugnn insannn yaratt nesne ve sanat-
sal rnlerin o gnk karl idi.
TARH NCES
nsanln en uzun evresini kapsayan, avclk ve toplaycln insan yaamnda et-
kin rol ald Ta Devrinde ta, en temel kltrel retim objesidir. Bu dnemde
tatan ss eyalar ve antsal eserler yaplm, ayrca, hayvan kemiklerinden ine,
toka, ss eyas gibi daha ince iilikli nesneler de retilmitir. Ahabn ise zama-
na kar dayankszl, ahaptan yaplan rnlerin gnmze gelmesini olumsuz
etkilemitir.
Tarih ncesi ve lk ada
Anadolu, Mezopotamya ve
Eski Msr Sanat
Ta Devri: Paleolitik (Eski Ta), Mezolitik (Orta Ta) ve Neolitik (Yeni Ta)
olmak zere e ayrlr. Paleolitik Devir, insann henz retime gemedii ve do-
ada bulduklaryla geindii dnemdir. nsann medeniyet yolunda att ilk ad-
m atein kefi oluturur. Mezolitik Devirde Paleolitik Devirde srdrlen avclk,
toplayclk ve gebe yaam tarz, bu dnemde deien doal evre ve iklim ko-
ullar sonucunda yerini mevsimlik ve kalc yerlemeye brakmaya balamtr.
Dnemin sonunda gda birikimine baland ve ilkin kpein evcilletirildii
sylenebilir. Neolitik Devirde buzul alarnn sona ermesiyle iklimsel ve evre-
sel deiimler insann yaam biiminde deiiklere neden olmu, belli bir blge-
de uzun sreli, evreye ve topraa bal olarak yerleik yaam balamtr. Bu d-
nemin en nemli gelimesi bilim insanlarnn devrim olarak nitelendirdikleri yer-
leik yaama geitir.
Neolitik Dnem ile birlikte yerleik yaama geen insanolu ekip bimeye, ta-
rm kltrne ve kendi yaam alann doal barnaklarla birlikte kendisi yapmaya
balamtr. Sadece barnmak iin doal barnaklara zorunlu kalmayan insan, sos-
yallemeye ve suyu tarmsal retimde daha youn kullanmaya balam, su kenar-
lar yeni yaam ve tarm alanlarnn ana karakterini oluturmutur. O zamanlardan
gnmze kalan doal barnak, maara ve hyklerden ele geen malzemelerle
duvarlara izilen resimlerden dnem insannn nasl bir yaama ve kltre sahip
olduu izlenebilmektedir.
Ta Devrine ait maara duvar resimlerininin en nemlileri, erken dnem yer-
leimlerinden Fransadaki Lascaux ve spanyadaki Altamira Maarasnda bulun-
maktadr. Hayvan slubu olarak nitelendirilen bu dnemin av konulu resimlerini
gerekletiren insanlar, tandklar hayvanlardan tmn resmetmemi, balang-
ta yalnz korktuklar, daha sonralar yalnz yararlandklar hayvanlar resmetmiler-
dir. Resimlere konu olan hayvanlar arasnda bizon, mamut, ay, at, geyik, kei, ku
ve balk gibi avcln ne denli byk neme sahip olduunu gsteren hayvan tr-
leri bulunmaktadr (Sinemolu 1984: 15). Ayrca maara resimleri avcln arlk-
l olarak erkekler tarafndan yapldn dolaysyla bu ada kstl da olsa bir top-
lumsal i blmnn bulunduunu gsterir. O gnn insannn av ritelini gste-
ren bu resimler iin avcnn avn tanmas ve avnn iyi gemesi amacyla duvarla-
ra izdikleri dnlebilir.
Ta Devrine ait en eski antlar Neolitik Dnemde grlmeye balar. nsanlar,
bu antlar l klt veya insanst tanrsal glerle de birletirerek antsal l-
lerde yapm, gerekte olduundan daha yceltmi ve lmszletirmilerdir. En
sade biimde ayakta duran ta, dikilita veya menhir adn almakta ve antlarn
atas saylmaktadr. Menhirlerden dolmenler ve kromlekler domutur (Resim 1.1).
Dolmenler iki veya daha fazla dikilita zerinde yatay talarn, kromlekler ise
veya daha fazla dikilitan bir sunak evresinde dairesel bir dzen ile bazen de i
ie sralar hlinde yer almasndan olumaktadr (Sinemolu 1984:8-9). ngilterede-
ki Stonehenge en iyi kromlek ant grubunu oluturmaktadr.
4
Sanat Tar i hi
Litik: Zamanlar tanmlayan
kavramlarn sonundaki -litik
eki litosdan gelmektedir ve
ta anlamnadr. Bu yzden
bu dnemler Ta alar
olarak adlandrlmaktadr.
Hyk: Farkl zamanlarda
oluan kltr katmanlarnn
toprakla stlerinin rtlmesi
ile oluan doal tepeciklere
denir.
Ritel: Bir inanc oluturan
hareket ve malzemeler,
tren.
Menhir: Menhirlerin l
insann ruhuna devaml bir
barnak salamak amacyla
dikildikleri sanlmaktadr.
te ikisi toprak altnda
braklan menhir, ayn
zamanda insanla doa
arasnda bir birletiricidir.
Aslnda menhirler insan
eliyle tata var olmayan bir
anlam kazanm ve
simgesel bir nitelie
brnmlerdir.
Maden Devri: Zaman iin-
de malzemeler eitlendike
insan elinden kan formlar da
eitlenmeye ve oalmaya
balamtr. Tan yannda ma-
denin arlkl olarak kullanl-
maya balamasyla evreye
ayrlan Maden Devrine giril-
mitir. Bakr gibi bir madenin
ilenebilir yumuaklkta olma-
s madenden yaplan nesnele-
rin kalcl, madeni zaman
iinde deerli klm, ta kulla-
nmnn devam ettii, bakrn
arlkl olarak kullanld ilk
dnem, ta ve bakr anlamnda Kalkolitik Devir olarak adlandrlmtr. Bakrn ka-
layla karmndan elde edilen tun/bronz, zellikle sertlii ve dayankll ile av
ve sava malzemesi yapmnda tercih edilmi ve Maden Devrinin ikinci evresine
Tun Devri olarak adn vermitir. Daha sonra, demirin kefi ve kullanlmas ile
Maden Devrinin son evresinde Demir Devrine girilmi ve demir kullanm uzun
yzyllar devam etmitir.
ANADOLUDA TARH NCES VE LK A SANATI
Anadoluda Tarih ncesi
Yaz kullanmnn, farkl coraflarda farkl tarihlerde gereklemesi, tarih ncesi
alarn balangcn evrensel, bitiini blgesel klmaktadr. M 1950lerde Asur Ti-
caret Kolonileri Dneminde yaznn Anadoluya gelmesi ve kullanlmasyla tarih
ncesi alar sona ermitir.
Paleolitik (Eski Ta) Devir (M 40.000-10.000): Tatan iki ya da tek tarafl
el baltasnn, uzun yaprak biiminde baklarn kullanld bu dnem bilgilerine,
arkeolojik kazlarda elde edilen verilerle ulalmtr. Paleolitik Dnemin sonlarna
doru Anadoluda kemikten inelerin, mzrak ularnn kullanld, ince uzun de-
lici ve kesici aletler (dilgi), zpkn ve oltalarn retildii, tatan ve fildiinden hey-
kelciklerin ve maaralarda duvar resimlerinin yapld anlalmaktadr. Bu dne-
min en nemli yerleimleri Antalya evresindeki Karain, Beldibi, Belba, Alan-
yadaki Kadini, Ispartadaki Kapalin ve Hataydaki azl Maralardr.
Mezolitik (Orta Ta) Devir (M 10.000-9.000): Bu dnemde Anadoluda ya-
ayan topluluklara ait bir ok buluntu yeri saptanmtr. Bunlarn banda Gney-
dou Anadoluda Biris Mezarl, St Tarlas, Antalyada kzini Maaras gelir.
Arkeolojik almalar sonucunda maaralarda ele geen buluntular, ta ve kemik
aletlerin eitlendiini ve daha kullanl hle geldiini gstermektedir.
Neolitik (Yeni Ta) Devir ( M 9.000-7.000): Bu dnemde yerleik kyler
olumu, tarma balanm, hayvanlar evcilletirilmi, yeni ta ve odsidiyen aletler
gelitirilmi, ilk kez kilden anak mlek retilmi, antsal boyutlarda heykel ve
kabartmalar yaplmtr. Ancak btn bunlar ayn zaman diliminde ortaya kma-
mtr. Belli blgelerde aama aama gereklemitir. Ortaya kan yenilikler ara-
trmaclar tarafndan, anak mleksiz Neolitik (M 10.000- 7.000) ve anak m-
lekli Neolitik (M 7.000) balklar altnda iki dneme ayrlarak incelenmektedir.
5
1. ni t e - Tar i h ncesi ve l ka da Anadol u, Mezopot amya ve Eski M s r Sanat
Resim 1.1
Solda: Menhir
Sa stte: Dolmen
Sa altta: Kromlek
Kaynak:
http://sextoclaret.blo
gspot.com/2012/04/
menhir-dolmen-y-
cromlech.html
Obsidiyen: Volkanik
pskrtmelerle ortaya
km ve zellikle Neolitik
ada yaygn olarak alet
yapmnda kullanlm
madde (volkanik cam).
anak mleksiz Neolitikin ilk aamas iin en nemli gelime, yuvarlak plan-
l yaplarda oturan insanlara ait, sanatsal/tinsel rnlerde gnlk ihtiyalar dnda
zel amalara ynelik, antsal, kollektif i gc gerektiren yap ve buluntularn bu-
lunmas, bezemeli talar ve boncuk yapm gibi uzmanlk alanlarnn ortaya kma-
sdr. anak mleksiz Neolitikin ikinci aamas iin sylenebilecek nemli geli-
me ise tahl retiminin belli baz yerlemelerde denenmi olduu ve insann hay-
van zerindeki kontrolnn arttdr. Ayrca mimaride yuvarlak planl yaplardan
drtgen planl yaplara geilmesi de baka bir gelimedir. M 7250-6750 yllar ara-
sna tarihlenen Diyarbakr ayn yerlemesinde gerekletirilen kazlarda, orta-
snda bir meydan ve onun evresinde dikdrtgen antsal yaplar ve evlerin yer al-
d meknlar ortaya karlmtr. Binalarn alt blmleri tatan, stleri kerpiten
ina edilmitir. Bu dnemde inanta da belli gelimelerin olduu sylenebilir. Klt
yaplarnn konut yaplarndan ayr olarak, farkl boyutlarda ve zel iilikle yapl-
dklar grlr. Diyarbakr aynnde kafataslarnn ayr bir odada topland bi-
na, Urfa Nevali oride ve Gbekli Tepede iinde bezemeli antsal boyutlarda
steller bulunan tapnaklar bu dnem insannn dinsel alanda ortaya koyduu ilk
olaanst eserler olarak deendirilmektedir. Neolitik Devirin mleksiz evresi,
Dou ve Gneydou Anadoludan baka dalk Kapadokya ve Konya Ovas gibi
yerleimlerde de grlmektedir (zbaaran 2011:6-8).
Gneydou ve Orta Anadoluda, yaklak M 7000lerde ilk anak mlek re-
timine baland bilinmektedir. lkin anak mlekler elle ekillendirilmi, zaman-
la kalplar kullanlm ve M drdnc bin ylda da seri retime olanak veren
mleki ark kullanlmaya balanmtr. Dolaysyla Anadolu ve evresinde M
7000-6000 aras anak mlekli Neolitik olarak deerlendirilmektedir. Bu dneme
damgasn vuran en nemli deiim ise geim ekonomileri hayvanclk ve tarma
dayanan ifti kylerinin kurulmasdr. Orta Anadolunun bu dnemi en iyi temsil
eden yerlemesi, anak mlekli Neolitikin yaam biimlerinin aklanmasnda
nemli bir konuma sahip, Konya Ovasnda yer alan atalhyktr. 1960l yllar
ve sonrasndaki kazlarda ele geen zengin eitli-
likteki sanat eserleri (zellikle figrnler), obsidi-
yen iilii, duvar resimleri, l gmme semboliz-
mi, belli sosyal kurallar erevesinde yaayan top-
luluu ile atalhyk, ifti bir ky yerlemesidir
(Resim 1.2). Hi sokak bulunmayan yerleimde;
kerpi duvarl, olduka skk olarak yaplm, za-
man zaman avlular olan dikdrtgen evler ve bu
evlerin arasnda tapnak odas bulunuyordu.
Evlere giri, ana ocan dumannn dar kt
baca olarak da ilev gren atlardaki bir delikten
gerekletiriliyor, her odada kerpiten yaplm se-
dirler yer alyordu. Bu sedirlerin iine, len aile bi-
reylerinin gnete kurutulmu cansz bedenleri
yanlarna braklan hediyelerle birlikte konuluyor-
du. Tapnak odalarnda ve evlerdeki sedirlerin ke-
narlarnda bulunan boa balar ya da boynuzlar,
tarmn balamas ile boalara tapma inancnn or-
taya ktn gstermektedir (Resim 1.2). Bununla
birlikte Neolitik Devir Anadolusunda temel olarak
tarih devirlerde Tanr Ana adn alacak olan, in-
6
Sanat Tar i hi
Kerpi: Balktan yaplan ve
kalplanarak gnete
kurutulan i tula.
Klt: nan sitemiyle ilgili
yap ve uygulamalarn
tmne verilen isim.
Stel: Genellikle yekpare
tatan oluan dikilmi ant.
Ayrca Yunan ve Romallara
ait, zerinde dinsel yaz
ve/veya l portresi tayan
stun ya da ta levhalara
verilen ad.
Tapnak: inde ibadet
edilen yap. slami yaplar
iin kullanlmaz.
Figrn: Kilden veya tatan
yaplm, insan ya da
hayvan biimli heykelcikler.
Resim 1.2
stte: atalhykte bir klt odasnn duvar resmi
(M 6000); Sol altta: evlerin olas dtan grn
(M 6000); Sa altta: klt odalarndan biri (M
6000)
Kaynaklar:
http://forum.donanimhaber.com/m_27768565/tm.
htm; Akurgal 1993:23;
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Catalhoyuk
_view_5.jpg
san iin bereket ve oalmann sembol
olan tanrya tapnlmtr. atalhykte ya-
plan kazlarda genellikle plak, yatar ya
da uzanm durumda, melmi ya da do-
um yapar ekilde tasvir edilen ok sayda
Tanr Ana heykelcii bulunmutur (Resim
1.3). Tanr Anay doum srasnda tasvir
eden heykelciklerde, Tanr Anann iki Leo-
par arasnda yer ald grlr.
Anadolunun dier anak mlekli Ne-
olitik yerleimleri arasnda; Orta Anadoluda
Kk Hyk, Can Hasan; Gller Blgesinde
Bademaac, Haclar; Marmarada Fikirte-
pe, Pendik; Dou Anadoluda Elaz, Malat-
ya Blgesinde Tepecik, daha gneyde a-
yn bulunmaktadr.
Kalkolitik (Bronz Bakr) Devir M
5600-3500): Anadoludaki Erken Kalkolitik Devir yaamnn Neolitikin son dne-
mi ile akt, Orta Kalkolitikte yerleimlerin daha korunakl ve yksek yerlerde
(muhtemelen savunma amal olarak) olutuu grlmektedir. Orta Anadoluda
Kk Hyk, Haclar, Aliar, amlbel Tarlas, Bat Anadoluda Orman Fidanl,
Karadeniz ky blgesinde kiztepe, Marmara, Trakya ve Ege Blgelerinde Kalkoli-
tik yerleimler bulunmaktadr. Mimaride kerpi kullanm devam etmekle beraber
evre koullarna bal olarak ahap malzemenin de kullanlarak malzemenin e-
itlendii grlmektedir.
Mezopotamya ile yakn iliki iinde olduklarndan Anadolunun Dou ve G-
neydou Blgelerindeki gelimeler Kalkolitik yerine ayn adaki Mezopotamya
kltrlerinin adlar olan Halaf, Obeyd ve Uruk balklar altnda tanmlanmaktadr.
Halaf Erken Kalkolitik Devre iinde ele alnmaktadr. Kltrn belirleyici geleri
yuvarlak planl yaplar, mhrler, heykelcikler, zengin ve gelimi boya bezemeli
kaplardr. anlurfa Kazane, Kahramanmara Domuztepe bu dnemin blgedeki
yerleimleridir. Gney Mezopo-
tamyada ortaya kan Obeyd ve
Uruk kltr Anadolunun Orta
ve Son Kalkolitik dnemleri ile
ilikilidir. Kazlarla antsal olarak
ina edilmi idari ve din yapla-
r gnyzne kartlan Malatya
Arslantepede olduu gibi Son
Kalkolitik Devrede, dinsel ve
politik gcn merkezlemesiyle
kentlerin din ve idari merkezle-
re dntkleri grlr.
Tun Devri: Kalay ve bakr
karmndan oluan tun, Anadoluda Kalkolitik Devir sonlarnda grlmtr.
Mezopotamya ve Msrda tuntan rnlerin yapld srada (yaklak M 4. bi-
nin sonu) yaz kefedilmiti. Buna karlk Anadolu, Yunanistan, Balkanlar ve
Avrupa gibi corafi blgelerde henz yaz kullanlmamaktayd.
7
Resim 1.3
atalhyk. Tanr
Ana, iki yannda
birer leopar ile
tasvir edilmi,
pimi toprak
heykelcik (M
6000).
Kaynak:
http://www.cumra.g
ov.tr/catalhoyuk/Ca
talhoyuk.htm
ekil 1.1
Megaron Plan.
Troya VI (. 1800-
1200)
Kaynak: Robertson
1969: 24
Anadoluda Tun Devri erken, orta ve ge olmak zere evrede ele alnmak-
tadr. Erken Tun Devrinde daha ok Kalkolitik Devirin tarma dayal ky klt-
r grlmektedir. Tun aletler yaygn olmamakla beraber, bu dnemde grlen
drt tekerlekli araba kullanmnn teknolojik adan nemli bir yenilik olduu sy-
lenebilir. Erken Tun Devrinde (M 3000-2500) Anadoludaki en nemli merkez,
anakkale yaknndaki Troya I yerlemesidir. Kentin ortaya karlan blm bir
sur ile evrilidir ve evleri megaron tipindedir (ekil 1.1).
Bat ve Orta Anadoluda
kentlemenin Erken Tun
Devrinin ikinci evresinde or-
taya kt sylenebilir. eit-
li merkezlerde gerekletirilen
kazlarn ounda aa ve yu-
kar ehir yerlemelerinin bu-
lunduu ve evrelerinin sur-
larla evrildikleri anlalmtr.
Eskiehir Klloba, Anado-
ludaki en eski kent oluumu-
na bir rnektir. Erken Tun
Devri yerleimlerinden orum
Alacahyk kazlarnda ele
geen altn, gm ve tun gi-
bi madenlerden yaplm si-
lahlar, taklar, kaplar, gne
kurslar ve heykelciklerden
oluan mezar armaanlar bu dnemin nemli sanat eserleridir (Resim 1.4).
Anadoludaki bir ok merkez Orta Tun Devrinde (M 2000-1500), Prehistorik
(tarih ncesi) Dnemden km Protohistorik (Protohistorya/n tarih) srece
girmitir. Hattiler bu dnemde yaamlardr. Anadolunun tarih ncesi alar bu
evrenin banda (M 1950ler) son bulur, tarih alar balar.
Neolitik Dnemde Anadoludaki en nemli gelime nedir? Bu dnemi en iyi temsil eden
yerlemenin ad nedir?
Anadoluda lk a Sanat
Anadoluda M 13.yy-M 4.yy arasnda yaanan Demir Devrinde deien tek-
nolojilerin salad yeni olanaklar, zellikle d etkenlerle retim ve ticareti hz-
l bir dnm srecine sokmutur. Dank topluluklarn kyler ve kaleler ku-
rarak yerleik dzene getikleri, gl bir nderin ynetiminde birleerek orta
byklkte krallklar kurduklar grlr. Bu devletleri Hitit Krall, Dou Ana-
doluda Urartu Krall, Gney ve Gneydou Anadoluda Ge Hitit Beylikleri,
Orta Anadolu Sakarya Blgesindeki Frig Krall ve Bat Anadoluda Lidya Kral-
l oluturur (Polat 2010:88).
Hitit Uygarl: Anadoluya M nc bin yln balarnda olaslkla Kaf-
kasyadan g ettikleri varsaylan Hititlerin bakenti, orum li snrlar iinde
kalan ve eski ad Hattua olan Boazkydr. Arkeolojik kazlarla Hattua ve
dier Hitit merkezlerinde, alt blmleri kyklop (dev) biimli iri talardan oluan
8
Sanat Tar i hi
Gne Kursu: Gnei
simgeleyen dairesel biimin
etrafna yerletirilmi
elerden oluur. Bazlarnn
stnde ses karmas iin
sallanan paralar,
bazlarnn stnde bar
simgeleyen geyik imgesi,
bazlarnda ise remeyi
simgeleyen ku ve aa
figrleri vardr. Ahap
asalarn ucuna taklarak
dini trenlerde
kullanldklar ya da at
koum takmlarnn
arasnda kullanldklar
sanlmaktadr. Genellikle
tuntan yaplrlar. Hititlerin
sembol haline gelmesine
ramen, aslnda
Anadolunun en eski
uygarl olan Hattilere
aittir.
Resim 1.4
Gne Kursu, tun (M 2100-2000, Ankara,
Anadolu Medeniyetleri Mzesi).
Protohistorik: evresinde
bulunan ve yazy
kullanmasn bilen baka
toplumlarn belgelerinden,
henz kendisiyle ilgili
dolaysz bilgi salayan belge
yaratma aamasna
gelmemi bir toplum
hakknda bilgi ediniliyorsa
tarihsel srece geme
aamasndaki bu tr
toplumlara n tarih
anlamnda Protohistorik
Devir yayor denilmektedir.
Hatti: Hattiler, Hitilerden
nce Anadoluda bulunan ve
Anadolunun yerli halk
olarak kabul edilen
toplumdur.
Megaron: Anadoluda Erken
Tun anda yaygn olarak
ina edilen ve iki odadan
oluan ev tipidir. Ev plan
girite kk bir n oda,
arkada ise ocakl uzun bir
odadan oluur.
Kaynak: http://www.ankara.edu.tr/gunes_kursu.php
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
1
antsal mimarlk eserleri gn -
na karlmtr. Kaln surlar ve
kaplar, ahap stunlu kral saray-
lar ve tapnaklaryla Hitit mimar-
lnn yksek bir yetenein r-
n olduu kabul edilmektedir.
Anadoluda antsal heykel sanat-
nn Hititler ile balad sylene-
bilir. Boazkydeki insan bal,
aslan vcutlu hayali yaratk ola-
rak bilinen sfenks heykelleri g-
nmze gelmi nemli antsal
heykellerdir (Resim 1.5).
Antsal girilere yerletirilmi
kabartmal ortostadlar, heykel-
ler, mezar stelleri gibi eserlerden
ve resmi kaytlardan Hititlerin sanat eserlerinin belli kurallara bal olduu ve za-
naatkrlarn, merkez g tarafndan denetim altnda tutulduklar anlalmaktadr.
Hitit kabartmalarnda, daha ok ilahi varlklar, krallar, sava sahneleri ve kutsal zi-
yafet sahneleri ilenmitir. Boazky Yazlkaya Ak Hava Tapnandaki tanr
tasvirlerinin balarnda konik biimli ve boynuzlarla donatlm bir klah bulun-
maktadr. zerlerinde ksa etek ve ayaklarnda ular yukar doru kvrk ayakka-
blar vardr (Resim 1.5). Tanralar (kadn tanrlar) ise balarnda ehir surunu an-
dran silindirik bir balk ve zerlerinde yere kadar uzanan bir etekle tasvir edil-
milerdir. Hatti sanatnn etkilerinin grld ok renkli ve geometrik desenli se-
ramikler, tanrya iki sunmak (libation) iin kullanlan ve ryton (dinsel sunu kab)
denilen aslan, boa (Resim 1.5), ko ekilli seramikler, uzun gagal yksek kulplu
kaplar bu dnemin karakteristik rnleridir.
Urartu Uygarl: M 9.-6. yzyllar arasnda Dou Anadolu, Transkafkasya
ve Kuzeybat ran Blgelerinde egemenliini srdren Urartu Krall, ekirdeini
Van Gl ve evresinin oluturduu bir corafi blgede varlk gstermitir. Dou
Anadolunun uzun tarihinde, Urartu Krall dnemi kltrel birlii, merkezlemi
siyasi otoritesi ve byk maddi zenginlii ile esiz bir a olarak gze arpar.
Vann yaklak 5 km batsndaki bakentleri Tubada bulunan, iinde antsal kaya
mimarlnn en nemli eserlerinden yksek dzeyde iilik gsteren grkemli
kral mezarlarnn yer ald sitadel Urartu mimarlnn zgn ve grkemli tasar-
mn yanstmaktadr (zdem 2003:13, 75, 87, 91).
Urartu lkesinde zengin maden yataklarnn bulunmas, kralln bir ok alan-
da gelimesine katk salamtr. Toprakkale, avutepe, Altntepe, Ayaniste ger-
ekletirilen kazlarda ele geen ivi yazl altn, gm, bronz ve demirden reti-
mi mifer, silahlar, kalkanlar, ok ular, at koum takmlar, adak levhalar, tabak-
lar, bakralar, kemerler, ziynet eyalar ve fibulalar gibi madeni eserler blgenin
nemli maden eya ve silah retim merkezi olduunu gstermektedir. Bunun ya-
nnda fildii, kemik ve ahap eya oymaclk sanat rneklerine de rastlanmaktadr
(Resim 1.6).
Urartu Krallnda kullanlan anak mlein en ayrt edici zellii tek renkli,
canl ve parlak krmz renge sahip olmasdr. Kullanm eyalar arasnda vazo, ma-
rapa, kadeh, ve ryhton biimli kap trleri vardr. Bezemeli kaplar zerinde eitli
9
Sfenks: nsan bal, aslan
vcutlu hayali yaratk.
Genellikle kanatl tasvir
edilir. Boazky Sfenksi,
1905-1912 arasnda yaplan
kazlarda Alman bilim
kurulu tarafndan
kartlm, 1917 ylnda
nce onarm, sonra da
sergilenmek amacyla
Osmanl Devletinden izinli
olarak Berline
gnderilmitir. 2011 ylnda
Trkiyeye iade edilen eser
bugn Boazky Mzesinde
sergilenmektedir.
Resim 1.5
Solda: Boazky Sfenksi; Ortada: Boazky Yazlkaya IV. Tuthaliya
Kabartmas; Sada: Boazkyde bulunmu Boa biimli ryhton
(Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi).
Kaynak: http://www.mahfiegilmez.com/p/hititler.html
Ortostad: Duvarlarn alt
blmlerindeki, kabartma ile
ssl ta kaplama.
Sitadel: Yksek kayalklar
zerine kurulmu, evresi
surlarla kuatlm, iinde
saray, tapnak, depo
meknlar ve atlyelerin
bulunduu ynetim birimi.
Fibula: M 9. yzylda Frig
Uygarlnda gelien ve
engelli inenin atas
olduuna inanlan tak.
hayvanlar (at, geyik, boa, kartal gibi), bitki resimleri ve zengin geometrik motiflerin
kullanld grlmektedir.
Frig Uygarl: Frigler Ana-
doluya gelen Balkan kkenli
boylardan biridir. Siyasal bir
topluluk olarak ilk defa M
750den sonra ortaya km,
Midas Dneminde (M 725-
695/675) btn Orta ve Gney-
dou Anadoluya egemen, g-
l bir krallk dzeyine ulam-
lardr. Yunan ve Ge Hitit etki-
leri altnda kalm olmakla bir-
likte zgn ve Anadolulu bir
kltr oluturmulardr (Akur-
gal 1993:191).
Friglerin kentleme ve mi-
marlk alannda ulatklar d-
zeyin en iyi izlenebildii yerleim merkezi Gordiondur. Sakarya ile Porsuk nehir-
lerinin birleme noktasna yakn olarak kurulmu olan Gordionda hem sitadel
hem de aa ehrin etraf gl bir surla korunmutur. Gordion kazlar Friglerin,
Anadoluda nc binin balarndan beri kullanlan, nde bir giri hol ve bunun
arkasndaki byk salondan oluan megaron planl yaplar ina ettiklerini ortaya
koymutur. Ta temelli, ahabn youn olarak kullanld kerpi duvarl bu yap-
larn cephelerinde geometrik bezemelerin yer ald anlalmaktadr. Geni bir ala-
na yaylm olan Frig yerlemelerinin en zgnleri Ktahya, Afyonkarahisar ve Es-
kiehir evresinde Kk Frigya denilen dalk kesimde grlmektedir. Eskie-
hirin gneyinde Yazlkaya/Midas Kenti, Pimi Kale, Akpara Kale, Kmber Asar
Kale, Yapldak Asarkaya Frig kalelerinin en zgn rneklerini olutururlar. Kaya
antlar ve mezarlarn cephelerinde grlen antsal lekli kabartmalar, ele geen
tanra heykelleri ve yaplar ssleyen kabartmal ortostadlar Frig heykel sanatnn
ulat baary gstermektedir (Sevin 1982; Tfeki Sivas 2011).
Friglerin en zgn sanat daln ah-
ap iilii ve mobilyaclk olutur-
maktadr. Bugn Ankara Anadolu Me-
deniyetleri Mzesinde sergilenen, Mi-
das Tmls ve bir prensesin tm-
lsnden ele geen masa, iskemle ve
paravan (tahta perde) gibi aa mo-
bilya kalntlar, dnyann en deerli
mobilya rnleri arasnda yer almak-
tadr. Frig tmlslerinde ele geen
bronz kase, kazan, kemer ve fibulalar Frig maden iiliini yanstan nemli rnek-
lerdir. Dnemin teknolojik bir buluu olan fibulalar dier uygarlklar tarafndan
da beenilen ve kullanlan sanat eserleri arasnda yer alrlar (Resim 1.7).
Frig anak mlek sanatnda gri ve siyah renkli kaplar retilmitir. Geometrik
motifler arlkta olsa da stilize geyik, aslan, da keisi, kartal ve boa gibi hayvan
figrleri de youn olarak kullanlmtr. Form asndan madeni kaplar taklit eden
Frig seramiklerinde testiler, szgeli aktaca olan kaplar ve hayvan biimli zel
kaplar yaplmtr (Resim 1.8).
10
Sanat Tar i hi
Tmls: Bir mezar odasnn
stne ta, toprak ylarak
yaplan tepelere denir.
Resim 1.6
Solda:
Toprakkalede
yaplan kazlar
srasnda ele
geirilen amdan;
Sada: amdann
kaidesindeki fildii
heykelin
bytlm hli,
(Ankara, Anadolu
Medeniyetleri
Mzesi).
Kaynak:
http://tr.wikipedia.o
rg/wiki/Urartular
Resim 1.7
Gordionda
bulunmu tun
fibulalar
Kaynak: Tfeki
Sivas 2011: Res. 6.7.
Lidya Uygarl: lkada kaba-
ca bugnk Gediz ve Kk Men-
deres vadilerini kapsayan blgeye
Lidya denilmekteydi. Lidya Krall-
nn bakenti Sardes ve evresinde
yaplan kaz ve yzey aratrmalar,
blgede ilk isknn M sekizinci bin
yla (Neolitik aa) kadar geriye git-
tiini gstermektedir. Lidyallarn in-
sanlk tarihine en byk katks pa-
ray icat etmi olmalardr. Bakent
Sardesin iinden geen Paktalos Ir-
mann alvyonlarnda doal olarak bulanan altn-gm karm elektron ad
verilen madenden baslan ilk sikkelerin zerinde Lidya Krallnn armas aslan
ba bulunmaktayd. Sikke basmnn daha iyi bir duruma gelmesi ve elektron ye-
rine altn ve gm sikkelerin baslmalar Kral Kroisos (Karun) zamannda ortaya
kmtr (Resim 1.9).
M 7. yzyln balarnda Kral
Gyges (M 680-644) ile balayan ve
Kral Kroisos (M 560-546) Dnemi
sonuna kadar sren Lidya uygarl-
nda sanat ve mimarln grkemi,
antik kaynaklarda anlatlmtr. Ne
yazk ki bu yaplar gnmze ulaa-
mamlardr. Altn, gm, fildii ve
mermer heykeller, Lidya sanatnda
antsal lde heykellerin olmad-
na iaret etmekte, el sanat rnleri-
nin daha gelimi olduunu gster-
mektedir. Altndan yaplm dme-
ler, rozetler ve taklar ayrca fidii oymacl, seramikler ve dokumaclk gibi el sa-
nat rnleri Lidya sanat iin karakteristiktir (Kaya 2011:131). Lidya anak mle-
inin kendine zg kap biimleri ve bezemeleri olduu sylenebilir. Mermer ve
cam kaplar anmsatan izgisel gelerle bezenmi seramikler karakteristiktir. Bl-
genin nl krem ve parfmlerini yayma
amacyla retilmi lydionlar bir Lidya bulu-
udur. Yunanistan, Trakya, talya ve Ana-
doluda Gordionda ele gemi lydionlar
yksek konik bir ayaa sahip vazo biimin-
de kaplardr (Sevin 1982:303).
Uak Mzesinde sergilenen Bat Ana-
dolu Tmlslerinden ele geen, dnemin
giysi ve sa modalar, ara gere kullanm
ve cenaze trenleri hakknda bilgi veren
duvar resimleri Lidya uygarlnn nemli
eserleri ierisinde deerlendirilmektedir
(Resim 1.10).
11
Resim 1.8
Solda: Gordionda bulunmu kaz biimli Frig kab (M 700
yllar); Sada: Gordionda bulunmu Uzun emzikli, szgeli Frig
kab (M 8. yzyl), Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi.
Resim 1.9
Altn sikke, Kral Kroisos (M 561-546) Solda: n yz. Aslan ve
boa tasviri; Sada: Arka yz. Eit olmayan iki kare damga.
Kaynak:
http://www.wildwinds.com/coins/greece/lydia/kings/kroisos/t.html
Resim 1.10
Manisa/Kkaa lesi, Dnerta Ky yaknlarnda Harta
Tmls duvar resimleri
Kaynak: Tre 2009:176.
Hitit uygarlnda, antsal girilere yerletirilmi kabartmalarla bezeli ortostadlarda, hey-
kellerde ve mezar stelleri gibi eserlerde hangi konular tasvir edilmitir?
MEZOPOTAMYADA TARH NCES VE LK A
SANATI
Mezopotamya (Yunanca ) eski Yunanllar tarafndan, yaklak bugnk Irak top-
raklarna denk gelen, Dicle ve Frat Nehirleri arasnda yer alan araziye verilen ad-
dr. Irmaklar arasndaki lke anlamna gelmektedir. Dicle ve Frat Nehirlerinin
doduklar Gney ve Gneydou Anadoludan denize dkldkleri Basra Krfe-
zine kadar olan topraklar ierisine alan Mezopotamyann kltrel snrlar kesin
olarak belirlenemese de gnmzde Irak, Kuzeydou Suriye, Gneydou Anado-
lu ve Gneybat ran topraklarndan olutuu sylenebilir (Leick 2002:xiii; Kro-
lu 2009:11-12).
Bir corafi terim olmakla birlikte, Mezopotamya kelimesi burada gelien S-
mer, Akkad, Babil ve Asur gibi uygarlklardan gnmze ulaan bileik kltrel
kimliini de ifade etmektedir. Orta Dou ve evresindeki toplumlar ynlendiren
ve biimlenmelerinde byk rol oynayan bir ok temel gelime, bu corafi terim-
le birlikte anlr. Bunlar uzun tarih srete baz deiikliklere urayarak etkileri
gnmze kadar ulaan yaz, din, kentleme ve devlet gibi modern yaammzn
iindeki tm alanlar kapsar (Krolu 2009:12). Yerleik yaam, tarm, hayvanlarn
evcilletirilmesi, anak mlek retimi, obsidiyen alet yapm, antsal tapnaklarn
inas gibi nemli gelimeler, kentleme, uluslararas ticaret, devletlerin ortaya -
k ve yaznn gelitirilmesi gibi insanln uygarlama srecindeki en temel adm-
lar Mezopotamyada atlmtr (Krolu 2011:vii).
Mezopotamyada Tarih ncesi
Dnyann dier kesimlerinde olduu gibi Mezopotanyada da insan varlnn iz-
lerine Paleolitik Devirde (M 1100000-12000) rastlanr. Temel yaam gereksinim-
lerinin avclk ve toplayclkla karland bu dnemde kazmak, kesmek, ky-
mak ve vurmak gibi ilerde kullanlmak zere akmakta ve obsidiyenden (do-
al cam) yaplm, ilk standart ta aletleri retilmitir. Mezolitik Devir (M 12000-
10000) iin blge nfusunun artt ve ilk defa kpein evcilletirildii sylenebi-
lir. klimin deimesi, hayvan eitlerinin farkllamas gibi nedenlerden dolay av
sistemi deimi ve mikrolit ad verilen minik ta aletler ortaya kmtr. Neolitik
Devirde (M 10000-5200) ta temelli, kerpi ya da sazdan yaplm evlerden olu-
an ilk kyler kurulmaya balanm, baz bitkiler tarma alnarak ilk dzenli re-
tim gerekletirilmitir. Balangta olmasa da bu srecin gnlk yaama tad
en nemli yeniliklerden biri de
kilin ekillendirilerek kap ka-
cak biimine dntrlmesi
yani anak mlek yaplmas-
dr. Aratrmaclar tarafndan
Neolitik a, anak mleksiz
Neolitik (akeramik) ve anak
mleki Neolitik olarak iki evre
altnda ele alnr. anak m-
leksiz Neolitik (M 10000-
6000) evrede byk i gc ge-
12
Sanat Tar i hi
Resim 1.11
Gbekli Tepe,
Hy, anlurfa
rencik Ky.
Kaynak:
rg/wiki/Gbeklitepe
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
rektiren antsal yaplarn ina edilmi olduu sylenebilir. rnein anlurfann
rencik Ky yaknlarndaki Gbekli Tepe Hynde aplar 10 ile 30 metre
arasnda deien boyutlarda, ta duvarl, yuvarlak ya da oval biimli tapnaklar
bulunmutur (Resim 1.11). Ayrca, eitli ritel geleri olarak idollerin de yapld-
bu dnemin gnlk yaamnda ta kaplar, yontma tatan ok ular, kemik alet-
ler kullanlr.
anak mlekli Neolitik evresinde, anak-mlek gruplar ilk bulunduklar
merkezlerin adyla tanmlanm, bu adlandrma ayn zamanda ilgili kap gruplarnn
ait olduklar kltrler iin de geerli olmutur. Yani eitli kltrler sadece anak-
mlek trlerinin ilk bulunduklar merkezlerle anlm ama bu kltrlerin yaratc-
lar, etnik yaplar, dilleri ve yneticileri hakknda tek bir ipucu elde edilememitir
(Erkanal 2008: 1039). rnein Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler hem
bir kenti hem de geni blgelerde farkl zaman dilimlerinde kabul gren kltrel
unsurlar ifade ederler (Krolu 2009:42).
Hassuna kltr, adn Kuzey Irakta Musul yaknnda kurulmu Hassunadan
almaktadr. M altnc binin balarna tarihlenen Hassuna evresi ok meknl, du-
var yapmnda kerpiin kullanld mimari adan ok gelimi bir dnemi temsil
eder. Evlerin tabanlar altnda aa karlan mezarlarda, aralarnda pimi toprak
heykelcikler, ta kaplar, ss eyas ve anak-mleklerin de bulunduu saysz me-
zar eyas ele gemitir. Hassuna Dneminde ayrca, ham bakrdan dvlmek su-
retiyle tak gibi eitli eyalar da yaplmtr (Erkanal 2008:1039; Krolu 2011:11).
Samarra kltr (M 5300-5100), Orta Mezopotamyada, Badatn 90 km ku-
zeyinde ortaya kmtr. Kendine zg boyal ve iyi piirilmi bir anak mlek
grubu zerinde stilize insan, hayvan ve bitki motifleri grlmektedir.
Halaf kltr (M 5500-4800), adn, seramik rneklerinin ilk karld yer olan
Suriyenin kuzeyindeki Halaf Hynden almaktadr. Bu dnemde retilen anak
mlein zerinde yaygn olarak geometrik motifler ve Tanr simgesi olan boa ba-
figr yer alr. Halaf kltrnn son evresinde anak mlek piirme frnlarnn
ok gelitii sylenebilir. Bu dneme ilikin en yaygn buluntular ana tanra ola-
rak nitelendirilen ve dinsel inanlarla balantl idoller oluturmaktadr.
Obeyd/Ubaid kltrne (M 5900-4300), ilk kez Smer yerleimi olarak bili-
nen Ur Hynn yaknnda Tel El Ubaid adl hykteki aratrmada rastland
iin bu hyn ad verilmitir. Bu dnemde yava dnen el arknn kullanlma-
ya balanmas bir yeniliktir. Bu yntemle daha fazla sayda retim yapmak mm-
kn olmutur. retilen seramikler zerinde genellikle kare, daire, gen gibi geo-
metrik motifler yer almaktadr.
Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler neyi tanmlamaktadr?
Mezopotamyada lk a Sanat
Smer Uygarl: Smerler, Dicle ve Frat Nehirleri arasnda, sonradan Babil ol-
mu ve gnmzde de Badattan Basra Krfezine kadar olan blgede yaam-
lardr. Smer uygarlnn bilinen en eski merkezi Urukdur. Kentte Smerlere z-
g bir yap tr olan zigguratlar yani kule tapnaklar bulunur. M 3500 ile M
3100 arasnda yaplm, badanal tula duvarlaryla Uruktaki (modern ad Warka)
Beyaz Tapnak, tapnak yapsyla talandrlan zigguratlarn ilk rneklerinden biri-
dir. Tapnan plan Laga kentinin idarecisi Gudea heykelinin kucandaki levha-
ya kaznm yapnn plan gibidir (Resim 1.12) (Roth 2000:221). Bir dier nemli
ziggurat ise Ur kentindeki Nannarn zigguratdr (Resim 1.13).
13
dol: lkel kavimlerde
tapnlan kk heykellerin
ad.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P K T A P
T
3
Ziggurat: Birbirine
rampalarla balanan
katlardan meydana gelen,
tepesi kesik piramit
biiminde olan tapnak.
Kentsel mimaride, blgede ah-
ap az bulunduu iin bir eit zift
harcna yatrlm koruyucu ate
tulas tabakasyla kapl amur
tula ktleleri kullanlmtr (Roth
2000:221). Bu dnemde sadece ta-
pnak deil, kerpi ve tulann ya-
p malzemesi olarak kullanld
saray yaplar ve bilinen en eski
kubbe rneinin uyguland me-
zar yaplar da ina edilmitir.
M nc binin ikinci ey-
reinde yeni bir toplumsal dzen
yaratan Smerlerin M 3200 ylla-
rnda gelitirdikleri ivi yazs, bin yla yakn bir sre boyunca Akkad, Babil,
Pers, Hitit ve Urartu gibi bir ok toplum tarafndan kullanlm ve Fenike kylarn-
da gelitirilen alfabe yazsna nclk etmitir (Krolu 2011:22). ivi yazs ile il-
gili olarak bu dnemde yazclk meslei olumutur. Kil tabletlerin zerine ia-
retleri basmak ve silindir biimli mhrlere kazmak yazclarn iidir. Tabletler ve
silindir mhrler bu dneme zg bulgulardr (Resim 1.14). Mhrler zerinde ar-
maya benzer biimde i ie yerletirilmi asker ya da hayvan figrlerinden oluan
sava ya da av sahneleri ile halkn
gnlk yaamndan alnan sahne-
lerin oluturduu iki konu ilen-
mitir (Pischel 1983:25-26).
Smerlere ait, dinsel amal
olarak seri retildii anlalan ok
sayda kabartma levha ve heykel-
cik bulunmaktadr. Ortasndaki
delikten geen bir ivi ile tapnak
duvarna asld anlalan kireta-
bir kabartmada, Laga kral Ur-
Nane, tapnak inas iin sepet
iinde tula tarken gsterilmek-
tedir (Resim 1.15).
Tanrlarn, krallarn, nemli
devlet adamlarnn ve kentin n-
de gelenlerinin tasvir edildii S-
mer heykelleri, genellikle hare-
ketsiz, ar ve dinsel niteliktedir.
Heykellerin zerinde belden s-
t plak, sa omuzu akta bra-
kan ve tek paradan oluan bir
elbise bulunmaktadr. Eller ise
ibadet pozisyonunda gsn s-
tnde birletirilmi durumdadr.
Smer sanatnn nemli r-
neklerini oluturan kral mezarlarndan ele geen zengin armaanlar, altn bata ol-
mak zere, Uzak Doudan geldii anlalan deerli talar ile yaplm taklar, ss
14
Sanat Tar i hi
Resim 1.12
Solda: Laga darecisi Gudeann heykeli Sada: Gudeann
kucandaki levha detay (M 2200 dolaylar) (Paris, Louvre Mzesi)
Kaynak: http://www.sumer.nl/figure1a.jpg
Resim 1.13
Ay tanrs Nannarn Ziggurat, Ur (modern ad Tell Muqayyar) (M
2113-2006)
Kaynak: http://www.markville.ss.yrdsb.edu.on.ca/projects/clas
sof2008/chong2/harold/zigguratofur.html
Resim 1.14
Kireta silindir
mhr ve basks
(Paris, Louvre
Mzesi)
Kaynak:
http://tr.wikipedi
a.org/wiki/Silindi
r_mhr
ivi Yazs: Smerler
tarafndan bulunan bu yaz,
ivi eklinde eitli hatlarn
dzenlenmesinden meydana
gelir. Yaz, kilden levhalar
zerine yazlr ve sonra
piirilir. Bu levhalara da
tablet denir.
eyalar ve mzik aletleri S-
mer sanatnn nemli eserleri
iinde yer alrlar.
Akkad Uygarl: Akkadla-
rn anavatanlar ve Mezopotam-
yaya geli tarihleri hakknda
kesin veri bulunmasa da Akkad
Krallnn (M 2350-2150),
Asur ve Babil gibi Sami kken-
li krallklarn ncs olduu bi-
linmektedir (Krolu 2009:76).
Sargon M 2334te Agade adl
merkezi kurarak bamszln
ilan etmi, Basra Krfezinden
Akdenize kadar Gney Mezo-
potamyada geni bir alana yay-
lan Akkad Kralln kurmutur (Soysal 2008:50). Sargon ile balayan srete yeni
bir devlet modeli ve yeni bir kral tipi olumu, ynetici slale ve kral daha gl
konuma gelmitir. Akkad Krallar Evrenin Kral ve Akadn Tanrs gibi unvanlar
kullanmaya balamlardr. Akkad Kral Naram-Sin, isminin bana tanr isimlerini
belirtmek iin konulan bir iaret ekletmi ve stelinde kendisini, yalnzca ilahi var-
lklara zg bir simge olan ift boynuzlu bir balkla betimletmitir (Resim 1.16).
Dolaysyla Akkad sanatnn, sarayn ve kraln yceltilmesi kurgusuyla ekillendii
ve propaganda amal kabartma ve stel rneklerinden olutuu sylenebilir (K-
rolu 2011: 43-45).
Sava olan Akkadlar, tan-
rlarn temsilcisi deil de do-
rudan tanr gibi grdkleri
krallarnn yapt ileri dikili
talar ve kabartmalarla ycelt-
mi ve krallarnn ta ya da
bronzdan heykellerini yapm-
lardr (Pischel 1983:28). zel-
likle kabartma, bst ve heykel-
lerde ince grnml, anato-
mik doruluun byk nem
tad, gereki plastik sanat
anlaynn egemen olduu
sylenebilir (Nissen 2004:191).
Asur Uygarl: Asurlular, Kuzey Irak Musul civarnda, Dicle kysnda yer alan
Asur arkat Kalesi kenti ve evresinde yaayan bir Sami topluluu iken zellikle,
M 2000 sonrasnda Dou ve Bat dnyalar arasndaki kresel ticaretten yararla-
narak gelimi, topraklarn genileterek imparatorlua dntrm ve M ikinci
bin yln balarndan, son bakentleri Ninivenin ykld M 612 tarihine kadar ol-
duka uzun sre varlklarn korumulardr. Asur tarihi, Eski Asur (ikinci bin yln
ilk yars), Orta Asur (ikinci bin yln ikinci yars) ve Yeni Asur Kral (M 1000-
612) olmak zere balk altnda incelenir. Yaklak olarak bin be yz yl devam
eden Asur kltr bir ok bakmdan Smer Dneminde oluan kkl gelenekle-
rin devamdr (Krolu 2011:56).
15
Resim 1.15
Laga Kral Ur-
Nanseheye adak
olarak yaplan
kabartma (M
2250-2500, Paris,
Louvre Mzesi)
Kaynak:
rg/wiki/Dosya:Relief
_UrNanshe_Louvre_
AO2344.jpg
Resim 1.16
Solda: Naram-Sin
Steli; Sada: Detay.
ran Susada ele
gemi (M 3.
binin ikinci yars,
Paris, Louvre
Mzesi).
Kaynak:
http://apah.lakegen
eva.badger.groupfu
sion.net
Dikili Ta: nemli bir olayn
ans iin dikilmi genellikle
granitten, kare veya
dikdrtgen kesitli, tepesine
doru incelerek pramit
biiminde sonulanan
yksek ta.
Eski Asur Dneminin en nemli gelimesi Anadolu kervan ticareti ve bunun
hem Mezopotamyada hem de Anadoluda neden olduu deiimlerdir. Anadolu,
bu ticaret araclyla hem Mezopotamyann lks tketim mallaryla hem de ya-
zyla tanmtr. Kayseri/Kltepe (Kani/Nea)dan Asurlu tccarlarn ticari yaz-
malarn oluturan yirmi binin zerinde ivi yazl tablet gnmze ulamtr.
Bunlar Anadoluda tarih srecin balangcna ieret eden en eski yazl belgeler-
dir (Krolu 2011:65). Orta Asur Dneminde ikinci bin yln balarnda kent dev-
leti olarak ne kan Asur, Anadolu ile yaplan ticarette yine nemli rol oynam-
tr. Bu dneme ait nemli yaplar iinde Asur kentinde ina edilmi tar Tapna-
bulunmaktadr.
Yeni Asur Krall (M yaklak 1000 ile M 612 aras), n Asyann en gl
devletlerinden biridir. Yeni Asur Krallnn glenmesi, yeni bakent ve eyalet
merkezlerinin inas, antsal yaplarn oalmas, daha gsterili heykel ve kabart-
ma yapmna zemin hazrlamtr. Devletin gcn ve kraln baarlarn lmsz-
letirmek amacyla saray duvarlarn ssleyen figrl kabartmalar, dnem sanatnn
ulat seviyeyi gsteren en nemli eserlerdir. Ta bloklar zerine ilenen sahne-
ler, sefer ve sefer sonrasnda yaplan kutlamalardan, din trenlerden ve av sahne-
lerinden seilmilerdir. Bu dnem iin yeni olan ta levhalar zerine bir yknn
arka arkaya film eridi gibi ilenmesidir. Bu hikayeci anlatm ayrca bronz levhala-
ra da uygulanmtr. Asur sanatnda, ta ve maden eserler dnda fildii, cam eser-
ler ve Mezopotamya sanatnn devam olarak eitli damga ve silindir biimli m-
hrclk rnleri bulunmaktadr (Pischel 1983:30-31; Krolu 2011:94-98).
Dnemin en nemli Saray yaplar
arasnda Nimrudda Kuzeybat Saray,
Horsabad Saray, Ninovada Gneyba-
t Saray ve Kuzey Saray saylabilir. Sa-
ray duvarlarndaki ortostadlar dne-
min tasvir sanatnn en gzel rnekle-
ridir. Kral II. Aurnasirpalin (M 883-
859) yaptrd Nimruddaki Kuzeybat
Saraynn i dekorasyon kabartmalar-
da, Aurnasirpalin dmanlarna kar
yrtt asker kampanyalar, kt
ruhlardan korunmak iin gerekletiri-
len riteller ve Eski Mezopotamyada
bir kraliyet sporu olan avclk ile ilgili
sahneler yer alrlar (Resim 1.17). Kt
ruhlardan korumak iin saray girileri-
ne Lamau ad verilen heykeller yer-
letirilmekteydi (Resim 1.18). Genellikle tapnaklara armaan olarak yaplan hey-
kellerden ise gnmze az sayda rnek ulamtr. British Mzesinde yer alan II.
Aurnasirpalin heykeli en nemlilerindendir.
Babil Uygarl: Gney Mezopotamyada yaklak 1250 yl varln srdren
Babil, Eski, Orta ve Yeni Babil Krallklar olmak zere siyasi dneme ayrlr. Ba-
bil ad, hem bir kentin hem de kraln addr. Eski Babil Krallnn en nemli kra-
l Hammurabi (M 1728-1686)dir. Hammurabinin yazdrd kanunlarda toplum-
da dzenin nasl saland, su eitleri ve cezalar ayrntl olarak belirtilmekte-
dir. Neredeyse tm Mezopotamyaya kendi yasalarn kabul ettiren Hammurabinin
gcn siyah bazalt tandan yaplm bir stel simgelemektedir. Susa kentinde bu-
16
Sanat Tar i hi
Resim 1.17
Solda: Kral II. Aurnasirpalin heykeli (M 883-859); Sada: II.
Aurnasirpalin aslan av sahnesi, Nimruddaki Kuzeybat Saray
(Londra, British Mzesi)
Kaynak:
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_object
s/me/s/statue_of_ashurnasirpal_ii.aspx
Lamau: Yeni Asur
sanatnda nsan bal,
hayvan gvdeli, kanatl ve
tek para tatan yaplm,
arlklar krk tona ulaan
antsal heykeller.
lunan 2,25 metre yksekliindeki bu
stelin en stnde Hammurabi, Yasalar
yapmak iin Gne Tanrsndan emir
alrken tasvir edilmi, bu sahnenin alt-
na da 282 maddelik yasa kaznarak ya-
zlmtr (Pischel 1983:29).
Orta Babil Krall, siyasi egemenli-
i elinde bulunduran Kasitlerin adyla
da anlmaktadr. Geleneksel zellikle-
rin srdrld dnem sanatnn az
saydaki tasvirli rnekleri arasnda, di-
yorit ve kiretandan yaplm, snr ta-
olarak da tanmlanan stel biimdeki
kudurrular en nemli grubu oluturur-
lar (Soysal 2008:169).
Yeni Babil Krall, M 625-M 539
tarihleri arasndaki Pers igaline kadar
sren 86 yllk bir dnemi kapsar (K-
rolu 2011:82). Mezopotamyann en
grkemli kentlerinden biri olan ve bu
blgede gelien uygarlklarn son ba-
kenti Babilden, gnmze ulaan ant-
sal yaplarn kalntlar bu dneme ait-
tir. Egemenliklerini grkemli yaplarla
yceltmek isteyen Nabopolassar ve Ne-
bukadnezzar dneme damgasn vurmu
krallardr. Nebukadnezzarn tar Kaps (Resim 1.19) ile nl saraylar, ortasn-
dan Frat Nehrinin getii ift sra surlu Babil kentinin dou yakasnda bulunmak-
ta, tar Kapsndan balayan tren yolu, Babilin resm tanrs Mardukun Tapna-
na ulamakta, bu tapnan kuzeyinde ise Babil Kulesi olarak adlandrlan ziggu-
rat yer almaktayd. Mimari adan Babilin Smer geleneklerini srdrd, kent-
teki saraylarn Asur saraylarndan daha byk, srl tula bezemeli ve renkli oldu-
u sylenebilir (Krolu 2011:95-96; Pischel 1983:33; Soysal 2008:169).
17
Resim 1.18
nsan bal, kanatl
aslan heykeli
(lamau),
Nimrudda
bulunmu (M
883-859) (New
York, Metropolitan
Mzesi)
Kaynak:
http://www.metmus
eum.org/toah
Resim 1.19
stte: tar Kaps
n cephesinin
ayaa kaldrlm
hali; Altta: Kapnn
hayvan figrl
kabartmalarndan
detaylar (Berlin
Bergama Mzesi)
tar Kaps: tar Kaps
adn ak ve sava
tanrasndan almtr.
Yaklak M 575 yl
civarnda Nebukadnezzar
tarafndan yaptrlmtr.
Babil kentinin en grkemli
antlarndan olan 12 m
yksekliindeki kapnn ve
evresindeki surlarn
zerinde mavi ve sar srl
tulalardan aslan, ejder,
boa ve rozet bezemeleri yer
almaktadr. Bunlarn byk
blm Almanyada Berlin
Mzesine tanm, orada
sergilenmektedir. Ayrca bir
blm de stanbul Arkeoloji
Mzesinde bulunmaktadr.
Mezopatamyada Tarihsel Devire ait hangi nemli uygarlklar bilinmektedir?
ESK MISIR UYGARLII VE SANATI
Anadolu ve Mezopotamya gibi gei blgesinde yer almadndan youn igale
maruz kalmayan Msr uygarl kltrel srekliliini esiz corafi konumu ne-
deniyle yaklak olarak bin yldan fazla devam ettirebilmitir. Msrda yaa-
mn tm alanlar Nil Nehrinin dnemlerine ve akna gre ynlendirilmi, M-
sr takvimi Nilin tama mevsimi esas alnarak oluturulmutur. Nil, tarmda, ya-
amda ve inanta Msr uygarlnn tm anlamna geliyordu. Yaplar Nilin k-
ysnda, parallel ya da dik olarak ina ediliyorlard. Tamaclkta Nilden fayda-
lanyor, Piramitlerin inasnda kullanlan talar da ihtiya olduunda Nil vasta-
s ile tanabiliyordu.
Farkl kltrlerin Msr corafyasnda bulumas farkl inan biimlerinin, mer-
kez idarenin ve tek bir ana tanra kltnn olumasn beraberinde getirmitir.
Merkez idare ve ana tanra, sonraki dnemlerde Msrn btnlemesinin temeli-
ni ve Msrn ara dneminin sonunda tekrar btnlkl bir yapda bulumas-
nn ana nedenini oluturmutur.
Eski Msr uygarl yaznn kefi ile balamakta M 332 ylnda Byk sken-
derin Msr ele geirmesiyle sona ermektedir. Bu tarihten sonra Msrda skende-
riye ehri kurulmu ve blgede Helenistik Dnem kltr balamtr. M 31 y-
lnda Msra Romallar hakim olmutur. Bizans mparatoru Iustinianosun (MS 527-
565) Philaideki son Msr Tapna olan sis Tapnan kapatmasyla binlerce yl-
dr devam eden Msr uygarlnn yaayan son izleri de yok olmutur. Msr tarihi
Eski Krallk (M 3100-2150), Orta Krallk (M 2050-1650), Yeni Krallk (M 1570-
935) ve Ge Dnem (M 935-343) olmak zere drt ana blmde incelenmekte-
dir. Msra 31 farkl slaleden gelen firavun hanedanlklar egemen olmulardr.
Msr tarihi ve corafyas erken dnemlerden itibaren merak uyandrm, Here-
dotes ve bir ok tarihi Msra kitaplarnda yer vermilerdir. Msrla ilgili aratrma-
lar 1799 ylnda zerine ayn metnin dilde yazlm olduu Rosette (Reit) ta-
nn bulunmas, 1822 ylnda J. F. Champollionun bu ta zerindeki yazlar oku-
mas ile byk aama kaydetmitir. Ptolemele Kralnn, Msr mabetlerine verdii
Greke ferman, hiyeroglif ve demotik dillerdeki, hem metin hem de dekoratif ve
ssleyici unsur olarak yzeylerde yer alan Msr resim yazs hiyeroglifin okunma-
sn salamtr (Resim 1.20).
Msr uygarlnda her alanda inan etkili ve belirleyicidir. Msr insan iin, ya-
ad bu dnya ve lmden sonra yaayaca dnya, inancnn temel eksenini
oluturmaktadr. Onlara gre,
insan bu dnyaya ait lml be-
den ile lmsz ruhun birlei-
minden olumaktadr. Buna g-
re her insann maddi ynn
temsil eden Khat ve ruhani y-
nn temsil eden Kas vardr.
Msrllar, dnyevi yaamda bir-
leen Khat ile Kann lmden
sonra mutlak ruha, Raya ula-
mak iin Amenti olarak isimlen-
dirilen aa dnyaya indiine
18
Sanat Tar i hi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Firavun: Eski Msrda
kendilerini tanr olarak
gren hkmdarlara verilen
isim.
Resim 1.20
Hiyeroglif yaz
rnei
Kaynak:
http://neferkaminan
u.files.wordpress.co
m/2009/11/3012.jpg
Hiyeroglif (resim yaz):
Kelime, hece ya da sesi
ifade eden nesnelerin resmi.
Demotik, halkn
anlayabilecei ekilde
sadeletirilmi, Msra zg
yaz tr, halk yazs.
ve oradaki Gerek Salonunda
yarglandklarna inanrlar. Ger-
ek Salonunda yarglamay
Tanr Osiris ve onun krk iki
yargc yapmakta, lcba
Anubis de bir terazi ile lnn
sevap ve gnahn lmektedir.
Eer kiinin sevap taraf ar ba-
sarsa ruhu Alu ad verilen cen-
net tarlalarna girebilmektedir.
Ruhun, Osirisin cennetinde
bin yl mutlu bir yaam srdk-
ten sonra eski bedenine dn-
mesi beklenmektedir (Sine-
molu 1984:144-145). Bu inan sis-
teminde, lml bedenin fiziki varln kaybetmemesi ve iyi korunmasn gerek-
tirdiinden, mumyalama ve antsal mezar gelenei olumutur.
Msr tanrlar eitli hayvan formlar ile temsil edilmektedir. Bu tanr figrlerin-
den bazlar unlardr: akal bal Anubis (Resim 1.21), doan bal Horus, inek
bal Hator, timsah bal Sebek, dii aslan bal Sekhet, domuz bal Set vb. Tanr
figrleri genellikle geni yzeyli mezar antlarnn duvarlarnda ve Msr inancnn
yazl olduu ller Kitabn temsil eden papirslerde yer alrlar.
Msrllar, yaadklar dnyay anlamak ve lmden sonraki yaam organize
etmek iin zellikle matematik, astronomi ve tp alanlarnda olduka gelimi bi-
limsel almalarda bulunmulardr. Bu almalar, kendilerinden sonraki kltr-
ler iin de yol ac olmutur. Msr mumyalama teknii bu konudaki uzmanlk-
larn anlamak iin iyi bir rnektir. Gnmz takvim sistemine yakn 360-5 gn-
lk Msr takvimini gelitirmiledir. Byk antsal yaplarn oluturulmas iin ge-
rekli aritmetik ve geometrik sorunlar tm detayna kadar zmledikleri buna
karn baka alanlarda ayn oranda baarl olamadklar papirslerdeki yazlar-
dan anlalmaktadr.
Msr Mimarisi
Piramitler: Msr mimari sanat iinde en grkemli yaplar antsal mezarlarla tap-
naklar oluturmaktadr. Dnyann yedi harikas iinde yer alan piramitler, Msr in-
sannn yaama ve yaam sonrasna bak ile ilgili olarak firavunlar iin yaplm
antsal mezar yaplardr. Msrda piramit mimarisi birdenbire balamam, lleri-
ni koruma ve gmme detlerinin yerlemesi ve bunlarn meknlarn ilerine yer-
letirilmesi geleneinin olumasndan sonra ortaya kmtr. Msrda basit toprak
alt gmden farkl olarak llerini bir meknla snrlama ve etrafna hediyeler ko-
yarak gmmenin erken rnekleri mastabalardr. toprak yzeyinin zeri ve etraf
talarla rl olan mastabalarda, grnen yzeyin altnda bulunan asl mezar oda-
sna merdivenle inilmektedir. Bu yaplarn piramit mimarisinin ve l gmme ge-
leneinin oluturulmasnda etkin rol bulunmaktadr.
Eski Kralkta inanca gre, firavun ldnde gkyzndeki gnlk geii sra-
snda Ra ile birleerek tanrlayor, ruhu, halkyla tanrlar arasnda bir arac, onla-
rn tanryla tek ba oluyordu. Firavunun Raya uygun bir ekilde ulatrlmas her-
kesin yararna olacandan, tarlalarda almann durduu sel zamanlarnda kamu-
sal bir projeyi gerekletirmek amacyla krk eyaletin her birinden Gizaya gelen
gnll iilerle piramit inas gerekletiriliyordu (Roth 2000:240).
19
Resim 1.21
Tanr Anubis
heykeli
(Tutankhamun
Mezarnda ele
gemi, Kahire).
Kaynak:
http://en.wikipedia.
org/wiki/File:Tutan
hkamun_jackal.jpg
Papirs: Msrda Nil
kysnda yetien bitkinin
yapraklarndan preslenerek
yaplan ve yaz yazmaya
yarayan bitkisel levha. Msr
papirs yazlar, Msr
kltrn anlamada en
nemli birinci el belgelerdir.
Mastaba: Arapa tahta sra
anlamndaki kelimeden
gelmektedir ve yatay kesitli
piramit mimarisini
anmsatmaktadr.
Eski Krallk Dnemi, nc hanedanlk zamannda Firavun Zoser ile onun mi-
mar ve babakan olan mhotep tarafndan bakent Memphisin gneyindeki Sak-
karada bir mezar kompleksi ina edilmitir. mhotep, o zamana kadar kraliyet ya-
plarnda kullanlan aa gvdeleri, amur tulalar ve saz demetlerinin yerine ki-
re tan kullanm ve gerek anlamda piramiti icad ederek mimariye iki byk
yenilik getirmitir (Roth 2000:233). mhotepin ina ettii piramit, merdiveni and-
ran grntsnden dolay basamakl piramit olarak adlandrlmtr. Bu ilk piramit
rnei, Msrda, antsal mezar yaps geleneini balatmtr.
Basamakl ilk piramitten sonra Eski Krallk Dneminde Giza, Sakkara arasnda-
ki blgede irili ufakl 70 kadar piramit ina edilmitir. Bu piramitler arasndan zel-
likle Giza ls, piramit yapmnn bir daha alamayan doruk noktasn olutu-
rurlar. Bu dev ktlelerin her birisi, Kutup Yldzna ve gnein dikey eksenine
doru kusursuzca hizalanmtr. lk yaplan piramit en kuzeydeydi ve nn en
byyd. Drdnc hanedanlk (M 2680-2560) zamannda Herodotesun Ke-
ops dedii ikinci firavun Khufu iin yaplmt. Gneye den bir sonraki piramit
Herodotesun Kefren dedii nc firavun Khufunun olu Khafre; ortadaki pira-
midin gneybatsnda yer alan sonuncu ve en kk piramit ise Herodotosun
Mycerinus dedii Khafrenin olu Menkare tarafndan yaptrlmt (Roth 2000:235).
Bunlardan 231 m genilik ve 146 m yksekliindeki Keops piramidi insanolunun
ina ettii en byk yapdr.
Piramitlerin mezar odas ve tapnak blm olmak zere iki ana blmleri
bulunur. Msr insan iin mezar odas, tanry temsil eden firavunun bulunduu
kutsal alan ifade ediyordu. Tanrsna hediye sunmak isteyen ziyaretilerin mezar
odalarn tahrip etmesine ve daha nemlisi firavun ve ailesinin huzurunun bozul-
masna engel olmak iin piramitlerin d ksmlarndaki evre alanlara hediye
sunmak isteyen ziyaretilerin hediyelerini sunabilecekleri ve tapnabilecekleri ta-
pnaklar ina edilmitir. Piramitlerin mezar odalarna ulalamamas iin mezar
odas her zaman piramidin merkezine ina edilmiyor, farkl, artmal, buluna-
mayacak ekilde yaplyor, giri ve dehlizler labirent gibi dzenlenerek mezar
odas korunmaya allyordu.
Firavunun ruhunun yldzlara daha kolay ykselmesi ve mumyalanan ebedi be-
deninin korunarak huzurlu bir yaama ulamas amacyla ina edilen piramitlere fi-
ravun, yaad dnyadaki ihtiamn lmden sonraki yaamda da devam ettire-
bilmesi iin tm zenginlikleri ile birlikte gmllyordu. Firavun ve onunla birlik-
te gmlen maiyetinin mumyalanan kutsal bedenlerinin korunmas iin ina edi-
len piramitler ina edildikleri gnden, gnmze kadar define arayclarnn, me-
rakllarn ve sradan insann talanndan kurtulamamlardr.
Piramitler sadece talarn st ste dizilmesi ile deil, olduka salam geomet-
rik, aritmetik ve teorik alt yap zerine ina edilmilerdir. Btn piramitler kareye
yakn bir taban zerine kurulmu, btnl bozmayacak kk sapmalar gz ar-
d edilmitir. Alt yapnn oranl ve doru terazilenerek oturtulamamas zamanla
ykselecek yapnn st seviyelerinde artarak devam eden sorunlara neden olaca-
ndan, yapm aamasnn ilk evresine ve ilerde oluacak sorunlarn en bata -
zlmesine byk zen gsterilmitir.
Piramitlerin inasnda byk ta bloklar har kullanlmadan st ste ykselti-
lirken herhangi bir kaymay ve yklmay nlemek iin belli alar uygulanmtr.
Btn piramitlerde kenarlarnn tabanla yapt i alar 51- 53 derece arasndadr.
Bu da piramitlerin tepeye doru ayn eimle dzgn bir ekilde ykselmelerine
neden olmaktadr. Piramitler, lmden sonraki yaam ilgilendirdii ve firavunlar
20
Sanat Tar i hi
gksel leme yldzlara tayacak antlar olarak ina edildikleri iin salam astrono-
mi bilgisi de gerektirirler. zellikle byk Giza piramidi olan Keops, Kefren ve
Mikerinos, Orion takm yldzlarnn gkteki diziliine gre dzenlenmi ve fira-
vunlarn yldzlara ulamasn kolaylatrlmak amacyla her piramit, ilgili yldzn
altna getirilmitir (Resim 1.22). Bu dizili ayrca, havalandrma deliklerinden pira-
mitlerin iine belli bir a ile giren gne nlar sayesinde mumyalarn bozulma-
masn ve ierdeki snn korunmasn salamtr.
Tapnaklar: Msr tapnaklar hem tapnma yerleri hem de devlet ve tarm y-
netiminin, bilimsel ve tbbi almalarn, merkezleri olan kamusal yaplard. ok i-
levli bu yaplar ambar ve atlye olarak da kullanyor, dinsel festivaller dzenleni-
yordu. Orta Krallk zamannda ynetici snf tapnaklarda ikamet eder ve eitim
grrd. Rahipler, yaz yazmay ve resim yapmay tapnaklarda retirlerdi (Roth,
2000:248).
Mezar tapnaklarnn en eskisi mimar Senmut tarafndan planlanan ve ina edi-
len Kralie Hatshepsuta ait olandr (Resim 1.23). Msrn firavunlua ykselen tek
Kraliesi olan Hatshepsut, Men-
tuhotepin kurmu olduu Orta
Kralla ait mezar tapnann
hemen yannda bir benzerini
kendisi iin yaptrmtr. Her iki
yap da benzer konumda ve
benzer trde terasldr. Farkl
olarak Hatshepsutun mezar ta-
pnann yannda piramidi yok-
tur. Cesedi tapnan arkasnda
bulunan kayann iindeki kori-
dor mezara yerletirilmitir. Her
iki yannda sfenks sralarnn yer
ald tren caddesi tapnaa bir
vadi ile baldr. st teras duvar-
la evrili bir avludur. Bu avlunun dnda ift stun sralar, sa yannda kralienin
mezar, sol yannda tanr Ra adna yaplm antsal sunan bulunduu daha kk
bir avlu bulunmaktadr. Esas kutsal blm, st avlunun gerisindeki kayaya oyul-
mutur (Sinemolu 1984:191-192).
21
Resim 1.22
Solda: Gizadaki Keops, Kefren,
Mikerinos Piramitleri Sada: Giza
Sfenksi ve Kefren Piramidi
Kaynaklar: http://commons.wiki-
media.org/wiki/File:All_Gi-
zah_Pyramids.jpg?uselang=es;
http://www.britishmuse-
um.org/explore/highlights/high-
light_objects/me/s/statue_of_as-
hurnasirpal_ii.aspx
Resim 1.23
Kralie Hatshepsut
Tapna (Deir el-
Bahri, M..1478-
1458)
Kaynak:
http://theslideproject
or.com/art3/art3lec
turepresentationssu
mmer/art3lecture9.
html
Sadece rahiplerin girebildii, halkn
yalnzca tren yolu stnde trene ka-
tlabildikleri tapnaklar genellikle birbi-
rini izleyen ana blmden oluan
ok meknl yaplardr. Karnak Tap-
nanda olduu gibi tapnaa gelen
yol stnde obeliskler (dikilita) (Re-
sim 1.24) ya da kral yontular bulun-
makta, bu yol byk bir kapya (pi-
lon) almakta ve buradan evresi s-
tunlarla evrelenmi bir ak avluya
(peristil) geilmektedir. Avludan ikin-
ci bir kapyla (pilon), ok stunlu, -
n tepeden alan bir salona (hiposti-
le) girilir. Bu salondan da nc bir
kapyla (pilon) sadece firavun ve en
yksek rtbeli rahibinin girebildii, ka-
ranlk ve zengin bezemeli en kutsal
odaya geilmektedir (Pischel 1983:65).
Msr Resim ve Heykel Sanat
Resim: Msrda resim, insanlarn beenisine sunulmak iin deil, lmden sonra-
ki yaamda lene klavuzluk etsin, ona yardmc olsun diye yaplrd. Piramitlerin
iindeki resimlerde zellikle ller Kitabndaki konular ilenir, Tanr Anubis ile
lenin iyilik ve ktlkleri ve nasl bir lm ve gelecee sahip olduu gsterilirdi.
Msr resminde sanat, konuyu nasl rahat anlatabiliyorsa figrleri o alara g-
re dzenlerdi. Bu yzden bir resimde birden ok farkl a kullanlabilmekteydi.
Perspektif ve tonlama gibi resme derinlik kazandracak dzenlemelere bavurul-
maz, ok al anlatma uygun olarak figrlerin balar profilden, vcutlar cephe-
den, ayaklar yandan gsterilirdi (Resim 1.25). Gzlerin profil dzenlemeye gre
tek olmas gerekirken bazen iki tane ilendii de olurdu. Aa gvdeleri boydan,
stndeki iekleri yukardan, bir ha-
vuz stten ama iindeki balklar yan-
dan gsterilirdi (Resim 1.25).
Msrda yaam, inan ve gele-
nekler sanatnn resmi kurmada te-
mel bak biimini olutururdu. Bu-
na gre resmin iindeki figrler bel-
li bir hiyerariye gre yerletirilir,
tanr-kral/firavun resimde yer alyor-
sa merkezde ve daha byk boyut-
lu, dier figrler firavuna gre daha
kk boyutlu ilenirlerdi. Msr res-
mi ok sk yasalara gre yaplrd.
rnein erkeklerin tenleri, kadnla-
rnkinden daha koyu boyanrd. Sa-
natlar gzel yaz yazmak, imgeleri
ve simgeleri, aklk ve belginlikle taa oymak zorundaydlar. Msr tanrlarnn
grnmleri nceden sk skya saptanm ve kalplamt. Bu kalplarn dna
22
Sanat Tar i hi
Resim 1.24
Solda: Karnak Tapna ve Obeliks (Luxor) Sada: Karnak
Tapna Heykelleri
Kaynaklar:
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/
me/s/statue_of_ashurnasirpal_ii.aspx;
http://www.filmapia.com/published/places/temple-complex-karnak
Resim 1.25
Solda: Bumerang ile Av Sahnesi (Nakht Mezar) Sada: Eski Msr
Bahesi (Nebamun Mezar M 1400)
Kaynaklar:
http://historylink101.net/egypt_1/pic_wall_paintings_3.htm;
http://www.bible-archaeology.info/adam.ht
Obeliks: Dikilita, genellikle tek
bir ta bloktan yaplan ve belirli
bir kii ya da olay simgelemek
iin dikilen ucu piramidal
formda sivriltilmi ince uzun ta
antlara denir.
Pilon: Byk kap, dnyevi
yaamla uhrevi yaam
birletiren veya ayrd
dnlen kapya pilon denir.
Osirisin hkmettii farkl
blgelere ait ksmlar olarak
betimlenir, ruhun bir blgeden
dierine geiini kolaylatrd
dnlr.
Peristil: Tapnak ya da i
avlularn stunlarla
evrelenmilerine peristil denir.
Hipostil: Tayc stunlarn
e aralklarla dizilmesiyle
oluturulmu salonlar.
klamazd. Bu yzden, Msr resim sanat, bin yldan uzun sren bir zaman
iinde ok az deimitir.
Yeni Kralkta IV. Amenhotep (Akhenaton) firavun olur olmaz ba tanr Amonun
yerine Atonu geirerek dier tanrlara inanc yasaklam tek tanr inancn yerle-
tirmeye almtr. Akhenatonun smarlad resimlerde nceki firavunlarn resim-
lerindeki kat duru yoktur (Resim 1.26). Akhenatonun M 1352de lmnden
sonra eski tanrlara geri dnlmtr. 1922 ylnda bulunan Tutankhamonun me-
zardan kan eserlerin bazlarnda Aton dininin balatt yeni slubun izleri gr-
lr. rnein Firavun ve eini gsteren resimde boyut fark ve hiyerari yoktur (Re-
sim 1.26). Akhenaton ve olu Tutakhamon dneminde yaanan bu byk deiim
Tutakhamonun ok gen yata lm ile devam edememi, Msr sanat ve yaa-
mndaki geleneklere tekrar geri dnlmtr.
Heykel: Msr heykellerin-
de sert talar, granit ve porfir
kullanlm, ender olarak ah-
aptan da heykeller yaplm-
tr. Firavun ve evresine ait hey-
kellerde belirli kurallara bal
kalnm, halk sanat olarak ad-
landrlan heykellerde daha
serbest bir slup denenmitir.
Heykel yaayan figrn lm-
den sonra canl bedenini tem-
sil edeceinden, heykeli yap-
lan kiinin grnne uyul-
maya allmtr. Heykeller,
ounlukla ayakta, frontal (tam
kardan, cepheden) durulu,
kollar aa sarkk, eller bir ru-
lo tutuluyormu gibi yumruk yaplm olarak yontulmutur. Ayakta duran figrler-
de hareketsizlii krmak iin ounlukla sol ayaklar bir adm aralnda ndedir.
Diz ve dirsekler vurgulanmtr. Oturan figrlerde iki bacak birletirilmi, eller diz
stnde ya da gs hizasnda, avu ileri hafif ortas bo yumruk biiminde ve
23
Resim 1.26
Solda: Akhenaton, Nefertiti ve kz (M 1353-1335) Sada: Tutankhamon ve Kars
Kaynaklar:
http://www.xtimeline.com/evt/view.aspx?id=759002;
http://www.molon.de/galleries/Egypt/NatMuseum/TutObjects/img.php?pic=15
Resim 1.27
Solda: Mikerinos ve
Chamerernebti
(Museum of Fine
Arts - Boston);
Sada: Kefren
(Kahire, Msr
Mzesi, M 2560-
2530)
Kaynaklar:
http://es.wikipedia.o
rg/wiki/Micerino;
http://it.wikipedia.o
rg/wiki/File:Khafra
_-_Quefrn.jpg
balar ileri bakar ekilde dik ola-
rak dzenlenmitir (Resim
1.27). Erkek heykellerinin ten-
leri kadn heykellerine gre da-
ha koyudur. Erkek giysileri sa-
dece bel ve kala blgesini ka-
patr. Tm vcudu rten kadn
giysileri diz ve gs hizasnda
birer izgiyle vurgulanr.
Antsal heykellerin d me-
knlara yaplan sfenksler ile ta-
pnak cephelerinde ya da giri
hollerinde ayakta ve oturur bi-
imde bulunan sral heykel
gruplarndan oluan iki nemli
tr daha bulunmaktadr. Gizadaki firavun Kefrene ait olduu dnlen insan
bal ve aslan vcuduna sahip antsal sfenksin banda iki kula akta brakan
nemes ad verilen kral/firavun bal bulunmaktadr (Resim 1.22). Sral heykel
gruplar ve sfenksler geni corafi dzlklere alan alanlarn ve tapnaklarn gi-
rilerine yapldklarndan sonsuzlua bakar ekilde yontulurlar (Resim 1-24).
Msr heykellerinin belli kurallara bal kalmadan yaplm halk sanat olarak
adlandrlan rneklerinde sanat, konusunu dnyevi yaamn iinden ald iin fi-
grlerin hareketleri daha rahat ve serbesttir. Grnlerindeki doallk ve farkl
malzemeleriyle Msr heykel sanat rneklerinden ayrlan bu heykellerin en tann-
mlarn bada kurmu vaziyette oturan ktip heykeli ile bir elinde asa tutar va-
ziyette ayakta duran eyh el Beled (Resim 1.28) heykeli oluturur.
24
Sanat Tar i hi
Resim 1.28
Solda: eyh el Beled
Heykeli (Ahaptan,
M 2450-2350).
Sada: Oturan Katip
Heykeli (Paris, Louvre
Mzesi, (M 2620-
2500);
Kaynaklar:
http://employees.oneo
nta.edu/farberas/arth
/arth109/arth109_sl5.
htm
http://en.wikipedia.or
g/wiki/The_Seated-
Scribe
25
Anadoluda tarih ncesi ve lka uygarlklar-
nn sanat etkinliklerini aklayabilmek
Tarih yaz ile balamaktadr. Anadoluda Paleoli-
tik (Eski Ta) an sonlarna doru kemikten
inelerin, mzrak ularnn kullanld, ince uzun
delici ve kesici aletler (dilgi), zpkn ve oltalarn
retildii, tatan ve fildiinden heykelciklerin ve
maaralarda duvar resimlerinin yapld anlal-
maktadr. Mezolitik (Orta Ta) Devrinin sonun-
da gda birikimine baland, Neolitik Devirde
yeni ta ve odsidiyen aletlerin gelitii, ilk kez
kilden anak mlek retildii, yerleik kylerin
olutuu, hayvanlarn evcilletirildii, tarma ge-
ildii, antsal boyutlarda heykel ve kabartmalar
yapld sylenebilir.
Kaln duvarl ve ahap stunlu tapnaklar yapan
Hititler ayrca, ilahi varlklara, kral ve sava sah-
neleri ile kutsal ziyafet sahnelerine yer verdikle-
ri kabartmalar yapmlardr. Urartular, zgn ve
grkemli sitadeller yapmlardr. Ele geen ivi
yazl maden eserler Urartularn maden eya ve
silah retiminde uzmanlatn gstermektedir.
Frigler, ahap iilii ve mobilyaclkta ileri sevi-
yeye ulam; Lidyallar paray icat etmi, altn-
dan dmeler, rozetler ve taklar yapm ayrca
fidii oymacl, seramik ve dokumaclk gibi el
sanatnda nemli eserler retmilerdir.
Mezopotamyada tarih ncesi ve lka uygarlk-
larnn sanat etkinliklerini aklayabilmek
Mezopotamyada da insan varlnn izlerine Pa-
leolitik Devirde rastlanmaktadr. Mezolitik (Orta
Ta) Devirde mikrolit ad verilen minik ta alet-
ler ortaya km; Neolitik (Yeni Ta) Devirde
ta temelli, kerpi ya da saz evlerden oluan ilk
kyler kurulmaya balanm, baz bitkiler tarma
alnarak ilk dzenli retim gerekletirilmi, a-
nak mlek yaplmtr. anak mleksiz Neoli-
tik evrede, byk i gc gerektiren antsal zel
yaplar ina edilmitir. anak mlekli Neolitik
evrede, anak-mlek gruplar ilk bulunduklar
merkezlerin adyla tanmlanm, bu adlandrma
ayn zamanda ilgili kap gruplarnn ait olduklar
kltrler iin de geerli olmutur.
Smerler zigguratlarla kerpi ve tulann yap
malzemesi olarak kullanld saray yaplar ile
bilinen en eski kubbe rneinin uyguland me-
zar yaplar ina etmilerdir. Smerlere ait dinsel
amal olarak seri retildii anlalan, ok sayda
kabartmal levha, heykelcik ve mhr bulunmak-
tadr. Dinsel nitelikli Smer heykelleri genellikle
hareketsiz ve ardr. Akkad sanatnda, sarayn
ve kraln yceltilmesi ana temay oluturmu, ay-
rca, propaganda amal kabartma ve steller ya-
plmtr. Krallarnn heykelleri yaplm ve yap-
tklar iler dikili talar ve kabartmalarla ycelt-
mitir. zellikle Yeni Asur Krall dneminde
yeni bakent ve eyelet merkezleri ina edilmi,
antsal yaplar oalm, daha gsterili heykel
ve kabartmalar yaplmtr. Ta bloklar zerine
ilenen sahneler seferlerden, sefer sonras yap-
lan kutlamalardan, din trenlerden ve av sahne-
lerinden seilmitir. Bu sahnelerde bir olayn ar-
ka arkaya film eridi gibi yklendirilerek ta
levhalara ilenmesi bir yeniliktir. Yeni Babil Kral-
l devrinde Mezopotamyann en grkemli kent-
lerinden biri olan Babilde pek ok antsal yap
ina edilmitir.
Eski Msr uygarlnn sanat etkinliklerini ak-
layabilmek
Msr kltr ve sanatna etki eden en nemli un-
sur inan ve lm kltdr. lmden sonra ya-
amn devam edecei fikri Msr yaam ve sana-
tn belirlemitir. Msr uygarlnda, antsal yap
inasnda corafyann zenginliinden faydalanl-
m, matematik, geometri ve astronomi alannda
almalar yaplarak lmden sonra yaam inan-
cnn biimlendirdii antsal piramit ve tapnak-
lar ina edilmitir. Piramitlerin ilerine firavunun
ve yaknlarnn bir sonraki yaamlarnda kendile-
rine kolaylk ve yardm salasn diye kullandk-
lar eyalar konulmu, resim ve heykeller yerle-
tirilmitir. Msr resim ve heykelleri seyredilmek
iin yaplmadndan Msrl sanatlar kendile-
rinden beklenileni yapmakla grevliydiler. Erkek
tenleri kadnlara gre daha koyu renkte boyan-
yor, el ve ayaklar resim ve heykellerde belirli du-
ru ve pozisyonlarda gsteriliyordu. Firavunlar
genellikle resmin merkezine yerletirilmi ve b-
yk izilmitir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
26
Sanat Tar i hi
1. Yeni ta ve odsidiyen aletlerin gelitirildii, ilk kez
antsal boyutlarda heykel ve kabartmalarn yapld d-
nem aadakilerden hangisidir?
a. Mezolitik Dnem
b. Neolitik Dnem
c. Tun a
d. Asur Dnemi
e. Urartu Dnemi
2. Aadakilerden hangisi Anadoluda Erken Tun a-
nde yaygn olarak ina edilen ve iki odadan oluan
ev tipinin addr?
a. Megaron
b. Stel
c. Dolmen
d. tar Kaps
e. Ortostad
3. Zengin maden yataklarna sahip olmas nedeniyle,
altn, gm, bronz ve demirden retilmi mifer, silah-
lar, kalkan, ok ucu, at koum takmlar, adak levhalar,
tabaklar, bakralar, kemerler, ziynet eyalar ve fibula-
lar gibi eitli maden eserlere sahip uygarlk aadaki-
lerden hangisidir?
a. Frig Uygarl
b. Hitit Uygarl
c. Urartu Uygarl
d. Samarra Uygarl
e. Babil Uygarl
4. Aadakilerden hangisi, Asur Krallnda insan ba-
l, hayvan gvdeli, kanatl ve tek para tatan yaplm,
arlklar krk tona ulaan antsal heykellerin addr?
a. Menhir
b. Megaron
c. Ortostad
d. Stel
e. Lamau
5. Kap adn ak ve sava tanrasndan almtr. Ba-
bil kentinin en grkemli blmn oluturan kapnn
ve evresindeki surlarn zerinde srl tulalardan aslan,
ejder, boa ve rozet bezemeleri yer almaktadr.
Yukardaki tanm aadaki kaplardan hangisini tasvir
etmektedir?
a. Boazky Kaps
b. Troya Kenti Kaps
c. Hattua Kaps
d. tar Kaps
e. Nimrud Saray Kaps
6. Aadakilerden hangisi, Frig Dneminin zellikle
teknolojik bir buluu olup dier uygarlklar tarafndan
da beenilen ve kullanlan sanat eserleri arasnda yer
almaktadr?
a. Fibula
b. Stel
c. Gaga azl testiler
d. Lydion
e. Cella
7. Msr uygarlnn bin yldan fazla ayn blgede
kltrel srecini devam ettirmesinin ana nedeni aa-
dakilerden hangisidir?
a. Tarihi sebepler
b. Pramitler
c. Firavunlar
d. Corafi zellikler
e. Tapnaklar
8. Msr yazsnn okunmasn salayan yazl tan ad
aadakilerden hangisidir?
a. Mihenk Ta
b. Ay Ta
c. Su Ta
d. klid Ta
e. Rosette (Reit) Ta
9. Aadaki dnemlerden hangisinde Msr piramitleri
ina edilmitir?
a. Tarih ncesi Dnem
b. Eski Krallk Dnemi
c. Orta Krallk Dnemi
d. Yeni Krallk Dnemi
e. Ge Dnem
10. nsanolunun ilk defa yerleik kltre ve tarmsal
retime getii Ta Devri aadakilerden hangisidir?
a. Mezolitik Devir
b. Neolitik Devir
c. Paleolitik Devir
d. Kalkolitik Devir
e. Demir Devri
Kendimizi Snayalm
27
1. b Yantnz yanl ise Tarih ncesi: Ta Devri
konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Anadoluda Tarih ncesi ve
lka Sanat: Anadoluda Tarih ncesi; Tun
Devri konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Anadolunda Tarih ncesi
ve lka Sanat: Anadoluda lka Sanat;
Urartu Uygarl konusunu yeniden gzden
geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Mezopotamyada Tarih n-
cesi ve lka Sanat: Mezopotamyada lka
Sanat, Asur Uygarl konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Mezopotamyada Tarih n-
cesi ve lka Sanat: Mezopotamyada lka
Sanat; Babil Uygarl konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Anadoluda Tarih ncesi
ve lka Sanat: Anadoluda lka Sanat; Frig
Uygarl konusunu yeniden gzden geiri-
niz.
7. d Yantnz yanl ise Eski Msr Uygarl ve Sa-
nat konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. e Yantnz yanl ise Eski Msr Uygarl ve Sa-
9. b Yantnz yanl ise Eski Msr Uygarl ve Sa-
nat: Msr Mimarisi; Pramitler konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Tarih ncesi konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Bu dnemdeki en nemli gelime, bilim insanlar tara-
fndan da devrim olarak yorumlanan yerleik yaama
geilmesidir. Orta Anadolunun bu dnemi en iyi tem-
sil eden yerlemesi, anak mlekli Neolitik Dnemin
yaam biimlerinin aklanmasnda nemli bir konuma
sahip, Konya Ovasnda yer alan atalhyktr.
Sra Sizde 2
Bu kabartmalarda, daha ok ilahi varlklar, krallar, sa-
va sahneleri ve kutsal ziyafet sahneleri ilenmitir.
Sra Sizde 3
Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler hem bir
kenti hem de geni blgelerde, farkl zaman dilimlerin-
de kabul gren kltrel unsurlar simgelemektedir.
Sra Sizde 4
Dicle ve Frat Nehirleri arasnda, sonradan Babil olmu
ve gnmzde de Badattan Basra Krfezine kadar
uzanan blgede yaam olan Smer uygarl; Gney
Mezopatmayada Akkadlar; Kuzey Mezopatamyada
Asurlar ve Gney Mezopoatamyada Babil Krall.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
28
Sanat Tar i hi
Akurgal, E. (1993). Anadolu Uygarlklar, stanbul:
Net Turistik Yaynlar.
Belli, O. (1982). Urartular, Anadolu Uygarlklar
Grsel Anadolu Tarihi Andiklopedisi, C. 1, s-
tanbul: Grsel Yaynlar, s. 139-215.
Dinol, A. (1982). Hititler, Anadolu Uygarlklar
Erkanal, H. (2008). Mezopotamya, Eczacba Sanat
Ansiklopedisi, C. 2, stanbul: Yap-Endstri Mer-
kezi Yaynlar, s. 1038-1047.
Gomrich, E.H. (1986). Sanatn yks (ev. B. C-
mert), stanbul: Remzi Kitabevi.
Kaya, M. A. (2011). Lidya Krall, Eski Anadolu Ta-
rihi (ed. K. Krolu), Eskiehir: Anadolu niversi-
tesi Yaynlar, s. 118-134.
Krolu, K. (2009). Eski Mezopotamya Tarihi Ba-
langcndan Perslere Kadar, stanbul: letiim
Yaynlar.
Krolu, K. (Ed.) (2011). Eski Mezopotamya ve Msr
Tarihi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Leick, G. (2002). Mesopotamia the Invention of the
City, London: Penguin Books.
Nissen, H. J. (2004). Yakn Dou Arkeolojisinin lk
Dnemleri, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar.
zbaaran, M. (2011). Anadolunun Tarih (yaz) n-
cesi Dnemleri, Eski Anadolu Tarihi (ed. K. K-
rolu), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar,
s. 2-20.
Pischel, G. (1983). Sanat Tarihi Ansiklopedisi, C. 1,
stanbul: Grsel Yaynlar.
Polat, Y. (2010). Anadolu Demir a Uygarlklar,
Anadolu Arkeolojisi (ed. H. Alanyal), Eskiehir:
Anadolu niversitesi Yaynlar.
Roth, L. M. (2000). Mimarln yks (ev. E. Aka),
stanbul: Kabalc.
Sevin, V. (1991). Yeni Asur Sanat I Mimarlk, Anka-
ra: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
Sevin, V. (1982). Frygler, Anadolu Uygarlklar Gr-
sel Anadolu Tarihi Andiklopedisi, C. 2, stanbul:
Grsel Yaynlar, s. 248-274.
Sevin, V. (1982). Lydiallar, Anadolu Uygarlklar
Sinemolu, N. (1984). Sanat Tarihi Tarih ncesin-
den Bizansa, stanbul: Mimar Sinan niversitesi
Yayn No: 8.
Tfeki Sivas, T. (2011). Frig Krall, Eski Anadolu
Tarihi (ed. K. Krolu), Eskiehir: Anadolu niver-
sitesi Yaynlar, s. 98-116.
Soysal, M. (2008). Akad, Eczacba Sanat Ansiklo-
pedisi, C. 1, stanbul: Yap-Endstri Merkezi Yayn-
lar, s. 50.
Soysal, M. (2008). Assur, Eczacba Sanat Ansiklo-
lar, s. 146-147.
Soysal, M. (2008). Babil, Eczacba Sanat Ansiklo-
lar, s. 169.
Tre, A. (2009). Lydia/Uak Karun Hazinesi ve Bu-
lunduklar Tmlsler, zmir: RK Tantm Hiz-
metleri.
Yararlanlan Kaynaklar
Eski ran ve Hint uygarlklarnn sanatlarn tanmlayabilecek,
in sanatn dnemlerine gre tanmlayabilecek,
Japon sanatn dnemlerine gre tanmlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
indekiler
Eski ran Uygarl
Eski Hint Uygarl
in Shang Hanedanl
in Han Hanedanl
in Song Hanedanl
in Ming Hanedanl
in Qin Hanedanl
in Tang Hanedanl
in Juan Hanedanl
in Qing Hanedanl
Japon Nara Dnemi
Japon Kamukara Dnemi
Japon Momoyama Dnemi
Japon Heiyan Dnemi
Japon Asikaga/
Muromai Dnemi
Japon Edo/Tokugawa Dnemi
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Sanat Tarihi Dou Sanat

GR
ESK RAN VE HNT
UYGARLIINDA SANAT
N SANATI
JAPON SANATI
2
SANAT TARH
GR
lerinde Msr ve Mezopotamyann da bulunduu Yakn ve Orta Dou ile As-
yann birbirinden farkl gelenek ve greneklere sahip deiik kltr, rk ve lke-
lere mensup toplumlarn kltr ve sanatlar, Batllar tarafndan Dou Sanat ad
altnda toplanmtr.
Eski ran ve Hint uygarlklarndan baka Uzak Dou corafyasnda da Konf-
yslk, Taoizm, intoizm, Budizm, slam ve Hristiyanlk gibi felsefe ve dinlerin
etkili olduu kkl sanat gelenekleri vardr. Msr ve Mezopotamya sanatlarna bi-
rinci nitede deinildiinden bu nitede, Eski ran ve Hint uygarlklar ile kkl
gelenekleriyle sreklilik gsteren in ve Japon sanatlar ele alnmaktadr.
ESK RAN VE HNDSTANDA SANAT
Eski ran uygarlnda sanat: Kuzeyinden Hazar Denizi, gneyinden Hint Ok-
yanusu ile snrlanan Anadolu, Kafkaslar ve Maverannehir arasnda yer alan ran
topraklar tarihin hemen her dneminde nemli olmu kkl bir uygarlk gemi-
ine sahiptir. Dou bat ticaret yollar zerinde bulunan ran topraklar, zerinde
kurulan siyasi oluumlar iin eski alardan bu yana tam bir gmrk kaps ile-
vini grmtr.
ran prehistoryas (tarih ncesi) Kirmanah Vadisi ve Zagros Da Maaralar
buluntularyla Paleolitik adan balar. Yakn Doudaki en erken Neolitik a
yerleimleri Gneydou Anadoluyla beraber randa grlr. Kuzistandaki (Hu-
zistan) Ali Ko yerlemesi M 7000-5700 yllar arasnda yaanan evresiyle Ne-
olitik Dnemin randaki en tannm tarih ncesi yerleimidir. Bu yerleimde M
6500-6000 yllarnda konut mimarisi gelimi ve ilk kez kei ve koyun evcilletiril-
mitir. Kentlerin ortaya kmaya balad Kalkolitik a yerleimleri Kuzistann
dousunda yer alan Suiana yerleimi, aur, Dez, Kargah gibi rmaklarn sulad
verimli topraklarn bulunduu bir blgede kurulmutur. Bugn Azerbaycanda yer
alan Yank Tepe, M 4. bin ortalarnda Erken Transkafkasya kltrnn, seramik
sanatnn ve yuvarlak planl ev mimarisinin gelitii nemli yerleimlerdendir. Aa-
Kuzistanda geliim gsteren Elam Kltr Dneminde, M 4000 sonu 3000
balarnda Mezopotamya rneklerine benzeyen kentleme yaanmtr. Elam lke-
si Smer ve Babil arasndaki ticarette olduu gibi platodaki dier kltrler arasn-
da arac rol oynam, gelimi bir kltrdr. Bakentleri Susa olan Elamllar, Me-
zopotamya uygarlklarndan Akadlarn en gl olduklar Karl Naram-Sin zama-
Dou Sanat
nnda Akada bal bir devlet durumuna gelmilerdir. Bu dnemde nceleri hiye-
roglif, sonralar Mezopotamya kltrnn etkisiyle ivi yazs kullanlmtr. Mezo-
potamya kltrleriyle yaknlk mimaride de kendini gsterir. Susa yaknlarndaki
ge Zambilden gnmze ulaan ziggurat Mezopotamya ziggurat mimarisiyle
benzerlik gsterir.
M 2. bin yllarnda rana g eden Med ve Persler, M 1. bin yllarnda ran
tarih ve kltrnn en nemli topluluklar olmulardr. Asur kaynaklarnda ilk kez
M 842de Perslerden, M 834 ylnda Medlerden sz edilmektedir. Demir a-
nn bu evrelerinde ran Platosu Urmiye Gl yaknlarndaki Hasanlu yerleimi
dikkat ekicidir. randaki apadana mimarisinin kkeni olduu kabul edilen yap-
larn ilk rnekleri bu yerleimde bulunur. nnde antsal bir giriin olduu bu ya-
plar bir n oda ve bunun arkasndaki dikdrtgen planl ve stunlu kabul salonun-
dan oluurlar.
Herodot ve Diodorosa gre Medlerin bakenti Zagros evresine egemen ko-
numdaki Elvend Dann eteklerinde yer alan Hagmatana (gnmzde Hamedan)
kentiydi. M 750-600 yllarna tarihlenen Nur-i Can Tepe yerleimindeki apadana
Med devri rneidir. Olaslkla Erken Ahameni Slalesinden gelen II. Kyros M
559 ylnda Pers Krallnn bana gemi,
bu dnemden sonra Anadoluya Pers akn-
lar da balamtr. II. Kyros Anadoluda Lid-
yallar yendikten ve satraplk dzeniyle
rana baladktan sonra bakentini Fars bl-
gesindeki Pasagarta (gnmzde Tall-Nok-
hodi) tar ve batdan getirilen usta ve mi-
marlarla yeniden ina ettirir. Surlarla evrili
geni baheler iine yaplan saraylarda
rann yerel yap malzemesi olan kerpi kul-
lanlmtr. Saraylarn ortasnda yer alan g-
nmze gelebilmi kule tipli tapnaklar, or-
tasnda Tanr Ahura Mazda iin srekli ate-
in yand Zendan-Sleyman, Kaabab-Zardust ve Nak- Rstem, Urartu kule tip-
li tapnaklaryla benzer zellikler gsterir.
M 522de Perslerin bana geen I. Dareiosla birlikte Erken Ahameni D-
nemi sonlanr. Bakent Persopolise tanr (Resim 2.1). Merv Det Ovasnda ku-
rulan kent, l bir savunma sistemiyle evrilmitir. Kentteki Pers sanatnn en
grkemli yaplar olarak deerlendirilen apadana ve saray yaplar ta temeller
zerine kerpi malzemeyle yaplmlardr. Son Pers Kral III. Dareiosun Byk
skendere yenilmesinden sonra Ahameni Hanedanl son bulmu ve yeni bir
dnem balamtr.
Byk skenderin ardl olan Selevkoslarn Suriyeye ekilmelerinden sonra
ran k merkezleri Horasan yaknlar olan Partlarn egemenliine girer. Part sa-
nat ve mimarisinde, yerli geleneklerle Helenistik sanatnn etkileri ok gldr.
Hamandan yaknlarnda yer alan Kangavardaki byk tapnak ve Suriye Dura-Eu-
ropostaki yaplarda Helenistik etkiler grlr. Partlarn bakenti Ktesiphondur.
Ahameni ve Selevkoslar devri kaya kabartmalarnn Part devrinde de yaygn oldu-
u grlr. Bistun Dalarnn eteklerinde yer alan II. Mithradates (M 123-88) ve
II. Gotarzee ait kaya kabartmalar Helenistik etkili nemli rneklerdir (ilingiro-
lu 1997:857-861).
32
Sanat Tar i hi
Apadana: Pers saraylarnn
dzenli stun sralaryla
tanan ok destekli taht
salonlarna verilen isim.
Resim 2.1
Persopolis genel grnm
Kaynak:
httpupload.wikimedia.orgwikipediacommons33620101229
_Top_panoramic_view_of_Persepolis_Iran.jpg
Partlar, Ktesiphonu bakent yapan Sasani Devleti (224-651) izler. Roma ve Bi-
zans Devletlerinin ada olan Sasanilerin 651 ylnda slam ordularnca yklma-
sndan sonra slam din randa hzl bir biimde yaylr. Ahameni, Part ve Sasani-
lerin resm din Zerdlktr. Atein kutsal sayld bu dine ait tapnaklara ate-
gede denilmektedir.
Sasani mimarl ve sanat, yerel gelenekler ve evre kltrlerin etkisiyle geli-
en bir zellik gsterir. Sasani saraylar, Bat saraylar gibi byk yaplar deildir.
Devlet merkezi olan bu yaplar, tm Dou saraylarnda olduu gibi, bir surun e-
virdii geni baheler iinde kurulmu eitli ilevleri karlayan bir ok yapdan
oluurlar. Sasani saraylarnn en nemli blm talar denilen tren ve kabul sa-
lonudur. Bu devirde yaygnlaan Mani dinyle ilgili olarak bir avlu iinde revakla
evrili kare ya da kareye yakn planl tapnaklar da ina edilmitir (elebi
2008:1370-1371).
Eski Hint uygarlnda sanat: Corafi snrlar Pakistan, Hindistan, Nepal ve
Banglade olarak belirlenebilen, Asyann gneyinde yer alan Hint Yarmadasnda
ortaya kan, sanat ve uygarlk kkl bir gemie sahiptir. Etki alanlar dikkate
alndnda, Asyay da iine alan tm Gney Asya ve Hint Okyanusu adalarna
kadar yaylan bir uygarlktan bahsedilebilir. Ancak Eski Hint uygarlnn tanmlan-
mas ve aidiyetlik balarnn kurulmas olduka gtr. Hindistanda dil, din ve et-
nik yap birliinden sz edilemez. Corafi tanmlamalar dil, din ve etnik farkllk-
larla kendisi gsterir. Bugn Hindistanda 28 eyalete dalm bulunan topluluklar
iinde (en az konuulan olsa da) Trkenin de bulunduu yirmiden fazla dil ko-
nuulmaktadr. En yaygn konuulan dil Hintedir. Hinduizm, Caynaclk, Bu-
dizm, Sihizm, slam gibi yaygn dinlerin yan sra, yreden yreye deien ve ge-
leneklerle kendini gsteren ok sayda animist inanlar, Hindistann din kimli-
inin birer parasdr. Kendi ierisinde homojen bir yapya sahip olmayan Hindu-
izm, ok sayda felsefi ve teolojik akmn etkisiyle ierisinde eitli riteller ve din
detlerle yreden yreye deien mezhepler barndrr (Johnson 1998: 14).
Hindistanda uygarln ilk maddi kltr bulgular gnmzden 20.000 yl n-
cesinden gelmektedir. Narmada Vadisi arkeolojik bulgular, bu dnem insanlarnn
takas yoluyla ekonomik faaliyetler gerekletirdiklerini dndrr. M 9000-8000
yllarna doru daha zengin maddi kltr kalntlarla karlalmaktadr. Kuzey Hin-
distann batsnda yer alan Bhimbetka ve Vindhiyan Vadisinin barnma grm
maaralarnda ehliletirilmi hayvan resimleri, dans, av ve sava resimleri grlr.
Erken yerleik topluluklar M 7000li yllarda belirirler. Bugn Pakistan snrlar
iinde kalan Belucistandaki Bolan Nehri kenarnda bulunan Merhgahr arkeolojik
kazsndan, sz konusu yerleimin 4000 yl sreklilik gsterdii, ele geen seramik
ve figrinlerden de Neolitik yerleimler bakmndan burada gelimi bir sanatn ol-
duu anlalmtr (Johnson 1998:58-59).
Dou Pencapn Harappa ve Sindin Mohenjo-Dara blgelerinde 1920li yllar-
da yaplan iki kaz, M 2500-1800 arasnda yaanan Bronz (Tun) a kltrn
ortaya karmtr (Gneydou Anadolu Bronz a M 3300-1100). ndus Vadisi
merkezli olduu iin nds Vadisi Uygarl olarak da bilinen bu kltr Pakistan
ve Hindistan corafyasndaki 1.3 milyon km
2
lik bir alana yaylmtr. ndus Vadi-
si Bronz an en byk ehri olan Mohenjo-Daro (lm Kenti) yerleiminin
bulgular, bu kltrn grkemine kanttr. Pakistan-Karainin 400 km kuzeyinde
yer alan yerleim, ndus Nehrinin taknlarndan korunabilmesi iin sekiler hlin-
de ykselen kerpi platformlar zerine kurulmutur. Yaklak 300 hektarlk alana
yaylan ehir, sonraki dnemlerde de yerleim grmtr. ehir, bir i kale etra-
33
2. ni t e - Dou Sanat
Talar: Sasani saraylarnn
talar ad verilen tren
salonlar byk bir kemerle
darya alan ynden
duvarla evrelenmi eyvan
biimli meknlardr.
Caynaclk: M 6. yzylda
Hindistanda ortaya km,
Brahman snf olmayan,
iddeti dlayan ve tanrya
ulamak iin youn ilecilii
ibadetin en nemli paras
gren din.
Budizm: M 6. yzylda
Kuzey Hindistanda yaam
olan Siddharta Gautama
tarafndan, Hinduizmin
ekilciliine ve kast
sistemine kar balatlan,
hayattaki ac, zdrap ve
tatminsizliin nedenlerini
aklamak ve bunlar
gidermenin yollarn
gstermeyi amalayan din
hareketin addr. Budizm
ismi Batllar tarafndan
verilmitir. Budistler ise
kendi dinlerine Buda-
Sasana (Buda disiplini,
retisi), Buda Dharma
(Buda eriat) veya Buda
Vacana (Budann szleri)
gibi isimler vermilerdir.
Sihizm: 16. ve 17.
yzyllarda Kuzey
Hindistanda yaayan 10
gurunun retilerini temel
alan tek tanrc bir dindir.
Animizm: Latincede ruh
anlamna gelen anima
szcnden tretilen
animizm, canl-cansz her
nesnenin bir ruhi varlk ya
da ruh tarafndan
ynetildiini kabul eden
inantr.
Zerdlk: randa Zerdt
tarafndan kurulan, iyilik ve
ktlk ilkelerinin ne kt
dalist yaklaml en eski
tek tanrl dinlerdendir.
Tanrlar Ahura Mazdadr.
fnda gelien yukar ehir ve aa dzlklerde gelien aa ehir olmak zere iki
blmden meydana gelmitir. Kentin iki blm de d surlarla evrilmitir. Bir-
birine paralel ve dik kesen sokaklaryla dzenli plann grld kent, kamusal
ve sivil yaplarla donatlmtr. Kentte bir hamam ve stat sahibi kiilerin byk
konutlarnda kentin gelimi kanalizasyon sistemine bal tuvalet ve banyo me-
knlar bulunur (Johnson 1998:61-62). Bu yerleimde grlen uygarlk, ndus Va-
disinin Kalibangan, Harappa, Amri, Dici gibi yerleimlerinin Bronz a katman-
larnda da grlr.
ndus Vadisi Uygarl M 2000 veya M 1800l yllarda Ari (Aryan) g dal-
gas sebebiyle ortadan kalkm, M 1500-600 yllar arasnda Veda toplumu deni-
len yeni bir uygarlk ortaya kmtr. Bu toplumun diliyle Yunan, Roma, ran ve
Orta Asya dilleri arasndaki benzerlikten dolay, Veda uygarlnn Afganistan yo-
luyla Hindistana girdii dnlr. Hint mitolojisinin oluumu bu srelerde ba-
lar (Dastanl 2009:283; Un 2011:8). Sanskrit edebiyatnn ilk kaynaklar olan Ve-
dalar, Hint mitolojisinin de ilk ve ana kaynadr. Bilmek (Vid) eyleminden bilgi
(veda) anlamnda tretilen ve M 1500lere tarihlenen bu kitaplara Birikimler
(Samhitalar) denilmektedir (Kaya 2003:20; Un 2011:8). Hindularn ilahi metin ola-
rak kabul ettikleri bu metinler kuaktan kuaa aktarlmtr. M 800-500 yllarn-
da Ganj Vadisine yerleen Ariler, doa glerinin insanlatrlmas suretiyle olu-
turulmu din anlaylar Veda metinlerinin bir derlemesi olan Rigveda (M 1500-
1000) yazmalar araclyla renmilerdir. Brahmanclk, Budaclk ve Hindu-
izme kaynaklk eden Rigveda metinlerinde yaratc g Brahma, Gkyz tanrs
ndra, gkyz ve kozmik dzenin yaratcs Varuna, Gne tanrs Surya, ate tan-
rs Agri, mzik tanras Sarasvati, gne ve gkyz tanrs Vinu olarak geer.
Sonraki dnemlerde bu tanr ve tanralarn yaptklar iler, etki alanlar ve nem
dereceleri deiikliklere urayarak Hint mitolojisi zenginlemitir. rnein, oun-
lukla drt kollu olarak betimlemeleri yaplan Vinu, sonradan dnya ilerini d-
zenleyen, sorunlar zen byk tanr olarak kabul edilmitir. Rigveda metinlerin-
den Brahmana ve Upanishad yazmalar oluturulmutur. Brahmana yazmas, d-
nemin toplumsal snf yapsnn (rahipler/brahman, ynetici ve askerler/ kshatriya,
retici ve tccarlar/vaia/, kleler/udra) merulatrlmasnda din temel olmutur.
Yerli halk kle snfnn ierisindedir. Arilerle birlikte sosyal snflarnn tanrlara
kar grevlerinin tanmlanmas, Brahmana yazmasnn din ile toplumsal yaam
arasnda ilikiye ilgin bir rnektir. Upanisad yazmas Hint felsefesinin temel met-
ni olan ve srekli yeniden dou inannn kayna olan retinin erken metinle-
rinden biridir. Brahman olmayan Caynaclk ve Budizm ise M 6. ve 5. yzyllar-
da gelimeye balamtrr (dekan 1997:787-788; Johnson 1998:42, 64-65).
Hindistan M 4.-MS 5. yzyl arasnda Maurya, Gupta, Kuan gibi hanedan-
lar eliyle ynetilmitir. Maurya dnemi stupa mimarisi rneklerinin youn oldu-
u dnemdir. lerinden en iyi bilinenleri Bairat ve Sani stupalardr. Mimarlk,
resim ve heykel sanatlar din ile i iedir. Budann yaamyla ilgili sahneler ve
din simgelerin yer ald stupalarn evresi kazk itlerle evrilidir ve her ynn
ortasnda torana ad verilen drt antsal kap bulunur. Byk skender ve ardlla-
rnn etkisiyle Maurya Dnemi Hindistannda Pers ve Helenistik Yunan sanatlar-
nn etkileri grlr. Bu dnemde yaplan ve stupalarda yer alan ndra heykelleri-
nin Zeusa, Buda heykellerinin Apollona benzemesi bu etkileime balanr (de-
kan 1997:788).
Gupta Dnemi, Hindistann Klasik Dnemi olarak kabul edilir. Bu dnemde
Hinduizmle birlikte Hindu sanat ykselirken Budizm de gelimeye devam etmi-
34
Sanat Tar i hi
Brahman: Hint toplumunun
kast sisteminde ilk srada
yer alan zel eitimli din
kiiler.
Kast (Jati): Portekizcede rk,
soy, tr anlamna gelen,
Hidistanda kendi iine
kapal ve soydan gelen
kimlikle tanmlanan Hint
toplumunun din retilerle
desteklenen katmanlara
ayrlm yaps iin
kullanlan terim. Bu sisteme
gre toplum, hiyerarik bir
yapyla brahmanlardan
balayp en alt grup olan
harijanlara kadar kastlara
ayrlmtr.
Maurya Hanedan: M 324-
187 yllar arasnda Kuzey
Hindistanda hkm srm
hanedan. En nemli kral
Aokadr (M 268-233).
Gupta Hanedan: MS 4.
yzyln balarndan 5.
yzyln sonlarna kadar
Kuzey Hindistan yneten
hanedan. Hindistan bilim ve
sanat bu dnemde altn
an yaamtr.
Kuan Hanedan: Kuzey
Hindistanda MS 1 ve 3.
yzyllarda etkili olmu
hanedan. Kuanlarn kkleri
inin Kansu Blgesinde
Toharca konuan
kabilelerden biri olan Yuezhi
klanna dayandrlr.
Stupa: Budaya ait ya da
nemli Budist bir rahibe ait
eyalarla kalntlarnn
sakland zeri arti
denilen saakl bir rtyle
kapl kubbeli yap. Stupalar,
kk ve tanabilir bir
nesne olduu gibi antsal bir
yap da olabilir.
tir. Devletin merkezini tekil eden Orta Hindistanda Hinduizmin baskn olduu
grlr. Dnemin sonlarna doru, Budist sanatta da Hindu geler grlmeye
balanr. Bu dnemde her iki din yan yana yaamay srdrebilmi, Gupta Dev-
letinin yklmasndan sonra, Budizm deta Hindistandan kovulmutur. Bu d-
nemde sanatn her alannda gelimeler yaanmtr. Acanta Maaralarndaki fresk-
ler (Resim 2.2), dnemin resim sanat asndan son derece gzel rneklerdir. Ta-
pnaklar klasik formlarna bu dnemde ka-
vumulardr. Dnemin mimari ve heykelt-
ralk eserlerinde benimsenen en nemli
zellik sadeliktir. Yaplar da heykeller de
gsteriten uzaktr. Tapnaklarn zellikle gi-
rileri ve daha sonraki evrelerde duvarlar,
konularn Puranalardan alan mitolojik sah-
ne ve figrlerden oluan kabartmalarla be-
zenmitir (Turgut 2009:34-35).
Orta ada 11. yzyldan sonra Kuzey
Hindistanda yaylan Trk-slam egemenlii
dikkate alnmazsa gemi din ikonografi, ay-
rntlar dnda byk lde devam eder.
Budaclk, Caynaclk ve Brahmanclk iin
yaplan kaya mezarlar ve tapnaklar yakn
blgede ve yan yanadr. Elloradaki yaklak 30 m ykseklikteki kayaya oyularak
yaplan Kailasanatha ve ndra Tapnaklar mimari bezemeleri ile dikkat ekerler. 8.
yzyldan sonra tapnak mimarisinde kulenin neminin artt grlr. 11. yzyl-
da yaplan Bhubanesvardaki Lingaraca Tapnanda kule, kozmosu simgeleyen
en nemli mimari ktle olarak yer alr (dekan 1997:789).
N SANATI
Dnyadaki dier lkelere nazaran 4000 yllk tarihiyle siyasi sreklilik gsteren
(Eberhard 1987:1), inin douu dnya tarihinin en karmak konular arasnda
yer alr. Sar Nehir Vadisinde yaayan kkenleri tartmal ok sayda kabilenin
(Gerber, 2010:25) binlerce yllk kaynama sreleri ini ortaya karmtr.
Dnyann dier Neolitik a kltrlerinde olduu gibi in corafyas Neoliti-
inde de seramik ve dokuma retimi grlr. Mitolojiye gre ipekilik, innin ef-
sanevi hkmdarlarndan ncs olan Huang Dinin kars Xiling tarafndan
balatlmtr. Neolitik an seramik rneklerini M 2000li yllara tarihlenen
Gansu seramikleri olutururlar. Krmz hamurlu, geni karnl Gansu seramikleri-
nin yzeylerine helozon biimli sslemeler yaplm ve krmz, kahverengi ve si-
yah renkler kullanlmtr. Sadece ine zg ayakl, silindirik seramikler dne-
min tipik rnekleridir (dekan 1997:400).
M 1. bin yl ortalarna kadar gelimesini srdrd sanlan Gansu kltr:
Banan, Maang, indien ve Ciacing evresi olmak zere drt evreye ayrlr. in
tarihi dnemleri, inde hkm srm hanedanlklarn adlaryla incelene gelmi-
tir. ine ismini veren ilk imparator Qin Shi Huang Di ncesi beylikler dnemi,
sonras imparatorluklar dnemi olarak adlandrlr ve hkm srm hanedanlk-
larn adlaryla incelenir.
35
Purana: Hindu mitolojisi ve
efsanelerinin toplu
yazmalar.
Resim 2.2
Acanta Maaralar
freskolar
Kaynak:
http://upload.wikim
edia.org/wikipedia/
commons/3/30/Indi
scher_Maler_des_6.
_Jahrhunderts_001.
jpg
Banan Evresi: Bu evrede
grlen i karnl seramikler
elle yaplm ve uzun boyunlar
arkta ekilmitir; st blm
kulpun yarsna kadar, saat
hareketinin tersine izilmi
sarmallarn hakim olduu
krmz ve siyah renkli geni
sslemelerle bezenmitir. ou
zaman ayn tonda bir astarla
rtlen pembe hamur ok ince
ve ustaca allmtr.
Maang Evresi: Armut biimli,
yayvan azl, ksa boyunlu
seramikler; krmz ve siyah
boyal ekenar drtgenler ve
damalarla bezenmitir.
indien Evresi: Geni azl uzun
boyunlu seramikler; zensiz kaba
sar topraktan yaplm, yzeyleri
koyu kahverengi ya da siyah
renkli gen ve ift kvrml
sarmallarla bezenmitir.
Ciacing Evresi: Daha nceki
rneklere gre kalitesi dk
boyal mlekler ve bronzdan
gerelerle tanmlanan evredir.
Kuzey Henandaki iaotun
yerleiminde boyal mlekilik,
yerini siyah renk mlekilik
kltrne brakr. Ky kltrn
temsil eden bu mlekler ilk kez
andong yerleiminde
Longanda bulunduu iin
Longan kltr adyla anlrlar.
in Hanedanlklar Dnemi
Xia Hanedanl (Yaklak M 1800-1500): in tarih kaytlarnn neredeyse hi
bahsetmedii Gney Shanxi blgesinde kk bir devlet olarak beliren bu dne-
min kltr tun ile tanmlanr (Grez 2011: 1).
Shang (Yin) Hanedanl (M 1450-1050): Anadoluda Hititlerle adatr.
Merkezi Kuzeydou Henanda Shanxi Dann nndeki (bugnk Anyang eh-
ri civar) dzlklerdir. Uzak Douda ilk kez metal teknolojisinin bulunuu, yaz-
nn kullanlmas, gelitirilmesi ve kentleme ilk kez bu dnemde gerekleir
(dekan 1997:400). Fal Yaztlar ya da Kaplum-
baa Kemii Yaztlar denilen rneklerle somut-
lanan, bugnk in yazsnn temeli olan yaznn
ilk kez kullanlmaya baland bu dnemin dier
tipik maddi kltr unsurlar, kerpi malzemeyle
yaplm konutlar ile bronz (tun) ve seramik kap-
lardr (Resim 2.3). Bu dnemde, para yerine bronz
malzemenin, baz durumlarda bronz kaplarn
eritilerek para yapmnda kullanld grlmekte-
dir (Grez 2011:2-3).
Bronz kaplara yksek kabartma olarak soyutla-
narak ilenen balk, aslan, ejder gibi eitli hayvan
betimlemelerinin eski in kltrnn dinsel inan-
laryla balantl simgesel anlamlar vardr. Aslan
topra, ejder yamur, bulut ve gkyzn simge-
lemektedir. Baz kaplar hayvan biimli (riton) ola-
rak yaplmtr. Bu dnemde ortaya kan sert, g-
zeneksiz ve yksek sda piirilen seramiklerin y-
zeylerinde lmszlk simgesi bayku, ejder ve deiik ku betimlemeleri bulu-
nur. Dnem mimarisinden gnmze sktrlm toprak zemin zerinde sepet
rgl ahap konstrksiyonun amurla svanmasyla yaplan konut rnekleri
ulamtr (dekan 1997:401).
Zhou Hanedanl (M 1046-256): En uzun hkm sren hanedanlk (39
hkmdar) olan ve idari merkezi bugnk Xianfu yaknlarndaki Shanxi blgesin-
de bulunan Zhou Hanedanl zamannda entelektel birikimde ve sanat alannda
hzl gelimeler yaanmtr. Hkmdar Pingin, merkezi douda Luoyiye (bugn-
k Luoyang) tamasyla M 770de Dou Zhou Hanedanl balar. Yunan sana-
tnn Arkaik Dnem ncesinden balayarak Helenistik Dnemin ortalarna kadar
sren tarih dilimiyle ada olan Dou Zhou Hanedanl, lkbahar Sonbahar
(M 770-481) ve Savaan Beylikler (M 481-221) olmak zere iki ayr evrede in-
celenir (Grez 2011:4,6). Dnem mimarl daha nceki dnemlerin devam nite-
liindedir. M 9. yyda baz bronz kap biimlerinin yok olduu, betimlemelere ye-
ni mitolojik yaratklarn katld, dier yandan yeim ta ve cam iiliinin geliti-
i grlr (dekan 1997:401).
Qin Hanedanl (M 221- 206): Zhou Hanedanlnn son zamanlarndaki
siyasi belirsizlik ortamnda Qin Beylii kurulmu ve lkede siyasi birlik salam-
tr. Qin Shi Huang Di (okunuu: in S Huan Di), ceza sistemleri ve hukuk alann-
da yaplanmaya gitmi, yazda birlik, l birimlerinde standartlama ve lkeyi bir
arada tutmak amacyla yol yapm gibi bir ok alanda yenilik yapmtr (Ederard
1987:1; Grez 2011:IV).
36
Sanat Tar i hi
Resim 2.3
Solda: Drt ko ba bronz kap Sada: ayakl
bronz kazan, Ge Shang Dnemi
Kaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Pou_with_four_
ram_head.jpg ;
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Liu_Ding.jpg
Sepet rg: Aa dallaryla
yaplan rgnn ayrca,
kalan boluklarn kil ile
kapatlp svand bir duvar
tekniidir. Dal rg de denir.
Neolitik ada dnyann
hemen her yerinde bu duvar
teknii kullanlmtr.
Konstrksiyon: Bir yapnn
imalat srasnda tm yapm
etkinlikleri ve bu
etkinliklerin sonucu ortaya
kan gelerin btn.
Yapnn konstrksiyonu
kullanlan malzemeye gre
deiik adlar alr. Ahap
konstrksiyon, elik
konstrksiyon, betonarme
konstrksiyon gibi.
lkbahar Sonbahar ve
Savaan Beylikler: Zhou
Hanedanlnn bu isimlerle
anlan iki ayr evresi
adlarn, o dnemde yazlm
lkbahar Sonbahar Yllklar
ve Savaan Devletler
Yllklar adl iki tarih
metinden almaktadr.
Bu dnemin en nemli yaps Byk in Seddidir (Resim 2.4). in Seddi bin-
lerce yl sren deien siyasi ve asker ihtiyalarla biimlenen bir savunma yaps-
dr. Seddin yapl nedenlerini anlayabilmek iin ztlk derecesinde birbirinden
farkl komu iki kltrn zelliklerini ve tarihsel gemiini iyi bilmek gerekir: Ta-
rm yapan ve okuryazar in kltr ile Trk ve Mool bozkr gebe kabilelerin
kltr. Ancak, inin tm grkemli yerleik gemiine ramen, seddin kuzeyin-
deki gebe kltrn at srs, post ve sava barndran yapsyla seddin dier ta-
rafndaki pirin, ipek ve iir barndran kltr yapsn kesin ve deimez suretle
ayrmak olanakszdr. nk yabanc etkenler in siyasi ve kltr tarihinde ok
nemli roller oynam; inin inli olmayan bir ok hkmdar ini hkimiyetleri
altna aldktan sonra sre iinde kendileri de inlilemi ve teki kuzeylilerden
korunmak iin yeni sedler ina etmilerdir (Lovell 2008:17, 28).
in Seddinin ince ad, On Bin Li Uzunluundaki Duvardr. Yaklak 6.700
km uzunluktaki seddin genilii temelde 6.5 m; duvarn st ksmda 5.7 metredir.
Genelde 8.5 m yksekliindeki duvar, nemli geitlerin ve byk kaplarn bulun-
duu yerlerde 12 metreye ulamakta dalarn yksek zirvelerinde 1.5-2 metreye
kadar debilmektedir (Okay 1993:145).
Qin Shi Huang Di zamannda M 215 ylnda yapld sylense de (Ederhard
1987:83), seddin ilk nveleri,
birbirleriyle kyasya savaan
ve kendi topraklarnn snrla-
rn da ve rmak gibi doal s-
nrlarn olmad yerlere yk-
sek duvarlar ina ederek belir-
leyen Savaan Beylikler Dne-
minde atlmtr. lk sur duva-
rn M 657 ylnda Chu Beyli-
i yaptrm, izleyen srete di-
er beylikler kendi surlarn in-
a etmilerdir. Qin Shi Huang
Di, M 215 ylnda eski surla-
r birletirmek ve yenilemek
suretiyle seddin ana hatlarn
oluturmutur. Surlarn bakm, yenilenmesi ve bytlmesine ynelik ina faali-
yetleri yzyllarca srmtr. Ming Hanedanl zamannda Moollarn inden
atlmasndan sonra byk bir blm harap olan in Seddi, yeni batan yaplr-
casna byk bir onarmdan geirilmitir (Okay 1993:145-147).
1974 ylnda Xiann 2,5 km gneyinde Li Dann eteklerinde iftilerin tarla-
larna su bulmak iin yaptklar sondajlar srasnda bulunan Qin Huang Shi Di
Ant Mezar ve Terra Kotta Ordusu, in sanat ve kltr tarihinin nemli eserleri
arasndadr (Resim 2.5). Mezarn en nemli buluntu grubunu terra kotta (pimi
toprak) asker heykelleri oluturmaktadr. (Lovell 2008:53). Qin Shi Huang Di, h-
kmdar olduktan hemen sonra kendisi iin bu mezarn yapmn balatm; ken-
disiyle birlikte ok sayda hizmetli ve atn gmlmesini emretmitir. mparator b-
rokrat L Buwei, halkn isyan edebileceini syleyerek dnem inancyla balan-
tl olarak imparatoru ikinci hayatnda koruyacak heykellerden oluan bir ordu-
nun mezarna yerletirilmesi konusunda Qin Shi Huang Diyi ikna etmeyi baar-
mtr (Grez 2011:44). mparatorun heykellerin insan boyut ve zelliklerinde ol-
masn istemesi zerine M 3. yzyl sonlarnda bir terra kotta ordusu ortaya k-
37
Resim 2.4
in Seddi
mtr. Bugne kadar toplam a-
ma kazlm ve binlerce para kar-
tlmtr. Birinci ama; 14.260 m
2
alan
kaplar. Bu alanda sra hlinde el-
lerinde ok ve silahlar tutan 6000 sa-
va ve 35 atn ektii sava arabas
heykeli olduu tahmin edilmektedir.
Bugne kadar 1000den fazla sava-
, 8 sava arabas, 32 at bulunmu-
tur (Grez 2011:45).
Birinci amann kuzeyindeki 6000
m
2
lik alan kaplayan ikinci ama, bu
alann en nemli amasdr. Burada
1300den fazla sava ve at, seksen-
den fazla at arabas ve ok sayda metal silah bulunmutur. Askerler, M 500l yl-
larda yaayan Sava Sanat isimli bir kitap yazan komutan Sun Zinn sava strate-
jisine gre konumlandrlmtr (Grez 2011:46). Birinci amann kuzeybatsnda,
ikinci amann batsnda yer alan 520 km
2
lik alan kaplayan nc ama, ordunun
idari merkezidir. 68 sava, 4 at ve 1 svari U biiminde dizilmitir. Kazs bitiri-
lemeyen bu alann hemen gerisinde bir sava arabas ve 68 asker paras vardr
(Grez 2011:46). Asker heykellerinin yzlerinin her biri farkl tiptedir. Farkl etnik
yapdan askerlerin de heykelleri yaplmtr. Qin ordusunda Hun askerlerinin de
yer ald bilinmektedir. O dnemde gelenekler gerei Hun askerlerine ait atlarn
kuyruklar dmlenmekteydi. Baz at heykellerinin kuyruklarnn dml olma-
s ve bu atlar kullanan asker heykellerinin yzlerinin yeil boyal olmas, krom
kapl kl kullanmalar dnem geleneklerine sadk kalnarak bu heykellerin yapl-
dn dndrmektedir (Grez 2011:47).
Han Hanedanl (M 206- MS 220): Helenistik Dnem Yunan ve Roma uy-
garl ile ada olan bu devirde imparatorluun corafi snrlar Koreden Orta As-
yaya kadar genilemitir. Avrupa ile Yakn Dou arasnda ipek ticaretinin gelitii
bu dnemin sanatnda birok yenilikler grlr. Changan ve Luoyng (Henan) gibi
kentler, byk heykel ve duvar resimleriyle sslenmi saray ve tapnak yaplar bu-
lunmaktadr. Konfyslk, Taoculuk ve Budaclk ilkeleriyle entelektel birikim
gelimi, kt bulunmu, ipek zerine paravana ve rulo resimler yaplmtr (de-
kan 1997:401). Dnemin duvar resimlerine daha ok mezar yaplarnda rastlanr.
M 1. yzyla tarihlenen Luoyangda bulunan bir mezar odasndaki resimlerde fi-
grlerin konturlar izildikten sonra tek rengin tonlaryla boyand grlr. ncelti-
lip uzatlarak stilize edilmi erkek figrleri, birbirleriyle diyalog hlinde basit bir
kompozisyon kurgusu ierisinde resmedilmilerdir. lk kez tatan mezar heykelleri-
nin yaplm olmas devrin bir dier yeniliidir (Tregear 1985:54).
indeki Sar Nehir Vadisi seramik ve porselen yapmnn beii kabul edilir.
Form ve dekorasyon asndan seramik sanatnda teknik ve estetik gzellie bu
dnemde ulalmtr. Ticaret sayesinde Roma mparatorluundan kurunla sr-
lama, Suriye ve Msrdan sr yapma teknikleri renilerek seramik sanat geliti-
rilmitir. Dnemin yeil ya da kahverengi renklerde yumuak, kurun-silikat sr-
la kapl seramik eyalar dikkat ekicidir. Changan (Xian) ve Loyangda bulunan
seramik eyalar, genellikle lm trenlerinde kullanlan basit figrinler, ok e-
itli formlara sahip yerel gereler ve hayvan eklinde yaplm sunu kaplardr.
Bu seramiklerden baka srsz, gri bnyeli, beyaz astarla kapl, pigmentlerle
38
Sanat Tar i hi
Resim 2.5
Solda: Terra Kotta Ordusu Sada: Sava arabas, ikinci ama Xian
Kaynak: http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Datei:
TERRACOTTA_ARMY
renklendirilmi eski stilde yaplm seramikler de bulunmaktadr (Fisher 1981:9;
Tizgl, 2009:22).
(Wei, Wu, Shu) Krallk (220-264) ve Alt Hanedan (220-589) Dnemle-
ri: ok sayda Budist tapnak ve Buda mitiyle ilgili heykel,
Luoyang yaknlarnda ok sayda maara tapna ve ma-
nastr yaplmtr. Kayalara oyularak yaplan maara tap-
naklarnda Buda ikonografisinin eitli konularnn betim-
lendii kabartma ve heykeller bulunur. 460-470 yllar ara-
snda Yungangda yaplan maara tapnaklarndaki Buda
heykelleri geni omuzlu, kareye yakn yzl ve sabit bak-
ldr. 508-523 yllar arasnda yaplm Longmen maara ta-
pnaklarnn heykellerinde figrlerin yasslat, vcut hat-
larnn elbise kvrmlar altnda kaybolduu bir slup geli-
mitir. Balar uzunca ve gzleri yar kapal olan bu hey-
kellerin dudaklarndaki hafif glmseme tipiktir (Resim
2.6). Hint etkilerinin grld 550 yllarna doru, hey-
kellerin bir nceki dnemlere gre daha hacimsel olarak
arbal bir ifadeyle cepheden alglanacak biimde yapl-
mas nem kazanr (dekan 1997:401).
in Budizmi 520-525 yllarnda Hintli rahip Bodhid-
harma tarafndan yaylm, 7. yzyldan sonra inde Chan, Japonyada Zen ad
altnda iki ayr mezhep olarak gelimitir. Chan ve Zen Budizminde (ya da doa
felsefesinde) dnyada tanr yoktur. Bu anlaya gre insan, bedenin bilincini d-
nceye dalarak unuttuu an tanry bulur. Efsaneye gre, Bodhidharma be yl bir
tan nnde oturarak bedenini unutmu Nirvanaya ulamtr. Budizm, hem ta-
pnak mimarisinde hem de tapnak ilerindeki heykel ve resimlerde Bodhisattva
(Gelecein Budas), melekler, koruyucu ve rahiplerin konu olarak ilenmesinde
grld gibi inde dinsel sanatn gelimesinde etkili olmutur (dekan
1997:403).
Konfys ve Tao felsefelerinin egemen olduu gneydeki Alt Hanedann
merkezi Nanjingdir. Nanjingde sanat zellikle iir, kaligrafi ve resim alanlarnda
gelimitir. Resim sanatnda ahlak kurallarnn belirledii bir anlay iinde impa-
rator, din adam, sarayl kadn gibi kiiler, soylu ve arbal bir grnmle betim-
lenirler. Bu anlay 4. yzylda yaam Gu Kaizhinin hazrlad Sarayl Hanm-
lara Ahlak Dersleri (British Museum, Londra) adl ruloda daha nceden grl-
mt. in resminin izgisel, yaln ve basit bir dili vardr. Gu Kaizhi yaptlarnda
kuramsallatrlan azla ou anlatma anlay en belirgin zelliktir ve bu zellik
sonraki in resim sanatnda da hakim olmutur. Bu dnem resminin en antsal r-
nekleri Gansu Blgesindeki Dunhuangda yer alan maara tapnaklarndaki Bu-
da ve onun yaamndan konular (cataka) ileyen duvar freskolardr (dekan
1997:401). Dnemin seramik sanatnda da Budizmin etkileri grlmektedir. Bu-
dist hayatn gnlk ilerinde ve ritellerinde ska kullanlan seramikler vardr.
Yueh leri olarak tanmlanan porselenimsi bnyeli seramikler, ya yeilinden gri-
yeil tonlara kadar seladon srla kaplanmlardr (Tizgl 2009:23).
Sui Hanedan (581-618): Sui Hanedanl Dneminde inde siyasal birlik
yeniden salanm ve bakent Changan, antsal saray ve tapnaklarn inasyla z-
gara plan dzeninde yeniden kurulmutur (dekan 1997:401). Yksek kaliteli, so-
luk renkli kurunlu srlarla kapl beyazms bnyeli seramikler bu dnemde geli-
meye balamtr (Tizgl 2009:23).
39
Resim 2.6
Longmen Maara Tapna ve Buda Heykeli,
Yungang
Kaynak: McNair 2007:8, ekil 1.2
Bodhidharma: Budizmin
indeki kurucusudur.
indeki ksaltlm yaygn
ad Damo/Tamodur. Kung-
funun piri kabul edilir.
Nirvana: nsan dnyaya
balayan tutku ateinin
snmesiyle ulalan
kurtulu, mutlak iyilik,
lmszlk.
Tang Hanedan (618-907): Birok alanda belirgin dnmlerin gerekletii
Tang Hanedanl zamannda in, yabanc etkilere ak olmu, eski pek Yolunun
yeniden almasyla, deiik lkelerden gelen ziyaretiler, kendi sanat ve gelenek-
lerini ine getirmilerdir (Charleston 1981:47; Tizgl 2009:23). Dnem mimarisin-
den gnmze ulaan rnek yoktur. Ancak, Japonyada Nara Dneminde (645-
784) yaplan Todai Tapnann Byk Buda Salonu (Daibutsu-den) Tang Dne-
mi zelliklerini yanstr. Dnemin ahap pagodalar hakkndaki bilgiler de Na-
radaki Yakui ve Daigo Tapnaklarndan elde edinilmektedir. Bu tapnaklardaki
heykeller, Hint etkisi altnda ancak, ine zg ritmik izginin grld sentez
oluturan rneklerdir (dekan 1997:401).
Tang Hanedanl boyunca sarayda kullanlan kaliteli porselen retimi gelimi,
nl kiilerin mezarlarna abartl saylarda erkek, kadn, at, deve gibi formlarda se-
ramik l hediyeleri koymak bir gelenek olmutur. (Fisher 1981:9). Dnemin San-
cai ( renk) ileri diye adlandrlan seramiklerinin yzeyleri genellikle benekli
damla ya da V eklinde sembollerle sslenmitir. Erken Tang devrinde var olan
beyaz renkli seramiklerin srlar porselen grnmne olduka yaklamtr (Tiz-
gl 2009:23). Ressamlarn sarayn resm grevlisi olarak altklar bu devirde re-
sim sanatnda da nemli gelimeler olmutur. Wu Daozi, Yan Liben ve Zhang Xu-
an dnemin en nl resim sanatlardr (Resim 2.7). Saray yaam resmin nemli
konular arasndadr. lk kez bu dnemde manzara resmi gelimeye balar. Kon-
fys ve Tao retileriyle beslenen dnsel etkileyenler in manzara resmini
Batda gelien manzara resminden farkl klmtr. Duygu ve dncelerin biimle
dile getirildii in resmi, Tao dnce biimini yanstan, evrenin gizemini zme-
ye alan entelektel bir etkinliktir. Yine bu dnemde ilk kez sutralar (zdeyiler)
resimlenir (dekan 1997:401,404).
Resim sanatnda kuram ve eletiri metinleri Batda Rne-
sansla (15.-16. yzyllar) birlikte grlrken inli sanatlarn
referans aldklar 5. yzyla ait bir kitap, inde kuram ve eleti-
ri yazlarnn ok daha nce baladn gstermektedir. Deiik
bir perspektif anlaynn bulunduu Uzak Dou manzara res-
minde, farkl planlar arasnda beyaz boluklar braklarak nesne-
ler doann sonsuz boluu iinde betimlenirler. Kompozisyo-
nun hakim gesini oluturan dalar, iri budakl aalar, kayalar,
sisli bir atmosfer, akp giden akarsular sadece bir grnt deil,
doann gerek ruhunun canlandrlmasdr. Dier nesnelerden
farkl olarak insan, manzara resminde doay kavramaya alan
nemsiz bir varlk olarak yer alr (dekan 1997:402).
Be Hanedan (907-960), On Krallk (907-980) ve Song
Hanedanl (960-1279): Bu dnem siyasi karklklarn sr-
d ii ie gemi bir tarih sreci kapsar. Zamanla Song Ha-
nedanlnn egemenliine dnen sre, 960-1127 arasnda
bakentin Bianking olduu Kuzey ve 1127-1279 arasnda ba-
kentin Hangzhou olduu Gney inde yaanmtr. Gnmze
ulaan mimari rnek yoktur. Buda heykelleri, gemiin gelenek-
leri dorultusunda yaygnln korumutur. zellikle kuzeyde
Shanxi ve Hebei blgelerinde bulunan 11. ve 12. yzyla ait ta-
pnaklar, ilerindeki Buda heykelleriyle gnmze gelebilmi-
lerdir (dekan 1997:402).
40
Sanat Tar i hi
Pagoda: Hint, Japonya ve
in mimarlnda Budizm ile
balantl olarak okgen
veya kare planl yaplan ve
ilerinde nemli din
adamlarnn mezarlaryla
kutsal kitaplarn bulunduu
kule yaplarna pagoda
denmektedir.
Tao retisi: Laozi ve
Zhuangazi tarafndan
gelitirilen Tao retisine
gre gereklik ve yaam,
insanlarn koyduu kurallar
ve yasalar yoluyla deil,
dorudan doa yoluyla
kavranabilir; gereklii
kavramak doayla zde
olmaktan geer; insan iin
tek kurtulu yolu uygarlktan
nceki bilgiden yoksun ilk
duruma dnmektir (dekan
1997:401).
Resim 2.7
Han mparatoru Zhaolie de Su, Yan
Liben 7.yy, Boston Museum of Fine
Arts
Kaynak: http://fr.wikipedia.org/wiki/
Fichier:Liu_Bei_Tang.jpg
Kuzey Song Dneminin en nemli ressamlar Li Cheng, Fan Kuan, Gou Xi,
Mi Fei, Li Gonglindir. nemli bir dier ressam Li Tang 1127 ylnda gneye ka-
arak Hangzhoudaki akademinin bana gemitir. Bambu resimlerinin yaygn-
lat, kaligrafinin resim sanatna girdii Gney Song Dneminde Ma-Xia Oku-
lunu kuran Ma Yuan ve Xia Gui manzara ressamlar olarak ne karlar. (de-
kan1997:402-403).
Song Hanedanl ve nceki dnemlerde yaplarn ana malzemesi ahap oldu-
undan, yaplarn pek az gnmze ulaabilmi, bu yzden de in mimarl ya-
kn dnemden gelen rnekler zerinden deerlendirilmitir. in mimarlnda, i-
levi ne olursa olsun her trl ahap yapda, strktr (yapy ayakta tutan sistem)
biimi belirler. Yaplar sktrlm toprak zemin ya da ykseke doal veya ya-
pay platform zerine ina edilirler. Strktr ahap stunlarn tad kiriler ve
onlarn zerindeki da takn geni krma atdan oluur. Bu genin (stun,
kiri, at) st ste gelmesiyle kat says oalr ve her kat alt kata gre daha k-
k yaplr. in stunlar kaidesiz ve balkszdr. Stunlarla kiriler arasna ssle-
meli konsollar yerletirilir. Stunlar arasndaki boluklar ahap, tula ve kille kap-
lanr. Pencereler ounlukla ktla kapatlr. Tang Dneminden sonra atlarn
ularn yukarya doru kaldrmak gelenek olmutur. Geleneksel in mimarln-
da yaplar zelliklerine gre deiik adlar alrlar. ok katl yaplara ko; her taraf
ak kk tipindekilere ting; yksek teras zerine kurulanlarna te denilmektedir.
Bir in tapna, geni evre duvarlaryla snrlandrlan alan iinde yer alan kut-
sal salon, ktphane, pagoda, rahipler odas, kiler gibi deiik ilevli yaplar top-
luluudur (dekan 1997:402).
Tang Hanedanl zamannda gelitirilen seramik teknikleri, bu dnemde siste-
matik olarak aratrlm; gkyz, su, rzgrda savrulan yapraklar gibi doa etki-
lerini taklit etmek iin tek renk efektler tercih edilmi; Tang devri formlar yumu-
atlarak yeni biim araylarna girilmi ve hatlar daha yuvarlaklam; az kenar-
lar yaprak yaprak ayrlarak iee benzer formda seramikler yaplmtr (Tizgl
2009:24). Bu dnemde, kuzeyin beyaz renkli bezemesiz ve kazma kabartmal
Ding; gri mavi srl ve st buz atla bezeli Ru; eflatun-mavi srl ve mor-krmz
lekelerle bezeli Jun seramikleri sert ve gzeneksizdir. Gneyde ise parlak siyah
veya kahverengi srl, stnde hayvan figrleri olan Cizhou seramikleri ve siyah
Fujian seramikleri retilmitir. Seledon (gri veya filizi yeil srl in porseleni) re-
timi hem kuzey hem de gney blgelerinde yaygndr. Gneyde Jingdeahende
retilen Song devri saydam mavimsi srl beyaz porselenler bugn Yingging olarak
bilinmektedir (dekan 1997:402).
Yuan Henadanl (1260-1368): Cengiz Hann torunu Kbilay tarafndan ku-
rulan Mool kkenli bu hanedanln zamannda hzla yaygnlaan Tantra Budac-
l ok kollu Buda heykellerinin domasna neden oldu. Saray korumas altnda
Budac ve Taocu anlayta resim sanat retimi devam etse de Zhao Mengi isimli
ressam dnda Moollara hizmet etmemek iin btn Werren ressamlar inzivaya
ekildiler. Saray retimini srdren ve Yuan Hanedannn Drt Ressam olarak
anlan dnemin nl ressamlar, Huang Gongwang, Wu Zhen, Ni Zan ve Wang
Mengdir. Song Dneminde grlen kaligrafi ile resmin btnletirildii resim tar-
z bu dnemde iyice geliir, manzara resimlerinin yan sra at, iek ve bambu
nemli resim konularn olutururlar. Seramik alannn en byk yenilii mavi-be-
yaz porselen retimidir (Resim 2.8). Yakn Doudan getirilen kobaltla, sr alt tek-
niinde ve genellikle bitkisel bezemeli olan bu porselenlerde byk boyutlu a-
nak ve servis tabaklar gibi yeni formlar retilir (dekan, 1997:403).
41
Kaligrafi: Yunanca kalos
(gzel) graphein (yazmak)
kelimelerinden tretilmi
estetik ve tasarm
kurallarna gre gzel yaz
yazma sanat.
Ming Hanedanl (1368-1644): Siyasi, eko-
nomik ve sanat alanlarnda byk deiim ve ge-
liimin yaand bu dnemde bakent Pekin (Bei-
jing) olmutur. Pekinde imparatorluk merkezi ola-
rak iinde saraylar, tapnaklar, idari ve hizmet ya-
plarn barndran Yasak ehir kurulmutur. G-
nmze gelebilen en geni ahap yap stounu
barndran, yaklak olarak 730.000 m
2
lik bir ala-
na yaylan Yasak ehir, 1987 ylnda Dnya Kltr
Miras Listesine alnmtr. Mimari alanda Tang
devri zelliklerine geri dn dikkat ekicidir. a-
t kenarlarnda srl seramikten hayvan ve insan fi-
grleri kullanm dnem zelliidir (dekan
1997:403-404). Ming mparatorlar ressamlar saray
ats altnda toplamak istemilerse de bunu ks-
men salayabilmiledir. Dnemin nl ressam Dai
Jin ksa sre sarayda alm, daha sona gneye
giderek Zhe Okulunu kurmutur. Manzara resmi
reten dnem okullarndan bir dieri de Wernen
ressamlarn oluturduu Wu Okuludur. Resimlerde figr azalrken ku, iek ve
bambu resimleri yaygnln korur. Mavi-beyaz Ming porselenlerinin sslemeleri-
ne ejderha figr de eklenir (dekan 1997:404). mparator Cheng Hua devrinde
(1465-1487) dk scaklkta ayr bir piirime tabi tutulan sr st boyalar gibi de-
iik tekniklerin de kullanlmaya balamasyla ok renkli sslemelerinin yaplma-
s salamtr (Resim 2.8).
Ming Dneminin ok renkli seramik boyama teknii olan Fahua dekorlarnda,
biskvisi yaplm porselenin zerine kobalt mavisi, turkuaz, sar, beyaz gibi renk-
ler, orta scaklkta pien srlarla birlikte uygulanm; ekillerin akp bozulmasn n-
lemek iin, ana hatlarn snrlar yivlerle belirgin hle getirilmitir. Bu teknikle b-
yk boyutlu kavanoz ve vazolar yaplmtr. Fujian ehrinde ayrca, Avrupa pazar-
lar iin mavi, krmz, yeil ve turkuaz gibi canl renklerle boyanan Swatow ware
tarz seramikler retilmitir (Fahr-Becher 1999:207; Tizgl 2009:27).
Ming Hanedanl sanatnn genel zelliklerini rneklerle aklaynz.
Qing Hanedanl (1644-1911): inin kuzeydou blgesinden gelen Manu-
larn Aisin Gioro klan tarafndan kurulan ve inin son imparatorluk hanedan
olan Qing Hanedanl, Manu Hanedanl olarak da adlandrlr. Bu dnemde
Pekin bakent olmay srrm, Yasak ehirin Ming devri yaplar onarlarak yeni
yaplar yaplmtr.
Ressamlarn kendi aralarnda deiik adlar altnda gruplamalar dikkati eker.
Aralarndan Anhuili Drt Usta, Nanjingli Sekiz Usta, Yangzhoulu Sekiz Garip Usta
ve Bamszlar Grubu olarak adlandrlan drd nemlidir. Anhuili Drt Usta Gru-
bunun sanatlar: Sun Yi, Wang Zhurui, Hongren, Cha Shibiaodr. Nanjingli Se-
kiz Usta Grubunun sanatlar: Gong Xian, Fan Qi ve Gao Cen, Zou Zhe, Wu
Hong, Hu Zao, Ye Xian ve Xia Sundur (Resim 2.9). Yangzhoulu Sekiz Garip Usta
Grubunun sanatlar: Zheng Xie, Jin Nong, Huang Shen, Goa Xiang, Li Fangying,
Li Shan, Lo Ping ve Wang Shishendir. Bamszlar Grubunun sanatlar: Bata
Shanren, Shitao, Kunzan ve Mei Qingdir (dekan 1997:404).
42
Sanat Tar i hi
Resim 2.8
Solda: Mavi-beyaz porselen, Yuan Dnemi 14. yy
ortalar, ap 47.25 cm Sada: ok renkli porselen
vazo, Jiajing Dnemi (1522-1566) damgal.
Kaynaklar:
http://www.metmuseum.org/toah/works-of-
art/1987.10
http://www.metmuseum.org/toah/works-of-
art/17.127.2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Tang devrinden beri bilinen bir
teknikle yaplm ok renkli Qing dev-
ri aa basklar inde ve Japonyada
ok beenilmitir. Balangta (17. yy)
porselen retimi dursa da daha sonra
retim canlanm ve devrin porselen-
leri Avrupay etkilemitir. 19. yzyl-
dan sonra siyasal alanda olduu gibi,
sanat alannda da Bat etkisi altna gi-
ren inde, Avrupa ve Japonyada ei-
tim gren sanatlar eliyle, sanat gele-
neklerinden byk lde kopulmu
olsa da Wu Changchi (1844- 1927),
Zhang Daian (1899-?), Chen Zhifu
(1896-?) gibi sanatlar gelenekleri sr-
drmeye devam etmilerdir (dekan
1997:404).
JAPON SANATI
Hokkaido (Yaya Yeso); Hondo (Honu) ve Kyuu olmak zere byk adadan
oluan Japonya, bu adalar haricinde snrlar ierisinde binlerce kk adann bu-
lunduu bir adalar lkesidir (Eberhard 1992:12; Gven 2010:48). Japon tarihi, ta-
rih ncesi ve tarih dnemleri olmak zere iki ana periyod ierisinde ele alnarak
deerlendirilir.
Japonlarn dnya grne gre insanolunun yapt her i, her ey sanat ola-
bilir. Sanatn genel belirleyici lt kiinin -ne yapt deil- nasl yaptdr (G-
ven 2010:147). Gnmz sanat anlay ile zanaat olarak tanmlanan pek ok i-
g Japon kltrnde soylu, saygn ve yaayan sanatlar olarak tanmlanr: Bonse-
ki (Tatan Oyma Manzara), anoyu (ay Treni), Origami (Kt Katlama) vb.
(Gven 2010:147). Japon dilinde gzel sanat anlamnda bicutsu kelimesi ile bir-
likte genel olarak sanat kavramn tanmlayan geicutsu ve gigei kelimeleri kullanl-
maktadr (Gven 2010:147).
Japon Tarih ncesi ve Tarih Dnemleri
Tarih ncesi dnemler Seramik ncesi, Jomon, Yayoi ve Kohun Dnemi olmak
zere balca drt evreye ayrlr. Japonyada 645 ylnda, in kkenli a isimleri-
ni temel alan, Nengo adyla bilinen bir zaman sistemi kullanlmtr. Bu sisteme g-
re dnemsel aralklar, saray tarafndan bir imparatorun tahttan inmesi ya da tahta
kmas gibi nemli bir olay, olgu, edebiyat ve sanat alanndaki farkl ya da yeni-
liki bir hareketle belirlenebilmektedir. Dnemsel aralklar Hakuho Dnemi ile
balayan 645-1868 yllar arasndaki srete daha ok lkenin bakentinin ya da bu
ehrin bulunduu yerleimin adn alm, Meiji reformuyla 1868 ylndan sonra im-
paratorun kendi dnemi iin belirledii isim o dnemin tanmlanmasnda kullanl-
maya balanmtr (Gven 2010:61).
Jomon (M 10.500-M 300), Yayoi (M 300-MS 300) ve Kohun (300-552)
Dnemleri: Bu sre ierisinde, Seramik ncesi dnem olarak adlandrlan peri-
yotta Japonlarn ilk atalarnn Asyadan ve karadan geldiklerine iaret eden baz -
karmlara kaynaklk eden bulgulara rastlanmtr (Gven 2010:58).
43
Resim 2.9
Solda: Nanjingli Sekiz Usta Grubundan Fan Qinin manzara
resmi Sada: Ayn gruptan Gao Cenin manzara resmi.
Kaynaklar:
http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/1989.363.131
http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/2007.50
Gnmze ulaan maddi veriler, Jomon Dneminin avclk, toplayclk ve ba-
lklk kltrnn hakim olduu Mezolitik ve Neolitik Dnemleri ierisine ald-
n gstermektedir. Jomon ip deseni anlamna gelmektedir. Bu devirde retilmi, ip
izlerinden oluan bezeme programna sahip seramik kaplardan yola klarak d-
neme Jomon ad verilmitir (demitsu 1986: 13). lerinde figrl ve heykelsi m-
leklerin de bulunduu (Resim 2.10), Japon seramik sanatnn en eski rnekleri ola-
rak tanmlanan bu seramikler farkl blgelerde farkl formlarda retilmilerdir (G-
ven 2010:59; dekan 2008:792).
anak mlek evresi olarak da bi-
linen Kore kkenli eltik retimin
yaygnlat Yayoi Dneminde bu
rnlerin depolanmas, piirilmesi ve
sunulmas iin Yayoi seramii ola-
rak adlandrlan eitli kaplar retil-
mitir. Yayoi seramikleri Jomon se-
ramiklerine oranla daha nitelikli kil-
lerden yaplm ve arkta ekillendi-
rilmilerdir. Bu dnemde ayrca, yay-
gn olarak kullanlan abartl ekille-
re sahip tun silahlar, aynalar ve
kampanalar retilmitir (demitsu
1986:13; Gven 2010:60-61).
Kofun Dneminde bata hkmdarlar olmak zere nemli ve gl kiiler b-
yk mezarlara gmlm, hyk eklinde rtlen ve etraflarna su kanallar alan
bu mezarlarn ilerine, Sue-ki olarak adlandrlan seramik kaplarla renkli srsz se-
ramiklerden yaplm haniwa olarak adlandrlan seramik figrinler ve maden e-
yalardan oluan hediyeler yerletirilmitir.
Asuka (Yamato) Dnemi (552-645): Bu dnemde in yazs ve kltr ile
Budizmin etkisi altnda bir Japon kltr hakimdir. Budizmin Japonyaya girii ile
birlikte grsel sanatlarda byk bir canlanma yaanm, yeni tapnaklarn inas ile
birlikte tanr tasvirleri heykellere dntrlm ve duvar resimleri yaplmaya ba-
lanmtr (demitsu 1986:13-14).
Nara Dnemi (710-794): inin Sui ve Tang Hanedanl dnemlerine zg
kltrel zellikler, bu dnemde Japon kltr tarafndan benimsenmi ve zm-
senmitir. Mimaride Budizme bal olarak ekillenen tapnaklar ve bu tapnaklar-
da yer alan heykeller n plana kar. Todai-ji Tapna (Resim 2.11), Saidai-ji Tap-
na, Kofuk-ji Tapna, Yakui-ji Tapna, Toodai-ji Tapna gelimi ahap i-
iliine sahip nemli rneklerdir. Ayrca Todai-ji Tapnana yerletirilen Birusha-
na Buda heykeli, Yakui-ji Tapnanda bulunan Bhaiajguru l heykeli, Kofu-
k-ji Tapnanda yer alan Asura heykeli dneme zg nemli rnekler arasnda
tanmlanrlar. Bu dnem heykellerinde tun dkm, ahap oyma teknikleri ve in
sanatnn etkisinde gelien kil teknii ile kuru lake teknikleri uygulanmtr (de-
mitsu 1986:14; dekan 2008:792).
Budizmin incilleri olarak tanmlanan E inga kyo adl sutrann kopyalar, bu d-
nemde yaplmtr. Emaki resim formatnn ilk rnei olan bu eserlerin resimleri d-
nemin sanatsal ve estetik zelliklerini yanstrlar. 8. yzyln ilk 15 yl iinde Japon-
yann iki nemli tarihi Kojiki ve Nihon shoki yazlm; yzyln ikinci yarsnda ieri-
sinde 4000 iirin bulunduu Japonyann en eski iir antolojisi olan Manyoshu On Bin
Yaprak Koleksiyonu tamamlanmtr. Seramik alannda Sue-ki seramiinin yaygn re-
tim ve kullanm alan ile ne kt grlr (demitsu 1986:14; dekan 2008:792).
44
Sanat Tar i hi
Resim 2.10
Seramik figr, Jomon Dnemi
Kaynak: http://www.jomon-heritage.org/en/
Yayoi: Tokyonun Hongo
semtinde bulunan ve ilk
defa burada ele getikleri
iin bir seramik grubuna
ismini veren bir mahallenin
addr.
E inga kyo: Rulo resim
anlamna gelmektedir.
Heiyan Dnemi (794-1185): inde Mi-dsung
ad verilen gizli bir Budist tarikatn renen iki Ja-
pon rahibin ingon ve Tendai adlaryla kurduklar
iki Budist tarikatn etkisiyle bu dnemde daha nce
grlmeyen birtakm sanat biimleri ortaya km;
dinsel ierikli duvar resimleri ve duvarlara aslan ru-
lolardan oluan sz konusu tarikatlara zg man-
dala resim tr dnem sanatna farkl bir anlay
getirmitir. Amida retisinin yaygnlat 10. yz-
yln sonlarnda zellikle, aristokrat snf tarafndan
benimsenen, Amida Buday inanl insanlarn ruh-
larn Bat Cennetinde karlarken gsteren Japon
resim sanatnda yeni bir tr olarak tanmlanan, Ra-
igozu tarz resimler yaplmtr (Resim 2.12). Raigo-
zu resimleri Japon resmine damgasn vuracak olan
Yamato-E okulu ve bu okula bal olarak gelien
ayn adla Yamato-E olarak tanmlanan resimlerin en
erken rneklerini olutururlar.
Yamato-E resmi, kendinden sonra gelen Ukiyo-E resminden ve in etkili resim
slubundan farkl olarak Japon resminin z karakterini tayan ilk rnekler olarak
yorumlanrlar (demitsu 1986:14-15). Hat sanatnda kana harflerinin kullanld ol-
duka nemli gelimelerin yaand bu dnemin byk hat sanats Ono no
Miikaze, Fujiwara no Sukemasa ve Fujivara no Yukanaridir (demitsu 1986: 15).
Dnemin heykel sanatnda daha nceki dnemlerde yaygn uygulama alan olan
kuru lake ve kil tekniklerinin yerine tek para ahabn oyulmas sureti ile yaplan
iiboku zukuri slubu grlr. lerleyen yllarda tek para ahapla yaplan bu s-
lubun yerine birka ahap paradan oluan yosegi zukuri slubu tercih edilmitir
(demitsu 1986:14; dekan 2008:793).
Kamakura Dnemi (1185-1333): Bu dnem-
de, in etkili kara-yo slubunun da uyguland d-
nem mimarlnda va-yo olarak adlandrlan gele-
neksel slubun yan sra Hint etkili tencikoyo slu-
bunun yaygnlat grlr. Bu slubun en iyi izle-
nebildii rneklerden birisi Onodaki (Hyogo) Codo
Tapnann Amida ya da Codo Salonudur (de-
kan 2008:793; demitsu 1986:16).
Heykel ve resim sanatlarnda gereki slupta
yaplm portrelerin n plana kt bu dnemin
nemli iki heykeltra Unkei ve Cokeidir. Unkeinin
rahip Muaku ve Sein heykelleri dnemin slubu-
nu yanstr nemli rneklerdir. Bu dnemde gerek-
i bir yaklamla yaplan Yamato-E ile resimlendiril-
mi emaki sanat yaygnlamtr (demitsu 1986: 16).
Portre resimlerine nclk eden Fucivara Takano-
bunn yapt Taira no igemori ile Minamoto no
Yoritomann portreleri (Resim 2.13) dnem slubu-
nu en iyi yanstan eserlerdir (demitsu 1986:16; de-
kan 2008:793).
45
Resim 2.11
Nara Todai-ji Tapna
Kaynak:http://www.orientalarchitecture.com/japan/
nara/todaiji_gallery.php?p=todaiji11.jpg
Resim 2.12
Amida Buda
Heykeli, Heiyan
Dnemi
Kaynak:
ttp://www.kyohaku.
go.jp/eng/syuzou/
meihin/kaiga/butsu
ga/item07a.html
Kamakura Dnemi heykel ve resim sanat zelliklerini rneklerle aklaynz.
Aikaga ya da Muromai Dne-
mi (1333-1573): Bu dnemde tarm
alannda kkl reformlar gerekle-
mi, retim artm, kasaba ve ehirler-
de pazarlar gelimi, sanat ve meslek
loncalar kurulmu ve yaygnlamtr.
zellikle Zen kltrnn etkisi ile
bata ay trenleri olmak zere bir
ok halk sanatnn temeli atlmtr
(demitsu 1986:16).
Sanatsal adan yeniliki bir d-
nem olarak tanmlanan Muromachi D-
nemi mimarlnda in beenilerine uygun yeni tapnak ve baheler ina edilmi-
tir. Kamakuradaki Engaku Tapna ana salonu (Resim 2.14) ile Osakadaki Kan-
in Tapna ana salonu dnemin mimarlk anlayn en iyi yanstan rneklerdir
(dekan 2008:793).
Bu dnemde in kaynakl mrek-
keple yaplan tek renkli sulu boya re-
sim slubu bir nceki dnemin ok
renkli emaki resimlerinin yerini al-
mtr. Manzara resimleri dnemin
nemli bir beenisi olarak ortaya -
kar. Josetsu tarafndan yaplan, bir
metinle tamamlanan Balkaba ile
Kedi Bal Yakalamak isimli resim
Muromachi Dnemi resim sanatnn
dnm noktas olarak tanmlanr. Bu-
dizmin aydnlanma felsefesini akla-
yan bir bilmecenin resimli anlatmn ieren resim, biim ve ierik olarak allm-
n dnda bir anlay temsil eder. Seshu ve Shubun adlarndaki iki Budist rahip
dnemin nde gelen ressamlardr.
Bu dnemde ay trenlerinde kullanlan eyalara bal olarak el sanatlar nem-
li bir geliim gstermi; dkm teknii ile demirden yaplan agama adl zel ay-
danlklar olduka youn bir retim ve tketim alanna sahip olmulardr. Trenler-
de kullanlan zel kap ve seramikler bu devirde estetik ve sanatsal adan ne -
karlar. Dnemin el sanatlar ierisinde kl retimi de olduka gelimitir.
Momoyama Dnemi (1573-1615): Muromai Dneminden balayarak uzun
yllar devam eden ve Japonyann her blgesine yaylan samurai savalarnn yarat-
t karklk sonrasnda, Oda Nobugana ve Toyotomi Hideyoi tarafndan bu d-
nemde bir toparlanma balatlmtr (demitsu 1986:17). Toyotomi Hideyoinin ki-
ilii ile ilikilendirilen gsteri ve byklk anlay mimari ve sanatta etkisini gs-
termi; her blgenin byk savalar tarafndan bir g gsterisi olarak byk ka-
leler ve gsterili kkler ina ettirilmitir. Mimaride olduu gibi dnemin ok
renkli ve altn yaldzl zeminleriyle ne kan resim sanat da gsterilidir. Resim-
46
Sanat Tar i hi
Resim 2.13
Solda: Minamoto
no Yoritoma
Portresi; Sada:
Taira no igemori
Portresi, Fucivara
Takanobu
Kaynak: http://all-
japan.livejournal.
com/67343.html
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Resim 2.14
Engaku-ji
Tapna,
Kamakura
Kaynak:
http://www.orienta
larchitecture.com/
japan/kamakura/e
ngakuji.php
ler genellikle asker soylu snfn ato ve saraylarnn kap, duvar ve paravanlar
zerine yaplmtr. Momoyama Dnemi resim sanatnn ilk evresine dnemin en
nemli ressamlarndan Kano Eitokunun etkisiyle (Resim 2.15) Kano Okulunun re-
sim slubu damgasn vurmutur (dekan 2008:793-794; demitsu 1986:17).
Edo ya da Tokugawa Dnemi
(1615-1867): Bu dnemde Budizm ile
birlikte Konfys dinnin etkili olma-
s, ulusal dncelerin younlamasn
ve into dininin yeniden benimsenme-
sini salam, sanat farkl okul ve fark-
l sluplarn etkisinde geliimini sr-
drmtr. ogunlar iin malikne ya-
pmnda ve byk boyutlu resim re-
timinde belirgin art grlr. nceki
gelenekleri devam ettiren Kano ve To-
sa Okullarnn yan sra, Yamato-E geleneini canlandran Korin Okulu, in gele-
nekleri dorultusunda ekillenen Nagasaki ve Nanga Okulu ile Bat sanat etkileri-
nin izlendii Maruyama Okulu bu dnemde etkili olmulardr (dekan, 2008:794).
Dnemin en belirgin resim sanat rnekleri Ukiyo-E olarak adlandrlan ve Yzen
Dnyann Resimleri ya da Japon Tarz Halk Sanat olarak da tanmlanan ahap
basklardr. Bu tarz resim yapan sanatlar kentli ressamlar olarak adlandrlmlar-
dr. Dnem yaamn olduu gibi yanstan Ukiyo-Enin balca konularn gzel ka-
dnlar (bijin tachi); geyalar, Kabuki Tiyatrosu, sumo greleri, piknikler, festivaller,
erotik resimler (shunga), doa ve manzara resimleri (meisho), mitolojik sahneler,
ku ve iek resimleri oluturur (Kran 2008:149). Ukiyo-Enin ilk temsilcilerinden
birisi olan ve ahap basky din konulardan uzaklatrarak zgr bir yaklamla ya-
ama dair konulara ynlendiren Hishikawa Muronobudur.
Dnemin nde gelen sanatlar arasnda Utamaro, Kunisada, Toyokini, Kuni-
yoshi ve Eizen, Katsushika Hokusai ve Hirohige saylabilir. Katsushika Hokusa-
i ve Hirashige Ukiye-Enin son dneminin en baarl ve batl sanatlar tarafndan
en tannanlardr (Kran 2008:150). Hiroigenin desenleme ve glgesiz biimlen-
dirme tarzyla ele ald manzara resimlerinde, Van Goughun anlatmna yaklat-
ileri srlr (dekan 2008:796). Japon toplumsal yaam ve kent grnmlerini
ieren resimler yapan Katsushika Hokusainin, Fuji Dann 36 Grnm ve
Dalga isimli resimleri sanatnn en nemli ve en tannan eserleridir (Resim 2.16).
Kyuu Adasnn kuzeyinde bulunan Aritada kaolinin bulunmas ile 17. yzyl-
da Japonyada porselen retimi balamtr. Edo Dneminde Kakiemon ve mari
porselenleri olarak adlandrlan youn bir porselen retimi gerekletirilmi ve Av-
rupaya ihra edilmitir. Bu porselenler zellikle Hollanda, ngiltere ve Fransa se-
ramik sanatlarnda etkili olmutur (demitsu 1986:19; Mason 1988:79).
Japon resim sanatnn nemli sluplarndan birisi olan Ukiye-E slubunu tanmlayarak
rneklerle aklaynz.
47
Resim 2.15
Manzara Resmi,
Kano Eitoku
Kaynak:
http://www.oberlin.
edu/images/Art251/
251-083.JPG
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Modernleme (Meiji-Taio-ova Dnemleri): 19. yzyln ikinci yarsndan
sonra, d lkelerden Japonyaya giren farkl kltrler, Japon toplumunda ilgi
uyandrm; yenilie kar youn bir istei
beraberinde getirmitir. Bu sre, da ka-
pal siyasetin sona ermesine ve Japonyann
d lkelere kaplarn amasna ve ok yo-
un bir biimde yabanc kltr aknna u-
ramasna sebep olmutur. 1868 ylnda o-
gunlar tarafndan ynetilen feodal siyaset
sona erince Japonyada ada dnemlerin
balangc olarak tanmlanan Meiji Dnemi
(1868-1912) balamtr. Moderleme sreci-
nin balangc olarak adlandrlan bu dne-
min ardndan Taio Dnemi (1912-26), ova Dnemi (1926-1989) izlemitir.
1989den bu yana devam eden sre Heisei Dnemi olarak adlandrlmaktadr
(demitsu1986:19; dekan 2008:794; Stanley-Baker 2000:194).
48
Sanat Tar i hi
Resim 2.16
Dalga, Katsushika
Hokusai
Kaynak:
Cawthorne 1997
49
Eski ran ve Hint uygarlklarnn sanatlarn ta-
nmlamak
rann Neolitik yerleimlerinden Kuzistandaki
Ali Koda konut mimarisi; Yank Tepede geli-
mi seramik ve yuvarlak planl ev rnekleri; Ha-
sanluda apadanalarn ilk rnekleri; Tall-Nokho-
dide surla evrili geni baheli saray yaplar,
kule tipli tapnaklar bulunmaktadr. Hindis-
tandaki Bhimbetka ve Vindhiyan Vadisinin ba-
rnma grm maaralarnda ehliletirilmi hay-
van resimleri, dans, av ve sava resimleri bulun-
mutur. ndus Vadisi uygarl Ari (Aryan) g
dalgasyla ortadan kalkm, Hint mitolojisinin
olutuu Veda toplumu denilen yeni bir uygar-
lk ortaya kmtr. Sanskrit edebiyatnn ilk kay-
naklar olan Vedalar, Hint mitolojisinin de ilk ve
ana kaynadr. M 4.-MS 5. yzyllar arasnda
mimarlk, resim ve heykel sanatlar din ile i ie-
dir. 8. yzyldan sonra tapnak mimarisinde ku-
lelerin nemi artar.
in sanatn dnemlerine gre tanmlamak
Xia Hanedanl zamannda, bronz (tun) klt-
r yaanm; Shang (Yin) Hanedanl zamann-
da yaz kullanlm, bronz (tun) ve seramik kap-
lar retilmi, para ve kentleme ortaya kmtr.
Zhou Hanedanl zamannda, yeim ta ve cam
ilenmitir. Qin Hanedanl zamannda, Byk
in Seddi ile Qin Huang Shi Di Ant Mezar ve
Terra Kotta Ordusu ne kar. Han Hanedanl
zamannda, kt icad edilmi, tatan mezar hey-
kelleri; Krallk ve Alt Hanedan zamanlarnda,
ok sayda Budist manastr ve maara tapna
yaplmtr. Sui Hanedan zamannda beyazms
bnyeli seramikler gelimeye balamtr. Tang
Hanedan zamannda kaliteli porselen retimi
gelimi; nl kiilerin mezarlarna abartl say-
larda seramikten l hediyeleri koymak bir gele-
nee dnm; ilk kez bu dnemde manzara
resmi gelimeye balamtr. Be Hanedan, On
Krallk ve Song Hanedanl zamanlarnda, Buda
heykelleri ve bambu resimler yaygnlam; ka-
ligrafi resim sanatna girmi; seramik teknikleri
gelitirilmitir. Yuan Henadanl zamannda, ka-
ligrafi ile resmin btnletirildii resim tarz ge-
limi; ilk kez mavi-beyaz porselen retilmitir.
Ming Hanedanl zamannda, Pekinde, Yasak
ehir kurulmu; Swatow ware tarz seramikler
retilmitir. Qing Hanedanl zamannda, res-
samlar kendi aralarnda gruplaarak resim okul-
lar kurmulardr. 19. yzyldan sonra in siyasal
alanda olduu gibi sanat alannda da bat etkisi
altna girmitir.
Japon sanatn dnemlerine gre tanmlamak
Japonyann tarih ncesi dnemleri Seramik n-
cesi Dnem, Jomon Dnemi, Yayoi Dnemi ve
Kohun Dnemi olmak zere balca drt dne-
me ayrlr. Asuka (Yamato) devrinde yeni tap-
naklar ina edilmi; tanr heykelleri ve duvar re-
simleri yaplmtr. Nara devrinde in sanatnn
etkisinde gelien kuru lake ve kil tekniklerinde
heykeller retilmi; Budizmin kutsal metinleri
olan E inga kyo adl sutrann kopyalar yaplm-
tr. Heiyan devrinde dinsel ierikli duvar resim-
leri ve mandala resim tr gelimi, Japon resmi-
nin z karakterini tayan Yamato-E okulu resim-
leri yaplmtr. Kamakura devrinde emaki sana-
t yaygnlamtr. Aikaga ya da Muromai dev-
ri mimarlnda, in beenilerine uygun yeni ta-
pnak ve baheler ina edilmi; mrekkeple tek
renkli sulu boya ve manzara resimleri yaygnla-
mtr. Momoyama devrinde byk kaleler ve
gsterili kklerle altn yaldzl zemin zerine
ok renkli gsterili resimler yaplmtr. Edo ya
da Tokugawa devrinde byk boyutlu resimler-
le ahap bask resimleri yaygnlamtr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
50
Sanat Tar i hi
1. Pekindeki Yasak ehir aadaki hanedanlardan
hangisinin dneminde yaplmtr?
a. Han Hanedan
b. Song Hanedan
c. Qin Hanedan
d. Qing Hanedan
e. Ming Hanedan
2. Aadakilerden hangi hanedanlk dneminde in
tarihinin imparatorluklar dnemi balar?
a. Yin Hanedan
b. Xia Hanedan
c. Qin hanedan
d. Zhou Hanedan
e. Han Handan
3. Han Hanedan aadakilerden hangi Bat uygarl-
yla adatr?
a. Klasik Yunan
b. Helenistik Yunan ve Roma
c. Frig
d. Bizans
e. Karolenj
4. in sanatna byk etkisi olan Budizm, ine aa-
daki yzyllardan hangisinde girmitir?
a. M 1. yzyl
b. 1. yzyl
c. 5. yzyl
d. 6. yzyl
e. M 7. Yzyl
5. Aadakilerden hangisi in mimarisinde ok katl
yaplara verilen addr?
a. Ko
b. Te
c. Ting
d. Song
e. Ma-Xia
6. p deseni anlamna gelen ve hem bir dneme hem
de belli bir seramik trne adn veren terim aadaki-
lerden hangisidir?
a. into
b. Yoyoi
c. Sue-ki
d. mari
e. Jomon
7. Nara Dnemi Japon sanatnda nemli bir sanat ala-
n Budizmin incilleri olarak tanmlanan E inga kyo ad-
l sutrann kopyalardr. E inga kyo kelime anlam ru-
lo resim olan bir resim trnn ilk rnekleri olarak
kabul edilir. Sz konusu resim tr aadakilerden
hangisidir?
a. Emaki
b. Raigozu
c. Yamato-E
d. Ukiyo-e
e. agama
8. Edo Dnemi Japon sanat anlaynda farkl okul ve
dolaysyla farkl sluplarn etkisi vardr. Aadakiler-
den hangisi Edo Dnemi sanatnda etkin okul ve slup-
lardan birisi deildir ?
a. Korin Okulu
b. Nanga Okulu
c. Kano Okulu
d. Tokyo Okulu
e. Nagasaki Okulu
9. Japonyada 10. yzyln sonlarnda zellikle aristok-
rat snf tarafndan benimsenen Amida retisinin yay-
gnlat bir sre beraberinde Japon resim sanatnda
yeni bir tr olarak tanmlanacak olan Raigozuyu getir-
mitir. Sz konusu sre aadaki dnemlerden hangi-
sinde gereklemitir ?
a. Asuka Dnemi
b. Yoyoi Dnemi
c. Heiyan Dnemi
d. Showa Dnemi
e. Edo Dnemi
10. Muromai Dnemi Japon sanatnda dkm teknii
ile demirden yaplan zel aydanlklarn olduka yo-
un bir retim ve tketim alanna sahip olduu bilin-
mektedir. Sz konusu aydanlklara verilen isim aa-
dakilerden hangisidir ?
a. Meisho
b. agama
c. Kakiemon
d. Raigozu
e. Sutra
Kendimizi Snayalm
51
1. e Yantnz yanl ise in Sanat: Ming Hanedan-
l konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise in Sanat: Qin Hanedanl-
3. b Yantnz yanl ise in Sanat: Han Hanedanl-
4. d Yantnz yanl ise in Sanat: (Wei, Wu,
Shu) Krallk ve Alt Hanedan konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise in Sanat: Be Hanedan,
On Krallk ve Song Hanedanl konusunu ye-
6. e Yantnz yanl ise Japon Sanat: Jomon, Yayoi
ve Kohun Dnemleri konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Japon Sanat: Nara Dne-
mi konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Japon Sanat: Edo ya da To-
kugawa Dnemi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Japon Sanat: Heiyan Dne-
mi konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Japon Sanat: Aikaga ya da
Muromai Dnemi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Sra Sizde 1
Pekinde Ming Hanedanl imparatorluk merkezi ola-
rak iinde saraylar, tapnaklar, idari ve hizmet yapla-
rn barndran Yasak ehir kurulmutur. Gnmze ge-
lebilen en geni ahap yap stounu barndrr. at ke-
narlarnda srl seramikten hayvan ve insan figrleri kul-
lanm dnem zelliidir. Resimlerde figr azalrken
ku, iek ve bambu resimleri yaygnln korur. Mavi-
beyaz Ming porselenlerinde nceki ssleme biimleri-
nin an sra ejderha figr eklenmitir.
Sra Sizde 2
Heykel sanatnda gereki slupta yaplm portrelerin
n plana kmas dnemin nemli zelliidir. Heykel-
tra Unkeinin rahip Muaku ve Sein heykelleri ile Co-
keinin heykelleri dnemin slubunu yanstrlar. Ben-
zer bir yaklamla portre resimlerin de grlr. Portre
resimlerine nclk eden Fucivara Takanobu ile Taira
no igemori ve Minamoto no Yoritomann portreleri
dnem slubunu en iyi yanstan eserlerdir.
Sra Sizde 3
Dnemin en belirgin resim sanat slubu Ukiyo-E ola-
rak adlandrlan ve Yzen Dnyann Resimleri ya da
Japon Tarz Halk Sanat olarak tanmlanan ahap bas-
klardr. Ukiyo-Enin balca konularn gzel kadnlar,
geyalar, Kabuki Tiyatrosu, Sumo greleri, piknikler,
festivaller, erotik resimler, doa, manzara resimleri, mi-
tolojik sahneler, ku ve iek resimleri oluturur. Hishi-
kawa Muronobu, Ukiyo-Enin ilk temsilcilerindendir.
Utamaro, Kunisada, Toyokini, Kuniyoshi, Eizen, Kat-
sushika Hokusai ve Hirohige dnemin nde gelen sa-
natlardr. Katsushika Hokusai ve Hirohige, Ukiye-
Enin son dneminin en baarl sanatlardr. Hiroi-
genin desenleme ve glgesiz biimlendirme tarzyla
ele ald manzara resimlerinin Van Goughun anlatm-
na yaklat ileri srlr. Hokusainin Fuji Dann 36
Grnm ve Dalga isimli resimleri sanatnn en
nemli eserleridir.
52
Sanat Tar i hi
Anl, Y.. (2005). Mahatma Gandhi, stanbul: Kasta
Yaynevi.
Cawthorne, N. (1997). The Art of Japanese Prints,
United States: Laurel Glen Publishing.
Ciarla, R. (2005). Larme ternelle, Les Soldats
Premier Empereur de Chine, talya-Vercelli:
National Geographic.
elebi, R. (2008). Sasani, Eczacba Sanat Ansiklo-
pedisi, C.3, s.1370-1371.
ilingirolu, A. (1997). ran, Eczacba Sanat Ansik-
lopedisi, C.2, s.857-861.
Dastanl, A. D. (Ed.), (2009). Bavuru Kitaplar Mi-
toloji, stanbul: NTV Yaynlar.
Eberhard, W. (1987). in Tarihi (Cev. kbal Berk), 2.
Bask, Ankara: TTK Yaynlar.
Eberhard, W. (1992). Uzak Dou Tarihi, 3. Bask, An-
kara: TTK Yaynlar.
Gelber, H.G. (2010). M.. 1100den Gnmze in
ve Dnya, Ejder ve Yabanc Deccallar (Cev. H.
H. Kocaoluk), stanbul: YKY.
Gralar, A. (2003). 19.yzyl Bat Resim Sanatna Bi-
im Veren Kaynaklar Avrupa Sanatnda Japon Res-
minin Etkisi, Toplumsal Tarih, S.117, s.56-61.
Gven, B. (2010). Japon Kltr, satnbul: Boyut Ya-
ynclk.
Jenyns R. S-Watson, W. (1963). Arts de la Chine, Paris.
demitsu, . (1986). Japonya Sanat Sergisi (demitsu
Koleksiyonu), Japan: Heibona.
Kl, S. (2007). Japon Baskresim Sanatna Genel Bak
Ve Soyut Eilimler, Anadolu niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Li-
sans Tezi, Eskiehir.
Kran, H. (2008). Tarihsel Srete Japon Bask Sanatna
Bir Bak, Gazi niversitesi Gzel Sanatlar Fa-
kltesi, Sanat ve Tasarm Dergisi, S. 2, s.147-158.
Krmk, H.A. (2009). Ukiyo- E den Mangaya Japon
Pop Sanat, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanma-
m Yksek Lisans Tezi, stanbul.
Lovell, J. (2008). in Seddi, Dnyaya Kar 3000 Yl
(ev. Y. Kara), stanbul: NTV Yaynlar.
Tregear, M. (1980). Chinnese Art, New York: Thames
and Hudson Inc.
Mason, P. (2004). History of Japanese Art, Pearson/
Prentice Hall: Upper Saddle River NJ,.
Mason, L. E. (1988). Asian Art, British Library Catalo-
guing-in-Publication Data, taly.
McNair, A. (2007). Donors of Longmen: Faits,
Politics, and Patronage in Medieval Chinese
Buddhist Sculpture, Honululu: University of
Hawaii Pres
dekan, A. (2008). Japonya, Eczacba Sanat An-
siklopedisi, C.2, s. 792-796.
dekan, A. (1997). in, Eczacba Sanat Ansiklo-
pedisi, C.1, s. 400-404.
dekan, A. (1997). Hindistan, Eczacba Sanat An-
siklopedisi, C.2, s.787-789.
Okay B . (1993). in Seddinin Yapl Nedeni Hakknda
Deiik Bir Gr Ankara niversitesi Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi Dergisi, C.36, S.1.2, s. 145-158.
Paine, R. T. Soper, A. (1981). The Art and Architecture
of Japan, London: Yale University Press.
Stanley,W. F. (1981). Fine Porcelain and Pottery,
Hong Kong: Gallery Press.
Tizgl, K. (2009). Dnemsel Geliimleriye in Sera-
mikleri Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fa-
kltesi Dergisi / Journal Of Fne Arts Faculty,
S.16, s. 21-29.
Turgut, M.H. (2009). Gupta mparatorluu: Hindis-
tann Altn a (M.S.4-6.Yy.), Ankara niversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yk-
sek Lisans Tezi.
Tmer, G. (1992). Budizm maddesi, slam Ansiklo-
pedisi (TDVA), C.VI, s. 352.
Wisesner, U. (1981). Chinesisches Porzellan, Die Ohl-
mersche Sammlung m Roemer - Museum, Al-
manya Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern.
Un, F.H. (2011). Karlatrmal Hint ve Yunan Mito-
lojisi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi.
http://www.arteorientalis.com/
batiresimsanatinabicimverenkaynaklar.htm
ht t p: //www. ar t eor i ent al i s. com/j apanesepai n-
ting_new.pdf
http://www.artelino.com/articles/japanese_art_his-
tory.asp
ht t p: / / www. met mus eum. or g/ t oah/ hi / t e_i n-
dex.asp?i=10
http://www.pem.org/aux/pdf/learn/asia_curricu-
lum/japan-tsb.pdf
http://www.westga.edu/~philsoc/docs/BuddhistSculp-
tureinAsia.pdf
http://www.nuveforum.net/1308-cin/182111-cin-sana-
ti-sanat-tarihi/SANAT
http://okumaninsonunayolculuk.com/ADDD2446-
19FC-41E9-9B27 7AD2C482F86E/
Yunan sanatnn tarihsel sre ierisindeki geliim evrelerini ve tarihsel snr-
larn tanmlayabilecek,
Yunan mimarl ve heykeltralnn evrelerini nemli eserleri ve sanatla-
r ile aklayabilecek,
Roma sanatnn evrelerini ve karakteristik zelliklerini tanmlayabilecek,
Roma mimarl ve heykeltralnn ne kan ant ve eserlerini aklayabi-
lecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
indekiler
Mimari
Tapnak
Yapsal Dzenler
Heykel
Kabartma
Portre
Arkaik
Helenistik
Kamu Binalar
Mozaik
Duvar Resmi
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Sanat Tarihi
GR
YUNAN SANATI
ROMA SANATI
3
SANAT TARH
Yunan ve Roma
Sanat
GR
M 7. yzylda Yunanistan bata olmak zere, Ege adalar ve Bat Anadolu kyla-
rnda yaayan ortak dil ve kltre, sahip eski Yunanllar (Grekler ya da kendileri-
ne verdikleri adla Hellenler), verimli tarm arazileri ve n Asyadan Gney talyaya
uzanan geni bir corafyada yaptklar deniz ticareti sayesinde giderek zenginleti-
ler. Bilimden felsefeye, edebiyattan sanata kadar birok alanda yksek bir uygarlk
seviyesine ulaan Yunanllar gnmzde de hayranlk uyandrmaya devam eden
sanat eserleri braktlar. Mimarlk ve heykeltralk alannda ilk antsal eserlerinin
grld M 7. yzyl ncesinde, Yunan sanatnn geliim aamalarn kesintisiz
olarak takip edebilmek mmkn deildir. Baz aratrmaclar Bronz Devrinin iki
nemli uygarl olan Girit merkezli Minos ile ana karadaki Miken uygarlklarnn
Yunan uygarlk ve sanatna kaynaklk ettiini ileri srseler de Dor istilas nedeniy-
le Yunanllarn bu uygarlklarla balants ak deildir. Balangtan Roma Ege-
menliine girdikleri M 2. yzyl ortalarna kadar Yunan sanat; Arkaik (M 7-
6.yy), Klasik (M 490-330) ve Helenistik (M 330-30) olmak zere slup, teknik
ve artistik geliim asndan birbirini takip eden evreye ayrlarak incelenir.
Roma sanat, Cumhuriyet (M 509-M 27) ve mparatorluk (M 27-MS 330) ol-
mak zere iki ana dneme ayrlarak incelenir. Yunan kent-devletlerinin (polis) y-
netim biimine benzeyen Cumhuriyet Dneminin ilk yzyllarndan snrl sayda
eser gnmze ulamtr. Cumhuriyet Dnemi, Roma sanatnda arlkl olarak Et-
rsk, Gney talya ve Sicilyadaki Yunan koloni kentlerinin etkili olduu grlr.
Tapnak planlar, duvar resimleri ile ssl mezar yaplar, pimi toprak (terra-cot-
ta) mezar heykelleri ve maden sanatnda aka izlenebilen gl Etrsk etkisi uzun
yzyllar boyunca devam etmitir. Erken Cumhuriyet Dneminde douya doru
yaylarak Antik Dnyann merkezi konumundaki Yunanistan ve Anadolunun aln-
mas Klasik ve Helenistik Dnem Yunan Sanat ve eserlerine kar olan ilgiyi artr-
m, Roma heykel ve resim sanatnn biimlenmesinde nemli rol oynamtr. M
1. yzyln sonlarnda Augustus ile balayan mparatorluk Dneminde, tm Akde-
niz, n Asya ve Orta Avrupa, Roma idaresi altna girmitir. Tarihiler tarafndan Ro-
ma Bar (Pax Romana) olarak adlandrlan yaklak 200 yllk bu evre, Roma ve
idaresindeki topraklar iin bar ve refah dnemi olmutur. Mimarlk bata olmak
zere, heykel ve resimde imparatorluun sahip olduu siyasal ve ekonomik gc
yanstan ve yaratc karakteri ne kan birok eser bu yzyllarda retilmitir.
Yunan ve Roma Sanat
YUNAN SANATI
Mimari
Arkaik Dnem (M 7-6. yy) : M 7. yyda Yunanistan bata olmak zere, Ege
adalar ve Bat Anadolu kylarnda kent-devletlerinde (polis) yaayan Yunan k-
kenli toplumlarn deniz ticareti sayesinde refaha kavumalar ile kentlerin nfusu
artm, yine buna bal olarak kentsel yaplar daha kalc ve grkemli olarak ina
edilmilerdir. Mimarlk alannda temel yap formlar ve uygulamalar ilk kez bu d-
nemde ortaya kmtr.
Yunan kentlerinin merkezini, evresine deiik ilevli yaplarn ina edildii
agora ad verilen meydanlar olutururdu. Kentin sosyal, ticari ve din yaamnda
nemli yer tutan agoralarn yaknlarnda; ilik ve dkknlarn yer ald stoalar,
kutsal atein yand ihtiyarlar meclisi (prytaneion), ehir meclisinin topland
meclis binalar (bouleterion) ve konser binalar (odeion) bulunurdu. Bunlarn ya-
n sra genlerin teorik ve beden eitimi ald gymnasion, atletizm yarlarnn ger-
ekletii stadion ve tiyatro gibi kamu binalar kentlerin ayrlmaz unsurlaryd. Bu-
na karlk kentlerin en saygn yaplar olan tapnaklar ve kutsal alanlar genellikle
kentle balantl hakim bir tepe zerinde, yukar kent anlamna gelen akropoliste
yer alrd.
lk antsal tapnaklar, bu dnemde ortaya km, plan ve mimari dzenler te-
mel biimlerini kazanmtr. Tapnaklar, kkeni tarih ncesi dnemlere kadar uza-
nan ve megaron ad verilen dikdrtgen planl konutlardan gelitirilmitir. Arkaik
Dnem ncesine tarihlenen (M 8-7. yy) daha eski tapnaklar, ahap ve kerpiten
ina edilen, zeri saz ve kamla rtl basit yaplarken Arkaik Dnem tapnakla-
rnda kire ta ve mermer gibi daha dayankl talar ve pimi toprak kiremitler
kullanlmaya balanmtr. Basamakl bir alt yap zerinde ykselen Yunan tap-
naklar; tanr heykelinin yer ald uzun dikdrtgen biimli bir mekn (naos), bu-
nun nnde yer alan bir giri blm (pronaos) ve dta bunlar evreleyen stun
dizilerinden (peristasis) oluurdu. Standart saylabilecek bu basit plan, stun dizi-
lerinin says ve konumu asndan farkllk gsterirdi. Tapna evreleyen stun
dizileri tek cephede (in antis), karlkl iki cephede (di styl in antis) veya drt yn-
de, tek (peripteros) veya iki sral (dipteros) olabilirdi. Megaron planndan gelien
bu tapnaklar dnda, iten ve dtan daire (tholos) planl tapnaklar ve sonraki
yzyllarda bunlara eklenen baz yeni plan emalar da bulunmaktayd.
Arkaik Dnemden itibaren tapnaklar bata olmak zere kamu binalar belli
yapsal dzenlerde ina edilmitir. Bunlar ortaya k tarihlerine gre ilk olarak
Yunan ana karas, Gney talya ve Sicilyada grlen Dor, Bat Anadolu kkenli ol-
duu kabul edilen on ve dierlerinden daha sonra ortaya kan Korinth Dze-
nidir. Bu temel dzenlerin dnda, ayn yzyllarda rnekleri daha dar bir evre-
de arlk kazanm, blgesel zellikler gsteren Aiol (Kuzeybat Anadolu) ve Tok-
san (Orta talya) gibi dzenler de grlr.
Antik a mimarlk tarihileri, Dor Dzeninin ortaya knda tamamen ahap-
tan yaplm erken dnem tapnaklarnn nemli rol oynad konusunda gr bir-
lii ierisindedir. Olaslkla bu durum on Dzeni iin de geerlidir. Stun, stunla-
r birbirine balayan yatay kiriler (aritrav), bunun zerinde friz ad verilen dz ve-
ya kabartmalarla ssl ikinci bir kiri, saaklk ve alnlk gibi temel cephe eleman-
lar her dzende de ortaktr. Farkllklar stun gvdesinin biimi, yiv formu, ka-
ideli olup olmamas, friz kuann biimi gibi detaylara ve en nemlisi balklarn
56
Sanat Tar i hi
biimine baldr. Dor Dzeninin
kare formlu dz bir tabla (abakus)
ve altnda ie eimli profilden olu-
an basit grnml balna kar-
n, bitkisel kabartmal on ve Ko-
rinth stun balklar dikkat eken
ayrntlar ierirler.
Gney talyadaki antik Paes-
tum kentinde ina edilen Basilika
ya da Hera I olarak adlandrlan ta-
pnak (M 550) Arkaik Dnem Dor Dzeninin tipik bir rneidir (Resim 3.1). S-
tun dizilerinin birbirine yakn olmas nedeniyle tapnan hantal ve ar bir grn-
m vardr. Bunda ayn zamanda ina malzemesi ve yapsal elemanlarn salaml-
na duyulan kayg etkili olmu gzkmektedir. Sonraki on yllarda mimarlar yapsal
ve strktrel elemanlarn zellikleri hakkndaki bilgi ve tecrbelerini artrarak eser-
lerine yanstmlardr. Bu geliimi Korfu Adasnda M 6. yzyl balarnda ina edi-
len Artemis Tapnanda izlemek mmkndr. Burada daha aralkl olarak yerle-
tirilmi stunlarn gvdeleri incelmi, st yap hafiflemi ve stun balklar ktlesel
grnmlerinden uzaklamtr. Yapdaki yeniliklerden biri de gen alnlklarnda
figrl kabartmalara yer verilmesidir ki bu uygulama sonraki yzyllarda Yunan mi-
marlnn yaygn ve karakteristik zelliklerinden biri olacaktr.
on Dzeni, Antik ada onya olarak adlandrlan Bat Anadolu kylar ve Ege
adalarnda daha yaygn olarak benimsenmitir. Samos (Sisam) Adasndaki Hera,
Efes Artemis, Didyma Apollon ve Sardes Artemis Tapnaklar Arkaik Dnemde on
Dzeninde ina edilmi tapnaklar arasnda en ok tannanlardr (Resim 3.2). n-
ce ve uzun stunlarla daha zarif grnme sa-
hip olan bu tapnaklarda kutsal alan (naos),
Dor Dzeninden farkl olarak iki sra stun di-
zisi ile evrelenmitir. Dipteros plan olarak ad-
landrlan bu emann tercihinde hi kukusuz
ok daha antsal bir grnm sunmas nemli
rol oynamtr.
Yapsal dzenler ksa saylabilecek bir sre
ierisinde, sklkla tercih edildikleri blgelerin
dna kmtr. Anadoluda Assos Athena Ta-
pna (M 530) Dor Dzeninin; Delphideki
Siphnoslular Hazine Binas (M 525) on D-
zeninin en erken tarihli rnekleridir. Bu nc
yaplarda, rnein Dor Dzeninde yer alma-
yan kesintisiz friz gibi temsil ettikleri dzenle-
re yabanc zellikler tamalar hlen gelenein
ar bastn gstermektedir. Bu dnemden g-
nmze ulaabilen dier yaplar arasnda, din ve idari toplant salonlar, hazine bi-
nalar ve genellikle tapnak ve agoralarn evresinde bulunan uzun dikdrtgen bi-
imli -stoa olarak adlandrlan- yaplar arlkl yer tutar. Sz konusu yaplarn g-
nmze ulaabilen rnekleri, Delphi ve Olympia gibi tm Yunan dnyasnn en
nemli kutsal alanlar ile Atina ve Samos gibi dnemin ne kan merkezlerinde
aa kartlmlardr.
57
3. ni t e - Yunan ve Roma Sanat
Resim 3.1
Paestum Basilika
(Hera I) Tapna
Kaynak:
http://www.sacred-
destinations.com/it
aly/paestum-
pictures/slides/IMG_
2207b.htm
Resim 3.2
Efes Artemis
Tapna
Kaynak:
http://www.robertab
arresi.com/Vitruviu
sbook3Chap2.html
Yunan mimarlnda grlen yapsal dzenler nelerdir?
Klasik Dnem (M 490-330): Yunan Uygarl ve sanatnn en parlak evresi
saylan Klasik Dnem, Yunanistann Pers istilasndan kurtuluu ile balar. Bu d-
nemde, tapnaklar bata olmak zere dier kamu binalarnn temel tasarm ilkele-
ri, plan tipleri, yapsal elemanlar, oranlar, mimariye bal heykeltralk ve ssle-
me konularnda gl bir gelenek olumu, Dor ve on Dzeninin yapsal eleman-
lar ideal biim ve oranlarn bu evrede kazanmtr. Klasik Dnem mimarlnn
ne kan zelliklerinden biri, mimarlarn heykeltralkta olduu gibi l ve mi-
mari unsurlar arasnda ideal oranlar araydr. Dnem mimarlarnn, byk boyut-
lu yaplarn uzaktan alglannda ortaya kan optik yanlsamalarn farknda olduk-
lar ve zmler getirdikleri de bilinmektedir.
M 5. yzyln balarnda Pers istilas nedeniyle tahrip edilen yap ve antlarn
yeniden ve daha grkemli biimde ina edildii Atina, Yunanistandaki dier kent
devletlerine model olmutur. Bunda Delos Adasnda bulunan birlik hazinesinin
gvenlik nedeniyle Atinaya tanmasndan sonra, toplanan paralarn ye kentlerin
yararndan ok, Atina Akropolndeki Athena Parthenon Tapna, Propylon (ant-
sal giri kaps), Erechtheion ve Nike Tapnaklar gibi dnem mimarlnn en
nemli antlarnn inas iin harcanmasnn pay byktr.
Atina Akropol, Klasik Dnem mimarlnn karakteristik zellikleri ve eilimle-
rinin en iyi takip edilebildii yerlerin banda gelir. Buradaki yaplarn hi kukusuz
en dikkat ekeni, dnemin en nemli eserlerinden biri olarak kabul edilen Athena
Parthenon Tapnadr (Resim 3.3). Tamamen mermerden ina edilen tapnan mi-
marlar ktinos ve Kallikratesdir. Kutsal i meknda (naos) aty destekleyen U bi-
iminde iki katl stun sralar, Dor slubundaki d stun sralarndan farkl olarak
on Dzenindedir. Yapdaki on zelliklerinden biri de naos d duvarnn st ks-
m boyunca uzanan figrl bir frize sahip olmasdr. Modern aratrmalar ve Vitru-
vius gibi Antik a yazarlarnn aktarmlar, Parthenonu ina eden mimarlarn tap-
na ideal oranlar sistemine gre tasarladklarn ve yapnn grnmnde ortaya -
kan optik yanlmalara zmler getirdiklerini
ortaya koymutur. Tapnan ksa taraflarnda
8, uzun taraflarnda 17 stun bulunur. D s-
tun sralarnn birbirine oran 4/9, aritmetik
ifade ile x=2y+1dir. Bu oran, ayn zamanda
kutsal mekn snrlayan (naos) duvarlarnn
ve tapnan ykseldii st tabann (styloba-
tn) kenar llerinin saysal deerine (1/2.25)
ve saaklk dahil olmak zere tapnan yk-
sekliinin geniliine oranna ve stun apla-
rnn stunlar arasndaki mesafeye oranna
eittir. Yapnn her yerinde dikkatlice uygulan-
m bu oranlar sistemi, dnem heykeltralar gibi Parthenonun mimarlarnn da
ideal grnme uyumlu saysal oranlara bal kalnarak ulalacana inandklarn
aka gstermektedir.
Yapnn zerinde ykseldii taban (stylobat) ve st yapnn, tm cephelerde
merkeze doru hafif bir eim yapt anlalmtr. Bylece, dz olmas durumun-
da merkezde aaya doru hafife bklyormu gibi alglanmasna neden olacak
bu yanlsamann nne geilmitir. Benzer ekilde d sra stunlar hafife ie do-
58
Sanat Tar i hi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
MA K A L E MA K A L E
1
Resim 3.3
Atina Akropol
Parthenon
Tapna
Kaynak:
http://shannont57.e
dublogs.org/2011/0
3/22/greek-
architecture-the-
parthenon/
ru eimli ve ke stunlar ise dierlerine oranla biraz daha kaln ve birbirine da-
ha yakndr. Bylelikle ok daha fazla k almas nedeniyle dier stunlardan da-
ha ince gzkecek olan ke stunlarnn dierleri ile ayn grnmde olmas sa-
lanmtr. Bunlarn yan sra, stun gvdelerinin yar yksekliinde hafife da
doru geniledii anlalmtr. Entasis ad verilen bu uygulama ile stunlarn yu-
kar doru oransz bir biimde daralyormu hissi veren gz yanlmas dzeltilmi-
tir. Tm bunlar yapsal elemanlarn ve bunlar oluturan paralarn binadaki yeri-
ne gre zel olarak biimlendirildii anlamna gelmektedir ki bu Antik a mimar-
lk tarihi iin bir dnm noktasdr.
Akropole girii salayan antsal kap (propylon), mimarlk tarihi iin olduu ka-
dar sanat tarihi asndan da zel bir yere sahiptir. Mnesikles tarafndan ina edi-
len yapnn kuzey kanad Pinakotheke, yani dnemin en nl ressamlarn ahap
panolar zerine yaptklar resimlerinin sergilendii bir resim galerisi olarak kulla-
nlmaktayd. Parthenon Tapnana ulaan yolun kenarnda tanraya adanan ant-
lar, halk meclisi kararlarnn yer ald yaztl levhalar ve dnemin nl heykeltra-
Phediasn Athena Promachos adl 7 metre boyundaki silahl bronz heykeli yer
alyordu.
Akropoldeki on Dzenindeki iki yapdan biri olan Athena Nike Tapna, Mi-
mar Kallikrates tarafndan M 427-424 arasnda ina edilmitir. Ayn dzendeki
Erechteion ise buradaki yaplarn en ilgin planlsdr (Resim 3.4). Persler tarafn-
dan yklan eski Athena Tapnann yerinde ykselen yap, M 421-405 arasnda
Mimar Mnesikles tarafndan yaplmtr. Geleneksel tapnak mimarisinden ok
farkl olan asimetrik ve ok meknl plan, yapnn allageldii gibi tek bir tanr
veya tanraya adanmayp kentin efsanevi kurucularn ve bunlarla ilikili kutsal
alanlar bir araya getirmek ihtiyacndan kay-
naklanr. Tanra Athena ve onun mucizevi
gleri olduuna inanlan ahap heykelinin
(Palladion) sakland bu yap, ayn zamanda
kentin efsanevi kurucular Erechteus ve Kek-
ropsun mezarnn bulunduu ve efsaneye g-
re Poseidon ile Athena arasnda Atina ehrinin
ba tanrs olmak iin yaplan yarmann ger-
ekletii yerdir. Arazinin eimini dikkate ala-
rak tasarlanm, farkl ynlere alan meknlar
on Dzenindeki stun dizileri ile evrelen-
mitir. Tapnan ilgin yanlarndan biri de gneydeki balkonda, st yapnn stun-
lar yerine Delphideki Siphnoslular Hazine Binasnda olduu gibi Karyatid ad ve-
rilen kadn heykelleri tarafndan tanmasdr.
Yunanistan ile kyaslandnda, Bat Anadolu ve Ege adalarnda Klasik Dnem
yaplarnn says olduka azdr. Bunun asl nedeni, sz konusu blgelerin hlen
Pers idaresinde olmaldr. Bu dnemde Anadoluda ina edilmi yaplar arasnda
ant mezarlar arlkl yer tutar. Bunlar arasnda; inasnda Yunanl mimar ve sanat-
larn grev ald Xanthosdaki tapnak biiminde ina edilmi Nereidler Ant ve
Halikarnasosda dnyann yedi harikasndan biri olarak kabul edilen Kral Mauso-
losun antsal mezar (Mausoleum) saylabilir.
Tiyatrolar, din toplant salonlar, kent meclis binalar ve gymnasionlar gibi sos-
yal yaamda nemli yer tutan yaplarn gnmze ulaabilen en eski rnekleri Kla-
sik Dneme aittir. Sonraki yzyllarda karmza kan yap tiplerinin birou, te-
mel tasarmn bu yzyllarda kazanmtr. rnein gnmze ulam en eski ti-
59
Resim 3.4
Atina Akropol
Erechteion
Karyaditler
Kaynak:
http://www.planetw
are.com/picture/ath
ens-acropolis-
erechtheion-gr-
gr5040.htm
yatro binalarndan olan Epidauros (M 4 yy ortalar) ve Atina Dionysos tiyatrola-
r, sonraki yzyllarda ina edilecek olan rneklere model tekil edecektir.
Korinth Dzeninin temel gesi olan stun bal bu dnemde ortaya km-
tr. nceleri tapnaklarn i meknlarda tercih edilen Korinth stun balnn di-
er mimari unsurlarla birlikte bir dzen meydana getirmesi iin yzyldan fazla bir
sre gemesi gerekecektir. Ge Klasik Dnemde (M 4. yy) kent-devletleri ara-
sndaki savalar nedeniyle Yunanistandaki antsal yaplarn inasnda belirgin bi-
imde azalma grlr. Helenistik Dnemde belirgin bir art grlmekle birlikte,
kentlerin tekrar youn ina faaliyetine sahne olmalar iin Roma mparatorluk D-
nemine kadar beklemek gerekecektir.
Helenistik Dnem (M 330-30): Byk skenderin komutanlar tarafndan
kurulan krallklar sayesinde Yunan kltr ve sanat, olduka geni bir corafyada
etkili olmutur. Dou ve Batda farkl gelenekleri bir araya getiren bu karlama-
lar, yeniliklere ak bir sanat anlaynn gelimesine yardmc olmutur. Bu dnem-
de Makedon Krall karsnda siyasal bir birlik kuramayan Yunan kent-devletleri
eski nemlerini yitirmi, an yeni krallk bakentleri, mimari yeniliklerin ortaya
kt sanat merkezleri olmulardr. yle ki Klasik Dnemin en nemli merkezi
olan Atinada bu dnemde ina edilmi en grkemli antlar Pergamon ve Seleukos
krallar tarafndan yaptrlmtr. Pergamon krallar II. Attalos ve Eumenes tarafndan
Atina Agorasnda yaptrlan stoalar ile inas Seleukos Kral IV. Antiochosun deste-
iyle tamamlanan Olympia Zeus Tapna bu yaplar arasnda yer alr (Resim 3.5).
Helenistik Dnem mi-
marl byk lde
kendinden nceki mima-
ri gelenei takip etmekle
birlikte dzen, form, oran
ve standartlam uygula-
malara balln giderek
azald bir evre olmu-
tur. Bu eilimi ak bir bi-
imde yapsal dzenler-
de ve planlarda gzlemle-
mek mmkndr. Ayn yapda farkl dzenlerin birlikte kullanlmas ve Dor stun
balklarna on balna zg unsurlarn eklenmesi gibi daha ncesinde nadiren
karlalan uygulamalar bu dnemde arlk kazanmtr. Dzenlere ait yapsal
elemanlar zaman zaman gelenek iindeki ilevine gre deil, salt dekoratif ama-
l kullanlmtr. Dikkat eken bir dier eilim, Dor Dzeninin Helenistik Dnem
mimarlarnca daha az tercih edilmesi, buna karlk on ve M 5. yzylda ortaya
kan ve sonraki yzyllarda temel zelliklerini kazanan Korinth Dzeninin gide-
rek daha fazla rabet grmesidir. Bu deiime bal olarak yaplarn mimari ssle-
melerine verilen nem artm, daha nceki yzyllarda grlmeyen birok motif ve
kompozisyon bu dnemde ortaya kmtr.
Daha nceki yzyllarda grlmeyen veya az sayda rnekle temsil edilen yap
tipleri bu ada yaygnlk kazanmtr. Bunlar arasnda; saraylar, antsal sunaklar,
ok katl stoalar (pazar binalar), gymnasion, ktphane, eme, saat kulesi, deniz
feneri ve antsal mezar yaplar saylabilir. Doudaki yeni krallk merkezleri olan
Antiocheia (Antakya) ve Alexandria (skenderiye) byk lde gnmz modern
yerleimlerinin altnda kaldndan kentsel yaplar hakknda bilinenler olduka s-
nrldr. Buna karn Pergamon, Priene, Milet, Labranda, Didyma ve Magnesia gibi
60
Sanat Tar i hi
Resim 3.5
Atina II. Attalos
Stoas
Kaynak: 5
http://archaeologyn
ewsnetwork.blogspo
t.com/2011/09/shed
ding-light-on-daily-
life-of-ancient.html
Helenistik Dnem:
Makedonya Kral Byk
skenderin M 334 ylnda
Asya Seferi ile balayan ve
komutanlarndan
Ptolemaiosun kurduu
kralln M 30 ylnda
yklmas ile son bulan
yzyllk evre, Eski a
tarihileri tarafndan yaygn
bir kullanm ile Helenistik
Dnem olarak adlandrlr.
arkeolojik kazlarn uzun yllardr devam ettii Bat Anadoludaki merkezler dnem
mimarlnn zelliklerini en iyi takip edebildiimiz yerlerdir.
Helenistik Dnem din mimarl byk lde Arkaik-Klasik Dnem gelenei-
ne bal olmakla birlikte, bir dizi yenilik gze arpar. Bunlardan ilki byk boyut-
lu tapnaklarn tasarmnda tek veya ift sra stun dizili (peripteros ve dipteros)
planlarn giderek daha az tercih edil-
mesi, bunun yerine agoralarn ev-
resinde prostylos (n sra stunlu)
planl ve daha kk boyutlu ta-
pnaklarn yer almasdr. Din mi-
maride arlk kazanan dier ei-
lim ise daha nceleri bir tapnakla
ilikili olan altarlarn (sunak), se-
kler bir nitelik kazanarak bam-
sz yaplara dnmesidir. Bu tip
sunaklarn en tannmlarndan biri, Pergamon Helenistik Krallnn merkezinde
II. Eumenes (M 197-159) tarafndan yaptrlan Zeus Altardr (Resim 3.6). Galat-
lara kar alnan zorlu zaferin ansna ina edildii kabul edilen bu grkemli sunak,
kentin efsanevi kurucusu Telephos ve tanrlarn devlerle mcadelesini konu alan
etkileyici kabartmalarla bezenmitir.
Helenistik Dnem mimarlar, Klasik Dnemin yap lleri ve mimari eleman-
lar arasndaki ideal oranlar sistemini (Kanon) yeni uygulamalarla daha da gelitir-
milerdir. Plan tasarmnda deimeyen e bir birimi (modl) temel alan geometrik
ve matematiksel tasarm anlay ilk kez Helenistik Dnem tapnaklarnda uygulan-
mtr. Antik an en nemli mimarlk tarihisi saylan Vitruviusa gre, bu uygu-
lamann mucidi Anadolulu mimar Hermogenestir. Aratrmalar, Priene kentindeki
Athena Tapnanda alm olduu bilinen Hermogenesin, Magnesia kentindeki
Artemis Leukophryene ve Zeus Sozipolis Tapnaklarn sz konusu modler tasa-
rm ilkelerine gre ina ettiini ortaya koymutur. Modler birimleri temel alan bu
tasarm anlay, kendi anda ve Roma mparatorluk Dnemi mimarlarnca sklk-
la takip edilmitir.
na edildikleri dnemde hayranlk uyandran ancak gnmze ulamayan ba-
z nemli antlar hakkndaki bilgilerimizin byk ksm, Antik a yazarlarnn ak-
tarmlarna dayanr. Bunlardan Ptolemaios Krallnn merkezi skenderiyedeki
(Alexandria) kraliyet saraynn iinde bulunan ve dnemin birok nl bilim ada-
m, dnr ve sanatsna ev sahiplii yapan Museion, ktphaneleri, gzlemevi
ve atlyeleri ile Antik a bilim ve kltr tarihinde nemli bir yer tutar. Bu ada
dnyann yedi harikas olarak kabul edilen ayn kentteki deniz feneri ve Rhodos
(Rodos) Adas limannn giriindeki dev Apollon Heykeli gibi antlar, Yunan sana-
t kapsamnda o gne kadar yaplm en iddial ve byk boyutlu eserleridir.
Heykel
Arkaik Dnem (M 7-6. yy): Yunan heykel sanatnn ilk antsal rneklerinin or-
taya kt Arkaik Dnemde insan vcudunu oluturan unsurlarn aslna uygun
biimde ekillendirilmesi, heykeltralarn ana gayesini oluturmutur. Dnemin
serbest heykellerinde kat grnml ve cepheden tasvir edilen gen erkek (ku-
ros) ve gen kz (kore) heykelleri arlkl yer tutar. Gerek kiileri ve tanrlar tem-
sil etmeyen bu heykellerin, tanr veya tanralara sunulan adaklar olduu kabul
edilir. ykndkleri eski Msr ve Mezopotamya heykellerinde olduu gibi cephe-
61
Resim 3.6
Bergama Zeus
Altar
Kaynak: 5
http://tamzenandtr
ey.blogspot.com/20
10/05/acropolis-
agora.html
den ve hareketsizdirler. Ancak Yunan heykelleri, bacak ve kollarn gvdeden ay-
rlmas, plak olular ve destee ihtiya duymamalar nedeniyle Dou ve Msr r-
neklerinden ayrlr. Bir ayan hafife ileri uzatm biimde tasvir edilen erkek
heykellerinde henz arlk ve denge sorunlar zlmemitir. Formlar sade, figr-
ler sert ve yzler stilize edilmitir. Kore heykelleri genellikle gvdeye yapk kv-
rmsz kaln kumatan uzun bir giysi ile gsterilmilerdir. Ge Arkaik Dnem kore
heykellerinde salar zenlidir. Dudak ular hafife yukar kaldrlarak, yze tebes-
sm ifadesi verilmitir. Baz heykellerin yzeylerinde korunmu olan izlerden,
heykellerin ve mimariye bal kabartmalarn canl renklerde boyanmasnn yaygn
bir uygulama olduunu anlalmaktadr. Aratrmaclar, heykelde Girit-Peloponne-
sos, Attika ve onya (Bat Ana-
dolu) blgesi olmak zere
farkl ekoln ortaya ktn ka-
bul eder. Bunlardan ilkinde ku-
ros heykelleri iri yapl ve daha
kat durular sergilerken Atti-
kada daha yumuak ve yuvar-
lak hatlara sahip vcutlar ne
kar. Buna karn Bat Anado-
luda oturan rahip ve rahibe
heykelleri ile narin yz hatlar-
na sahip kore heykelleri daha
yaygndr. Arkaik Dnemde ilk
kez, tapnaklarn friz, metop,
alnlk ve akroterler gibi mimari
elemanlar figrl kabartmalarla
sslenmeye balanmtr. Mima-
riye bal heykeltralk ksa bir
srede tapnaklar bata olmak
zere din yaplarn ayrlmaz paras olmutur. Arkaik Dnem heykellerinde ana-
tomik geliim plak olarak gsterilen kuroslarda, vcut ve elbise arasndaki uyum
ve yz ilenii daha ok kore heykellerinde takip edilebilmektedir. Figrler arasn-
daki iliki ve kompozisyon anlaynn geliimi ise mimariye bal kabartmalarda
izlenebilmektedir. Yaklak yz elli yllk bir evreyi kapsayan bu srete, Yunanl
heykeltralarn becerilerini insan anatomisi, vcudu oluturan unsurlarn oranlar,
hacim ve denge konularnda aama aama gelitirdikleri grlmektedir.
Adlarn bulunduklar yerler ve mzelerden alan New York, Sunion ve Atina
Dipylon Mezarl, Thera Adas ve Delphide bulunmu olan kuroslar bilinen en er-
ken tarihli heykellerdir (Resim 3.7). Heykeller frontal ve simetrik grnmleri ve
bir ayaklarnn nde duruu ile Msr heykellerini anmsatr. Kollar vcuda birle-
mi, eller ya yumruk gibi sklm ya da avular ak durumda vcuda yaptrlm-
tr. Heykellerde omuzlar geni, bel ince, kala dardr, gzler iri ve badem biimli-
dir. Adaleler ve salar belirtilmi olmakla birlikte tam bir doallk yanstmazlar. n-
ci taneleri eklinde ilenmi peruu anmsatan uzun salar genellikle bir bantla
bastrlmtr. Salarn bu stilize grnm Klasik Dneme kadar devam etmitir.
Dnemin kore heykellerinde de benzer duru, oran, sa ve yz zellikleri grlr.
M 650-620 arasna tarihlenen Delos Adasndaki Artemis Tapnanda ele geen
ve Nikandre adndaki bir kadn tarafndan adanan Nikandre, Auxeree ve Klarosda
bulunmu kadn heykelleri korelerin en erken tarihli rnekleridir (Resim 3.7). Fi-
62
Sanat Tar i hi
Resim 3.7
Solda: New York
Kurosu (M 610-
600); Sada:
Auxerre Koresi (M
650-620)
Kaynak:
http://triviumproject
.com/location/new-
york/#http://www.fr
ansite.net/Klassiek/
Grieks/kunst/Lady.j
pg_orig.html
grler tm vcutlarn rten, belleri kemerli kaln elbiseler tarlar. Elleri bacaklar-
na yapm veya tek elleri gslerinde tasvir edilmilerdir. Uzun bukleler bii-
mindeki salar kuroslarda olduu gibi doallktan uzaktr. Elbise kvrmlar gerek-
i olmayan izgisel kazmalarla verilmitir.
Ge Arkaik Dnem (M 525-490) kuros ve kore heykelleri, eskiye oranla daha
doal ve gereki bir grnm kazanm olmakla birlikte, yz ve sa ileniminde
kalplam tutum varln devam ettirir. Kuros heykellerinde vcudu oluturan
unsurlarn oran; eklem, kaslar ve dier oylumlar artk insan vcudunun baaryla
aksettirilebildiini gstermektedir.
Alnlk, friz, metop ve akroter gibi cephe mimarlnda nemli yer tutan yap-
sal elemanlarda, yaplarn ilevi veya adand tanrlarla ilikili kabartmalara yer
verilmesi, ilk kez Arkaik Dnemde ortaya kan uygulamalardan biridir. Mimariye
bal heykeltralk veya mimari plastik olarak adlandrlan bu yaratm, sonraki
yzyllarda yaygnlaarak Yunan sanatnn ayrt edici zelliklerinden biri hline ge-
lecektir. Kabartmalarla sslenmi olduunu bildiimiz en erken tarihli yap M 7.
yy ortalarna tarihlenen Girit Adasndaki Prinias Tapna frizidir. Bir svari alay-
nn betimlendii kabartmalarda, atlar ve biniciler ematik ve gerekst boyutlar
ile olduka oransz bir grnm sunar. Bundan yaklak elli yl sonra, M 6. yz-
yln balarnda ina edilen Korfu Artemis Tapnann (M 580) alnlk kabartma-
larnda, Gorgo Medusa ile hayvan ve insan kabartmalarndan oluan bir sahneye
yer verilmitir (Resim 3.8). Oranlarda ve biimlendirmede nemli bir mesafe aln-
masna ramen frontal duru ve hareket-
lerin yanstlmas gereklikten uzaktr.
Bunun yan sra, alnln gen biimli
yzeyine uygun olarak merkezde koar
biimde betimlenmi Medusa ile iki ya-
nndaki karlkl yerletirilmi birer pan-
ter ve aralardaki insan kabartmalar ara-
snda bir balant kurulamamtr. Delp-
hi Apollon Kutsal alannda Siphnoslular
tarafndan adanan Hazine Binas (M
525) friz kabartmalar, Ge Arkaik D-
nem heykeltralnn ulat artistik ve
teknik dzeyin en ak ekilde takip edilebildii rneklerin banda gelir. Yap sa-
dece kabartmalar ile deil, n cephede alnl tayan kadn heykeli biiminde ya-
plm (karyatid) tayclar ile de dikkat eker. Karmak kompozisyonlarda tanr-
larn devlerle savan konu alan hareketli ve figrl kabartmalarda derinlikli ve
gereki bir anlatm bulunmaktadr.
Arkaik Dnem heykelinde blgeleraras slup zelliklerinden sz edilebilir mi?
Klasik Dnem (M 490-330): M 5. yzyln balarndan itibaren Arkaik D-
nem heykellerindeki kat ve frontal duru yerini, vcudun doal yapsna uygun
biimlere brakr. Bu dnemde heykel sanat teknik ve artistik zellikleriyle doruk
noktasna ular. Klasik Dnem ile birlikte, insanlk tarihinde ilk kez insan vcudu
bamsz bir varlk ve estetik bir deer olarak kabul edilmi ve sanatn ana objesi
olmutur. deal llerdeki insan vcutlar ve yz ilenimi, Klasik Dnem heykel-
tralnn balca zelliidir. Hareketlerde ztlklar ve bunun yaratt dinamizm
63
Resim 3.8
Korfu Artemis
Tapna Dou
Alnl
Kaynak:
http://www.proprofs
.com/flashcards/car
dshowall.php?title=
ancient-greece_16
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
nemli bir yer tutar. Ba, gvde, kollar ve bacaklar farkl durularda modle edil-
mitir. Ayrca elbise ile vcut arasnda gereki bir uyum yakalanmtr Klasik D-
nem heykeltralar iin gzellik, btn oluturan paralarn birbiri ve bunlarn
btn ile olan uyum ve dengesine balyd. Bu adan bir sanat eserinin gzellii-
ni belirleyen en nemli unsurlardan biri orand. lk kez bu dnemde, heykeltra-
lar insan vcudunu meydana getiren uzuvlarn boyutlar ve btn iindeki oranla-
rnn nasl olmas gerektii konusunda gzlem ve pratie dayanan ideal oranlar
(kanon) gelitirmilerdir. Tanrlar, kusursuz kabul edildiinden, ideal fiziksel vcu-
da sahip gen erkekler ve sakin grnml zarif gen kadnlar olarak gsterilmi-
tir. Bununla birlikte, yaln ve tanrsal gzellii bozaca dncesiyle yzlerde be-
lirli bir duyguyu ifade etmekten bilinli olarak kanlmtr. Klasik Dnem ve son-
rasnda Yunanistan ve Anadoluda gerekletirilen hayret verici sanatsal yaratm,
sadece Roma sanatn derinden etkilememi, yzyllar sonra ilkeleri Rnesans sa-
natlar tarafndan yeniden yorumlanmtr.
Klasik Dnem heykeltral, stilistik ve anatomik geliim asndan; Erken
(M 490-450), Olgun (M 450-420), Zengin (M 420-400) ve Ge (M 400-330)
olmak zere drt evreye ayrlr. Sonraki satrlarda bu evrelere ait ne kan sanat-
lar ve eserleri genel hatlar ile tantlmaya allacaktr.
Erken Klasik Dnem heykeli, figrlerdeki ciddi yz ifadesinden dolay Ciddi
Stil olarak da adlandrlr. M 5. yzyln balarndan itibaren, heykellerin hareke-
tine bal duru ve anatomisi daha gereki bir grnm kazanmtr. Dnem zel-
likleri hem serbest heykellerde hem de mimariye bal figrl kabartmalarda izle-
nebilmektedir. Gei evresi olarak adlandrabileceimiz bu evrenin nemli eserle-
rinden biri Aigina Aphaia Tapna alnlklardr (M 500-480). Troya Savan ko-
nu alan kabartmalarda eilme, dme, diz kme veya uzanma gibi farkl durular
baar ile yanstlm, boyut ve figrler arasnda tutarl bir uyum yakalanmtr. Bu-
nunla birlikte, figrlerin yz, sa ve elbiselerinin ileniminde Arkaik Dnem zel-
liklerinin devam ettii grlr. Serbest heykellerde, heykeltralarn vcudun den-
gesini salamada kazandklar deneyimle bacak ve kollar gvdeden korkusuzca
ayrlabilmitir. Kritios ve Nesiotes tarafndan yaplan Tyran ldrenler (M 490-
470) adl heykel grubunda, figrler ileri doru uzattklar kollar ve ayaklar ile di-
namik ve canl bir grnm kazanmtr. Orijinali bronzdan yaplm olan bu hey-
kellerde yz ve sa ilenimi nceki yzyln geleneini devam ettirir. Artemision
Burnu aklarnda bir batktan karlm olan Tanr Poseidonun bronz heykelin-
de, sanat ok daha zor bir hareketi baaryla vermitir. Denizler Tanrs Poseidon,
sa elinde atall zpknn atmak zere tm vcudu gerilmi, ileri ve geriye doru
uzatt kol ve bacaklar ile evresinde geni bir alan yaratlmtr. Buna karn
Delphide bulunmu bronz Arabac heykeli (M 474) duraan bir duru ve ruh h-
li sergiler. Salar ksa ve bir bantla bastrlm, ene tok, baklar ise donuktur. V
yakal uzun ve ar elbise vcudun hatlarn takip etmemize izin vermez. Dnemin
dikkat eken eserlerinden bir dieri Ludovisi Taht (M 470-460) olarak tannan
yz kabartmal kaidedir. Aphroditenin denizden karken betimlendii ilk yzde,
tanra ve ona yardm eden nedimelerin ince elbiseleri altnda vcut hatlar olduk-
a baarl ekilde verilmitir (Resim 3.9). Tanrann slak salarnn gvdesine ya-
pk olmas ve zemindeki akl talar gibi dikkatle bakldnda seilebilecek de-
taylar, sanatnn sahnenin gerekliini artran unsurlar gz ard etmediini gste-
rir. Kaidenin dier yzlerinde kayala oturan plak gen bir kz flt alarken di-
er yznde tts yakan bir kz tasvir edilmitir.
64
Sanat Tar i hi
Olympia Zeus Tapnann
(M 460) mimariye bal heykel-
tralk eserleri, Klasik Dnem
slubunun oluumunda nemli
bir yere sahiptir. Tm Yunanis-
tann en eski ve nemli klt alan-
larndan biri olan Olympiada in-
a edilen tapnan alnlklar g-
nmze olduka iyi durumda
ulamtr. Dou alnlnda mer-
kezde Zeusun yer ald Pelops
ve Oinomas arasndaki yar, ba-
t alnlnda merkezde Apol-
lonun bulunduu Kentaur ve Lapitler arasn-
daki mcadele betimlenmitir. Metoplardaki
kabartmalarda ise Olimpiyat oyunlarnn efsa-
nevi kurucusu Heraklesin kahramanlklar tas-
vir edilmitir. Dou alnlnda sahne ierii-
nin aksine duraan ancak figrler arasndaki
iliki uyumlu ve dengelidir. Figrlerin kompo-
zisyon iindeki konum ve hareketleri, sahne-
leri snrlayan alnln gen formu ile uyum
iindedir. Burada grlen bu anlay, Klasik
Dnemin sonraki safhalarnda daha da geli-
tirilecek olan uygulamalara model olmutur.
Olgun veya Yksek evrede, heykeltralar
hareket hlindeki bir bedenin boyutlu g-
rnmn olduka iyi gzlemi ve gereki
bir ekilde aktarabilmilerdir. Bylece hey-
kellerde arl tayan bacaklar ve gvdenin
dengesi salanarak, figrn bir sonraki hareketini yanstabilecek dzeye erimitir.
Bunu en ak ekilde Myronun nl Diskopol (disk atan atlet) heykelinde gzlem-
lemek mmkndr (Resim 3.10). Roma Dnemi kopyalarndan tandmz bu
heykelin orijinali bronzdan yaplmtr. Sanat, arl sa aya zerinde eilmi
hlde, elinde tuttuu diski frlatmak zere olan
plak bir atletin bu zor duruunu baaryla
aktarmtr.
Bu evreninin bir dier nl heykeltra,
Atina Athena Parthenon (M 450-30) ve Oly-
mpia Zeus Tapnaklarnn tanr (klt) heykel-
lerini yapan Phediasdr. Sanatnn bu iki hey-
keli de gnmze gelememitir. Daha ge ta-
rihli ve kk boyutlu kopyalar sayesinde ta-
nnrlar. Sanatnn heykelleri allageldii
zere mermer veya bronzdan deil, o zamana
kadar denenmemi bir teknikle (Chryselep-
hantine) altn ve fildiinden yapt bilinir. Phe-
diasn, heykellerin aydnlk ve parlak grn-
mesini salayacak olan bu tercihinde, heykel-
65
Resim 3.9
Ludovisi Taht
Aphroditenin
Douu
Kaynak:
http://www.utexas.e
du/courses/larrymyt
h/images/LudVenus
.jpg
Resim 3.10
Myronun Disk Atan
Atlet Heykeli
Kaynak:
http://www.chrysler.o
rg/images/learning-
resources/large_disco
bolus.jpg
Resim 3.11
Atina Akropol,
Athena Parthenon
Tapna Klt
Heykeli
Kaynak:
http://belongtrip.blo
gspot.com/2011/12/t
ravel-in-parthenon-
in-athens-of-
greece.html
lerin yerletirildii kutsal i meknn karanlk oluu hi kukusuz etkili olmutur. An-
tik kaynaklarn aktarmlar, boyu 12 metreyi bulan devasa boyutlardaki heykellerin
izleyicileri kendine hayran brakan bir ustalkla yapldn gsterir (Resim 3.11).
Sanatnn teknik ve slubu hakknda, tapnaklarn alnlk ve metoplarndaki
kabartmalar daha iyi fikir vermektedir. Atina Akropolndeki Athena Parthenon
(Bakire) Tapna (M 447-432), Klasik Dnem heykeltral ile zdelemi
eserleriyle nldr. Alnlklarda Athenann douu ve Atina kentinin ba tanrs ol-
mak iin Poseidon ile giritii mcadele, i ve dtaki frizlerde tanra iin dzen-
lenen kutlamalar ve tren alay, Yunanllarn Amazonlarla, tanrlarn devlerle olan
mcadelelerini konu alan kabartmalara yer verilmitir. Yunan sanatnn geliimi
iin dnm noktas saylabilecek zellikleriyle Parthenon kabartmalar, heykelt-
ralarn bu dnemde ulat teknik ustaln dzeyini en iyi gsteren eserdir.
Antik Yunanistanda mimar ve sanatlarn dnya algsnda kartlklarn denge-
sine bal uyum ve buna bal olarak oran nemli olgulard ve bunu astronomiden
felsefeye, politikadan sanata kadar birok alanda matematiksel formllere dayan-
drmaktaydlar. Bunu heykele uyarlayan ilk heykeltra Polykleitos (M 460-420)
olmutur. Sanatnn insan heykellerinde uygulad ve ada sanatlar tarafnda
da benimsenen bu oran 1/7 idi. Gelitirdii bu ideal oranlar sistemine gre, ba
tm gvde yksekliinin yedide biri; ayak, avu iinin kat; ayaktan dize kadar
olan mesafe avu iinin alt kat olmalyd. Sanatya ait tanr ve erkek vcudunun
gzellik ve gcn gsteren plak atlet heykelleri bu oranlar sistemine gre tasar-
lanmtr. Ge tarihli mermer kopyalarndan tannan Doryphoros (mzrak tayan)
ve Diadumenos (tacn balayan) olarak adlandrlan atlet heykellerinin orijinalin-
de bronzdan yapld bilinmektedir.
Zengin stil olarak adlandrlan (M 420-400) evrenin heykel sanatnda grlen
en nemli yeniliklerinden biri elbiselerin incelmesi, vcudun tm hatlarnn takip
edilebilmesidir. Dnemin nemli heykeltralar Alkamenes ve Agorakritiostur.
Phediasn rencileri olduklar ve Alkamenesin Atinada Parthenon sonrasnda in-
a edilen tapnaklarn klt heykellerini yapt kabul edilir. Dnemin ne kan bir
dier sanats Paioniosdur. Olympia Zeus Tapnann ke akroteleri ile tapna-
n karsnda yksek bir kaide zerinde yerletirilen Zafer Tanras Nike heyke-
lini yapmtr.
Ge Klasik Dnem M 5. yzyln bandan Byk skenderin tahta kt M
330 arasndaki yetmi be yllk sreyi kapsar. Peloponnes Savann da etkisiyle
bu dnemde toplumsal yap ve dnceye bal olarak tanrsal varlklarn ideal ya-
ps, yerini giderek insan merkezli bir dnya algsna brakmtr. Bunun yansma-
sn dnem heykellerinde aka grmek mmkndr. Bu dnem heykel sanatn-
da nceki yzyllarda olduu gibi tanr ve tanra heykelleri arlkl yer tutar. Sa-
natlar, anatomik zelliklerin yanstlmasnda kendilerine duyduklar gven nede-
niyle figrleri, yaslanma, eilme ve dayanma gibi ilenmesi olduka g durular-
da ve plak olarak tasvir etmilerdir. Deiik alardan grlmek zere yaplan
heykellerde, durular rahat, zarif ve dengeli, elbiseler bol kvrml ve hareketlidir.
Yzlerde allageldii zere sakin ve hlyal bir yumuaklk hakimdir. Bu dnem-
de arlk kazanan eilimlerden biri de belli kavram ve duygularn kiiletirilmesi-
dir. Umut, dinginlik, uyum, bereket gibi kavramlar, tanrsal grnml varlklar bi-
iminde veya iki figrden oluan heykel gruplar ile yanstlmtr. Dnemin tann-
m heykeltralarndan Praxiteles, plak tanr ve tanra heykelleri ile n yapm-
tr. Sanatnn Knidos kenti iin yapt nl Aphrodite heykelinde (M 350-340),
banyo yapmak zere kard elbisesini bir hydriann stne koyan tanra insa-
66
Sanat Tar i hi
Nike Heykeli: Olympiadaki
kazlarda ele geen heykelin,
ileriye doru uzanan sol
aya kayalklar zerine
basmken sa aya hl
boluktadr. Bir gsn
akta brakan ince elbisesi,
rzgrn etkisiyle vcuduna
yapmtr. Geri planda
rzgrn etkisiyle dalgal
biim kazanan kaln elbise
ular vcudu saran effaf
yzey ile kontrastlk
oluturur.
Hydria: Eski Yunan
uygarlnda Arkaik ve
Klasik Dnemde kullanlan
kulplu byk su
kaplarna verilen isim.
nst gzelliini srdrmekle birlikte, insani vasflar hissedilen bir figre dn-
mtr. Heykelin ilk bakta bir tanraya m, yoksa bir kadna m ait olduunu an-
layabilmek gtr. Sanatnn Hermes ve ocuk Dionysos (M 340) ile Apollon
Sauroktonos (kertenkele kovalayan) heykellerinde, obje bu sefer erkek vcudu-
dur. Praxiteles, babas olduu kabul edilen Kephisodotos gibi iki figrden oluan
grup heykellere ilgi duymutur. Hermes ve ocuk Dionysos heykelinde, pelerinini
bir aa gvdesinin stne atm olan Hermes sol koluyla Dionysosu tutarken be-
timlenmitir. Dionysos, Hermesin yukar kaldrd ve olaslkla bir salkm zm
tutan sa eline doru uzanmtr. Konu mitolojik bir ykye dayanmakla birlikte
figrler ve iliki gerek yaamdan alnm gibidir. Bylesine bir yaklam drdn-
c yzyl ncesi Yunan heykelinde grmek mmkn deildir. Hermes ve Apollon
heykellerinde vcudun arl dayandklar desteklerin yardmyla iki yne dat-
larak vcuda S kvrm kazandrmtr. Heykellere derinlikli bir alan yaratan bu du-
ru biimi, dnemin dier sanatlar tarafndan da yaygn olarak benimsenmitir.
Ge Klasik Dnemin en nemli ant, dnyann yedi harikasndan biri olarak
kabul edilen Halikarnasos (Bodrum)daki Kral Mausolosun antsal mezardr (Ma-
usoleum). Antik kaynaklar yapnn heykeltralk eserlerinin yapmnda dnemin
nl heykeltralar olan Skopas, Timotheus, Bryaxis ve Leocharesin birlikte al-
tklarn aktarrlar. Bat cephenin kabartmalarn yapt kabul edilen Skopas, ayn
zamanda Ephesos (Efes) Artemis ve Tegea Alea Tapnaklarnda da almtr. Sa-
natya atfedilen kabartmalarda, derin gz ukurlar ve atk kalar ile verilen yz
ifadelerinin figrlerin hiddet veya ac dolu hareketleri ile uyumlu biimde aksetti-
rildii grlr ki bu eilim ok daha gereki bir anlayla Helenistik Dnemde
devam edecektir.
Helenistik Dnem (M 330-30): Bu dnemde Yunan kltr, n Asya ve M-
sr iine alan geni bir corafyaya yaylmtr. Bu durum beraberinde her alanda ol-
duu gibi sanatta da kkl deiimlere neden olmutur. Daha nce Yunan anaka-
ras, Ege ve Anadolu ile snrl olan sanat merkezlerinin dnda yeni slup ve ekol-
leri ortaya kmtr. M 5. yzyln Yunanistan ve Anadoludaki nemli sanat mer-
kezleri eski nemlerini yitirmi, bunlarn yerini Byk skenderin komutanlar ta-
rafndan kurulan krallklarn bakentleri almtr. Antiocheia (Antakya), Pergamon
(Bergama) ve Alexandria (skenderiye) gibi birbirleriyle rekabet hlinde olan kral-
lk merkezlerinde, Doulu ve Yunanl unsurlar bir arada grlmeye balanmtr.
Helenistik Dnem heykelinde, kendinden nceki heykel geleneine bal ol-
makla birlikte, konular ve eilimleri asndan yeniliklere ak bir sanat anlay
grlr. Bol kvrml elbiseler, vcudun farkl ynlerde ztlk oluturacak biimde-
ki zor durular ve ifade dnem heykeltralarnn asl ilgi kaynaklardr. Ac, kor-
ku, keder ve sevin gibi ifadeler ve bu duygularla uyumlu zaman zaman abartl
hareketler nedeniyle, heykelde Helenistik Dnem Baroku olarak adlandrlan bir
sanat anlayn yanstrlar.
M 4. yzyldan M 3. yzyl ortalarna kadar olan ve Erken Helenistik Dnem
olarak adlandrlan evreye ait eserlerde, Klasik Dnem sanat anlaynn devam et-
tii grlr. Bu dnemin en nl sanatlarndan biri, Byk skenderin sarayn-
da da alm olan Lysippostur. Gen bir atleti, ykanmadan nce vcudundaki
ter ve amuru, strigilis ad verilen bir aletle temizlerken gsteren orijinali tuntan
yaplm Apoxymenos (M 330) ve Herakles Farnase heykellerinde, sanatya at-
fedilen yeni oranlar sistemini gzlemlemek mmkndr. Lysippos, Polykleitos ta-
rafndan getirilen ban gvdeye olan 1/7 kanoniklemi orann, figrlere daha in-
ce, esnek ve uzun grnm kazandracak biimde 1/8e kartmtr.
67
M 3. yzyln ortalarndan itibaren, heykeltralarn hareketler ve ifadeleri ger-
eki biimde yanstma istei, seilen konularn eitliliini artrmtr. Elinde sepe-
ti ile yal balkdan dileri dklm yal bir kadn dilenciye, anatomik bozukla-
r olan grotesk grnml klelerden sarho insanlara kadar gndelik yaamn s-
radan insanlarn konu alan heykeller, Klasik Dnemin kalplam tiplerine ve
ideal gzellik anlayna olduka yabancdr. Konularn seimi ve ilenimindeki z-
grlk, nceki yzyllarn hlyal baklar ve ideal oranlara sahip tanrsal gr-
nmlerine kar kan bir manifesto niteliin-
dedir. Bylelikle, Klasik an belli tiplerle s-
nrl konularna yeni bir soluk getirilmi, eski-
ye kyasla din konulardan uzaklamtr. Hey-
keltralarn mitolojik hikyeler veya tarihi
olaylardan esinlenmeleri ve teknik adan ol-
duka g olan grup heykellerine kar ilgile-
ri, yine bu dnemde arlk kazanmtr. Bu
heykel gruplarnn byk ounluunda, ko-
nular Yunan mitolojisinin dramatik yn ne
kan yklerinden seilmitir. Anadoluda d-
nemin yaratc yn ne kan en nemli sa-
nat merkezi olan Pergamonda I. Attalos ve II.
Eumenes zamanna ait eserlerde bu eilim ken-
din aka gsterir.
Pergamonlularn Galatlara kar kazand
galibiyetlerin ansna dikilen, kendi gcn
dmanlarnn cesareti zerinden yceltmek is-
teyen krallk ideolojisinin bir rn olan Yara-
l Galat Grubu olarak adlandrlan heykellerdeki (M 241-197), tutsak olarak ele
geirilmektense, canna kyd karsn sa kolu ile tutan ve boazna saplad k-
lc ile onurlu bir lm tercih eden amansz bir dmann izleyicide uyandrd
gl ve dramatik etki karsnda hayran kalmamak mmkn deildir (Resim 3.12).
Grubun dier heykellerinde esir dm veya son nefesini veren yaral Galat asker-
lerin yorgun dm bedenleri ve strap dolu yz ifadeleri gl bir etki uyandr-
maktadr. Pergamonda II. Eumenes (M 197-159) tarafndan yaptrlan Zeus Altar
ise Yunan heykel sanatnn en dikkat ekici eserleri arasnda yer alrlar. Suna ev-
releyen 2.5 m yksekliinde ve 90 m uzunluundaki podyum duvarlar, tanrlarla
devlerin savan konu alan yk-
sek kabartmalar ile sslenmitir
(Resim 3.13). Pergamon Krall-
nn Galatlara kar kazand
uzun ve zorlu zaferin ansna in-
a edilen sunan kabartmala-
rnda, sembolik bir anlatmla sa-
van galipleri ve kaybedenleri-
nin yanstlmak istendii kabul
edilir. Birbirleriyle mcadele h-
lindeki tanr ve devlerin hare-
ketleri yz ifadeleri ile uyum
iindedir. Savan dramatik et-
kisi, tanrlarn hareketli giysi kv-
68
Sanat Tar i hi
Grotesk: Canl varlklarn
sra d zellikleri ya da tm
zelliklerinin bir arada tasvir
edilmesiyle dnyaya ait
olmayan canllara
dntrlmesi sanatdr.
Resim 3.13
Tanrlarla Devlerin
Sava, Bergama
Zeus Altar
Kaynak:
http://roadeveron.bl
ogspot.com/2012/0
7/berlin-pergamon-
museum.html
Resim 3.12
Yaral Galat Heykel
Grubu
Kaynak:
http://simple.wikipe
dia.org/wiki/File:Lu
dovisi_Gaul_Altem
ps_Inv8608_n3.jpg
rmlar kadar devlerin acdan gerilmi beden-
lerinde gzlemlenmektedir.
Dnem heykeltralnn bir dier nl
eseri, Laokoon ve oullarnn ylanlar tarafn-
dan ldrln tasvir eden heykel grubu-
dur (Resim 3.14). Orijinali M 3. veya 2. yz-
yla ait olan heykel grubu, Rodoslu heykelt-
ralar Hagesandros, Athenadoros ve Polydo-
ros tarafndan yaplan daha ge tarihli bir
kopyasndan tannr. Rahip Laokoon ve oul-
larnn Apollon tarafndan gnderilen ylan-
larla mcadelesinde, figrlerin ac ve strap
dolu yz ifadeleri, gergin vcutlar ile uyum
iindedir. Merkezde Laokoonun yer ald
bu piramidal kompozisyon tek bir bak a-
sndan izlenmek zere tasarlanmtr ve gz tek bir noktaya veya figre odaklan-
madan, rahip ve ocuklarnn ac dolu aresiz rpnlar arasnda hareketleri takip
eder.
Antsal grup heykellerinin dier rnekleri arasnda; Odyseus ve arkadalar ta-
rafndan dev Polyphemosun kr ediliini konu alan ve Roma Dnemi kopyalarn-
dan tannan Sperlonga grubu, Niobid ve ocuklarnn Apollon tarafndan cezalan-
drln tasvir edildii heykeller ve yine Tanr Apollonu, derisini yzmekle cezan-
landrd ellerinden aaca aslm Marsyas ve ban bileyleyen bir skitli asker-
le birlikte tasvir eden l heykel grubu saylabilir.
Ge Klasik Dnemde ortaya kan tanrsal varlklarn insan doasna zg du-
ru ve hareketlerde gsterilmesi eilimi, Helenistik Dnemde artarak devam et-
mitir. plak olarak gsterilmekten kanlan tanr ve tanralar, artk lml in-
sanlara dnmtr. Kayalk zerinde plak biimde uyuyan Satyr veya Pann
(orman perileri) pervasz duruu veya banyo yapmak zere melmi Aphrodite,
artk bir tanrdan te insani ynleri ne kan figrlerdir. Heykeltralar tasvir edi-
len figrlerin kyafetlerinde d etkenlerin yanstlmas konusunda da olduka ba-
arldr. Samothrake (Semadirek) Adasnda bir deniz zaferinin ansna dikilmi
olan Zafer Tanras Nike heykeli (M 200-180), sanatlarn bu konuda ulat
yksek teknik ve artistik dzeyi en iyi yanstan eserlerden biridir. Bir geminin pru-
vasna yeni ayak basan tanrann kanatlar rzgrn etkisiyle tamamen alm,
gl rzgr ince giysisini gsne ve bacaklarna yaptrmtr. Rodos Limannn
giriindeki dnyann yedi harikasndan biri olarak kabul edilen, 30 m uzunluun-
daki dev Apollon heykeli, bu dnemde bronz dkm tekniindeki ilerlemeler sa-
yesinde gerekletirilebilmi prestij antlarnn en tannan ve Antik a heykel sa-
natnn en byk boyutlu heykelidir.
Gereklie duyulan yakn ilgiyi, dnemin kral, kralie, komutan, dnr ve
idarecilerinin portrelerinde takip edebilmek mmkndr. Yz fizyonomisinin zel-
liklerinin aslna yakn biimde aktarlmaya alld portrelerde, Klasik Dnem
idealizasyonun ksmen devam ettii, zaman zaman kalplam tiplerin ortaya k-
t grlr. Helenistik Dnem heykeltralnda nem kazanan eilimlerden biri
de doal kaynaklar ve kentler gibi olgularn kiiletirilmesidir (personifikasyon).
Seleukos Krallnn bakenti Antiocheia (Antakya), banda ehrin surlarn tasvir
eden yksek bir ta giymi olgun bir kadn grnmnde kiiletirilmitir. Kayal-
a oturan kadnn ayaklarnn altnda yzen gen erkek ise kentin ortasndan ge-
69
Resim 3.14
Laokoon Heykel
Grubu
Kaynak:
http://www.boltartars
iv.net/wordpress/wpc
ontent/uploads/gecici
/2011/01/laocoon.jpg
en Orontes (Asi) Nehridir. Benzer kent ve rmak kiiletirmeleri, dnemin dier
merkezlerinde ve sonrasnda Romal heykeltralar tarafndan da sklkla tercih edi-
len konular arasnda yer almtr.
ROMA SANATI
Mimari
Roma sanat, hi kukusuz en dikkat ekici ve grkemli eserlerini mimarlk alann-
da vermitir. Roma mimarl, Cumhuriyet Dnemi sonuna kadar byk lde Et-
rsk ve Yunan geleneine bal iken MS 1. yzyldan itibaren kendine zg yeni
bir mimarlk anlay gelimitir. Tasarmdan ina tekniine, yapsal elemanlardan
sslemeye kadar mimarlk tarihindeki birok ilk, bu dnemde ortaya kmtr. Ro-
mal mimarlar, gelitirdikleri yeni tayc sistemler ve ina teknikleri sayesinde es-
kisinden ok daha byk ve gsterili yaplar ina etmitir. Kemer, tonoz ve kub-
be gibi strktrel yap elemanlarnn yan sra, Roma imentosu olarak adlandrlan
dayankl ina malzemeleri, geni aklklarn rtlmesinde ve grkemli i mekn-
larn yaratlmasnda nemli rol oynamtr. Bylece Antik a mimarlnda daha
nce grlmeyen ve belli tipler ile snrl olan yap repertuarn zenginletirmiler-
dir. Roma mimarln, kendinden nceki Yunan mimarlk geleneinden ayran en
belirgin farkllk, daha ok cephelerin grnmne arlk veren ve i mekn tasa-
rmn ikinci plana iten nceki anlay deitirmesi olmutur. Romal mimarlar cep-
helerle ve i mekn arasnda boyut, oran ve sslemeleri ile daha uyumlu ve gr-
kemli bir mimarlk anlay ortaya koymutur. Roma mimarlnn asl baars, mi-
marlk tarihinde nemli yer tutan grkemli antlarndan ziyade, imparatorluk ida-
resindeki tm topraklarda Roma kent planlamacln ve yap tiplerini ynetim po-
litikasna uygun biimde yaygnlatrmasdr. Bu amala eyaletlerden toplanan ver-
giler, yine ayn kentlerde Roma tarz yaam biimiyle zdelemi yaplarn inas
iin harcanmtr. Saysz rnekte imparatorlar ve eyaletlerdeki idareciler dorudan
bu ina faaliyetlerini desteklemitir. Bu nedenledir ki gnmz ngilteresinden
Kuzey Afrikaya, spanyadan Suriyeye milyonlarca kilometrekarelik bir corafya-
da gnmze ulaabilmi saysz yap, Roma mimarlnn izlerini tar.
Yunan sanatlarn nemli rol oynad heykel sanatnn aksine, mimarlar ve
ou zaman birlikte altklar mhendisler genellikle Romal idiler. Mimarlk tari-
hi asndan dnm noktas saylabilecek nemli birok antn mimarnn bilinme-
mesinde, Romallarn gznde mimarln estetik ynnden ok, mhendislik y-
n ne kan ilevsel bir alan olarak kabul edilmesi etkili olmutur. mparator Tra-
ianus zamannda yaam, dnemin nl mimari Damascuslu (am) Apollodoros
ve antik kaynaklar tarafndan aktarlan birka dnda, yaplarn hangi mimarlar ta-
rafndan ina edildii bilinmemektedir.
Roma kentlerinin merkezini forum olarak adlandrlan ve evresinde tapnak,
bazilika, hamam, eme, zafer tak ve ariv binalar gibi idari, din ve sosyal ilevli
kamu binalarn yer ald geni meydanlar olutururdu. Bunlarn ierisinde mimari
geliimini en iyi takip edebildiimiz yaplar, tapnaklardr. Roma tapnak mimarl-
nn oluumunda, Orta talyann kkl uygarl olan Etrsk din mimarlnn pay
byktr. Romada ina edilmi en erken tarihli tapnak olan Capitolium Tepe-
sindeki Jupiter Tapnanda (M 509), Veii, Sovana ve Volsinii gibi Etrsk merkez-
lerindeki rnekler model alnmtr. Bu tapnaklarn grnm ve yapsal geleri ilk
bakta Yunan tapnaklarn hatrlatmakla birlikte, plan ve mekn dzeni asndan
belirgin farkllklar tar. Yksek bir podyum zerinde ykselen Roma ve Etrsk Ta-
70
Sanat Tar i hi
pnaklarna n cephelerindeki basamaklarla klrken Yunan Tapnaklar drt yn-
de basamakldr. Farkllklar bununla snrl deildir. talya rneklerinde kare form-
lu cella (kutsal i mekn) genellikle Jupiter, Juno ve Minervaya olmak zere b-
lme ayrlmtr ve sadece n cephede (iki veya sra) stun sras yer alr. Buna
karlk Yunan tapnaklarnda cella dikdrtgen biimlidir ve drt ynden stun s-
ralar ile evrelenmitir. Tapnak mimarl nemli bir deiiklie uramadan Cum-
huriyet Dnemine kadar devam etmitir. Romadaki M 2. yzyln ikinci yarsna
tarihlenen Fortuna Virilis Tapna yksek podyum zerinde, cepheden ulalan ba-
samaklar ve derin giri ksm (pronaos) ile Capitolium ve Veii Tapnaklarnn plan
zelliklerini hatrlatr. Yine bu dneme tarihlenen Cosadaki tapnan cellas nce-
ki rneklere benzer biimde blme ayrlmtr. M 2. yzyldan itibaren tap-
nak mimarisinde, Helenistik Dnem Yunan mimarlnn etkileri izlenir. Geleneksel
tapnak planna, cella duvarna bitiik yarm stunlar ve on veya Korinth stun ba-
lklarnn eklenmesiyle, mparatorluk Dnemi ve sonrasnda yaygnlaacak karakte-
ristik Roma tapna son eklini
almtr. Roma Forumunda M
2. yzyldan MS 1. yzyl ortalar-
na kadar olan dnemde ina edi-
len Saturn, Concord, Castor ve
Polluxa adanm tapnaklar, bu
plan emasn yanstrlar. Yksek
podyumlu tapnaklar, MS 1. yz-
yldan balayarak Yunanistan ve
Anadolu gibi kkl mimari gele-
nee sahip Roma eyaletlerinde de
yaygn biimde tercih edilmitir. mparatorluk Dnemi mimarlar, Yunan ve Roma
tapnak mimarlna zg planlar dnda, daha ncesinde var olmayan yeni plan
emalar da gelitirilmilerdir.
Bunlardan hi kukusuz en dikkat ekeni mparator Hadrianus zamannda (MS
118-125) Romada ina edilen Pantheon (Yunanca tm tanrlar anlamna gelmekte-
dir) dur. Dnya mimarlk tarihinin en nl antlarndan biri olan yap, nn ku-
sursuz kubbe tasarmna borludur (Resim 3.15). Zeminden kubbenin en yksek
noktasna kadar devam eden yay tam bir kre oluturur ki bu mimarlk tarihi iin
bir ilktir. Ancak asl zorluk bunun byk lekte uygulanmas olmutur. ten ve
dtan daire (rotond) planl tapnak, 43,2 m apnda bir kubbe ile rtlmtr. Ta-
pnan kubbesi, kendisinden yaklak 1500 yl sonra ina edilen St. Peter Kilise-
sinin 42.5 m apl kubbesinden daha genitir ve ancak 19. yzylda elik ve beto-
narme gibi konstrksiyon elemanlarnn gelitirilmesinden sonra alabilmitir. Ya-
pnn giri ksm, dairesel planl i mekn ile uyumlu olmayan ift sra sekiz stun-
lu ve gen alnlkl bir Yunan tapna cephesi biimindedir. Kubbeyi tayan ma-
sif dairesel duvarlar, volkanik kl, kire, kum, su ve akldan oluan olduka da-
yankl harla balanan tula ve tatan rlmtr. Geni akl rten kubbede
ise daha hafif olan tf ve snger ta kullanlmtr. mekn aydnlatan tek k
kayna, kubbe merkezindeki dairesel aklktr (oculus). Aratrmaclar, 9 m a-
pndaki bu aklk ve tapnak plan ile gk kubbe veya evrenin sembolize edilmek
istenildiini ileri srerler. Kubbenin alt yz yukarya doru daralan dz tavan ka-
setleri ile kaplanmtr. Tepe akl ve kasetler ile derinlikli ve grkemli bir me-
kn algs yaratlmtr. Tapnan nnde portiklerle evrelenmi dikdrtgen plan-
l bir avlunun bulunduu bilinmekteyse de bu blm gnmze ulamamtr. Du-
71
Resim 3.15
Roma Pantheon
Tapna iten
grn ve kesit
Kaynak:
http://legacy.earlham
.edu/~vanbma/20th
%20century/images/s
urveydayeleven.htm
var ve zemin kaplamalarnda imparatorluun deiik blgelerinden getirilmi de-
iik tr ve renkte mermer, granit ve poryphyr kullanlmtr. MS 118-125 yllar
arasnda ina edilen bylesine nemli bir tapnan mimarnn bilinmemesi de ay-
rca dikkat ekicidir.
Roma mimarlna zg yeni yap tipleri arasnda amphitiyatro, circus, bazilika,
hamam, zafer tak ve stunlu caddeler saylabilir. Kentsel yaamn bu nemli ya-
plar, temel biimlerini byk lde Cumhuriyet Dneminde kazanmtr. Dne-
min ne kan komutan ve kkl ailelerine mensup resm grevlileri ile imparator-
lar tarafndan yaptrlan kamu binalar, bunlar ina ettirenlere prestijli bir konum
kazandrrken dier yandan da artan nfusun ihtiyalarna cevap vermekteydi. Ro-
mal mimarlar, gelitirdikleri kemer, tonoz, kubbe gibi strktrel elemanlar ve ye-
ni yap malzemeleri sayesinde, binlerce insan iine alabilecek byk lekli ve
grkemli yaplar ina etme cesaretini gsterebilmilerdir.
Tiyatro planndan uyarlanm olan amphitiyatrolar, Roma toplumsal yaamnn
nemli bir paras olan gladyatr dvleri ve kalabalk gsteriler iin tasarlanm-
tr. Bilinen en erken tarihli rneklerden biri, M 80de ina edilen Pompei-
i Amphitiyatrosudur. Amphitiyatrolarn en grkemli ve tannm rnei ise bakent
Romadaki Collesiumdur (Resim 3.17). Gnmze iyi durumda ulaabilmi
188mx156m llerindeki bu etkileyici bina, mparator Neronun saraynn (Do-
mus Aurea) bulunduu alana ina edilmitir. Yapm yaklak 10 yl sren Collesi-
umun inasna MS 80de balanmtr. Kademeli oturma sralar birbiri zerine ya-
plm eimli tonozlar zerinde yer alrlar. 5 katl olan bu byk yapnn cephele-
rini eit ykseklik ve genilikteki kemerler evreler. Kemerler arasndaki yarm s-
tunlar ilk katta Dor, stndeki katlarda srasyla on ve Korinth tipi balklar tar-
lar. nasnda sava ganimeti olarak talan edilen Kuds tapnak hazinesinin har-
cand ve Kudsten getirilen binlerce klenin altrld, 55. 000 seyirci kapasi-
tesine sahip yap, Msr Gize piramitlerinden sonra insanlk tarihinde o gne dek
ina edilmi en byk sosyal ilevli yap olma unvann tar.
Gladyatr oyunlar ve araba yarlarnn gerekletirildii circuslar da Roma mi-
marlna zg yaplardr. Bu yaplarn en by bakent Romada Palatium ve
Aventine Tepeleri arasnda M 329 ylnda ina edilen Circus Maximusdur. 555 m
uzunluunda ve 115 m geniliindeki circus, Cumhuriyet Dnemi Romasnn en b-
yk lekli yapsdr. Gnmze ulamayan yapnn, sonraki yzyllarda iki kez ge-
niletilerek yaklak 300.000 kiiyi alabilecek bykle ulatrld bilinmektedir.
Bazilikalar, genellikle kentsel yaamn merkezini tekil eden forumlarn yakn
evresinde yer alan ve ticari faaliyetlerin yan sra davalarn grld, resm ve
genel toplantlara hizmet
eden ok ilevli yaplar-
dr. Eyaletlerde ina edi-
len bazilikalar, ilevleri-
nin yan sra, imparator
heykelleri ile donatlan i
meknlar ile imparator-
luun otoritesini yanstan
resm salonlard. Bazili-
kalarn erken tarihli r-
nekleri Cumhuriyet D-
nemine (M 2. yy) aittir.
Roma Forumunda ina
72
Sanat Tar i hi
Resim 3.16
Roma Collesium
Amphitiyatrosu ve
kesit
Kaynak:
http://www.thewallp
apers.org/646/archi
tecture/colosseum
http://legacy.earlha
m.edu/~vanbma/20
th%20century/imag
es/surveydayeleven.
htm
edilen Aemilia ve Iulia Bazilikalar, en prestijli kamu yaplardr. Sonraki yzyllar-
da yeniden ina edilmilerdir. Ayn yzyllarda Roma idaresindeki koloni yerleim-
lerinde ve mparatorluk Dnemi Yunanistan, Anadolu ve Kuzey Afrika kentlerin-
de ina edilen byk boyutlu bazilikalar, Roma kentlerinin nemli kamu binalar
arasnda yer alyorlard. Bazilikalarn ite stun sralaryla desteklenen ve uzunla-
masna yneli gsteren dikdrtgen plan tipi, erken Hristiyanlk Dnemi kiliseleri-
ne esin kayna olmutur.
Roma mimarlna zg bir dier kamu binas, halkn gnlk yaamnda nem-
li yer tutan hamamlardr. Hamamlar, sadece artan nfusun temizlik gereksinimle-
rini karlayan yaplar olmayp insanlarn uyku, dinlenme, okuma, sohbet ve spor-
tif faaliyetlerde bulunduklar kompleks binalard. mparatorluk Dneminden itiba-
ren antsal boyutlarda ina edilen hamamlar, farkl ileve sahip blmlerden mey-
dana gelirdi. Tipik bir Roma hamam; beden hareketlerinin gerekletii ve ayn
zamanda gen erkeklerin spor alan olan ak bir avlu (Palaestra), ykanma ncesi
elbiselerin deitirildii hazrlk blm (Apodyterium), oturma sralarnn bulun-
duu soukluk blm (Frigidarium), iinde genellikle bir havuzun bulunduu
lklk mekn (Tepidarium) ve sauna hcrelerinin de yer ald asl ykanma b-
lmlerinden (Calidarium) oluurdu. Baz hamamlar; dkknlar, ktphane, gen-
lerin eitim grd meknlar (gymnasion) da ierirdi. Romada mparator Cara-
calla ve Diocletianus zamannda ina edilen hamamlar, kemer, tonoz ve kubbe gi-
bi rt sistemlerinin yan sra, Roma betonunun bir arada kullanm ile binlerce ki-
iyi iine alabilecek byklkte yaplard. rnein Romada imparator Caracalla
tarafndan yaptrlan hamam, yaklak 400x300 m llerinde 1600 kiinin ayn za-
manda ykanabilecei bykle sahipti.
Romal mimarlarn yaratm olan antlardan bir dieri de asker baarlarn ans-
na ina edilen zafer taklardr (Resim 3.17). Ana caddelerin balanglarnda veya fo-
rumlarda yer alan ve Romann asker ve politik gcn yanstan bu antlarn en er-
ken tarihli rnekleri Cumhuriyet Dnemine (M 2.yy) aittir. Ancak, bunlarn b-
yk ounluu gnmze ulamamtr. Senato, imparatorlar, komutanlar veya
eyaletlerde kent halk tarafndan yaptrlan ve genellikle kemerli olan bu antlar
zerindeki imparator heykelleri ve kabartma-
lar ile gz alc bir grnm sunarlar. Zafer
taklarnn en ok bulunduu yer, hi kuku-
suz imparatorluun bakenti idi. Bakent Ro-
mada mparator Augustusdan Konstantine
kadar tahta km hemen hemen tm impa-
ratorlar iin zafer taklar ina edilmitir.
Romal mimarlar tmyle yeni yap tiple-
ri oluturmann dnda, tiyatrolar gibi eski
yaplara da yenilikler getirmilerdir. Roma ti-
yatrosunu Yunan rneklerinden ayran en
belirgin farkllk, yapnn konumlandrlmas
iin doal bir yamaca ihtiya duyulmamas
ve seyircilerin d dnya ile balantlarn ke-
sen ykseltilmi sahne binalarna sahip ol-
masdr. Oturma sralar tonozlar zerinde
oturan Roma tiyatrosunun en erken tarihli
temsilcisi, mparator Augustus zamannda
yaplm Marcellus Tiyatrosudur (M12).
73
Resim 3.17
Roma Titus Tak
Kaynak:
.edu/~vanbma/20th
%20century/images/s
urveydayeleven.htm
ok katl yksek sahne binas, tonozlu yan giriler ve geni bir orkestraya sahip ti-
yatronun plan, bata talya olmak zere eyaletlerde yenilenen veya yeni ina edi-
len tiyatrolara rnek olmutur. Anadolunun gney sahilinde yer alan ve gnm-
ze olduka iyi durumda ulam Aspendos ve Side kentlerindeki Roma tiyatrolar-
nn karakteristik zelliklerini bulmak mmkndr. Roma mimarlnda grlen ya-
p trleri bu rneklerle snrl deildir. Stunlu cadde, eme binas, ktphane,
toplant salonlar ve latrina (umumi tuvalet) gibi idari ve sosyal ilevli olanlar dn-
da, mhendislik yn ne kan su kemerleri, yollar, kprler, limanlar ve kanali-
zasyon sistemleri gibi bayndrlk yaplar yaygnlamtr. Yaplarn, ina edilecei
alanlarda bulunan dier binalar ve yol balantlarn dikkate alan aksiyal planla-
ma, Roma kent planlamaclnn olduu kadar mimarlnn da karakteristik zel-
liklerinden biri olmutur. Bata tapnaklar, zafer taklar ve bazilikalar olmak zere
binalarn, iinde veya evresinde yer aldklar alanlarn ynelimini dikkate alarak
konumlandrldklar grlr. Korinth Dzeni, bata bakent Roma olmak zere
imparatorluk genelinde en sk tercih edilen yapsal dzen olmutur. Bu dzene
gsterilen ilgi Cumhuriyet Dneminin balarndan itibaren aka izlenebilmekte-
dir. mparatorluk Dnemi sonuna kadar artarak devam eden bu eilim, ayn za-
manda imparatorluk merkezinde ortaya kan akmlar takip eden dier merkezle-
ri de etkilemitir. Aratrmaclar genellikle Roma mimarl ile zdeletirilen bu
dzeninin sklkla tercih edilmesini, Dor ve on gibi dier Klasik dzenlere oranla
ssleme asndan daha gsterili ve yeniliklere ok daha ak olmasna balarlar.
Roma mimarlnn karakteristik zelliklerinden biri de zengin mimari sslemeleri-
dir. Romal sanatlar, temelde kendinden nceki dnemleri takip etmekle birlik-
te, bir ksm daha nce grlmeyen farkl motif ve kompozisyonlar ieren bir ss-
leme repertuar oluturmutur.
Pantheon Tapnann mimarlk tarihi kapsamnda ne kan zellii nedir?
Heykel ve Kabartma
Roma heykeltralnn M 4. yzyl ncesine ait rnekleri ve bu tarihe kadar
olan geliimi hakkndaki bilgiler olduka snrldr. Etrsk merkezlerinde bulun-
mu pimi topraktan yaplm serbest heykeller, Arkaik Dnem Yunan heykelle-
rinden esinlenmitir. Bu evreye ait eserler arasnda Veiide bulunan pimi toprak-
tan (terrakotta) yaplm Apollon heykeli ve Roma kentinin kurulu efsanesinin
tasvir edildii, dii kurt tarafndan emzirilen Remus ve Romulusun bronz heykeli
(M 500) saylabilir. Roma heykeltralnn antsal heykel sanat ile tanmasnda
M 2. yzylda Yunanistann Roma topraklarna katlmas nemli rol oynamtr.
Komutanlarn yan sra zengin ve soylu snfa mensup Romallarn Yunan kentle-
rinden sava ganimeti olarak getirdikleri heykelleri, kendi konutlarnda ve kamu
binalarnda sergilemeleri prestij ve g sembol olarak grlmtr. Bu durum,
Yunan kltrne ilgi duyan varlkl kiilerin arasnda Yunan sanatlarnn zgn
eserleri veya kopyalarna kar koleksiyonculuk olarak adlandrabileceimiz tutku-
lu bir ilginin balamasna ve giderek artan oranda Yunan kkenli sanatnn, ba-
kent Romadaki resm ve sivil antlarn heykeltralk eserlerinde grev almalarna
neden olmutur. mparatorluk idaresi ile birlikte heykel, Akdeniz Dnyasnda
egemen bir g olma iddias tayan imparatorluun resm propagandasnn etkili
bir arac olmutur. zgn ve yaratc ynnn bulunmad ve Yunan sanatnn
glgesine kald ileri srlse de gerek konularnn eitlilii gerek yeni anlatm bi-
imleri ve yaygnl asndan Roma heykeltral Antik a heykeltralnda
74
Sanat Tar i hi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
nemli bir yere sahiptir. Roma heykeltralna borlu olduumuz bir dier konu
da gnmze ulamayan nl Yunanl sanatlara ait eserlerin sadk kopyalarnn
yaplm olmasdr.
Heykel: Heykel, imparatorluk propagandasnn nemli bir arac olmutur. Cum-
huriyet Dneminden balayarak konsl ve komutanlarn heykelleri meydanlara di-
kilmi, bu gelenek imparatorluk dneminin sonuna kadar devam etmitir. mpara-
tor Augustus zamanna ait serbest heykeller ve bstlerde, Klasik Dnem Yunan sa-
natnn idealizasyonuna yknen bir eilim kendin aka belli eder. Augustusun
(M 27-14) Primaporta olarak adlandrlan heykelinde sz konusu eilimin izlerini
bulmak mmkndr (Resim 3.18). Heykelin ilk bakta, bir tanry m, yoksa bir in-
san m betimledii belli olmayabilir. Yz ve duru tanrsallatrlm bir idareciyi
gsterir. mparatorun idealize edilmi kahramansal duruu Yunan heykeltra Poly-
kleitosun Doryphorosundan tretilmi gibidir ve ba Helenistik Dnem portreleri-
ne yaklar. Dier taraftan asker elbiseleri ile Augustus, sava alanlarndan zaferler-
le dnen gl bir komutandr. Bunu anlamak iin imparatorun gs zrhna ya-
kndan bakmak yeterlidir. Zrhndaki Roma askeri sancan (standart) geri veren
Partl ve Romal asker kabartmas ile Partlara kar kazand zaferi (M 39-38) yan-
stlmtr. Heykeldeki ilgin noktalardan biri de imparatorun sa ayann yannda
yunusa yaslanan bir erosun varldr. Aratrmaclarn byk ounluu, erosun
imparatorun mensup olduu Juliuslar ailesinin kklerini dayandrd Tanra Ve-
ns ile balantsn gstermek istemesinin etkili olduunu ileri srer.
Augustus heykelinde sadece grnm ile snrl olan tanrsal ba, kendinden
sonra gelen ve yaarken tanr olarak kabul edilen imparator heykellerinde, tanrlara
zg sembollerin (atribt) eklenmesi ile daha belirgin hle gelmitir. Bunlardan bi-
ri, mparator Cladiusun Jpitere (Zeus) zg
tac, asas ve kartal ile birlikte tasvir edildii
heykelidir. Yumuak ve ekingen bir yapya
sahip olduu bilinen Cladiusun tanr gibi gs-
terilmesinde, kiiliinden ok imparatorluun
resm politikas rol oynamtr. Buna karn,
mparator Commodusun Yunan mitolojisinin
en nl kahraman olan Heraklesin (Herkl)
kalplam grntsnde olan bst heykeli,
imparatorun kendi istei zerine yaplmtr.
MS 1. yzylda Augustustan sonra tahta
kan imparatorlar bakent Roma ve doal g-
zellikleri ne kan yerlerde byk saraylar
ve villalar ina ettirmitir. mparatorluun res-
m konutlar olan bu grkemli saraylarn ve
villalarn, bir ksmnn Yunanl sanatlarn
eserlerinden oluan zengin bir heykel kolek-
siyonuna sahip olduu bilinmektedir. Bunlar-
dan en dikkat ekenleri, mparator Tiberi-
usun Roma ile Napoli arasnda bulunan Sper-
longadaki yazlk saraynn antsal heykeller-
idir. mparatorun uzun zamanlar geirdii sa-
raynn bahesindeki doal maara ile nn-
deki kk adacn su havuzuna, Home-
rosun nl Odysseia destannn bakahrama-
75
Resim 3.18
Augustus Primaporta
Heykeli
Kaynak:
.edu/~vanbma/20th
%20century/images/s
urveydayeleven.htm
n olan Odysseuun yolculuunu konu alan antsal heykel gruplar yaplmtr. K-
k adack zerinde kadn grnml deniz canavar Scyllann Odysseusun ge-
misine saldr, maara aznda bu tehlikeden kurtulan gemiciler ve kahramann
sndklar adadaki tek gzl bir dev olan Polyphemosun kr edilmesini konu
alan heykel gruplar yer alrlar. Belki de bizzat imparatorun kendi istei ile gerek-
letirilen ve olaylarn gerekletii yerlerle doal unsurlar arasnda kurulan byle-
sine etkileyici bir dzenleme, Antik a sanat kapsamnda bir ilktir. Denizcilerin
korkulu ryas olan Scylla karnda Odysseusun yaad ann deheti gergin y-
znde, derince gz ukurlar, korkudan yar ak olan aznda ve atk kalarnda
izlenebilmektedir. Romal sanatlar heykel grubunda yer alan tm figrlerde gz-
lemlediimiz, Barok slup olarak adlandrlan ve Zeus Pergamon Altar, ve Laoko-
on heykel grubu gibi ilk kez Helenistik heykeltralarn ortaya koyduu dramatik
ve cokulu bir ifade tarzn uyarlamtr.
mparator Hadrianus zamannda, heykel sanatnda, Klasik Dnem Yunan sana-
tnn normlarna ilginin yeniden artt grlr. Bunda hi kukusuz, uzun yllar
imparatorluk topraklarn gezen imparatorun Antik a felsefesine olan yakn ilgi-
si ve yl boyunca Atinada kalmas etkili olmutur. mparatorun Roma yaknla-
rndaki nl kr villas Tivoliyi de Klasik Dnem heykellerinin kopyalar ile donat-
t bilinir.
Atl imparator heykelleri ve insan llerinin ok zerinde yaplm, zaman za-
man boyu 8-10 metreye varan devasa (collosal) imparator heykelleri, politik gc
yanstan bir tip olarak ilk kez Roma Dneminde ortaya kmtr. mparator Mar-
cus Aureliusun (MS 161-180) bronz atl heykeli, hkmdarlarn gl komutanlar
olarak gsterildii sonraki heykeller iin esin kayna olmutur. Ancak felsefe ile
uraan arbal bir imparatorun, gl bir komutan grnmnde tasvir edilme-
sinde, prestij kaygsnn daha ar bast kabul edilebilir. Altn yaldzl olduu an-
lalan bronz heykelde, imparator ileri uzatt sa eli ile kalabalklara hitap etmek-
tedir. Marcus Aureliusun at zerinde duruu, imparatorun zafer takndaki kabart-
malarda yabanc elileri kabuln gsteren tasvir ile olduka benzerdir. Byk bo-
yutlu imparator heykelleri arasnda, Efes (Ephesos) kentindeki Domitianus Tapna-
ve mparator Konstantinin Roma Forumundaki Maxentius-Konstantin Bazilika-
snda oturur biimde tasvir edildii heykelleri saylabilir. Tapnaklar ve imparator-
luk salonlar ilevindeki bazilikalara yerletirilen tanrsallatrlan imparator heykel-
leri, zellikle eyaletlerde yaayan ve idarecilerini grme imkn bulunmayan va-
tandalarn otoriteye olan ban glendiren ve imparatorluun gcn hatrlatan
nemli unsurlard.
Portre: Roma heykeltralnn en nemli baarlarndan biri olarak kabul edi-
len portre bstler, Cumhuriyet Dneminde arlk kazanmtr. Kiisel zelliklerin
tm yalnlyla yanstld gereki portre slubu, toplumun tm katmanlar ara-
snda ksa bir sre iinde rabet grm, Roma heykel sanatnn karakteristik zel-
liklerinden biri hline gelmitir. Varlkl yurttalarn (patrici), len aile byklerinin
balmumundan yaplm yz modellerini saklama ve cenaze trenlerinde sergileme
gelenei, portreciliin geliiminde etkili olmutur. Sanat eseri kaygsndan ziyade
kayt nitelii tayan balmumu masklar, artk Romada yeni patronlarnn himaye-
sinde alan Yunanl heykeltralar tarafndan mermer ve bronza aktarlmtr.
M 1. yzyldan gnmze ulaan toplumun farkl kesimlerine ait kadn ve er-
kek portrelerinde, kiiye zg yz ifadesi ve zellikleri olduka gereki bir slup-
ta ve baaryla ilenmitir. mparator Augustus zamannda Klasik Yunan normlarn
temel alan yeni bir portre slubu gelimesine karn, bu eilim uzun mrl olma-
76
Sanat Tar i hi
m, sonraki yzyllarda gereki slup yeni-
den arlk kazanmtr. MS 1.yy heykeltrala-
rn teknik sorunlarn zmnde ulat yk-
sek seviyeyi, zengin sa modellerine sahip ka-
dn bstlerinde grebilmek mmkndr. Ro-
madaki Vigna Codinde byk bir ans eseri
tahrip olmadan gnmze ulaabilmi mezar
odalarnda, dnem zelliklerini takip edebile-
ceimiz ok sayda portre heykel bulunmu-
tur. Portrecilik en parlak dnemine MS 2. yz-
yln ikinci yarsnn ortalarnda ulamtr (Re-
sim 3.19). MS 200-250 yllar arasnda portre-
lerde Antik a sanat kapsamnda ilk kez, tas-
vir edilen kiilerin i dnyalarn yanstan bir
yaklam grlr. Yzyln sonuna doru da-
vurumcu olarak adlandrlabilecek bu eilim
hzla ortadan kalkar ve yerini ge Antik an
habercisi olan sert ve biimsel bir portre anlayna brakr. Bunda imparatorlarn
neredeyse tamamnn ksa kesim salar ve ciddi ifadeleri ile asker kkenli olmala-
rnn pay byktr. Bugn dnya mzelerine dalm portre tarznda yaplm
bstlerin, serbest ve antsal heykellerden sayca daha ok olmas, bu ilginin ve uzun
bir gemie dayanan gelenein devamlln ortaya koyar.
Kabartma: Heykel, asker baarlar ve gemileriyle her vesile ile gurur duyan
Romallarn din ve sosyal yaamnda nemli bir yer tutmutur. Cumhuriyet Dne-
minden itibaren, zafer taklar, sunaklar ve antlarda; savalarda kazanlan zaferler
ve imparatorlarn bulunduu din trenler gibi tarih olaylar konu alan kabartma-
lara yer verilmitir. Roma heykelinin ayrt edici zelliklerinden biri kabul edilen,
anlatmc ve belgesel yn ne kan bu yeni sanat biimi, imparatorluk propa-
gandas asndan etkin bir ara olmutur. Yunan sanatnda, tarih olaylarn betim-
lenmesinde sembolizm ve benzemeye dayal bir eilim dikkat eker. rnein,
Galatlara kar kazanlan zafer ansna ina edildii kabul edilen nl Pergamon
Zeus Altarnn kabartmalarnda sava, tanrlarla devlerin mcadelesi gibi kalpla-
m bir mitolojik konuyla zdeletirilmitir. Buna karlk Romal heykeltralar ta-
rihsel olaylarn yanstlmasnda simgesel anlatmlara bavurmam, zaman ve me-
kn ilikisini, portre heykellerdeki gibi gereki bir biimde aktarmlardr. Bu tu-
tumun ortaya kmasnda sanatlarn kendi inisiyatifinden ok, varln ve gc-
n sava meydanlarnda kazand asker baarlarna borlu olan Romann, zafer-
ler ansna ina edilen antlarda ak biimde gsterilmesini istemeleri belirleyici ol-
mutur. Belgeci yn ar basan bu slubu, M 2. yy ortalarndan itibaren sava-
lar, ve din trenleri konu alan kabartmalarda takip edebilmek mmkndr. Ro-
mal konsl Aemilius Paullusun Delphide M 168 ylna yaptrd zafer ant, ger-
eki ve anlatmc slubun grld en erken tarihli rneklerden biridir. Ro-
maya, Yunanistan kapsn aan Pydna Savann gereki biimde betimlendii
Yunanl heykeltralar tarafndan yaplm bu kabartmalarda sembolizm veya ben-
zemeye dayal bir yanstma tarz grlmemektedir. M Ge 2. yy-Erken 1 yya ta-
rihlenen Romadaki Neptn Tapnann Sava Tanrs Mars adna dzenlenen bir
treni ileyen kabartmalar da canl ve gereki bir tutumla ilenmitir.
Bu eilim erken mparatorluk Dneminde de devam etmitir. M 13 ylnda
senato tarafndan imparator Augustusun asker baarlar iin adanan Ara Pacis
77
Resim 3.19
mparator
Commodusun Portre
Heykeli
Kaynak:
.edu/~vanbma/20th
%20century/images/s
urveydayeleven.htm
Augustae (Bar Suna) ka-
bartmalar bu sanat anlay-
nn hi kukusuz en nl ya-
ptdr (Resim 3.20). Basa-
maklarla klan bir podyum
zerinde ykselen antn pa-
nolarnda din kyafetler (to-
ga) ierisindeki mparator
Augustus, ailesi, resm grev-
liler (magistrat-senatrler) ve
Vesta rahibeleri ile birlikte din bir trende betimlenmitir. Kabartmalarda canl bir
gerekilik hakimdir. Din trenin arl, kendi aralarnda konuan kiiler, farkl
ynlere bakan figrler ve annesinin elbisesine tutunmu kucaa alnmay isteyen
kk bir ocuk figr gibi hareketli ve yaam dolu detaylarla dengelenmitir. Ku-
canda kk ocuklarla betimlenmi toprak ana gibi doann bereketi ve zen-
ginlii ile zdeletirilmi mitolojik ve alegorik sahneler, imparatorluk idaresi ile
balayan bolluk ve bereketi ifade eder. Kazanlan zaferlerin ansna ina edilen za-
fer taklar ve ant stunlarda, imparator ve orduyu sava esnasnda betimleyen sah-
neler ve resmigeit trenleri nemli bir yer tutar. Tarih olaylar anlatan kabartma-
larn yer ald antlardan gnmze salam olarak ulaabilenlerden ou bakent
Romada bulunur.
Roma Forumundaki Titus Tak (MS 81), aabeyi Domitianus tarafndan Ti-
tusun Yahudilere kar kazand zaferin ansna ina edilmitir. Kudsteki Byk
Tapnak hazinesinin Romaya getiriliinin ilendii kabartmalarda, altn masa ve
yedi kollu amdan (menorah) gibi Yahudiler iin byk nem tayan kutsal eya-
lar askerler tarafndan tanrken tasvir edilmitir. Zafer alaynn canl ve gereki
betimlerinde alegorik veya sembolik unsurlara da yer verilmitir. mparatorluun
koruyucusu Tanra Roma, muzaffer imparatorun bindii sava arabasn eken at-
larn dizginlerinden tutarken Zafer Tanras Victoria (Nike) imparatora zafer tac
giydirmektedir.
mparator Traianusun ina ettirdii grkemli forumda bulunan 40 m yksekli-
indeki ant stunun gvdesinde, imparatorun Dacia Seferini (MS 113) betimleyen
kabartmalar anlatmc slubun en nemli eserlerindendir (Resim 3.21). Helezonik
olarak yukar doru dnerek ykselen eritte asker seferin bandan sonuna ka-
dar savan nemli anlar tasvir edilmitir. 114 sahnede 2600den fazla figrn yer
ald bu kabartmalarda Romal
askerler, dman birlikleri ve
kent tasvirleri derinlikli bir pers-
pektif ve gerekilikte ilenmi-
tir. Traianus stunu daha sonra-
dan yaplan benzer antlara mo-
del olmutur. mparator Commo-
dusun babas Marcus Aureli-
usun Tuna snrndaki Germen
ve Yaslara kar kazand zafer-
lerin ansna diktirdii ant stun,
benzer ekilde savan nemli
anlarn gsteren sahnelerle ss-
78
Sanat Tar i hi
Resim 3.20
Roma Ara Pacis
Kaynak:
http://legacy.earl
ham.edu/~vanb
ma/20th%20cent
ury/images/surve
ydayeleven.htm
Resim 3.21
Roma Forum
Romanum
Tranianus Stunu
ve detay
Kaynak:
http://legacy.earlha
m.edu/~vanbma/20
th%20century/imag
es/surveydayeleven.
htm
lenmitir. Romadaki antlar yaklak yzyl sonra, imparatorluun yeni merke-
zi olan stanbulda mparator Theodosius ve Arcadius tarafndan ina ettirilen ben-
zer antlara da esin kayna olmutur.
Resim
Roma resim sanat hakkndaki bilgilerimiz, arlkl olarak duvar resimleri ve mo-
zaiklerine dayanr. Antik kaynaklardan, M 2. yzyldan itibaren kamu alanlarn-
da ve zafer alaylarnda savaa ilikin sahnelerin betimlendii byk boyutlu resim-
lerin sergilendii bilinmektedir. Fakat bunlarn hibiri gnmze gelememitir. MS
79 ylnda infilak eden Vezv Yanardann klleri altnda kalan Pompeii ve Her-
culaneumda aa kartlan duvar resimleri ve mozaikler, Roma resim sanatnn
geliim evrelerini takip edebildiimiz en nl ve nitelikli rneklerdir.
Duvar resimleri ve mozaiklerde betimlenen sahneler olduka eitlidir. Mimari
evre, figrl-figrsz doa manzaralar, natrmortlar, portreler, konusunu mitolo-
ji ve gnlk yaamdan alan sahneler genellikle gereki bir slupta ilenmitir. Di-
er alanlarnda olduu gibi resimde de Yunan sanatnn etkilerini takip edebilmek
mmkndr. Figrler ve mitolojik sahnelerin byk ksm Yunan kaynakldr. Fa-
kat kompozisyon dzeni, teknik ve perspektif yaklam Romaya zgdr. Res-
samlarn doa ve mimari tasvirlerde derinlikli bir alan yaratma ile yakndan ilgili
olduu grlmektedir. Bununla birlikte izgi ve hava perspektifine ilikin tm so-
runlar zmledikleri sylenemez. Perspektif, figrlerde oranl kltme, manza-
ra grnmlerindeki gereki yaklam ve teknik ustalk sanat tarihinde ancak R-
nesans Dneminde gr-
lebilecektir. Duvar re-
simleri teknik, ierik ve
slup asndan birbirini
takip eden drt evrede
incelenir.
Cumhuriyet Dnemi
talyasnda olduka yay-
gn olan birinci slubun
karakteristik zellii, du-
varlarn zengin ve gsterili bir i mekn algs yaratmak amacyla al ve renkli bo-
yalarla mermer taklidinde sslenmesidir. M 2. yzyln balarnda ortaya kan bu
ssleme anlay, temelde Helenistik Dnem Yunanistan ve Anadolu konutlarna
dayanr. Altta mermer taklidi duvar resimleri, stte aldan yaplm friz ve korni-
lerle snrlandrlmtr. Herculaneumdaki Samnit Evi olarak adlandrlan villa, bu
slubun en tannm rneklerini barndrr.
M 80 ylndan ksa bir sre sonra arlkl olarak derinlikli mimari betimlerin
ilendii ikinci slup grlmeye balanr. Bu evreye ait en eski duvar resimlerin-
den biri, Romadaki Palatium Tepesinde bulanan Grifonlar Evinde karmza -
kar. Birinci stilden izler tayan resimlerde, birbirine korkuluk levhalar ile bala-
nan stunlar arasnda mermer kaplama imitasyonlar ve pencere grnmnde
koyu krmzya boyanm bo panolara yer verilmitir. Yzyln ortalarndan itiba-
ren konular ve kompozisyonlar asndan ok eitli zengin bir ssleme anlay
ortaya kar. Perspektif ilkelerine uygun olarak biimlendirilmi hayali ve gerek
yap siluetlerinde, izdml glgelerle gereki bir arka plan yaratlmtr. Alt bor-
drlerde, mimari fonlar, kent, kr veya deniz manzaralar veya mitolojik sahneler
ilenmitir. Pompeii yaknlarndaki Boscoreale ve kent iindeki Misterler Villas sa-
79
Resim 3.22
Pompeii Misterler
Villas duvar resimleri
Kaynak:
http://legacy.earlham.
edu/~vanbma/20th%2
0century/images/surve
ydayeleven.htm
dece ikinci slubun deil, tm Roma resim sanatnn en nitelikli rnekleri arasn-
da gsterilir. Boscoreale Villasndaki duvar resimlerinde, n plandaki stunlar ara-
snda, darya alan geni pencereler biiminde dzenlenen panolarda tiyatro de-
korlarn anmsatan derinlikli mimari tasvirlere yer verilmitir. Ik glge dalmla-
ryla belirlenmi alanlarla boyutlu bir etki yaratlmtr. Pompeii yaknlarnda
bulunan Misterler Villas, adn Yunan arap Tanrs Dionysos adna yaplan gizem-
li bir kltle ilikili olan duvar resimlerinden almtr (Resim 3.22). Byk boyutlu
insan figrleri, seremoniye ilikin ierii ok ak olmayan durular ve dingin ruh
hlleri ile sanki bir tiyatro oyununun aktrleri gibidir.
mparator Augustus zamannda ortaya kan (M 20) nc slup, temelde
bir nceki resim anlayndan tremitir. nceki dnemin byk doa manzarala-
r yerini geni panolarn merkezinde yer alan kk boyutlu insan, heykel, aa ve
mimari tasvirlerine brakmtr.
MS 60 ylndan itibaren duvar resimlerinde nceki stillerden izler tayan dr-
dnc slup (veya mimari yanlsama) grlr. st pencereler arasna yerletirilmi
derinlikli manzaralara geri dnlmekle birlikte nc slubun kk panolar ve
geometrik yaplar korunur. mparator Neronun Romada Altn Ev olarak tannan
saraynn duvar resimleri (MS 64-68), bu slubun tipik zelliklerini yanstr. Arala-
rnda kap taklidi aklklarn bulunduu byk panolarn merkezlerine dsel ve
izlenimci tarzda yaplm krsal yaam ve mimari sahneler ilenmitir. st ksmda
mitolojik varlklarn yer ald tek figrl yatay panolar ve zerinde da alan
pencere imitasyonlar yer alr. Bu slubun en tannm rneklerinden bir dieri,
sslemeleri Vezv Yanardann infilakndan ksa bir sre nce tamamlanm olan
Pompeiideki Vettii Evidir. Yanlarda ince stun taklidi tayclarla snrlanan geni
panolarn merkezlerinde ocuk Heraklesin ylanlarla mcadelesi ve gereki mi-
mari tasvirler yer alr. stteki dar ve koyu zeminli panolarda ise eroslar arap ya-
parken gsteren sahneler betimlenmitir. MS 79 yl sonrasna ait korunabilmi du-
var resimleri olduka snrl olduundan, resim sanatnn bu tarihten sonraki geli-
iminde mozaik ne kar.
Roma mozaik sanatnn en erken tarihli ve nemli eserlerinde biri, Pompeiide-
ki Danseden Faun Evinde bulunan ve Byk skenderin Pers Kral III. Dariusla
M 333 ylnda yapt Issos Savann betimlendii mozaiktir (Resim 3.23). Antik
a sanatnn bu gz alc eserinin, nl Yunan sanat Philoxenosun gnmze
ulamayan eserinden kopyaland
bilinmektedir. Byk boyutlu pa-
noda (2.7mx5.2m), Byk sken-
dere Dounun kaplarn aacak
olan savan son an, yani Dai-
rusun sava meydanndan ka
tasvir edilmitir. Sava arabas
zerinde geriye doru uzatt ko-
lu ve aresiz baklar, skender
tarafndan ldrlen olu veya
ok sevdii komutanlarndan bi-
rine ynelmitir. Sava arabalarn
eken atlarn korkusu ve huzursuzluu, panik hlindeki askerlerin yz ifadeleri ol-
duka gereki biimde aktarlmtr. zellikle at figrlerindeki ksaltma ve farkl
tonlarla salanan k glge ile derinlikli bir alan algs yaratlmtr. Bylesine ka-
labalk ve hareketli bir sahnenin kk boyutlu renkli talardan yapld hatrlan-
80
Sanat Tar i hi
Resim 3.23
Pompeii Byk
skender Mozaii
Kaynak:
http://tr.wikipedia.
org/w/index.php?ti
tle=Dosya:Battle_o
f_Issus.jpg
dnda, Romal sanatlarn ulat teknik ve artistik yetenein seviyesine hayran
kalmamak mmkn deildir.
Roma kentinin 40 km dousunda yer alan Praenestredeki Fortuna (Talih) kut-
sal alannda bulunan Nil Mozaii, skender Mozaii ile yaklak ayn zamanda (M
1. yzyl ortalar) yaplmtr. Onun gibi byk boyutlu (6mx4.9m) olan mozaiin,
Alexandria (skenderiye) kkenli bir nclnden esinlenilerek oluturulduu d-
nlr. Nil Nehrinin bu yar dsel tasvirinde, eski tapnaklardan, kulbelere, ba-
lklardan av peinde koan avclara, timsah ve suaygr gibi (yanlarna Yunanca
isimleri yazlmtr) Nile zg canllardan egzotik hayvanlara kadar birbiri ile ili-
kili veya bamsz ok sayda figr ve sahne yer alr. Msra hayat veren Nilin ev-
resindeki zengin doal yaam, sadece hayvanlar iin deil nehir boyunca yer alan
eski tapnaklar, byk yaplar ve kulbelerin iaret ettii gibi insanlar iin de ya-
am kaynadr. Nehrin yukar doru devam eden kvrml kollar derinlikli bir g-
rnm sunarken tapnaklar ve dier yaplar farkl ynlerden gsterilerek oklu bir
perspektif yaratlmaya allmtr.
MS 2. ve 3. yzyllarda teknik ve artistik adan en yksek dzeyine ulaan mo-
zaiklerde, gz yanltc perspektifle yaplm manzaralarn yan sra geometrik mo-
tifler arasna yerletirilen figrler ve ssleme motifleri yaygndr. mparator Hadria-
nusun Tivolideki villasnda bulunan ve konusunu Yunan mitolojisinden alan mo-
zaik panoda, bir Kentaurun (At adam) vahi hayvanlarla mcadelesi ilenmitir.
Aalar ve kayalk tepelerin doal ve derinlikli biimde ilendii bu sahnenin, M
400lerde nl Yunanl sanat Zeuxisin gnmze ulamayan bir eserinden esin-
lenilerek oluturulduu dnlr. Yine ayn sarayda bulunan ve su ien krlan-
glarn betimlendii mozaik de aslen Yunanl sanat Sososun M 2. yzyla ta-
rihlenen bir eserinden kopyalanmtr. Bu yzyllarda mozaik, imparatorluun sa-
hip olduu tm topraklarda yaygnlam, zellikle Anadolu, Suriye ve Kuzey Af-
rikadaki yerleimlerde hamamlar bata olmak zere birok kamu binasnn ve
lks konutlarn ayrlmaz paras olmutur. Teknik adan kusursuz saylabilecek
bir seviyeye ulaan mozaiklerde betimlenen sahneler sonsuz eitlilik gsterir. Ge
Roma Dneminde pastoral yaamdan av sahnelerine, gndelik yaamdan mitolo-
jik konulara kadar ok eitli konulara yer verilmitir.
Roma resim sanatnn nemli kaynaklarndan biri olan duvar resimlerinde zamana bal
stilistik deiimlerden sz edilebilir mi?
81
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
82
Sanat Tar i hi
Yunan sanatnn tarihsel sre ierisindeki geli-
im evrelerini ve tarihsel snrlarn tanmlamak
Yunan sanat, ilk antsal rneklerin ortaya kt
M 7. yzyldan, Helenistik Dnemin sona erdi-
i M 30 ylna kadar olan zaman dilimini kap-
sar ve slup, teknik ve artistik geliim asndan
birbirini takip eden evreye ayrlr. Arkaik D-
nem (M 7-6. yy.), Yunan sanatnn oluum ev-
residir. Sonraki yzyllarda takip edilen ve geli-
tirilen birok uygulama bu evrede ortaya km-
tr. Yunan uygarl ve sanatnn en parlak evre-
si saylan Klasik Dnem, Yunanistann Pers isti-
lasndan kurtuluu ile balar. Sanatn her alann-
da teknik ustalk ve artistik yaratm bu dnemde
doruk noktasna ulamtr. Yunan sanatnn B-
yk skenderin Dou Seferi ile balayan ve ko-
mutanlarndan Ptolemaiosun kurduu kralln
M 30 ylnda yklmas ile son bulan evresi ise
Helenistik olarak adlandrlr. Bu dnemde Yu-
nan kltr, n Asya ve Msr iine alan geni
bir corafyaya yaylm, bu durum her alanda ol-
duu gibi sanatta da kkl deiimlere neden ol-
mutur.
Yunan mimarl ve heykeltralnn evrelerini
nemli eserleri ve sanatlar ile aklamak
Yunan sanatnn balang evresi olarak nitelen-
dirilen Arkaik ada ismi bilinen sanatlarn sa-
ys olduka snrldr. Klasik Dnemle birlikte,
eserleri meydana getiren sanatlarn kimler ol-
duunun bilinmesi Yunan sanatnn ayrt edici
zelliklerinden biri olmutur. Eserler zerindeki
sanat ismini tayan yaztlar ve Antik kaynakla-
rn aktarmlar sayesinde pek ok Yunan sanat
ve onlara ait eserler daha yakndan tannmakta-
dr. Mimarlktan heykele, seramikten mozaie
kadar sanatn birok alannda faaliyet gsteren
sanatlar yaadklar dnemde sayg ve itibar
grmtr.
Roma sanatnn evrelerini ve karakteristik zel-
liklerini tanmlamak
Roma sanat, idari sistemdeki deiikliklere ba-
l olarak iki tarihsel evrede deerlendirilir: Cum-
huriyet ve mparatorluk Dnemi. Yunan kent-
devletlerinin ynetim biimine yakn bir idare
olan Cumhuriyet Dneminin ilk yzyllarndan
gnmze ulaan eserler olduka snrldr. Bu
dnemin mimarlk, heykel ve resim sanatnda
arlkl olarak Etrsk ve Yunan sanatnn etkili
olduu grlr. Antik dnyann merkez konu-
mundaki Yunanistan ve Anadolunun M 1.
yyda Roma egemenlii altna girmesi, Yunan sa-
nat ve eserlerine kar olan ilgiyi artrm ve Ro-
ma heykel ve resim sanatnn biimlenmesinde
nemli rol oynamtr. Augustus ile balayan m-
paratorluk Dneminde, tm Akdeniz, n Asya
ve Orta Avrupa, Roma idaresi altna girmitir. Ta-
rihiler tarafndan Roma Bar olarak adlandr-
lan yaklak 200 yllk bu evre, Roma ve idaresin-
deki topraklar iin bar ve refah dnemi olmu-
tur. Mimarlk bata olmak zere, heykel ve re-
simde imparatorluun sahip olduu siyasal ve
ekonomik gc yanstan ve yaratc karakteri ne
kan birok eser bu yzyllarda retilmitir.
Roma mimarl ve heykeltralnn ne kan
ant ve eserlerini aklamak
Roma sanat, en dikkat ekici ve grkemli eserle-
rini mimarlk alannda vermitir. Roma mimarl,
Cumhuriyet Dnemi sonuna kadar byk lde
Etrsk ve Yunan geleneine bal iken MS 1. yz-
yldan itibaren kendine zg yeni bir mimarlk
anlay gelimitir. Tasarmdan ina tekniine,
yapsal elemanlardan sslemeye kadar mimarlk
tarihindeki birok ilk, bu dnemde ortaya k-
mtr. Romal mimarlar, gelitirdikleri yeni tay-
c sistemler ve ina teknikleri sayesinde eskisin-
den ok daha byk ve gsterili yaplar ina et-
milerdir. Yunan sanatlarn nemli rol oynad
heykel sanatnn aksine, mimarlar ve ou zaman
birlikte altklar mhendisler genellikle Romal
idiler. Ancak, birka dnda, mimarlk tarihi a-
sndan dnm noktas saylabilecek nemli bir-
ok antn mimar bilinmemektedir. Benzer du-
rum heykel sanat iin de geerlidir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
83
1. Yunan mimarlk ve heykel sanatnn ilk antsal r-
nekleri aadaki dnemlerden hangisinde ortaya k-
mtr?
a. Geometrik
b. Klasik
c. Arkaik
d. Helenistik
e. Miken
2. Aadakilerden hangisi Roma kentlerinde bir zafe-
rin ansna ina edilen kabartma ve heykellerle ssl
kemerli yaplarn addr?
a. Gymnasium
b. Tak
c. Amphitiyatro
d. Basilika
e. Castrum
3. Yunan mimarlnda grlen yapsal dzenlerin or-
taya k tarihleri aadaki seeneklerin hangisinde
doru sra ile verilmitir?
a. Dor-on-Korint
b. on-Korint-Dor
c. Korint-Dor-on
d. Toskan-on-Aiol
e. Dor-Toskan-on
4. Atina, Athena Parthenon ve Olympia, Zeus Tapnak-
larnn tanr (klt) heykellerini yapan Klasik Dnemin
nl heykeltra aadakilerden hangisidir?
a. Praxiteles
b. Skopas
c. Lysippos
d. Polykleitos
e. Phedias
5. Roma resim sanatnn slup ve stilistik geliimini en
iyi takip edilebildiimiz rneklerin bulunduu yerle-
imler aadaki seeneklerden hangisinde verilmitir?
a. Pompeii-Herculaneum
b. Roma-Napoli
c. Paestum-Veii
d. Tivoli-Sicilya
e. Ravenna-Milano
6. Heykel sanatnda, insan vcudunu meydana getiren
uzuvlarn boyutlar ve btn iindeki oranlarnn nasl
olmas gerektii konusunda gzlem ve pratie dayanan
ideal oranlar (Canon) gelitiren Yunanl heykeltra
aadakilerden hangisidir?
a. Leochares
b. Alkamenes
c. Polydoros
d. Polykleitos
e. Alexandros
7. Aadaki heykel trlerinden hangisi Roma heykelt-
ralnn en nemli baarlarndan biri olarak kabul
edilir?
a. Serbest Heykeller
b. Figrinler
c. Kabartma
d. Bronz dkm
e. Portre bstler
8. Pergamon Helenistik Krallnn merkezinde Galat-
lara kar alnan zorlu zaferin ansna ina edildii kabul
edilen grkemli ant aadakilerden hangisidir?
a. Athena Tapna
b. Zeus Suna
c. Apollon Suna
d. Poseidon Tapna
e. Hera Suna
9. Aadakilerden hangisi Roma kentlerinde genellik-
le forumlarn yakn evresinde yer alan ve ticari faali-
yetlerin yan sra davalarn grld, resmi ve genel
toplantlarn yapld ok ilevli yaplarn addr?
a. Macellum
b. Latrina
c. Amphitiyatro
d. Bazilika
e. Nypheum
10. Romada mparator Augustusun askeri baarlar
iin adanan ve gereki slupta yaplm kabartmalar
ile nl olan yap aadakilerden hangisidir?
a. Ara Pacis
b. Zeus Altar
c. Capitolium Tapna
d. Concord Tapna
e. Mars Suna
Kendimizi Snayalm
84
Sanat Tar i hi
1. c Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Mimari; Ar-
kaik Dnem-Heykel; Arkaik Dnem konusu-
nu yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Roma Sanat: Mimari ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Mimari; Arka-
ik Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Heykel; Klasik
Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Roma Sanat: Resim konusu-
nu yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Heykel; Klasik
Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise Roma Sanat Heykel ve Ka-
bartma; Portre konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
8. b Yantnz yanl ise Yunan Sanat: Mimari;
Helenistik Dnem konusunu yeniden gzden
geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Roma Sanat: Mimari ko-
10. a Yantnz yanl ise Roma Sanat: Heykel ve Ka-
bartma; Kabartma konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Sra Sizde 1
Yunan mimarlnda yapsal dzen arlk kazanm-
tr. Bunlar ortaya k tarihlerine gre ilk olarak Yunan
ana karas, Gney talya ve Sicilyada grlen Dor, Ba-
t Anadolu kkenli olduu kabul edilen on ve dierle-
rinden daha sonra ortaya kan Korinth Dzenidir. Bu
temel dzenlerin dnda, ayn yzyllarda rnekleri da-
ha dar bir evrede arlk kazanm, blgesel zellikler
gsteren Aiol (Kuzeybat Anadolu) ve Toskan (Orta tal-
ya) gibi dzenler de grlr.
Sra Sizde 2
Aratrmaclar Arkaik Dnem heykellerinde Girit-Pelo-
ponnesos, Attika ve onya (Bat Anadolu) olmak zere
farkl ekoln ortaya ktn kabul ederler. Bunlar-
dan ilkinde kuros heykelleri iri yapl ve daha kat du-
rular sergilerken Attikada daha yumuak ve yuvarlak
hatlara sahip vcutlar ne karlar. Buna karn Bat
Anadoluda oturan rahip ve rahibe heykelleri ile narin
yz hatlarna sahip kore heykelleri daha yaygndr.
Sra Sizde 3
Dnya mimarlk tarihinin en nl antlarndan biri olan
Pantheon, nn kusursuz kubbe tasarmna borlu-
dur. Zeminden kubbenin en yksek noktasna kadar
devam eden yay tam bir kre oluturur ki, mimarlk
tarihi iin bu bir ilktir.
Sra Sizde 4
MS 79 ylnda infilak eden Vezv Yanardann klleri
altnda kalan Pompeii ve Herculaneumda aa kart-
lan duvar resimleri, Roma resim sanatnn geliim evre-
lerini takip edebildiimiz en nl ve nitelikli rnekle-
rindendir. Bu duvar resimleri; teknik, ierik ve slup
asndan birbirini takip eden drt evrede incelenirler.
85
Boardman, J. (2005). Yunan Sanat, stanbul: Homer
Kitabevi.
Boysal, Y. (1979). Arkaik Devir Heykeltral, An-
kara: Trk Tarih Kurumu.
Boysal, Y. (1967). Grek Klasik Devir Heykeltral,
Ankara.
Carpenter, T. H. (2002). Antik Yunanda Sanat ve Mi-
toloji, stanbul: Homer Kitabevi.
Colledge, M. (1982). Roma Sanatn Tanyalm. stan-
bul: nkilap ve Aka.
Cornell, T.-Matthews, J. (1988). Roma Dnyas, stan-
bul: letiim Yaynlar.
Henig, M. (ed) A. (1983). Handbook of Roman Art,
Phaidon.
Lendering, J. (2011). Roma Mermer ehir, stanbul:
Kitap Yaynevi.
Levi, P. (1987). Eski Yunan, Atlasl Byk Uygarlklar
Ansiklopedisi, letiim Yay.
Ramage, N. H.-Ramage, A. (1991). Roman Art, Romu-
lus to Constantine, London.
Richter, G. (1984). Yunan Sanat, stanbul: Cem Yay-
nevi.
Roth, L. M. (2000). Mimarln yks, stanbul: Ka-
balc Yaynevi.
Sinemolu, N. (1984). Sanat Tarihi, Tarih ncesin-
den Bizansa, stanbul: Mimar Sinan niversitesi
Yay. 8.
Thorpe, M. (2002). Roma Mimarl, stanbul: Homer
Kitabevi.
Tomlinson, R.A. (2003). Yunan Mimarl, stanbul:
Homer Kitabevi.
Wheeler, M. (2004). Roma Sanat ve Mimarl, stan-
bul: Homer Kitabevi.
Bizansn tarihsel dnemlerini aklayabilecek,
Bizans mimarisinin zelliklerini rnekler ile aklayabilecek,
Antsal resim sanat, ikona ve elyazmalarn dnemlerine gre rnekler ile
aklayabilecek,
Bizans el sanatlarn malzeme ve ssleme zelliklerine gre aklayabile-
cek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
indekiler
Laskarislar
Paleologoslar
konaklazma
karisti
Bazilika
Katakomp
Kapal Yunan Ha
Hipoje
apel
kona
Fresko
Mozaik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Sanat Tarihi Bizans Sanat

GR
MMAR
RESM VE EL SANATLARI
4
SANAT TARH

GR
Bizans mparatorluu kavram modern tarih biliminin bir buluudur. Gerekte bu
adla kendini tanmlayan bir devlet yoktur. Bizans olarak isimlendirilen devletin va-
tandalar kendileri iin Romal tabirini kullanmtr. Roma mparatorluunun do-
udaki devam olan ve Boazii kylarnda yeni bir bakente sahip bulunan Bi-
zans mparatorluu, Hristiyanln 4. yzyldan itibaren yasaklanmaktan kurtularak
serbest bir inan olarak kabul ile bu tarihten sonra Hristiyan bir devlet olmutur.
Modern tarihiler, M.7 yyda Megaradan yola kan ilkel Trak kavimlerinin Hali
giriinin bat yakasna den bugnk Sarayburnunda kurduklar, Byzasn ehri
anlamnda Byzantion olarak ilk kurucusunun adyla anlan bakentlerine -sonra-
dan srasyla Konstantinopolis ve stanbul adlarn alacak olan- dayanarak bu
devlete Bizans adn vermilerdir. Bir ok tarihi Bizans mparatorluunun stan-
bulun 324 ylnda ina edilmesiyle baladn ve 1453 ylnda Trkler tarafndan
fethedilmesi ile sona erdiini kabul etmektedir.
Bizans mparatorluu snrlar iinde ortaya konulan sanat, tarihsel ve toplum-
sal olaylar gz nne alnarak Erken Bizans, Orta Bizans ve Ge Bizans olmak
zere dneme ayrlarak deerlendirilmektedir. Bizans sanat, Romadan miras
kalan gelenekler, Helenistik Devrin bilgileri, Hristiyan inanc, ayn ada yakn ili-
kide bulunulan evre ve lkelerden alnan sanat etkilerinin birlikte yorulmasyla
olumutur.
Erken Bizans Dnemi: Erken Bizans Dnemi yaklak olarak 4. yzyldan 7.
yzyln ortasna dein, bir baka deile slamn ykselii ve Arap aknlarnn Ak-
denizin dou ve gney kylarnda belirgin varlk gsterdii aa dek uzanmakta-
dr. Bu dnem kendi iinde Ge Antik ve Erken Hristiyan Dnemi (324-527) ve Ius-
tinianos Dnemi (527-565) olarak ikiye ayrlmaktadr.
Hristiyanln 4. yzyln ilk yarsnda serbest bir inan durumuna girmesiyle,
Bizans sanatnda 4. ve 5. yzyllarda Yunan-Roma dnyasnn sanat geleneklerinin
yeni inanca uydurulmaya alld bir gei dnemi yaanmtr. Eserleri l ve
ssleme asndan lk an Roma sanat ile ilikili olduundan bu dnem Ge An-
tik ve Erken Hristiyan Dnemi olarak adlandrlr.
talya, Gney spanya, Kuzey Afrikada Bizans egemenliinin yeniden kuruldu-
u I. Iustinianos (527-565) Dneminde baarl seferlerden elde edilen ganimetler,
yeniden fethedilen yerlerin doal kaynaklar, bu merkezlerden alnan vergiler ve
nfus art sayesinde 530l yllarda imparatorluk ekonomik adan hzla bym-
Bizans Sanat
Konstantinopolis: Roma
mparatoru I. Konstantinos
(284-305) Byzantionu
mparatorlukun yeni
bakenti olarak semi ve
Yeni Roma (Latince: Nova
Roma) diye tekrar
isimlendirmitir. lk
zamanlarndan itibaren yeni
bakentin tarihileri
kurucusunun adndan dolay
kenti, Konstantinosun ehri
anlamnda Konstantinopolis
adyla anmlardr.

88
Sanat Tar i hi
Hanedanlk: Bizans
mparatorluu, devleti
yneten hanedanlara gre
de dnemlere ayrlmtr. Bu
hanedanlk dnemlerini:
Heraklios (610-711),
savrian ya da Suriye (717-
802), Amorion (820-867),
Makedonya (867-1056),
Dukas ve Komnenos (1057-
1185), Angelos (1185-
1204), Laskaris (1204-
1261) ve Paleologos
hanedanlklar olutururlar.
konaklazma akm:
Yunancadaki eikon (ikona ya
da imge) ve kloa (krmak ya
da ykmak) szcklerinden
gelir. mgelerin kastl olarak
yok edilmesi anlamndadr.
Bizans sanatna 726-842
yllar arasnda hakim olan
tasvir krc sre ikonalast
akm olarak tanmlanr.
tr. Bizansn birinci altn a olarak da adlandrlan, yksek maliyetli ve kaliteli
mimarisiyle ne kan I. Iustinianos Dneminde sanat, lk an Helenistik ve Ro-
ma sanat geleneklerini srdrmekle beraber gelimitir.
Orta Bizans Dnemi: Erken Orta a olarak da adlandrlan 7. yyda Sasani-
lerle yaplan savalar, Msr, Filistin, Suriye, Gneydou ve Dou Anadolu toprak-
larnn Mslman Araplara kaptrlmas ve Balkanlardaki Slav istilas nedeniyle
zellikle Anadolunun Akdeniz kylar iin gvensiz ve istikrarszlk yzyl olmu-
tur. 8. yy balarnda iktidara gelen Isavrian Hanedanl (717-802), imparatorlua
yeni bir g kazandrmsa da bu dneme ikonaklazma akm (726-842) damga-
sn vurmutur. Anadolu ve Balkanlarda toprak kayplarnn balad 610 yl ile
ikonoklazma akmnn bittii 842 yl aras, Karanlk Dnem olarak da adlandrl-
maktadr. konaklazmaya kar kilisenin zaferi ile balayan Orta Bizans Dnemi
(842-1204), Bizans sanat asndan ikinci parlak dnem olarak tanmlanmaktadr.
Bu dnemde, II. Basileios (976-1025) zamannda btn Balkan Yarmadas, Erme-
nistan ve Suriye yeniden Bizans hakimiyetine alnmtr.
Bizansn Seluklululara kar 1071de Malazgirtte, 1176da Miriokefalonda al-
d yenilgiler, 1204 ylnda stanbulun Hallar tarafndan igali, Orta Bizans D-
nemi siyasal olaylar arasnda yer almaktadr. Hallarn stanbulu igal etmeleriy-
le Bizansn dokuz asr boyunca oluturduu hazine ve sanat eserleri yamalanm-
tr. 1204-1261 arasnda stanbul, Hal galinde bir Latin mparatorluunun ba-
kenti olmu, Anadolu ve Yunanistan topraklarnda Bizansn devam olduunu id-
dia eden kk yeni devletler ortaya kmtr. Trabzon ve znikte kurulan beylik
dzeyindeki kk devletlerle Yunanistandaki Epir (Arta blgesinde) ve Mora
Despotluklar (bakenti Mistra) byledir. Bu yzden 13. yzylda duraklama gei-
ren bakent Bizans sanat, Mikhael Paleologosun 1261de stanbulu Hallardan
geri almas ile yeniden canlanr.
Ge Bizans Dnemi: stanbulun Latinlerden geri alnmasyla balayan, Trk-
lere gemesine kadar sren dnem, Ge Bizans Dnemi olarak adlandrlmaktadr.
Bu dneme, Paleologos Hanedannn egemenliinde getiinden Paleologoslar
Dnemi de denilmektedir. Bizans sanat 14.yyn ilk yarsna kadar yeni bir canla-
n gsterdiinden bu dnem ayrca Paleologos Rnesans olarak da adlandrlmak-
tadr. Dier taraftan 1350-1453 arasnda sanatta hemen hemen hi varlk gsterile-
mediini sylemek de doru olur.
Bizans sanatn oluturan unsurlar nelerdir?
MMAR
Kamusal ve Sosyal levli Yaplar
Kentler-Meydanlar-Antlar: Erken Bizans Dneminde, din mimarinin yans-
ra ehircilik alannda da nemli mimari dzenleme ve uygulamalar gerekleti-
rilmitir. Bu dnem kentleri iki grupta toplanarak incelenmektedir. Birinci grup-
ta, aslnda Roma Dneminde hatta daha bile nceleri kurulmu olan znik (Ni-
kai), Efes, Bergama ve Milet gibi Helenistik Dnem kentlerinin devam olan;
ikinci grupta, byk ounluu ksa mrl olan, Suriye lndeki Rusafa
(Sergiopoplis), Anadoludaki Dara (Nusaybin-Ouz Ky) gibi Bizans Dne-
minde kurulmu kentler yer alr. lk gruptaki eski kentlerin salam surlar k-
k onarmlarla Bizans Dneminde de kullanlmtr. Bu dnemde, mparator
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1

II. Teodosiosun yaptrd stanbul Kara Surlar (408-413)nda olduu gibi nadir
de olsa yeni surlar yaplmtr. Hendek, n duvar ve ana duvar gibi dzenekle-
rin bir araya getirilmesiyle oluturulmu, 5650 m uzunluundaki stanbul surlar
Antik a ve Erken Orta adan gnmze ulaan en muhteem savunma sis-
temidir (ekil 4.1). Antik Dnem agoralar-forumlar dnem boyunca srekli
onarlm, gerekli durumlarda geniletilmi ya da yeniden yaplmlardr. I. Kons-
tantinos Dneminde stanbulda bugn emberlita olarak bilinen yerde ina
edilmi olan ve gnmze gelemeyen, yuvarlak planl forum, kentin merkezi h-
line gelmitir. Ayrca, Milion Ta ile balayan Mesede, bugn Beyazt Meyda-
nnda bulunan Teodosios Forumu (Boa Forumu ya da Forum Tauri), Aksa-
rayda yer alan Forum Bovis (kz Meydan), adn mparator Arcadiusdan
(395-408) alan, bugn Haseki semtinde bulunan Arcadius Forumu ve bugn eh-
zadeba-Laleli arasnda olduu tahmin edilen Filadelfion isimli meydan olmak
zere drt meydan ina edilmitir.
Erken Bizans Dneminde imparatorun zaferi ya da dier nemli olaylar iin
Roma geleneklerinin devam olarak zafer stunlar ve zafer taklar yaplm-
tr. emberlita, Ylanl Stun, Obelisk, Kzta, Gotlar Stunu ve Teodo-
sios Zafer Tak stanbuldaki nemli rneklerdir. mparatorlar ayrca, halkn
elenmesi iin, iinde atl araba yarlarnn yapld, bir ucu daire biiminde
biten dikdrtgen planl hipodromlar yaptrmlardr. stanbul, Antakya, Selanik
ve Milano gibi kentlerde hipodromlar bulunmaktadr. Bu yaplar genellikle im-
parator saraylarnn bir blm olarak ina edilmilerdir. Hippodromlar, impa-
rator ile halkn atl araba yarlarnn yan sra resm ve din trenlerde bir ara-
ya geldii nemli toplant alanlardr. stanbuldaki hipodrom, devrinin sosyal
ve trensel yaamnn en grkemli kent meknlarndan ve antlarndan biriydi.
Hipodromlardan sonra en popler elence yaplarn tiyatrolar oluturmaktay-
d. Gnmze gelmese de stanbulda 5. yzylda faaliyet gsteren en az drt
tiyatro olduu bilinmektedir. Tiyatrolar, srad ve lsz gsterileri nedeniy-
le kilisenin ve idarecilerin sert tepkileri ile karlam ve zelliklerini kaybede-
rek zamanla din ayin, cenaze treni ve saray trenlerinin bir paras hline
gelmilerdir.
Saraylar: Bizans saraylar imparator, zel ve piskoposluk saraylar olmak ze-
re ana balk altnda toplanabilir. mparatorluun Roma, stanbul, Milano, Ra-
venna ve Selanik gibi kentlerinde saraylar olduu bilinmektedir. Denize ve man-
zaraya hakim yerlerde, zellikle teraslandrlm yamalar zerine kurulduu anla-
lan Bizans saraylar ile ilgili bilgiler mevcut kalntlara, arkeolojik kaz verilerine
89
4. ni t e - Bi zans Sanat
Milion Ta: Ayasofyann
karsnda Sultanahmet
Meydannn kuzeybat
kesinde bulunan Milion
Ta, Bizans
mparatorluunda bakent
stanbula ulaan tm Antik
Roma yollarnn balang
noktas ve dnya zerindeki
dier ehirlerin bu ehre
uzaklnn
hesaplanmasnda kullanlan
sfr noktasdr.
Mese: Mese (Orta cadde)
bugn stanbul ehrinin ana
yolu ve Bizans
mparatorluunda
kullanlan protokol yoludur.
Osmanl Devletinde ve
gnmzde Divanyolu
Caddesi olmutur.
Forum Bovis (kz
Meydan): kz Meydan
adn Bergamadan getirilen
kz bal frndan almtr.
Bu meydan, seferden dnen
Bizans imparatorlar iin
karlama trenlerinin
dzenlii alan olarak da
bilinmektedir.
ekil 4.1
Solda: Ana surun plan
(Ana kale-n duvar-n
ara kale-parapet-
hendek); Sada: Grn
Kaynak: Mller-Wiener
2002: 287, no.326.
Zafer Stunu: Romallarn
kahramanlarnn zaferleri
yaatmak iin diktikleri
antlardr.
Zafer Taklar: Kkeni Antik
Romaya dayanan zafer
geidi dzenlemek iin
yaplan kaplardr.
embelita Stunu: I.
Konstantinos Dneminde,
Romadaki Apollon
Tapnandan sktrlerek
stanbula getirilen ve
Konstantinos Forumunun
ortasna yerletirilen
Konstantinos Stunu olarak
da anlan 57 m
uzunluundaki stun.
Ylanl Stun: Burmal Stun
olarak da bilinen bu eser I.
Konstantinos tarafndan
Delfideki Apollon
Tapnandan 324 ylnda
getirilerek, Hipodromun
ortasna diktirilmitir.
Stunun ismi birbirine
dolanm ylandan ileri
gelmektedir.
Obelisk: I. Teodosios
tarafndan 390 ylnda
Msrdan getirilerek
Hipodromdaki imdiki
yerine diktirilmitir.
Kzta: stanbulda bugn
Fatih semtinde bulunan
stun, mparator Markianos
Dneminde (450-457) 455
ylnda kk bir meydann
ortasna diktirilmitir.
Kaidesinde bulunan kk
Nike heykelinden tr halk
arasnda Kzta olarak
bilinmektedir.

90
Sanat Tar i hi
Gotlar Stunu: Bugn
Topkap Saray d
bahesinde, Glhane Park
Sarayburnu giriinde
bulunmaktadr. Ykseklii
18.5 metre olan stunun
ismi kaidesinde yer alan
genel kabule gre II.
Claudiusun (268-270)
Gotlara kar kazand zaferi
anan ksaltlm, Latince bir
yazttan gelmektedir. Ancak,
331-332 yllarnda I.
Konstantinosun Got
kabilelerine kar kazand
galibiyetten de sz ediliyor
olabilir.
Teodosios Zafer Tak:
stanbulda bugn Beyazt
Meydannda eski ad ile
Teodosios Forumunda yer
alan zafer kemeri 5. yzylda
bir deprem ile yklmtr.
Marmara adalarndan
getirilen mermer ile
yaplm, gei koridoru
bulunan zafer tak,
forumun batsnda
bulunmaktayd.
Hipodrom: Ortalama
100.000 kii alabilecek
kadar byk olan araba
yar alan, Romadaki
Circus Maximus rnek
alnarak yaplmtr.
Bugnk Sultanahmet
meydannda yer alan
yapnn inaasna
mparator Septimus
Severus Dneminde
196dan sonra
balanmtr. Konstantinos
tarafndan bitirilmitir.
Boukoleon Saray: Deniz
kysnda, bugn
atladkap ve Kumkap
arasnda, surlar zerinde
yer alan yap, adn hemen
nnde yer alan limanda
bulunan bir aslann boa ile
mcadelesinden (Bus: boa;
Leon: aslan) alm olmaldr.
Saray II. Teodosios (408-
450) tarafndan
yaptrlmtr.
ve tarih kaynaklara dayanmaktadr. Bizans imparatorlar, balangtan itibaren s-
tanbuldaki Byk Saray ve Blakherna Sarayn imparatorluk saray olarak kullan-
mlardr. lk imparatorluk saray olan ve 4.-11. yzyllar arasnda kullanlan Byk
Saray, Ayasofya, hipodrom ve Marmara Denizi arasnda uzanmakta ve 100.000 m
2
lik bir alan kaplamaktayd (ekil 4.2). Romadaki Palatin, Esquilin Saraylar gibi in-
a edilen, yapmn I. Konstantinosun balatt Byk Saray zellikle I. Iustinia-
nos (527-565) ve Teofilos (829-842) zamanlarnda bir ok kez yeniden yaplm,
geniletilmi ya da onarlmtr. Hipodrom ile yan yanadr ve bir kap (Khalke Pu-
le=Bronz Kap) bu iki yapy birletirmektedir. Arazi yaps nedeniyle saray ana
teras ve ara terastan olumaktadr. st terasta ynetim binalar olan Dafne ve
Magnaura Saraylar (yabanc elilerin kabul edildii yap), orta terasta ak alanlar,
alt terasta Boukoleon Saray ve liman yer almaktayd. Byk Saraydan gnm-
ze ulaan kalntlarn en nemlisi zengin deme mozaiklerine sahip peristilli av-
ludur (stunlu avlu).
Bizans imparatorlarnn 4.-9. yzyllar arasnda kesintisiz olarak yaadklar B-
yk Saray zamanla nemi yitirmi, zellikle Komnenoslar Dneminde Ahrkap-
Sarayburnu arasndaki Mangana Saray ile Ayvansaraydaki Blakhernai Saray nem
kazanmtr. Bizans kaynaklarna ve bu blgedeki kalntlar grm seyyahlara g-
re, Mangana Saray kompleksinde manastr, kilise, mezar yaps, hastane, ktpha-
ne gibi yaplar yer almaktayd. Blakhernai Saray ise batsndan surlara bitiik ola-
rak Halie kadar inen dik yamata teraslar zerine kurulmutu. 5. yzylda bu bl-
gede nce Meryeme ithaf edilen bir kilise, ksa sre sonra da ok sayda konak in-
a edilmitir. 10. yzylda ina edilen yaplarla blgede bir saray kompleksi olu-
turmu, 11. yyda semt, Bizans imparatorlar tarafndan tercih edilen bir yer olmu-
tur. Blakhernai Saray kompleksinden gnmze Tekfur Saray (10.-14.yy; ekil
4.2), baz set duvarlar ve mahzenler kalmtr. Gnmze salam ulaan Tekfur
Saray avluya kemerlerle alan tonozlu bir zemin kat ve zerinde yer alan iki kat-
tan olumaktadr.
stanbulda ayrca, Bizans imparatorlarnn sayfiye saraylar da yer almaktayd.
Yenimahalle-Bakrky arasndaki Hebdomondaki Magnaura ve Iukundianae
(ya da Secundianae) Saraylar, Kkekmecedeki Rhegion Saray ve Anadolu
ekil 4.2
Solda: Byk Sarayn kalntlarnn konumu; Sada: Tekfur Saray
Kaynaklar: http://www.tarihiistanbulyapilari.com/wp content/uploads/2011/04/31.jpg;
http://www.arkeo3d.com/byzantium1200/tekfur.html
Tonoz: Biimi alttan ibkey
olmak zere ta ya da tula
ve harla rlm yarm
silindir biiminde tavan; bir
kemerin rlmesiyle
meydana gelen rt.
Magnaura Saray: I.
Konstantinos ya da II.
Konstantinos tarafndan
saray halk iin yaptlmtr.
Yazlk saray olarak kullanlan
ve kente gelen elilerin
arland bir saray olarak
hizmet vermitir.
Iukundianae ya da
Secundianae Saray: Bu
saray II. Teodosios
Dneminde yaptrlmtr.
Dnem kaynaklarnda
mparator Iustinianosun
saray onartt ya da
yeniden yaptrd
belirtilmektedir.

yakasndaki Brias Saray en nemlileridir. Bakent dnda ina edilmi bir impa-
rator saray olmas bakmndan Laskarisler Saray olarak da adlandrlan Nymphai-
ondaki (zmir-Kemalpaa) sayfiye saray bir dier nemli yapdr. 1220li yllarda
ina edilmi olmaldr. Dikdrtgen planl, tonoz rtl zemin kat zerinde ilk iki
kat tonozlu, en st kat muhtemelen ahap tavanl yksek bir yapdr (Resim 4.1).
Myrelaion Saray (4.yy), Lausos Saray (5.yy ba) ve Antiochus Saray (5. yy
ba) olmak zere stanbulda ayrca zel saray kalnts daha bulunmaktadr.
mparator saraylar rnek alnarak yapldklar dnlen bu yaplarn tmnde
byk ve zengin sslemeli bir kabul salonuna yer verilmi, rt sisteminde kub-
be kullanlmtr.
Bizans piskoposluk saraylar, byk birer ev eklinde tasarlanmlardr. Giri
katnn genellikle din adam olmayan alanlara, ikinci katnn piskopos odalarna
tahsis edildii sylenebilir. stanbul ve Milet rnekleri iki, Side rnei tek katldr.
Evler: Bizans ev mimarisinde Roma gelenei srdrlmtr. II. Teodosios D-
neminde (408-450) stanbulun 14 mahallesini anlatan Notitia Urbis Constanti-
nopolitanaede, revakl ve revaksz bir i avlu (atrium) etrafndaki odalardan olu-
an tek ya da iki katl evlerin varlndan bahsedilmektedir. Erken Bizans Dnemi
stanbulunda Ge Romada grlen insula (apartman) tipi evlerin de bulunduu
bilinmektedir. 7. yzyldan sonra evin ana yaam blm olan atriumdan st kat-
lardaki cumbal salonlara geilmitir. Arkeolojik kazlar 11. ve 12. yzyllarda evle-
rin, Ge Antik Devirin grkem ve antsalln yakalayamadklarn gstermektedir.
Su Yaplar: lk alarda stanbulun su ihtiyac, sarnlarla (yamur suyu birik-
tirmeye yarayan kgir yer alt deposu) salanm, ehrin ilk su tesisleri Roma m-
paratorluu zamannda yaplmtr. Erken Bizans Dneminde dier kentlerde ol-
duu gibi stanbulda da Antik an su kemer ve kanallar kullanlmtr. mpa-
rator Valens (364-378)in yaptrd, Trk Dneminde Bozdoan Su Kemeri olarak
adlandrlan su kemeri nemli rneklerden biridir. Trakyada Gmpnar, Kei-
germe gibi yerlerde grlen bir ok su kemeri Ge Roma su ebekelerinin para-
lardr. I. Iustinianos Dneminde ina edilen Yerebatan ve Binbirdirek sarnlar
kapal sarnlarn en nemlileridir. Genellikle Roma hamamlarnn kullanld bu
dnemde yeni hamamlar da ina edilmitir. Hamamlar Hristiyan yaam tarzna ay-
kr grldklerinden zellikle 6. yzyldan sonra kullanlmaz olmulardr. nas-
na Septimus Severus (193-211) zamannda balanan, I. Konstantinos zamannda ta-
mamlanan, Nika Ayaklanmas (532)nda tamamen yklan stanbul Zeuxippos
Hamam nemli bir rnektir.
91
Rhegion Saray: I. Teodosios
tarafndan yaptrld
bilinen saray 10. yzyla
kadar kullanlmtr.
Brias Saray: mparator
Teofilos (829-842)
tarafndan Arap saraylarna
benzetilerek ina ettirildii
bilinmektedir.
Nymphaion Saray: 1204
ylnda IV. Hal Seferi
sonras znik'te kurulan
Bizans Devleti'nin (Laskaris
Dnemi) znik'te yer alan
korunmu tek sivil yapsdr.
Myrelaion Saray: Bugnk
Aksaray ve Laleli semtleri
arasndaki blgede kalan
sarayn ilk ina evresi 4.
yzyl olarak belirlense de
dnem kaynaklarndan bu
blgede I. Romanos'un (920)
zel mlk olan bir saray
ina ettirdii bilinmektedir.
Lausos Saray: Hadm
Lausos tarafndan 415-420
yllar arasnda ina edilen
saray, imparatorluk
mlknde saylmtr. 498,
512, 532 ve 603
yangnlarnn ardndan
bilinmeyen bir tarihte
sarayn giri hol sarnca
dntrlm, Bizans ve
Osmanllar tarafndan
kullanlmtr.
Antiochus Saray: Yaklak
430'da II. Theodosius'un
eitmeni Anthiochos
Sarayn gsterili esas
mekn 6. yzyln balarnda
kiliseye dntrlm, daha
sonra Azize Euphemia'ya ait
kutsal emanetler buraya
tanm ve kilise bu azizeye
adanmtr.
Kubbe: Bir kemerin, yaynn
tepe noktasndan inen dikin
evresinde dnmesiyle
meydana gelen rt.
Resim 4.1
Nymphaion,
Laskaris Saray,
zmir, Kemalpaa.
Kaynak: Mercangz-
Akyrek 2007: 27,
res.5.
Notitia Urbis
Constantinopolitanae:
stanbulun Ge Roma
tarihinin en eski ve en ok
bavurulan 15 sayfalk
Latince betimlemesi olan
anonim eser. II. Teodosios
Dneminde (408-450) 5.
yzyln ilk eyreinde bir
araya getirilmitir.
Su Kemeri: zerinde su yolu
bulunan tula ve tatan
yaplm kemerli Roma
Dnemi yaplar.
Nika Ayaklanmas: 11-19
Ocak 532'de, bakent
stanbul'da mparator I.
Iustinianos'a kar yaplan
halk ayaklanmasnn addr.
Kentin byk lde tahrip
edildii ayaklanma adn,
isyanclarn Nika!, Nika
(zafer) nidalarndan almtr.

92
Sanat Tar i hi
Bizans Dneminin kamusal ve sosyal ilevli yaplar nelerdir?
Din Mimari
Erken Bizans Dneminde Hristiyanla bal olarak mimari uygulamalar gerek-
letirilmise de 200 yl ncesine tarihlenen din nitelikli bir yap, henz tespit edi-
lememitir. 232/233 yllarna tarihlenen Dura Europostaki (Suriye-Salihiye) bir ev-
kilise bu dneme tarihlenen tek rnektir (ekil 4.3). Kiliseye evrilen bu ev,
Hristiyanlarn kolaylkla bulutuu ve litrjik gereksinimlerini karladklar bir
yapdr. Avrupada ise Erken Hristiyanlk Dnemi iin bilinen erken rnekler kata-
komplardr. 200 ylnda Roma piskoposu Zephyrinusun Diakon Callixtusa
Hristiyanlar iin bir mezarlk oluturulmas grevini vermesiyle Romada kata-
komplarn yapmna ve duvarlarnn resmedilmesine balanmtr.
4.-6. yzyl sonu arasnda kiliselerinin temel plan tipini bazilika oluturmutur.
Bazilikalar, genellikle stunlarla ayrlan ya da be nefli naoslu, douda apsisi,
apsisin kuzeyinde ve gneyinde pastoforiumodalar, batda atriumu bulunan ve
yine batda atriumdan kiliseye giri hol olarak nitelendirilen nartekse sahip do-
u bat ynnde dikdrtgen planl ve galerili yaplardr (ekil 4.4). Erken Bizans
Dnemi bazilikalar, rt sistemi ve mimari zelliklerine gre 4e ayrlrlar: 1- Ah-
ap rtl (Helenistik) Bazilika; 2- Tonoz rtl Bazilika; 3- Kubbeli Bazilika; 4-
Transeptli Bazilika. Transeptli Bazilika, rt sistemine gre deil de mimari zel-
liine gre isimlendirilmitir. Transept, kiliselerde naosun dousunda, apsisin ba-
tsnda dou bat dorultusundaki yapy, kuzey gney ynnde da takn ekil-
de vurgulayan enine nef olarak da adlandrlan blmdr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Litrji: Bir dinn trenlerine
ve tapnma biimine ilikin
kurallarn tmdr. Litrjik
szc ise litrjiye ilikin
ogular niteler.
Katakomp: Romada ilk
Hristiyanlarn iinde
toplanp tapndklar yer alt
mezarlarnn genel addr.
Erken Hristiyanlar
katakomp- catacomb
kelimesini
kullanmamaktayd. Kelime
Yunanca deliin yaknnda-
near the hollow demektir.
Katakomplar fossores
(mezar kazclar) ad
verilen ve bir loncaya bal
kiiler tarafndan
yaplmaktayd.
Diakon: Ortodoks Kilisesinde
rahip yardmcs.
3
2 6
4
1
5
ekil 4.3
Suriye, Dura Europostaki
ev kilise (1. Giri, 2.
avlu, 3. Toplant odas, 4.
Hristiyan olmayanlara
ders verilen oda, 5. Vaftiz
odas, 6. Rahibin
oturduu st kata ait
merdiven)
Kaynak: Koch 2007, 23,
res.1.
Bazilika: Roma Dneminde,
yarg ve ticaret amacyla
kullanlan, genellikle
blme (nef) ayrlm, yarm
dairesel apsisi (yargcn
oturduu blm) olan,
dikdrtgen planl toplant
salonu.
Nef: Kiliselerde stun ya da
paye gibi destek dizileriyle
ayrlm blmlere denir.
Neflerden ortadaki yani
apsis ekseninde bulunan
orta nef, her iki yanda
bulunanlar yan neftir.
Naos: Kiliselerde halkn
ibadet ettii orta ve yan
neflerden meydana gelen
mekn.
Apsis: Kilisenin dousunda
bulunan ve ibadet ynn
gsteren genellikle da
takn iten yarm daire olan
blm.
Pastoforium: Apsisin kuzey
ve gneyindeki kapal
meknlara denir. Bunlardan
gneydeki odaya diakonikon,
kuzeydeki odaya prothesis
denir.
2
8
9
2 1 3 4
5
6
7
6
7
4
5
3 2
ekil 4.4
Sol alt ve stte: stanbul ve evresinde Erken
Hristiyanlk Dnemine ait bir bazilikann plan ve
kesiti (1. Avlu, 2. Narteks, 3. Naos, 4. Ambonun
yeri, 5. Templon, 6. Kiborionlu altarn yeri,
7. Synthronunlu apsis, 8. Galeri, 9. Ik kat); Sa
stte: Roma Salvator Kilisesi grnm (sa Kilisesi,
bugn S. Giovanni in Laterano); Sa altta: Kuds
Kutsal Mezar Kilisesi (1. Doudan giri, 2. n avlu,
3. Be nefli bazilika, 4. Avlu, 5. Golggathann yeri,
6. Mezar rotondu, 7. sann mezar)
Kaynak: Koch 2007: 39, res.14; 29, res. 5; 33, res.9.

I. Konstantinos Dnemi (313-337/361)nde yapmna balanm, daha sonra bi-
tirilmi kiliselerden gnmze ya ok az kalnt gelmi ya da zaman iinde yaplan
deiiklikler ve eklemeler ile yaplar zgnlklerini kaybetmilerdir. Tarihlenebilir
ilk yap Roma Salvator Kilisesi (313)dir (bugn S. Giovanni in Laterano olarak bi-
linmektedir). Be nefli bazilikannn apsisi batdadr (ekil 4.4). Romadaki bir di-
er bazilika da Aziz Petrusun mezar zerine 319 ylnda yapmna balanan Va-
tikan Tepesindeki be nefli Aziz Petrus Kilisesidir. Kilisede apsisin batsnda eni-
ne nef (transept) uygulanmtr.
I. Konstantinosun, stanbulda yaptrd ok sayda kiliseden hibiri gn-
mze gelememitir. Bugnk Aya rini Kilisesinin ilk evresi, Ayasofyann ye-
rindeki Byk Kilise (be nefli bir bazilika olmal) ve ha planl On ki Havari
Kilisesi bunlardan bir kadr. I. Konstantinos, zellikle annesi Helenann 326
ylnda Filistini ziyareti ile Kutsal Topraklarda (sann doduu ve ld top-
raklar) bir ok kilise yaptrmtr. Bunlarn en nemli ikisi Kudste 325/326 y-
lndan sonra yapmna balanan Kutsal Mezar Kilisesi ve 333 ylnda tamamla-
nan Beytllahimdeki sann Doum Bazilikasdr. Be nefli Kutsal Mezar Kili-
sesinin apsisi batda, atriumu ve girii doudadr (ekil 4.4). Apsisin batsnda
sann mezarnn olduu dnlen yere yuvarlak (rotond) planl Anastasis Ro-
tondu ya da Mezar Rotondu ina edilmitir. Beytllahimdeki sann Doum Ba-
zilikas da be neflidir. Kilisenin dousunda sann doduna inanlan maara-
nn zerine haclarn ziyareti ya da din tren iin sekizgen (oktogon) bir yap
yaplmtr.
I. Konstantinosdan sonra 4. yzyln ikinci yarsndan balayarak genellikle ba-
zilika planl saysz kilise yaplm, tek nefli ve merkez planl farkl yap tipleri
de gelitirilmitir. Roma mparatorluunun pagan yaplarnda uygulanm olan
merkez plan, Erken Bizans Dneminde daha ok martyrion ve vaftizhaneler-
de kullanlmtr. 450li yllara tarihlenen stanbul onnes Studios Manastr Kilisesi,
nefli Ahap rtl (Helenistik) bazilikadr. Yaklak ayn yllarda Selanikte ya-
plan Akheiropoietos Bazilikas, onnes Studios ile benzerlik gsterir. Bu iki rnek
tam gelimi bazilikalara rnek olmulardr. 440l yllara tarihlenen Msr-Sohagda-
ki bema blm yaprakl yonca planl (trikonkhos) Beyaz Manastr Kilisesi de
nefli bazilika rneidir (ekil 4.5). 5 nefli transeptli bazilika tipindeki Selanik
Aziz Demetrios Kilisesi (5.yy ikinci yars), nl bir ehidin ansna yaptrlan kili-
selere rnek tekil etmitir. nefli bir dier transeptli bazilika da Yunanistan-Phi-
lippideki yer Philippi Bazilika A (5.yy)dr.
93
Atrium: Kilisenin batsnda
bulunan avluya verilen isim.
Narteks: Kilisenin batsnda
yer alan, kuzey gney
dorultusunda dikdrtgen
olan ve naosa alan giri
mekndr.
Galeri: Kiliselerde yan nefin
zerinde bulunan ikinci kata
denir. Bu kat, orta nefi U
biiminde dolanr.
Aziz Petrus: On iki
havariden biridir. sann
lmnden sonra Kudsten
ayrlp Antakyaya daha
sonra Romaya gemitir.
Roma mparatoru Neron
zamannda S 64te
ldrlmtr. Mezarnn
Vatikan Tepesinde
olduuna inanlmaktadr.
On ki Havari Kilisesi: 1461
ylnda yklarak yerine Fatih
Sultan Mehmet Camii
yaptrlmtr. Daha sonraki
dnemlerde ok sk
kullanlan ha plan bu
kilisede ilk defa
uygulanmtr. Yapnn
yannda I. Konstantinosun
da mezarnn bulunduu ve
yuvarlak planl olarak kabul
edilen mausoleum (ant
mezar) yer almaktayd.
ekil 4.5
Kaynak: http://www.touregypt.net/featurestories/whitemonastery.htm
Msr-Sohagda yer alan Beyaz Manastr Kilisesi plan.
Tek Nefli Kiliseler: Tek bir
nefi bulunan yaplardr.
Genellikle ahap atl, tonoz
ya da kubbe ile rtl olurlar.
Merkez planl yaplar:
Kubbenin egemen olduu
merkez plan tipinin alt
eidi vardr: 1- Rotonda
(daire planl), 2- Oktagon
(sekizgen), 3- Heksagon
(altgen), 4- Trikonkhos (
yaprakl yonca), 5-
Tetrakonkhos (drt yaprakl
yonca), 6- Kare iinde
sekizgen plan.
Martyrion: Bir din ehidinin
(martyr) mezar zerine ina
edilen merkez planl Erken
Hristiyan yaps.
Vaftizhane: Vaftiz szc
Greke suya batrma
daldrma anlam
tamaktadr. saya iman
edip, ncili Tanr sz olarak
kabul eden kii vaftiz edilir.
3. yzyldan itibaren
imparatorluk topraklarnda
bu amaca hizmet eden
meknlar ina edilmitir. 6.
yzyldan sonra ise artk
sadece ocuklar vaftiz
edildiinden byk
vaftizhaneler ilevi
kaybetmi ve kullanlmaz
olmutur.
Bema: Kilisede sadece din
adamlarnn girebildii,
naosdan levhalar aracl ile
ayrlm, naos seviyesinden
biraz daha yksek demesi
olan altar odas.

94
Sanat Tar i hi
stanbul ve eyaletlerde byk maliyetli imar faaliyetlerinin gerekletirildii I.
Iustinianos (527-565) Dneminde Bizans mimarisinin dorua kt sylenebilir.
I. Iustinianos, her yerde nceden var olan savunma yaplarn salamlatrm ya
da yenileri yaptrm, su yollar, sarn ve kprler ina ettirmitir. I. Iustinianos
mimarisi denildiinde ncelikle stanbulda yaptrd kiliseler akla gelir. Bunlar-
dan gnmze zgn hli ile gelen merkez planl Sergios ve Bakhos (Kk
Ayasofya Camii) Kilisesi (530a doru), apraz eksenlerde eksedralarla genileti-
len sekizgen planl kubbeli bir merkez blm ve onu evreleyen galerili bir deh-
lizden oluur (ekil 4.6). Benzer plan tipi Ravenna San Vitale Kilisesi (547)nde
de uygulanmtr.
I. Iustinianos Dnemi yaplarnn en nemlisi ve Bizans sanat iinde benzersiz
ve tek kalm olan, merkez 32,37 m apl kubbe rtl, nefli kubbeli bazilika
plan tipli stanbul Ayasofya Kilisesi (532-537)dir (ekil 4.6). Tarihi Procopius ya-
plar adl eserinde yapnn inasnda imparatorluk topraklarnda yer alan yap ve ta-
pnaklardaki yontulmu hazr malzemelerden yararlanldn sylemektedir. stan-
bul Aya rini Kilisesi (532 sonras) de nefli kubbeli bazilika plan tipindedir.
740da geni apta onarm geiren yapnn apsisinde synthronon yer alr. Bakent
ve imparatorluun farkl eyaletlerinde de bu dnemde kubbeli bazilikalar ina edil-
mitir. Yunanistandaki Philippi B Bazilikas (540l yllar) ve Suriyedeki Qasr bn-
Wardan Kilisesi (561-564) nefli kubbeli bazilikalarn nemli rneklerindendir.
Altar: Hristiyanlk ncesi
eitli dinlerde hayvanlarn
zerinde kurban edildii ta
masa. Kiliselerde ise
zerinde sann bedenini
simgeleyen ekmein ve yine
sann kann simgeleyen
arabn bulunduu,
genellikle tatan yaplm,
drt ya da ok destekle
tanan masa.
ekil 4.6
Solda: Sergios ve Bakhos Kilisesi Plan (Kk
Ayasofya Cami); Sa altta: Ayasofya Kilisesi
plan; Sa stte: Ayasofya Kilisesi kesiti
Kaynak: Mller-Wiener 2002: 180, no.188.;
Vilame V. Ganisden
(http://www.slideshare.net/monoclaud/byzantine
-5059675)
Eksedra: Yarm daire ya da
dikdrtgen eklinde kntl
yer.
Ayasofya Kilisesi: 532deki
Nika Ayaklanmas sonras, I.
Iustinianos tarafndan
Trallesli (Aydn) Anthemios
ve Miletoslu (Milet) sodoros
isimli iki mimara
yaptrlmtr. Gnmzde
grlen Ayasofya binas
aslnda ayn yere nc kez
ina edilmi kilisedir. lk
evresi: naasna 4. yzylda
balanm, kilise II.
Konstantinos Dneminde
360 ylnda alm ve 404
ylnda kan isyanda
yanmtr. Kaynaklara gre
Birinci Ayasofya stunlu
bazilika olup, ats ahapt
ve nnde bir atrium yer
almaktayd. kinci evresi: II.
Teodosios Dneminde, 415
ylnda yeniden ina edilmi
ancak bu yapda da 532de
yanmtr. Mimar Rufinos
tarafndan ina edilen ikinci
Ayasofya da yine bazilika
planl, ahap atl ve be
nefliydi. nc evresi: 532-
537de I. Iustinianus
tarafndan yeniden ina
edilmitir. 557de kubbesi
kmtr.
Synthronon: Apsis yarm
yuvarl iinde, kademeli
basamaklarla oluturulan,
din grevlilerinin oturmalar
iin ayrlm blme denir.
ekil 4.7
Kaynak: http://architecture.cua.edu/res/docs/courses/arch136/2009a/schedule-and-
slides/lecture-2-early-christian-byzantine.pdf
Solda: San Apollinare in Classe plan Sada: Grn

Seluk Ayasuluk Tepesindeki nefli transeptli Aziz Ioannes (Yahya) Ba-
zilikas (548-565), Ravennadaki nefli bazilika tipli San Apollinare in Clas-
se (549; ekil 4.7), yan neflere alan ve her bir yanda beer apeli bulunan
nefli bazilika tipli Msr-Sina Da Aziz Katherina Manastr Kilisesi (548-565) gi-
bi I. Iustinianos Dneminde nceki yllarda kullanlan plan tipleri de tekrar
edilmitir.
I. Iustinianos Dnemi sonrasndaki Karanlk Dnem (610-850) adyla da an-
lan srete mimari alannda; sur ve su sistemlerinde, 740da yan nefleri tonoz-
lar balangcndan itibaren st yaps yeniden ina edilen stanbul Aya rini Ki-
lisesi gibi ou kez var olann onarlmasyla yetinilmitir. Bu dnemde zellik-
le 8. yzylda znik Koimesis Kilisesi (ekil 4.8), Selanik Ayasofya Kilisesi,
Ankara Aziz Klemens Kilisesi, Myradaki (Demre) Aziz Nikolaos Kilisesi ve Lik-
yada Dereaz Kilisesi gibi bir grup kubbeli bazilikann merkez meknnda ha
emas vurgulanmtr.
Orta Bizans Dneminde (842-1204), byk lekli bazilika planl kilise yap-
m terk edilerek 9.yydan itibaren bata stanbul olmak zere kk lekli Ka-
pal Yunan Ha planl kiliseler ina edilmitir. Dikdrtgen bir zemin zerine otu-
ran Kapal Yunan Ha planl yaplarda, ortada drt serbest destekle tanan pan-
dandif geili kubbeli bir blm, dik eksenlerde tonoz rtl ha kollar, apraz
eksenlerde tonoz veya kubbe rtl ke odalar bulunmaktadr. Bu yaplarda,
karakteristik olarak binalar kk, destekler stun veya payedir. Kubbeler, pen-
cerelerle hareketlendirilmi yksek kasnaklar zerine oturur. Douda genellikle
da takn apsis bulunur. zellikle stanbul rneklerinde batda narteks yer
alr. Kapal Yunan Ha plan tipinin stanbuldaki bilinen ilk rnei I. Basileiosun
yaptrd Nea Kilisesi (867-886)dir. Dneme damgasn vuran bu plan tipinin
gnmze gelmi en eski tarihli dier bakent rnekleri Konstatinos Lips Ma-
nastr Kuzey (Fenari sa Camii) Kilisesi (907) (ekil 4.9) ile 920 tarihli Myreli-
on Manastr Kilisesi (Bodrum Camii)dir.
95
Aziz Ioannes (Yahya)
Bazilikas: 4. yzylda, ncil
yazar Yahyann mezar
olduu dnlen yere
ahap atl bir bazilika
yaptrld bilinmektedir. 5.
yzylda ikinci bir ina evresi
geiren yap son olarak, I.
ustinianos tarafndan
transeptli bir bazilika olarak
yeniden ina edilmitir.
San Apollinare in Classe:
Ravenna piskoposu
Maximianos tarafndan 9
Mays 549 tarihinde
kutsanan kilise Aziz
Apollinareye adanmtr.
Bazilika Ravennadaki San
Vitale Kilisesi ile adatr.
apel: Byk kiliselerin
iinde bir azizin adna
ayrlm kk ibadet yeri.
znik Koimesis Kilisesi:
Yapnn bemasnda tespit
edilen mozaikler yaklak
730 ylna tarihlenmektedir.
Kilisenin drt ktlesel paye
ile snrlanm ha planl
naosu kubbe ile rtldr.
Kubbenin oturduu ksm ve
narteks 1065 ylndaki
depremden sonra yeniden
yaplmtr. Yap Kurtulu
Sava srasnda 1922
ylnda yklmtr. Bugn
sadece temelleri
grlmektedir.
ekil 4.8
Solda: znik, Koimesis Kilisesi plan; Sada: Kesiti
Pandandif: Bir kubbeyi
tayan kemerler ile kubbe
kaidesinin arasn kapatan
kare bir plandan kubbenin
dairesel kaidesine gemeyi
salayan kresel gen
yzey.
Nea Kilisesi: Yap 15.
yzylda ykld iin,
gnmze gelmeyen
kilisenin varl ve planna
ilikin bilgiler stanbul
Patrii Photiusun (858-
867/877-886) yazd
homilyeye ve Orta adan
kalan tanmlar ile ayrntl
olmayan bir ka izime
dayanmaktadr. Bunlara
gre yap; be kubbeli,
byk olaskla kare iinde
ha biimi planl tipte
olmal.
Homilye: Kiliselerde verilen
vaazlar bir araya toplayan
el yazmas.
Konstatinos Lips Manastr
Kilisesi: Ge Roma Dnemi
mezarlk arazisi zerine,
mparator VI. Leon
Dneminde (886-912),
donanma komutan olan
Konstantinos Lips (.917)
tarafndan kurulan
manastrn kilisesi olarak
ina edilmitir.
Kaynak: Millingen 1912: fig.5-6

Halie hakim bir yamata yaklak 1100 ylnda kurulan stanbul Pantepoptes
Manastr Kilisesi (Eski maret Camii) Kapal Yunan Ha plan tipindedir. Bu
plan tipinin 12. yzyla tarihlenen stanbuldaki bir dier rnei Pantokrator saya
sunulmu Pantokrator Manastr Kilisesi (Zeyrek Kilise Camii)dir. Kilisenin ku-
zeyine daha sonra efkatli Meryeme (Theotokos Elaiusa) adanm daha kk
ikinci bir kilise yaplm; bu iki kilisenin arasna, sonradan Bamelek Mikaile adan-
m bir mezar apeli eklenmitir (ekil 4.10). Kiborion plan tipindeki strktr
Komnenoslar Dnemine ait olduu iin bu dneme atfedilen bir dier bakent ya-
ps da Khora Manastr Kilisesi (Kariye Camii)dir.
Orta Bizans Dneminde Kapadokya ve Frigya blgelerinde tek nefli ya da Ka-
pal Yunan Ha planl kayaya oyulmu kiliseleri barndran ok sayda manastr-
lar ina edilmitir. Makedonya Slalesi zamannda (856-1056) Yunanistan ve Kb-
rsta bakent stanbulda rnei olmayan sekiz destekli tip olarak adlandrlan fark-
l bir plan tipi uygulanmtr. Orta nefin kubbesi sekiz destekle tanan bu tipteki
yaplarda kubbeye genellikle tromp ile geilmitir. Kara tipi (karmak tip) ve ada
tipi (basit tip) olarak iki balk altnda incelenen bu trn kara tipinde, kubbenin
gney ve kuzeyinde birer nef yer almakta merkezdeki kubbe dier meknlarla
evrelenmektedir. En iyi temsilcileri, Yunanistan Helikon Da yamacndaki Hosi-
os Lukas Manastr Katholikonu (1020; ekil 4.11), Atina Panagia Lykodemou
Kilisesi (11. yy) ve Yunanistan Daphne Manastr Katholikonu (11. yy sonu)dur.
Ada tipinde gney ve kuzeyde nef yer almamakta, kubbeyi duvarlar tamaktadr.
Ada tipinin bilinen en eski rnei Yunanistann Sakz Adasndaki Nea Moni Ma-
nastr Katholikonu (1045; ekil 4.11)dur.
96
Sanat Tar i hi
ekil 4.9
Solda:
Konstantinos Lips
Manastr Kilisesi
plan; Sada:
Kuzey kilise dtan
canlandrma
Kaynak: Mango
2006: 162-163.
Myrelion Manastr Kilisesi:
Kilise, VII. Konstantinos
Porfirogennetosun (913-
959) taht orta olan I.
Romanos Lekapenos (920-
944) tarafndan
yaptrlmtr.
Pantepoptes Manastr
Kilisesi: Her eyi gren
saya ithaf edilmi kilise, I.
Aleksios Komnenos (1081-
1118) Dneminde annesi
Anna Dalassena tarafndan
yaptrlmtr. On iki cepheli
kubbesi olan yapnn
batsnda iki narteks yer
almaktadr. stiridye kabuu
biiminde nili pastophorium
hcrelerine sahiptir.
Pantokrator Manastr:
Manastrn inas,
Komnenos hanedannn
ikinci hkmdar olan II.
Ioannes Komnenosun
(1118-1143) ilk ei Eirene
tarafndan balatlmtr.
Manastrn 1136 tarihli
kurulu belgesi (typikon)
bulunmaktadr. Yapya
Komnenos hanedannn nde
gelen imparatorlar ve 14.-
15. yzyllarda da
Paleologos ailesinin
imparatorlar gmlmtr.
Khora Manastr Kilisesi:
Kilise dnem kaynaklarna
gre 6. yzylda I. ustinianos
Dneminde kurulmu, 9.
yzylda gelimi Hora (tara
anlamna gelir)
Manastrndan gnmze
kalan tek yapdr. Yapnn
dou ksmnn temellerinde 6.
ve 9. yzyllardaki ilk
aamalarndan kalan birka
kalnt mevcuttur. Kilise daha
sonra 1077-81 yllar
arasnda imparator I.
Aleksios Komnenosun
kaynvalidesi Maria Dukaina
tarafndan temellerinden
itibaren yeniden ina
ettirilmitir. 1120lerde ise, I.
Aleksiosun olu Isaakios
depremde zarar gren yapy
ksmen tekrar ina ettirmitir.
Kiborion Plan Tipi: Kiborion
tipi yaplar baldaken
(kiliselerde altarn zerini
rten, drt serbest destek
zerinde ykselen, zeri
genellikle kubbeli blm)
benzeri bir kurulua sahiptir.
Tromp: Kare planl kubbeli
bir yapnn duvarlar
arasndaki kelerin st
blmne yaplan ve
binann stn sekiz kenarl
bir ekil hline getirerek
kubbenin oturmas iin
kelere rlen tonoz.
Katholikon: Bir manastrn
ana kilisesi.
Panagia Lykodemou Kilisesi:
Yapnn iinde kurucusunun
1044 ylndaki lmne ait
bir kitabe bulunmaktadr.
ekil 4.10
Solda: stanbul,
Pantokrator
Manastr Kilisesi
plan; Sada:
Grn (Zeyrek
Camii)
Kaynak: Eyice
1994b: 555-556.

97
1204den sonra kurulan Morea (Peloponnes) Beyliinin Mistradaki Hodegetri-
a Kilisesi Mistra tipi denilen kiliselere nclk etmitir. Bu tipin Anadoludaki tek
rnei, Krklareli Vize ilesinde bulunan ve yaygn olarak Vize Ayasofyas olarak
bilinen camidir. Yunanistann batsndaki Epirus Devletinin bakenti Artada yay-
gn olarak transeptli tonozlu bazilika grlr. Bu tipin en nemli rnekleri Artada-
ki Kato Panagia ve Panagia tu Bryone Kiliseleridir.
Trabzon mparatorluundan (1204-1461) kalan nemli yaplar arasnda, bugn
Fatih Camii olarak bilinen Panagia Khrysokepalos (altn bal) Bapiskoposluk
Kilisesi ile Ayasofya Kilisesi bulunmaktadr (ekil 4.12).
Laskarisler ad ile de anlan znik Bizans Devletinde, din mimari asndan
bir yenilik yoktur. zmir ve Manisa evresinde Laskarislere ait olduu bilinen ma-
nastr kurulular ile Bafa Gl adalarnda yer alan baz kiliseler bu dneme tarih-
lendirilmektedir. Kapal Yunan Ha planl Sardes E Kilisesi ve Tirilye Panagia Pan-
tobasilissa Kilisesi de bu dneme mal edilmektedir. Tula ve kesme tala almak
rlm renkli cepheler, seramik mlekleriyle oluturulmu cephe sslemeleri,
krkemerler, testere dii frizlerle evrelenmi pencereler ve apsis cephelerinin
tula sslemeleri dnem zellikleridir.
ekil 4.11
Solda: Yunanistan
Hosios Lukas
Manastr
Katholikonu; Sada:
Yunanistan Sakz
Adas, Nea Moni
Manastr
Katholikonu zemin
plan.
Kaynak: Mango
2006:174, no.182;
178, no.187,
Mistra Tipi: Mistra tipi
yaplar iki katldr. Bazilika-
Yunan ha tiplerinin
karm olan bu yaplarda
zeminin nefli bir bazilika
grnne sahip olmasna
karn, stun dizilerinin
aralarna yerletirilen drt
payenin yardm ile st kat
bir Yunan Ha
grnmndedir. Alt kat
bazilika, st kat kapal
Yunan Ha planl olan bu
tip ilk kez Mistra'da
grld iin bu isimle
adlandrlmaktadr.
Panagia Khrysokepalos
Bapiskoposluk Kilisesi:
Kilise, 885 ylnda I. Basileos
tarafndan restore ettirilmi
tonozlu bir bazilika iken
kubbe ve ha kollarnn
eklenmesiyle kapal ha
planna dntrlmtr.
Ancak bakent rneklerinde
kullanlan drt kolu eit
Yunan Ha yerine ortaya
Latin Ha kmtr.
Latin Ha: ksa bir uzun
kolu olan ha.
Trabzon Ayasofya Kilisesi:
Bir manastr kompleksinin
ana kilisesi olan yap 1238-
1263 yllar arasnda
mparator I. Manuel
Kilisenin naosu, Panagia
Khrysokepalos
Bapiskoposluk Kilisesi ile
benzer emadadr. Yani
kapal latin ha plannda
ina edilmitir.
Laskarisler: Latinlerin
stanbulu igali ardndan
Anadoluya kaan III.
Aleksios Angelosun (1195-
1204) kz, orduda komutan
olan Theodoros Laskaris
(1205-1221) ile evlenerek
despotes unvann alm,
sonrasnda da kendi ad ile
anlan devleti kurmutur.
Krkemer: i, ta veya
tularla doldurulmu
ssleme kemeri.
ekil 4.12
Trabzon, Ayasofya
Kilisesi
Kaynak: Mango
2006: 245, no.252.

Ge Bizans Dnemi (1261-1453)nde 1330a kadar stanbulda Orta Bizans D-
nemi geleneklerini srdren Kapal Yunan Ha planl kiliselerin yan sra dehizli
tip, tek nefli ve yonca planl farkl plan tipinde kiliseler ina edilmitir. Gnm-
ze gelen din yaplarnn en nemlisi, VIII.Mikhail Paleologosun kars mparatori-
e Theodora tarafndan yaptrlan stanbul Konstantinos Lips Manastr Gney Kili-
sesidir. Daha nce Orta Bizans Dnemi din mimarisi iinde sz geen Konstan-
tinos Lips Manastr Kuzey Kilisesi zgn hlinde braklm, yanna biraz daha ge-
ni bir kilise yaptrlmtr. Bu kilise ambulatorium tipindedir. Yani kubbe drt pa-
ye ile desteklenmi, her bir paye arasna iki stun yerletirilmitir. Bylece yan nef-
ler ve kilisenin bat blm birbirine alan tonozlu bir geit oluturmutur. Ba-
kentteki bu dneme ait bir dier rnek de Khora Manastr Kilisesidir. Kilisenin
onarmlarnda (1316-1321), Konmnenoslarn Orta Bizans Dneminde ina ettirdik-
leri naosu yerinde braklm, kubbesi yeniden yaplm; ayrca, iki narteksle gne-
yindeki paraklesion (kiliselerde dua ya da mezar mekn) eklenmitir. D cephele-
rin pencere, ni, kademeli kemerler, krkemer ve testere dili silmelerle hareketlen-
dirilmesi, cephelerde geometrik motifli tulalarla yer yer tan kullanlmas, kubbe
kasnaklarnn kvrml, yksek bir grn almalarna nem verilmesi, Paleologos-
lar Dnemi olarak da adlandrlan bu dnem yaplarnn ayrt edici zellikleridir.
Bizans Dnemi kilise mimarisinde grlen balca plan tipleri nelerdir?
RESM VE EL SANATLARI
Antsal Resim Sanat: Duvarlarda yer alan freskolarla duvarlar ve demelerde
kullanlan mozaik teknikleri antsal resim sanat iinde ele alnmaktadr. Erken
Hristiyanlk Dneminde, kilise ve yer alt mezar odas olan hipojelerle sivil ve res-
m yaplarda antsal resim uygulamalar grlr. En erken fresko rnekleri Suriye-
Dura Europosdaki kiliseye dntrlen evde ve Roma katakomplarnda bulun-
maktadr. Dura Europosdaki yapnn (232-233) duvarlarna genellikle Tevrat ko-
nulu sahneler ilenmitir. Roma katakomp resimlerinin en erken rnekleri 2. yz-
yla tarihlenmektedir. Bu resimlerde, Tevrat ve ncil kaynakl din konularn yan
sra burada mezarlar bulunan aziz ve azizelerin portreleri, bitkisel ve geometrik
bezemeler ve ha gibi sembolik tasvirler yer almaktadr. Hristiyanla zg yeni
inancn grn ifade etme ve inananlara kutsal kitaptan anmsatmalar yapma
amacyla yaplan Antik Dnemin ideal gzelliini yanstan klasik estetikten uzak
olan bu resimler farkl estetik deerlere sahiptir.
Anadoluda bilinen en erken tarihli antsal resim sanat rnekleri znik Elbeyli
kyndeki hipojede (4. yy) ve Efes-Yama evlerinde (3.-7. yy) bulunmaktadr. 4.
yzyla tarihlenen znik Elbeyli kyndeki hipojenin dou duvarnda fresko tekni-
inde ortadaki kantharosun iki yannda profilden tasvir edilmi tavus kular yer
almaktadr. Duvarlar fresko, demeleri mozaik bezemeli Efes-Yama evlerinin
freskolarnda Antik Yunan ve Roma mitolojisi ve gnlk hayattan sahneler, balk
ve ku gibi hayvan tasvirleri bulunmaktadr.
stanbuldan gnmze ulaan Erken Bizans Dnemine tarihlenen antsal re-
sim rnekleri, sadece Byk Saray kompleksi iindeki ounluu Peristilli avlunun
(5.-6.yy) yer demelerinde grlmektedir. Klasik slubun etkisindeki bu mozaik-
lerde Hristiyan sanatnn ok sk uygulad din sembollere yer verilmeyerek be-
yaz zemin zerine oban, oynayan ya da deve zerinde dolaan ocuk figrleri,
mitolojik sahneler, evcil ve av hayvanlar tasvirlerinin yaplmas Helenistik ve Ro-
ma geleneinin Bizansta uzun sre devam ettiini gstermektedir.
98
Sanat Tar i hi
Dehlizli Tip: Bu tipte mekn
kare bir kule gibi kilisenin
ana kitlesini aarak
ykselmekte ve stn
yksek kasnakl bir kubbeyle
rtmektedir. Bu tipin
stanbuldaki rnekleri
arasnda 1284 tarihli Hagios
Andreas Manastr Kilisesi
(Koca Mustafa Camii), 1290
tarihli Konstantinos Lips
Manastr Kilisesi gney
binas (Fenari sa Camii) ve
1294 tarihli Pammakaristos
Manastr Kilisesi kuzey
binas (Fethiye Camii)
saylabilir.
Tek Nefli Kiliseler: Tek nefli
plan emas bakent
stanbulda 13.-14. yzylda
Bodan Saray apeli, Toklu
Dede Mescidi, sa Kaps
Mescidi ve Sinan Paa
Mescidinde uygulanmtr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Mozaik: Kk renkli cam,
ta, mermer ya da pimi
toprak paralarnn har
iine gmlmesiyle
oluturulan deme, duvar
ve rt dekorasyonlarna
denir.
Fresko: Islak kire sva
zerine, ezildikten sonra su
ya da su ve kire bileimi bir
balayc ile kartrlan
pigmentlerle yaplan resim.
Yzey kuruduka kire,
pigmentin svaya
yapmasn salar.
Kantharos: Antik seramik
formlarnda dikey kulplu iki
kab olarak
deerlendirilmektedir.

stanbul ve Anadoludaki Erken Bizans Dnemi resim rneklerinin byk o-
unluu gnmze ulaamamtr. Bunun nedeni 726-843 yllar arasnda yaanan
ikonakrc (ikonakalzma) dnemdir. Ancak, bu dnemin etki alan dnda kalan
(Bat Roma, Msr ve Kbrs gibi) blgelerdeki Erken Hristiyan Dnemi yaplarnn
fresko ve mozaik tekniinde yaplm resimleri gnmze gelebilmitir. Msr-Sina
Dandaki Katherina Manastr Kilisesinin apsis mozaii I. Iustinianos Dnemine
tarihlenmektedir. Kubbede metamorphosis (bakalam) (Resim 4.2), tasvir edil-
mitir. Kbrsta Kanakaria Kilisesi apsis mozaikleri ile Selanikteki Aziz Demetrios
Kilisesinde yer alan baz mozaikler de 6. yzyla tarihlenmektedir.
Erken Hristiyan Dnemi mozaiklerinde Roma gelenei olarak krmz, mavi ve
yeil renkler arlkl olmak zere farkl renklerde cam ve ta paracklar kullanl-
mtr. 6. yzyldan itibaren cam ve ta paralarndan oluan tesseralar yerine al-
tn ve gm kaplama tesseralar kullanlmtr. talya-Ravennada dnemin en zen-
gin mozaikleri yer almaktadr. S. Apollinare in Nuova Kilisesi duvarlarnda ncil
konulu sahnelere geni yer verilmesi bir yenilik olarak deerlendirilir (Resim 4.3).
Kilisenin orta nefinin yan duvarlar eride blnm, alttaki eritte aziz ve azi-
zelerin Meryeme ve saya ynelik trenleri, ortadaki eritte peygember ve patrik
figrleri, stteki eritte sann mucizeleri ve sann ilesi (Passion) tasvir edil-
mitir. Ravenna San Vitale Kilisesi (526-547) apsisinin kuzey ve gney duvarlarn-
daki mozaiklerde I. Iustinianos ve kars Theodora tasvir edilmitir. Ravenna San
Apollinare in Classe Kilisesi mozaiklerinin tekniinde ve kullanlan parlak renkler-
de Ge Roma sanat anlay hakimdir.
99
Metamorphosis: Hristiyan
ikonografisinde, Matta ve
Lukas nciline gre sa bir
gn, havarileri Petrus,
Yahya ve Yakup ile yksek
bir daa dua etmek iin
kar. Dua ederken yznn
bakalat, giysilerinin gz
kamatran bir akla
brnd grlr. O anda
iki kii de onunla
konumaktadr. Bu kiiler
Musa ve lya
peygamberlerdir. Sonra bir
bulut say, Musay ve
lyay rter. Buluttan gelen
bu benim olumdur, en
sevdiimdir, dinleyin onu
sesi duyulur.
Resim 4.2
Msr-Sina Da, Katherina
Manastr Kilisesinin apsis
mozaii (Metamorphosis)
Kaynak:
http://www.touregypt.net/
featurestories/catherines2.htm
Tessera: Mozaii oluturan
genellikle kp biimindeki
kk mermer, cam ya da
seramik paralarnn her
birine verilen ad.
S. Apollinare in Nuova
Kilisesi: MS 490-504 yllar
arasna tarihlenen nefli
bazilika Ostrogot Kral
Theodorik Dneminde ina
edilmitir. 16. yzylda bir
dizi onarm geiren yap
orijinalliini kaybetmitir.
sann ilesi (Passion):
sann Kudse Giriinden
gmlne kadar geen
olaylara genel olarak
sann ilesi ad
verilmektedir.
Resim 4.3
S. Apollinare in Nuova Kilisesi
duvar mozaikleri
Kaynak:
http://segnideitempi.blogspot.com
/2010/01/witnessing-divine-
magi-in-art-and.html

100
Sanat Tar i hi
stanbul ve evresi figrl tasvirlerin yasakland ikonakalzma akmndan
(726-842) dorudan etkilenmitir. Bu dnemde stanbul Ayasofya Kilisesinin ne-
redeyse tm mozaikleri yok edilmi, apsisteki Meryem figr yerine byk bir ha
tasvir edilmitir. znik Koimesis Kilisesi ve stanbul Aya rini Kilisesi apsis mozaik-
lerinde de benzer uygulamalar gerekletirilmitir. Dnemin fresko ve mozaikle-
rinde geometrik ve bitkisel bezemeler ha gibi din semboller ile birlikte kullanl-
mtr. Anadoluda ikonoklazma dnemi ncesine tarihlenen ve tahrip edilmeden
gnmze gelen rnekler ise snrl saydadr. znik Ayasofya Kilisesi kuzey-bat
duvarnda yer alan Deesis sahnesi (Resim 4.4), Bafa Gl-Beparmak Da ya-
malarnda yer alan Pantokrator Maarasndaki peygamber tasviri ve Eirdir G-
l-Ni Adasndaki sann yaam-
nn tasvir edildii H. Stephanos Ki-
lisesi freskolar nemli rneklerdir.
Anadolu dndan ise izgisel s-
lupta, iki boyutlu figrlerin tercih
edildii Selanik Aziz Demetrios Ki-
lisesi ve ince, zarif slubuyla ba-
kent etkisini anmsatan Kbrstaki
Angeloktistos Kilisesi mozaikleri
ikonaklazmadan etkilenmeden g-
nmze gelebilmilerdir.
Orta Bizans Dneminde (842-1204), Bizans antsal resim sanatnda canlanma
yaanmtr. mparator III. Mikhael (842-867), I. Basileios (867-8886) ve VI. Leon
(886-912) zamanlar Bizans resim sanatnn en verimli alardr. Yaklak 866-867
yllarnda tamamlanan, stanbul Ayasofya Kilisesi apsis yarm kubbesinde yer alan
Meryem ve bema tonozu iindeki bamelek mozaikleri bu dnemin eserleridir. Ma-
kedonya Rnesansnn klasik sanattan etkilenen slubu bu rneklerde izlenebil-
mektedir. Ayasofyann i narteksindeki imparator kapsnn alnlndaki tahta otu-
ran Pantokrator sa ile birlikte tasvir edilen VI. Leon mozaiinde (886-912), klasik
sanatn tersine sert hatl, izgisel slup hakimdir. Selanik Ayasofya Kilisesi ana kub-
besinde ilk kez tasvir edilen antsal boyutlardaki sann Ge Ykselii sahnesin-
de de (Resim 4.5) stanbul Ayasofya Kilisesinde betimlenen VI. Leon moziinde ol-
duu gibi ar grnml, iki boyutlu, bodur figrler ve kaba yz hatlar dikkat e-
ker. II. Basileos zamannda (976-1025) yaptrlan, stanbul Ayasofya Kilisesi gney
kapsnn Helenistik sluplu, Bizansa zg dinsel ve soyut anlatml mozaiklerinde
Deesis: sann sanda
Meryem, solunda Vaftizci
Yahya ile birlikte tasvir
edildii ve kimi zaman
meleklerin ve havarilerin de
elik ettii sahneye denir.
Deesis eski bir dua
biimidir. Bu sahnede yer
alan sa, Meryem ve Yahya
gnahkrlar iin Tanrdan
balanma dilemektedir.
Resim 4.4
znik Ayasofya
Kilisesi, kuzey-
bat duvarda
yer alan Deesis
sahnesi.
Resim 4.5
Solda ve ortada: Selanik Ayasofya
Kilisesi ana kubbesi, mozaik: sann
Ge Ykselii sahnesi ve detay;
Sada: Yunanistan Hosios Loukas
Manastr Kilisesi, Pantokrator sa
mozaii.
Kaynak:http://cartemarialedumonde.
org/en/image/hagia-sophia-
cathedral-image;
http://cartemarialedumonde.org/en/i
mage/hagia-sophia-cathedral-image
Makedonya Rnesans:
Adn Makedonya
hanedanlndan alan bu
hareketin izleri aslnda
antsal duvar resimlerinde
ok takip edilemez.
Makedonya Rnesans
olarak adlandrlan bu
hareket daha ok dnemin el
yazmalarnda izlenir.
Dneme atfedilen el
yazmalarndaki resimlerde
klasik dnem sanat slubu
arlkldr.
sann Ge Ykselii:
Hristiyan ikonografisine
gre, sa ldkten ve
sonrasnda dirildikten sonra
havarilerine grnmtr.
Havarilerini kutsam ve
onlardan ayrlarak ge
ykselmitir.

kentin kurucusu I. Konstantinos ile kilisenin kurucusu I. Iustinianos, Meryem ve
ocuk sa ile birlikte resmedilmitir. Ayasofya Kilisesinin gney galerisinde yer alan
ve 11. yyn ikinci yarsna tarihlenen mozaik panoda ise sa, mparator IX. Kons-
tantinos Monomakhos ve mparatorie Zoe ile birlikte tasvir edilmitir. Bu mozaik-
te dikkati eken ise parlak renkler ile idealize edilmi portre zelliidir.
11. yzyl mozaik sanatnn en gzel rnekleri Yunanistandaki Hosios Loukas
Kilisesi ile Saks Adasndaki Nea Moni Kilisesinde bulunur. Hosios Loukas Kilise-
si mozaiklerinde figrlerin hareketlerinde sert ve dinamik ifadeler, iri gzler, canl
ve zt renkler, k ve glge gibi geler bir aradadr. Nea Moni Kilisesinde ise ba-
kent slubu dikkat eker. Kiliselerde sahneler, i mekn alglanna gre hiyerari
gzetilerek yerletirilmitir. Gkkubbe simgesi olan kubbesinde evrenin hakimi
olarak tanrsallatrlm Pantokrator sa tasviri yer alr (Resim 4.5). Pandandif ya da
tromp gibi kubbe geileri drt ncil yazarna ayrlmtr. Apsis yarm kubbesinde
Meryem tasviri bulunmaktadr. Kilisenin dier meknlarna da genellikle saat y-
nnde kronolojik olarak Bayram Sahneleri, Azizler ve Keiler betimlenmitir.
stanbuldan gnmze gelen 12. yya ait tek mozaik rnei Ayasofya Kilisesi
gney galeriside yer alan II. Ioannes Komnenos ile mparatorie Eirenenin Meryem
ile birlikte betimlendii sahnedir. Zengin kyafetler iinde tasvir edilen figrlerin
yzleri portre zellii yanstmaktadr. Komnenoslar Dneminin bakent dndaki
en nemli antsal resim rnekleri Atina, Daphne Manastr Kilisesinde (12. yy) g-
rlr. Resimlerdeki klasik sanatn ideal lleri, figrlerin ifadelerindeki duygusal-
lk ve renk tonlamalar dikkat ekicidir. Orta Bizans Dnemi Anadolusunda fresko
rneklerini barndran en nemli merkez, Kapadokyadr. Dnemin antsal resim sa-
nat asndan ok nemli olan kayaya oyma kiliselerde yer alan freskolar (10.-
11.yy), Ihlara Aaalt Kilisesinde tasvir edilen Mneccim Kraln Tapnmas
sahnesinde olduu gibi Dou etkilidir ve daha ok yerel gelenekleri yanstrlar (Re-
sim 4.6). Ayrca, bakent etkilerinin de grld rnekler de bulunmaktadr. Ka-
padokyadaki resim rneklerinde baniler, Azizler, Bamelekler, ncil konulu sa ve
Meryemin hayatn anlatan sahnelerin yannda Apokrif (Yalanc) ncil kaynakl sah-
neler de yer almaktadr. rnein Gremede Eski ve Yeni Tokal Kiliselerinde bu-
lunan Su Deneyi sahnesi gibi (Resim 4.6). Kiliselerin bir ounda sann yaam-
nn konu edildii sahneler kesintisiz bir biimde, film eridi gibi birbirinden ayrl-
madan anlatlmtr. Kapadokya dndaki Orta Bizans Dnemi Anadolu fresko (11.-
12.yy) rneklerine, Bafa Gl
evresindeki sa ve Yediler Ma-
nastr Maaralar ile Demre Aziz
Nikolaos Kilisesinde rastlan-
maktadr. Anadolu dnda, Se-
lanik Panagia Chalkeon ve Oh-
ri Ayasofya Kilisesi resimlerinde
fresko teknii kullanlmtr.
znik Ayasofya Kilisesinin
diakon meknlarnda yer alan
havari ve aziz tasvirleri Laska-
rislere ait snrl saydaki fres-
ko rneklerindendir. Kitabesinde Theodoros Laskarisin ad geen Kapadokya
Glehir Kar (St. Jean) Kilisesi (1212)nin sra d ikonografik program dikkat
ekicidir. Trabzon Ayasofya Kilisesi freskolar Komnenoslar Dnemi slubunu
gstermekle beraber apokrif kaynakl Meryem ve Vaftizci Yahyann hayatn ele
alan konular iermesi asndan ayrca nemlidir.
101
Bayram Sahneleri: Ortodoks
Hristiyan Kilisesinde nemli
on iki olaydr. 1. Meryeme
Mjde, 2. sann Doumu, 3.
Tapnaa Takdim, 4. Vaftiz,
5. Metamorphosis
(Bakalam), 6. Lazarusun
Dirilii, 7. Kudse Giri, 8.
armh, 9. Anastasis
(Cehenneme ni), 10. Ge
k, 11. Pentekost, 12.
Koimesis (Meryemin
lm).
Mneccim Kraln
Tapnmas: Kral Hirodes
zamannda, sa
Beytllahimde doduu
zaman, Doudan
gkbilimci gelir. Gkyznde
takip ettikleri yldz sann
bulunduu yerde durur.
kral ad verilen gkbilimciler
say grp secde ederler.
Sonra yanlarnda getirdikleri
hazineleri ap saya altn,
buhur ve mr aramaan
ederler.
Resim 4.6
Solda: Ihlara,
Aaalt Kilises,
Mneccim Kraln
Tapnmas sahnesi;
Sada: Eski Tokal
Kilisesi, Su Deneyi
sahnesi (Ferda
Barutun slayt
arivi)

102
Sanat Tar i hi
Ge Bizans Dnemine ait antsal resim sanat rnekleri bakent stanbulda iz-
lenmektedir. Bu dnem mozaiklerin byk blm 1315-20 yllar arasna tarih-
lenmektedir. Pammakaristos Manastr Gney (Fethiye Camii) Kilisesinden Yah-
yann say Vaftiz Edii (Resim 4.7) ve Ge k sahnelerinin izleri ve yapnn
kubbesindeki Pantokrator sa ve bemadaki Deesis sahnesi gnmze ulaan mo-
zaik rnekleridir. Ayasofya Kilisesi gney galerisinde bulunan sann yzndeki
yumuak dnyevi hatlarla Vaftizci Yahyann yzndeki derin duygusal anlatmn
dikkati ektii Deesis sahnesi de bu dnemde yaplmtr. stanbulda dnemin en
zengin mozaik rnekleri Khora Manastr (Kariye Camii) Kilisesinde yer almakta-
dr. Kilisenin naosundaki 14. yzyla tarihlenen az sayda mozaik korunabilmitir.
Bat giriin zerinde yer alan Koimesis (Meryemin lm) (Resim 4.8) sahnesi
naosdan gnmze gelen tek paradr. te yandan, i nartekste Meryemin haya-
tna ilikin 19 sahne, d nartekste sann ocukluk dnemi ve mucizelerini konu
alan 26 sahne bulunmaktadr. Bu sahnelerde mimari ve doa kompozisyonlar ile
bir arada verilen figrlerin boylar uzun, balar vcutlarna gre daha kk tas-
vir edilmitir. Yz ifadelerinde abartl bir grnm bulunsa da geree yaknlk
dikkati eker. Dnemin resim sanatnda baskn olan, figrleri ruhani deil de dn-
yevi klan bu gereki hmanist yaklam, yapnn paraklesionunda yer alan fres-
kolarda daha belirgindir. Bu mekndaki resim program dorudan mezar ileviyle
ilikilidir. rnein apsis yarm kubbesindeki Anastasis, apsisin iki yanndaki mu-
cizevi diriltme sahneleri ve tonozdaki Son Yarg (Resim 4.8) sahneleri bir btn
olutururlar.
Yahyann say Vaftiz Edii:
Vaftizci Yahya, eria Irma
evresindekileri vaftiz
ederken sa da Celileden
gelip vaftiz edilmek ister.
Yahya buna itiraz etse de
say vaftiz eder. sa,
vaftizden sonra sudan kar
ve alan gklerden,
Tanrnn ruhu ak bir
gvercin suretinde sann
zerine iner.
Koimesis: sann
lmnden sonra Meryem
Tanrya yalvarr, kendisini
de olunun yanna almasn
ister. Bunun zerine bir
melek Meryeme grnr,
ona bir Palmiye dal verir
ldnde mezarna dikilsin
diye. Meryem Palmiyeyi
havari Yahyaya verir ve
btn havarilerin lmnde
hazr bulunmalarn ister. Bu
nedenle, Meryemin lm
sahnesinde yatann
evresinde havariler yer
almaktadr.
Anastasis (sann
Cehenneme nii): Hristiyan
inancna gre sa, armha
gerilip gmldkten sonra,
daha dirilmeden cehenneme
inmitir. Amac Ademin
yaradlndan bu yana,
vaftiz edilmedikleri iin
orada bekleyen ruhlar
kurtulua gtrmektir. sa
nce Ademi ve Havvay
tutup cehennemden
karrr. Bu sahnede Davut,
Musa ve Vaftizci Yahya gibi
kiiler de yer almaktadr.
Son Yarg: Hristiyanlar
sann bir gn mutlaka
dneceine, l ve diri
herkesi yarglayacana
inanmaktadrlar. Son
Yarg sahnesindeki vurgu
cennette lmszlk ya da
cehennemin alevlerinde
sonsuz cezalandrlmadr.
Resim 4.7
Pammakaristos Manastr
Gney Kilisesi (Fethiye
Camii), Yahyann say
Vaftiz Edii sahnesi.
Kaynak: Fotoraf: Ali
Burak zta (Mays 2012)
Resim 4.8
Solda: Khora
Manastr Kilisesi
Koimesis sahnesi;
Sada: Khora
Manastr Kilisesi
Son Yarg sahnesi.
Kaynak:
Ousterhout 2002:
22,112.

Erken Bizans Dnemi antsal resim sanatnn en zengin mozaik rnekleri nerede bu-
lunmaktadr?
kona
kona sa, Meryem, Azizler ve Azizlerin yaamlarnn canlandrld tanabilir ni-
telikte resim levhalar olarak tanmlanmaktadr. konalarda yaygn olarak ahap
malzeme kullanlmtr. Mermer, fildii, metal (bronz, gm, altn), mine, seramik
ve mozaik gibi malzemelerin de kullanld grlr. Genellikle dikdrtgen pano
eklinde olan ikonalarn yannda alp kapanabilir nitelikte iki levhal (diptikon)
ya da levhal (triptikon) olanlar da bulunmaktadr. Ahap levha stne ankos-
tik daha sonra tempera teknii ile yaplm Ge Antik a Msr mumyalarnn
portreleri (1.-4.yy) ikonalarn ncleri arasndadr.
zellikle 6. yyn ikinci yarsnda gerek Hristiyanlarn din tasvirlere dknl-
nn yaygnlamas gerekse siyasi ve din liderlerin g gstergelerine dnme-
siyle ikonalar yaygn ekilde kullanlmaya balanr. konaklazma akm ncesine
tarihlenen ikona says olduka snrldr. Erken Bizans Dnemi ikona resminin g-
nmze ulaan en eski rnekleri, Sina Da Azize Katherina Manastrnda bulunan
ve bu manastrda bakentli sanatlar tarafndan retilen, 6.-7. yzyllar arasna ta-
rihlenen ikonalardr. Pantokrator sa, Meryem ve ocuk sa Aziz Theodore ve Geor-
gios Arasnda (Resim 4.9) ikonalarnda Antik a etkileri grlr. Filistin ve Suri-
ye rneklerinde (7.-9.yy) Antik an etkisinden uzaklald dikkat eker. Yine
de tm bu tasvirlerin belli bir gelenee ve kurallara bal olarak yapldn syle-
mek mmkndr.
konaklazma sonras antsal resim sanat ve el yazmalarnda izlenen sluplar
ikonalara da yansmtr. Orta Bizans Dnemi Makedonya Slalesi zamanna (867-
1056) tarihlenen mermer ve fildii iki ikona, malzeme ve slup asndan nemli-
dir. Rekli mermere kakma renkli talarla yaplm ve bugn stanbul Arkeoloji M-
zelerinde sergilenen, Konstantinos Lips Manastr Kilisesi kazlarnda ele gemi
Azize Eudoksia konas ok az rnei olan tanabilir mozaikler olarak adlandr-
lan bir ikona trdr. Bir dier ikona bugn Berlin Bode Mzesinde sergilenen fil-
dii ikonadr. Sivasl Krk ehitler (Martyler) olarak adlandrlan fildii ikonada
klasik etkiler grlmektedir (Resim 4.9). 11. yzylda ise en erken tarihli mozaik
tekniinde retilmi ikonalar grlmektedir. 11. yzyldan balayarak bronz zeri-
ne altn kaplamal ya da mineli ikonalarda olduu gibi ikona yapmnda ok eit-
li malzeme kullanlmtr. 11.-12. yzyllarda mermer kabartma ikonalar da retil-
mitir. Bugn stanbul Arkeoloji Mzelerinde sergilenen Orans Meryem ikonas
mermer kabartma ikonalar iin iyi bir rnektir. 13. yzylda ikona yapm bakent
stanbul dnda imparatorluun bir ok merkezinde bemay snrlayan konasta-
sisin geliimi nedeniyle artmtr (Selanik, Ohri gibi). Paleologoslar Dneminde
(1261-1453) hakim olan hmanist yaklam ikonalarn bir sanat eseri olarak nem
kazanmasna neden olmutur.
103
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
kona: Greke Eikon
(resim, suret, tasvir)
kelimesinden gelen kona,
boya ile ahap panel zerine
yaplan ve ibadet amac
tayan din konulu
resimlerdir.
Mine (emaye): Toz cam ve
maden oksidi karmdr. Bu
madde madeni eser zerine
kertilerek veya oyularak
alan yuvalarn iine
doldurulup, eser frnlanr;
s ile eriyen cam madde,
madene yaparak parlak ve
renkli mine dolguyu
meydana getirir.
Ankostik: Eriyik hlde
balmumu balayc ile
pigmentlerin karmndan
elde edilmi boyalarla
yaplan resim tr.
Tempera: Boya maddesinin
tutkall suyla ve yumurta
akyla kartrlmasndan
elde edilen teknik.
Sivasl Krk ehitler: 320
ylnda Hristiyanl kabul
eden 40 Roma askeri
Sivasta buz tutmu bir
glde donarak lme
terkedilmitir.
konastasis: Kiliselerde naos
ve bemay ayran, zerinde
genellikle 12 Bayram
sahnelerinin tasvir edildii
ikonalarn asl olduu
duvar.

El Yazmalar
El yazmalarn; 1. Din El Yazmalar (Oktateuch, Mezmurlar ve Meseller, Evange-
liar, Lektionar, Perikop, Menelogya, Homilye), 2. Tarihi Eserler, 3. Kronikler, 4.
mparatorluk Fermanlar ve 5. Bilimsel El Yazmalar (Tp, Astronomi, Farmakolo-
ji, Topaorafya) olmak zere be balk altnda toplamak mmkmdr. Bu blm-
de daha ok resimli din el yazmalarndan bahsedilecektir.
Resimli el yazmalar genellikle manastr kitaplklarnda, saray ve kiliselerde
korunduu iin, Erken Bizans Dnemi antsal resim sanat ve ikona rneklerinin
tersine gnmze ulaabilmilerdir. Manastrlarda bir ekip tarafndan retilen el
yazmalar stanbulun yan sra Antakya, skenderiye, Kayseri ve Kuds gibi mer-
kezlerde de retilmilerdir. Prenses Anicia Juliana tarafndan yaptrlan, bugn
Viyanada bulunan Dioskoridesin Meteria Medica adl eserin kopyas, saray
atlyelerinde retilmi en eski rnektir (Resim 4.10). Helenistik sanatn etkileri
grlen el yazmas 491 folyodan (veya 1000
sayfa) olumakta ve 400 renkli izim ier-
mektedir. 6. yzyln en sekin rnekleri
arasnda Londradaki Cotton ncili, Rossa-
no ncili, Paristeki Sinop ncili, Viya-
nadaki 31 Nolu El Yazmas (Viyana Ge-
nesis) ve bugn Florandada bulunan Ku-
zey Suriyede Zagba Manastrnda retilmi
Rabula ncili bulunur.
Orta Bizans Dnemi el yazmalarnda,
dnemin antsal resim sanatnda grlen
slup gelimeleri izlenir. stanbul Studios
Manastrnda 1066de retilen ve bugn
Londrada bulunan Mezmur Kitabnda in-
104
Sanat Tar i hi
Resim 4.9
Solda: Msr-Sina Da, Katherina Manastr, Meryem ve ocuk sa Aziz Theodore ve
Georgios Arasnda ikonas; Sada: Sivasl Krk ehitler ikonas, Berlin-Bode Museum
Kaynak: Popova 2007: 45; http://www.flickr.com/photos/28433765@N07/6272469174/
Resim 4.10
Dioskorides,
Meteria Mediaca,
Anica Juliana
kiiletirilmi
balayclk ve
tedbir arasnda.
Kaynak: Vilame V.
Ganisden
(http://www.slidesh
are.net/monoclaud/
byzantine-
5059675)
Dioskorides: Yunanl
farmakolog ve doktor
Dioskorides eczacln
babas olarak bilinmektedir.
Meteria Medica: Kilikya
Blgesinde retildii bilinen
Materia Medica MS 1.
yzylda Dioskorides
tarafndan, farmakolojik ve
bitki bilimleri zerine
yazlm el yazmasdr.
Cotton ncili: Gnmze
gelen rneklerinde Tevrat
konulu sahneler
saptanmaktadr.
Rossano ncili: ncil
yazarlar Markos ve Matta
kaynakl el yazmasnda
sann hayat ile ilgili
sahneler yer almaktadr.
Baz aratrmaclar retim
yeri olarak bakent
stanbulu bazlar
Antakyay iaret etmektedir.
Sinop ncili: ncil yazar
Matta kaynakl el
yazmasdr. Nerede retildii
bilinmemektedir.
Viyana Genesis: Tevrat
konulu el yazmasdr. slup
ve teknik asndan 6.
yzyla tarihlendirilen eserin
retim yeri iin stanbul ya
da Antakya nerilmektedir.
Rabula ncili: 685 yl tarihli
ve Rahip Rabulann adn
tayan el yazmas Yahya ve
Matta ncillerini
iermektedir.
Mezmur Kitab: Tevrattaki
din ark szlerini ieren el
yazmas.

ce figrler ve parlak renkler dikkat ekicidir. mparator III. Nikephoros (1078-
81) tarafndan saray atlyelerinde yaptrlan, iinde ideal gzellii simgeleyen fi-
grlerin yer ald, bugn Pariste bulunan Ioannes Chrysostomosun Homilyesi
gibi Orta Bizas Dnemi nemli el yazmalarnda klasik dnem sanat slubunu
yanstan ve yine saray atlyelerinde retildii bilinen Paris Mezmuru, Vati-
kanda bulunan Yeu Rulosu ve 12. yya tarihlenen Madridteki Ioannes Skylit-
zes Kronii, bugn stanbul Topkap Saray Kitaplnda korunan 8. Nolu
Oktateukh (Tevratn ilk sekiz kitabn ieren el yazmas) dikkat eken dier
rneklerdir (Resim 4.11).
Ge Bizans Dneminde zellikle VIII. Mikhaelin iktidarnda (1261-82) retilen
el yazmalarnda Orta Bizans Dneminde hakim olan Komnenos Devri slup zel-
likleri srdrlm; 14. yzyla tarihlenen el yazmalarna Paleologoslar zamannda
hakim olan hmanist anlay yansmtr.
Maden Sanat
Bizans maden eserleri altn, gm, bakr, bronz, demir ve pirin gibi malzeme-
lerden retilmitir. Altn ve gm eserler cam, fildii ve ipek gibi imparatorlu-
un lks objeleri arasnda saylmaktadr. Altn malzeme ta, bilezik, yzk,
kemer, madalyon, kolye, kpe gibi ss eyalarnda tercih edilirken gm da-
ha ok imparatorlarn hkmdarlk yl dnm kutlamalarnda yaplan hediye-
lik eyalarda ve karisti Ayininde kullanlan litrjik maden eserlerin retimin-
de tercih edilmitir. Bronz ya da bakr malzemeden retilmi eserler ise ucuz ve
kolay satn alnabilmeleri nedeniyle hem sivil hem de din alanda kk eya
yapmnda kullanlmtr. Erken Bizans Dnemi maden eserleri zerinde Tevrat
ve ncil konulu dinsel sahnelerin yan sra simgesel ya da mitolojik konulu sah-
neler de yer almaktadr. 6. yya tarihlenen baz gm eserlerde Antik sanat s-
lubunun etkisi grlmektedir. Genel olarak maden eserler: Mcevherler, tabak-
lar, kantar arlklar, ha kolyeler (enkolpion), fyksis (kutu), rliker (Resim
4.12), staurotek, aydnlatma aralar (polykandilion ve kandil gibi; Resim
4.13), karisti Ayininde kullanlan (paten, kalis, kak, ibrik-trulla, buhur-
dan, yelpaze, kitap kapa ve tren Ha) objeleri olarak snflandrlrlar.
105
Resim 4.11
Solda: Madrid Skylitzes Kronii, Selanik kentinin 904 ylnda Arap filosu tarafndan
yamalanmas (fol.111v); Sada: stanbul Topkap Saray, 8.Nolu Oktateukh,
Yaradl 4. ve 5. Gn (Prof.Dr. Ebru Parman arivi)
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sack_of_Thessalonica_by_Arabs,_904.png
Paris Mezmuru: El
yazmasnda on drt tam
sayfa Tevrat konular yer
almaktadr.
Yeu Rulosu: Yeu Musadan
sonra sraillilerin bana
geen bir Tevrat
peygamberidir. Yeu Rulosu
Tevratn Yeu Kitabn
ieren el yazmasdr. El
yazmas birbirine
yaptrlm 10 m
uzunluunda 15
parmenden olumaktadr.
10. yzyla
tarihlendirilmektedir.
Ioannes Skylitzes Kronii:
811-1057 yllar arasndaki
Bizans tarihinin anlatld
el yazmas 600 resim
iermektedir.
Kronik: mparatorluk ile ilgili
her eyin gn gnne
yazld el yazmalarna denir.
8. Nolu Oktateukh: El
yazmasnn giri blm
mparator I. Aleksios
Komnenosun olu Isaakios
Komnenos tarafndan
yazlmtr. El yazmasnda
352 minyatr ve 70e yakn
kk tasvir yer almaktadr.
Lks Obje: Genellikle
imparatorluk saray iin
deerli malzemeler
kullanlarak retilen ve
sslenen kullanm
eyalardr. Bizans
mparatorluunun zevkini
yanstan, ilevsel olmaktan
ok gsterili olmalar
amalanan objelerdir.
karisti: Hristiyan
litrjisinin ana ayini olan
karistinin kelime anlam
kran demektir. karisti
sann bedenini simgeleyen
ekmek ve kann simgeleyen
arabn kutsad ayindir.
Rliker: nemli din kiilerin
kemiklerinin muhafaza
edildii kutulara denir.
Ayrca ha formunda kolye
olarak kullanlan rliker de
mevcuttur.
Staurotek: Kutsal ha
paralarnn (sann
armha gerildii ha)
sakland kutulara denir.
Polykandilion: Deiik ap
ve formda (kare, dikdrtgen,
daire, ha vs.) diskler olup,
birden fazla cam kandili
tayan eserler.
Paten: sann bedenini
sembolize eden ekmein
iine konduu tepsiye paten
denir.

zellikle Makedonya Slalesi (867-1056) zamannda mine tekniinde maden
eserler retilmitir. Bu eserlerin byk ksmn paten, kalis (Resim 4.14), rliker, ki-
tap kapa gibi din ilevli eserler ve kpe, bilezik gibi ss eyalar oluturmaktadr.
Dinsel ilevli eserler zerinde Son Akam Yemei, Pantokrator sa, Meryem, bame-
lekler, azizler, havariler, ncil yazarlar gibi tasvirler grlmektedir. Mine, 11. yz-
yldan balayarak talarn bezenmesinde de kulanlmtr. Bugn Budabete Ulusal
Mzesinde bulunan, IX. Konstantinos (1042-55) zamanna ait bir ta ile VII. Mikha-
el (1071-78) tarafndan Macar Kral I. Geovitze armaan edilen, alt ember ksm Bi-
zans, zerindeki apraz blm Avrupa yapm olan bir baka ta nemli rnekler-
dirler (Resim 4.14). 12. yyn ikinci yarsndan itibaren mine sanat gittike bozula-
rak eski deerini yitirmitir. mparatorluun iinde bulunduu siyasal ve ekonomik
koullar nedeniyle lks obje retimine rastlanmayan Ge Bizans Dneminde bakr
ve bronz gibi malzemelerin tercih edildii gnlk kullanm objeleri retilmitir.
106
Sanat Tar i hi
Kalis: sann kann
sembolize eden arabn
iine konduu kaba (kadeh)
denir.
brik-Trulla: karisti
Ayinine balamadan nce
rahibin ellerini ykamak iin
kulland kaplara denir.
Resim 4.12
Solda: Gm oval kutu (5. yzyln ba) kapa-Lazarusun Dirilii; Ortada: n yz-
Mneccim Krallarn Tapnmas; Sada: Arka yz-Frnda brani Gen sahneleri
(Paris, Louvre Mzesi).
Kaynak: Noga-Banai 2008: fig.3-5.
Resim 4.13
6. yzyla tarihlenen bronz kandiller
Resim 4.14
Solda: Macar Krall I. Geotvize
armaan edilen kutsal ta;
Sada: Kalis (10. veya 11.
yzyl), retim yeri bakent
stanbul (Venedik, San Marco
Hazinesi)
Kaynak:
http://upload.wikimedia.org/
wikipedia/commons/8/80/
SZENTK~1b.jpg;
http://www.melkite.org.au/
default.asp?id=383

Seramik Sanat
Bizans seramik sanat halkn ekonomik durumu ve beenilerine gre ekillenmitir.
Nfusun byk blm tarafndan kullanlan seramiklerin byk bir kitelesi ve pa-
zar vard. Srl seramikler daha ok ticari bir mal olarak deerlendirilmektedir. Sr-
sz seramikler daha ok tahl ve ya gibi rnlerin depolanmasnda, ya ve arap gi-
bi rnlerin nakliyesinde ve mutfak gerelerinde kullanlm, artan talep ile birlikte
gelimitir. Erken Bizans Dneminde, youn olarak Krmz Astarl Seramikler ad
verilen seramikler retilmitir. 5.-6. yzyllarda krmz astarl seramikler zerine bas-
k tekniinde yaplan bezemelerde Hristiyanlk sembolleri olan gvercin, tavuskuu,
yunus, ha motifleri, din temal figrler ve kompozisyonlar yer almaktadr.
7.-9. yzyllar arasnda krmz astarl seramik retimi son bulmu, beyaz ha-
murlu seramikler ortaya kmtr. Yeil, kahverengi ya da sar srl olan bu sera-
miklerde renk vermesi iin sr ieriinde kurun kullanlmtr. Arkeolojik kazlar
stanbul, Ege ve Balkanlarda bu grup seramiklerin 11. yzyla kadar retildiini
gstermitir. Beyaz hamurlu seramikler kendi iinde srl beyaz ve polikrom (ok
renkli) beyaz olmak zere iki grup altnda incelenmektedir. Yaklak 700-1000 ta-
rihleri arasnda yaygn olarak grlen srl beyaz grubu seramikler bezeme tekni-
ine gre; 1. Kazma ya da yaztl kaplar, 2. Bask bezekli kaplar (kap henz ku-
rumadan ahap kalp yardm ile ilenen kaplar), 3. Boya pigmentlerinin sratl-
mas ile retilen kaplar (a. Pskrtme boya teknikli kaplar, b. Ta yapra dekor-
lu kaplar, c. Bezemesiz tek renk srl kaplar) olmak zere grupta toplanabil-
mektedir. 9. yy sonundan 11. yya kadar retilen Polikrom Beyaz seramiklerde ku-
fi yazdan esinlenmi motifler gibi slam ve Dou sanatlarnn etkileri grlmekte-
dir. 11. yzylda Bizans seramik sanatnda sgrafitto, chamlev; ayn yzyln so-
nunda slip boya, taklit lster ve yeil-kahverengi, kahverengi ve krmz benek
boyal seramikler retilmitir. Sgrafitto ve chamlev teknikli seramiklerde; palmet-
rumi, kvrk dal gibi bitkisel motifler, kufi yaz taklidi bezemeler, siren ve grifonla-
rn da dahil olduu hayvan mcadeleleri, gvercin, keklik, kartal, balk ve tavan
gibi hayvan figrleri grlmektedir (Resim 4.15).
12. yzyl ortalarndan itibaren Komnenoslar Dneminin sosyal ve asker yaa-
mn belgeleyen insan figrl sahnelerde art grlr. Dolaysyla en youn grubu
dnemin sava giysileri ile resmedilen sava figrler oluturur. Orta a boyunca
stanbul seramik retiminin en nemli merkezidir. Dier bir merkez de Korintostur.
Ge Bizans Dneminde stanbulda retildii dnlen Zeuksippos Seramik-
leri grlmektedir. Anadoluda gerekletirilen son yzey aratrmalar ve kazlar-
da da bu grubun rnekleri ile karlalmaktadr. nce ve zarif bir retim grubu
olan Zeuksippos seramikleri krem rengi veya pembe astarldr. Sar ve hardal sar-
s renklerdeki bu seramiklerin daha ge rneklerinde yeil sr kullanlmtr. Kabn
i ksmnn merkezdeki i ie dairelerden oluan bezeme karakteristiktir. Daha ge
107
Sr: nce ve akkan cam
hamurudur. Seramik
yzeylerin sv geirgenliini
azaltmak hem de dekoratif
etki salamak iin kullanlr.
Astar: zerine resim
yaplacak olan yzeyin
boyay emmesi iin srlen
boya katmandr.
Ta Yapra dekorlu kaplar:
zerinde st ste
yerletirilmi iek
yapraklar biiminde
kabartma bezeme bulunan
seramiklere verilen isim.
Sgrafitto: Dnemin baskn
bezeme tekniidir. Krmz
hamurlu krem-beyaz astarl
kaplarn zerlerine
bezemeler, astar da
kaldracak biimde ince ulu
bir aletle izilir. Kaba sr
uyguland zaman astarl
alanlar ak, hamuru gren
ksmlar koyu renk alr.
Chamlev: Geni oyma
tekniidir. Uygulan
Sgrafitto ile ayndr. Ancak
bezemelerin iziliinde
farkllk vardr. Chamlev
tekniinde motiflerin
evresindeki astar kaznr.
Slip Boya: Astarn seramik
zerinde bezeme unsuru
olarak kullanlmasdr. Astar
seramik yzeyinin tamamn
kaplamaz, fra yardm ya
da aktlarak kullanlr.
Lster: Lster tekniinde
astar zerine bakr renkli
boya ile bezemeler
yapldktan sonra seramik
yzey ak yeil, sar ya da
effaf sr ile kaplanr.
Resim 4.15
Solda: Sgrafitto desenli seramik,
bir kuun zerinde siren tasvir
edilmi (12. yzyl ortas,
Korintos Arkeoloji Mzesi);
Sada: Chamlev seramik,
zerinde geyik ve dier
hayvanlar tasvir edilmi (1180-
1200, Korintos Arkeoloji Mzesi)
Kaynak: Cormack ve Vassilaki
2008: no.87-no.88.

108
Sanat Tar i hi
rneklerinde insan ve hayvan figrleri de grlr. Ge Bizans Dneminde ayrca
chamlev, slip boya, tek renkli srl seramiklerin retimi de devam etmitir.
Fildii ilii
Erken Bizans Dneminde Afrika ve Hindistandan getirilen fildileri ile fildii i-
ilii gelimitir. Roma Dneminde baz mobilyalar, ss eyalar, kutular (fkysis)
ve konsllerin (yksek dereceli memur) greve atandklarnda armaan edilen
diptikonlarda fildii kullanlmtr. stanbul atlyelerinde retilen diptikonlarda
konsl tasvirleriyle birlikte tiyatro, sirk ve hayvan mcadelelerini gsteren sahne-
ler de yer almaktadr. Ancak fildii levhalarda ksa srede din d konularn yerini
Tevrat ve ncil konulu dinsel sahneler almtr. zellikle 6. yzyla tarihlenen din-
sel konulu fildii eserlerde dier sanat rnlerinde olduu gibi Antik slubun etki-
leri hissedilir. Rliker ve stauroteklerin de retildii Erken Bizans Dnemine tarih-
lenen en nemli fidii eserlerden biri Ravennadaki Piskopos Maksimianusun
(545-553) kathedrasdr (Resim 4.16).
Bizansn tarihsel dnemlerine gre (Erken, Orta, Ge), seramik sanatnda grlen bal-
ca yapm ve ssleme teknikleri nelerdir?
Orta Bizans Dneminde dinsel konularn arlkta olduu tanabilir kk
ikonlar, diptikonlar, triptikonlar, kk heykelcikler, kitap kapaklar retilmi, fil-
dii sanat ok gelimitir. Ayrca Bizans imparatorlarnn sa ya da Meryem tarafn-
dan talandrlmalarn konu alan fildii levhalar da mevcuttur. 11. yzyla ait az sa-
ydaki fildii levhada dnemin antsal resminde grlen ince uzun figrler ve duy-
gusal yz ifadeleri bulunmaktadr. 12. ve 13. yzylda fildiinin yerini daha ucuza
mal olan ve kolay ilenebilen steatit (sabunta) kabartmalar aldndan Ge Bizans
Dneminde fildii retimine rastlanmamaktadr.
Cam Sanat
mparatorluun lks objeleri arasnda yer alan cam, yazl kaynaklar ve arkeolo-
jik verilerden anlaldna gre, aydnlatma aralar, pencere cam, boncuk, i-
e, bilezik, tessera ya da gnlk kullanm objeleri olarak da retilmitir. Erken
Bizans Dneminde Roma cam sanat gelene-
i srdrlm; Hristiyanla zg konular,
Antik a mitolojisinin kompozisyonlar ile
beraber tasvir edilmitir. Dnemin en karak-
teristik rnekleri arasnda altn sandvi tekni-
i (renksiz iki cam arasna altn yaldzla yap-
lan) ile retilmi eserler yer almaktadr. Hac
kaplar dnemin dier nemli cam eyalar
arasnda bulunurlar. stanbul dnda Anado-
luda Sardes ve Anamur gibi yerleimlerde
cam retimi gerekletirilmitir.
Orta Bizans Dneminde stanbul dnda,
Anadolunun cam retimi asndan etkin bir
rol oynad grlmektedir. nemli cam re-
tim merkezleri arasnda Sardes, Anamur, An-
takya, Arykanda, Metropolis ve Aphrodisias
kentleri bulunmaktadr. Anadolu dndaki bir
dier nemli merkez Korintosdur. Orta Bizans
Fildii ilii: Fildii iilii
genellikle fil, suaygr,
gergedan ya da geyik gibi
hayvanlarn dilerinden
retilen heykelcik, ss ya da
gnlk eya retimi
kapsamnda
deerlendirilmektedir. Elle
oyulan fildiinin ene
kemiine balanan
blmnn ii botur. Bu
boluk fildiinin ucuna doru
yok olur. Bu nedenle
fidiinden yaklak en fazla
45x15x25 cmlik levha ya da
ii dolu blmnden yaklak
76 cmlik bir heykelcik elde
edilebilir. Dolaysyla fildii
kk boyutlu objelerin
yapm iin uygundur.
Kathedra:
Kiliselerde synthoronun
ortasnda bulunan ahap,
ta ya da fildiinden
yaplm, bapiskoposun
oturmas iin ayrlm
koltuk.
Resim 4.16
Ravenna
Piskoposu
Maksimianusun
kathedras (S.547,
Ravenna,
Archiepiscopal
Mzesi))
Kaynak:
http://nlfaculty.dcc
cd.edu/mcclung/
Images/AACCVIB0.
jpg
Triptikon: n ve arka
yzlerinde din konulu sahneler
yer alan, birbirine mentee ile
tutturulmu levha.
Hac Kaplar: Kutsal yerleri
ziyaret eden haclarn
yanlarnda tadklar
ielerdir. MS 578-636 yllar
arasnda tarihlenen okgen
gvdeli kaplar Suriye ve Filistin
kkenlidir. Bu eserler kalba
fleme teknii ile retilmitir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5

Dneminde bakent saray atlyelerinde altn yaldz ve emaye teknii ile retil-
dii bilinen grup olduka nemlidir. Bu teknikler 12.-13. yyda Anadolu ve Dou
Akdenizdeki slam cam eserlerinde de grlmektedir. Ge Bizans Dneminden
ok az sayda cam eser gnmze ulamtr.
Tekstil Sanat
Tekstil Bizansn ehir ve krsal kesiminin en nemli faaliyetlerinden biridir. Elde
dokunmu sepet, urgan ve demelikler krsal retimin eserleridir. talya, Anadolu
ve Yunanistanda retildii bilinen keten, pamuk, ynl kumalar, hallar ve yk-
sek stat sembol olan ipek tekstil rnleri iindedir. Erken Bizans Dneminde
ham ipek inden satn alnm ve altn simli kumalar hline getirilerek uluslarara-
s pazarda yksek fiyatlarda satlmtr. I. Iustinianos (527-565) ile birlikte ipek ima-
lat, devlet tekeline girmi ve sadece imparatorlua ait atlyelerde ilenerek satl-
mtr. Bu dnemden gnmze gelen bir rnek bulunmamaktadr. Gnmze ge-
len en erken rnekler, mparator Heraklios (610-640) zaman ve sonrasndan kal-
mtr. Bu kumalar zerinde av, aslan, boa mcadelesi ve drt atl yar arabas
sahneleri grlmektedir (Resim 4.17). Erken Bizans Dneminde dinsel konulara
olduka ender rastlanr. 800 ylna tarihlenen ve bugn Vatikan Mzesinde bulu-
nan Meryeme Mjde sahneli ipek dokuma bunlardan biridir (Resim 4.17). Orta
Bizans Dneminde zellikle 11. ve 12. yyda kaliteli ipee talep artm ve bu du-
rum retimi de arttrmtr. Yksek kaliteli Bizans ipei, ticari pazarlama rn ol-
masnn yannda, diplomatik ilikilerde (yabanc hkmdarlara hediye olarak veril-
mesi gibi) ve demelerde de (devletin yksek dereceli memurlarna maalarnn
bir paras olarak verilmesi gibi) kullanlmaktayd. Bizans Devletinde imparatorluk
ailesine ait olan erguvani renkli boya ile boyanm ve imparatorluk ailesinin fertle-
rine tahsis edilmi her trl ipeklilerin imparatorluk dna karlmas yasaklanm-
tr. En nemli ipek retim merkezi stanbuldur. Ayrca Atina, Selanik ve Korintos
yaknlarndaki Thiva da ipek retim merkezi olarak bilinirler.
109
Kalba fleme Teknii:
fleme borusunun ucuna
alnan cam hamurunun
nceden hazrlanm kalba
flenerek
ekillendirilmesidir.
Altn Yaldz ve Emaye
Teknii: Souk cam zerine
altn yaldz ve maden
oksitlerle dekorasyon
yapldktan sonra frnda
stlarak camn yzeyine
sabitlenmesi ilemidir.
Meryeme Mjde: Luka
nciline gre Tanrnn
melei Cebrail Meryeme
grnr. Ona bir olu
olacan ve adn sa
koyacan, saya Tanr Olu
deneceini mjdeler.
Resim 4.17
Solda: Drt atl yar arabas
sahneli ipek kuma (8-9. yzyl,
Paris Ulusal Mzesi); Sada:
Meryeme Mjde sahneli ipek
kuma (Vatikan Mzesi, 800 yl)
Kaynak:
http://alfiemakesfive.blogspot.com/
2011/07/color-plates-as-art.html;
Cormack ve Vassilaki 2008: 98.

110
Sanat Tar i hi
zet
Bizansn tarihsel dnemlerini aklamak
Bizans sanat, tarihsel ve toplumsal olaylar gz
nne alnarak Erken Bizans (4. yy-7. yy orta-
lar), Orta Bizans (600-1200) ve Ge Bizans
(1261-1453) olmak zere ana balk altnda
deerlendirilmektedir.
Bizans sivil ve din mimarisinin zelliklerini r-
nekler ile aklamak
Bizans mimarisinde ehircilie nem verilmi, 6.
yy sonuna kadar, kiliselerin temel plan tipini ba-
zilika oluturmutur. Ancak bunun yannda fark-
l yap tipleri de gelitirilmitir. Orta Bizans D-
neminde Kapal Yunan Ha; Makedonya Sla-
lesi zamannda bakent stanbulda rnei olma-
yan ancak Yunanistan ve Kbrsta sekiz destekli
tip olarak adlandrlan farkl plan tipleri uygulan-
mtr. Ge Bizans Dneminde 1261-1330 tarih-
leri arasnda Kapal Yunan Ha planl kiliselerle
dehizli tip, tek nefli ve yonca planl farkl plan ti-
pinde kiliseler ina edilmitir.
Antsal resim sanat (mozaik ve fresko), ikona ve
el yazmalarn dnemlerine gre rnekler ile
aklamak
En erken fresko rnekleri Suriye-Dura Euro-
posda kiliseye evrilen evde ve Roma Katakomp-
larnda yer almaktadr. znik Elbeyli kyndeki
hipojede ve Efes, Yama evlerinde Anadoludaki
en erken tarihli antsal resim rnekleri bulun-
maktadr. Dnemin en zengin mozaikleri talya-
Ravennada bulunur. Orta Bizans Dneminin en
nemli fresko merkezi Kapadokyadr. Ge Bi-
zans Dnemine ait antsal resim sanat rnekleri
stanbulda yaplmtr. Dnemin zengin mozaik
rnekleri Khora Manastr Kilisesinde bulunur.
kona resminin gnmze ulaan en eski rnek-
leri, Sina Da Azize Katherina Manastr ikonala-
rnda bulunur. Erken dnemin nemli resimli el
yazmalar arasnda Dioskoridesin Meteria Medi-
ca adl eserinin kopyas, Cotton ncili, Rossano
ncili, Sinop ncili, 31 Nolu El Yazmas (Viyana
Genesis) ve Rabula ncili saylabilir.
Bizans el sanat rnlerini (maden, seramik,
cam, tekstil, fildii) malzeme ve ssleme zellik-
lerine gre aklamak
Bizans maden eserlerinde altn mcevher ve ss
eyalarnda; gm daha ok imparatorlarn h-
kmdarlk yl dnm kutlamalar iin yaplan
hediyelik eyalarda ve litrjik eserlerin retimin-
de; bronz ya da bakr kk eya yapmnda kul-
lanlmtr. Makedonya Slalesi (867-1056) zama-
nnda mine tekniinde eserler retmitir.
Erken Bizans Dneminde, krmz astarl; Ka-
ranlk Dnemde beyaz hamurlu; 11. yzylda
sgrafitto, chamlev ve ayn yzyln sonunda slip
boya, taklit lster teknikli yeil- kahverengi, kah-
verengi ve krmz benek boyal seramikler re-
tilmitir. Komnenoslar zamannda sosyal ve as-
ker yaam belgeleyen insan figrl sahnelerde
art grlr. Ge Bizans Dneminde Zeuksip-
pos Seramikleri retilmitir.
Erken dnemin fildii eserlerini din d konula-
rn betimlendii diptikonlar ve kutular oluturur.
Orta Bizans Dneminde dinsel konularn ar-
lkta olduu farkl nitelikte fildii eserler retil-
mi ve fildii sanat ok gelimitir. Roma cam
sanat gelenei srdrlen Erken Bizans Dne-
minin karakteristik rnekleri arasnda, altn
sandvi teknii ile retilmi cam eserler yer al-
maktadr. Orta Bizans Dneminde bakentteki
saray atlyelerinde altn yaldz ve emaye teknii
gelimitir.
Bizans tekstillerinin gnmze gelen en erken
rnekleri mparator Heraklios (610-640) dnemi
ve sonrasndan kalmtr. Bu kumalar zerinde
av, aslan, boa mcadelesi ve drt atl yar ara-
bas sahneleri grlmektedir.
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A

111
1. Aadakilerden hangisi Bizans Dnemi kamusal ve
sosyal ilevli yaplar arasnda yer almaz?
a. Meydanlar
b. Kentler
c. Hamamlar
d. Konutlar
e. Bazilikalar
2. Aadakilerden hangisi Bizans Dnemi din mimari
tipleri arasnda yer almaz?
a. Tapnak
b. apel
c. Bazilika
d. Vaftizhane
e. Martyrium
3. Aadakilerden hangisi Erken Bizans Dnemi yap-
lar arasnda yer almaz?
a. Ravenna, San Vitale Kilisesi
b. Khora Manastr Kilisesi
c. Kuds, Kutsal Mezar Kilisesi
d. stanbul, Ayasofya Kilisesi
e. stanbul, Kk Ayasofya Kilisesi
4. Aadakilerden hangisi Erken Bizans dnemi din
mimarisinde grlen plan tipidir?
a. Mistra Tipi
b. Sekiz Destekli Tip
c. Kapal Yunan Ha
d. Dehlizli Tip
e. Helenistik Bazilika
5. Aadakilerden hangisinde, Anadoluda bilinen en
erken tarihli antsal resim sanat rnei yer almaktadr?
a. Ihlara, Aaalt Kilisesi
b. Khora Manarr Kilisesi
c. znik Elbeyli Hipojesi
d. Dura-Europos Ev Kilisesi
e. Konstantinoz Lips Manastr Kilisesi
6. Orta Bizans Dneminde Anadoluda fresko rnek-
lerini barndran en nemli merkez aadakilerden
hangisidir?
a. Antakya
b. stanbul
c. Ravenna
d. Kapadokya
e. Napoli
7. Aadakilerden hangisi Orta Bizans Dnemi el yaz-
malar arasnda yer almaz?
a. Madrid Skylitzes Kronii
b. Rossano ncili
c. stanbul Topkap Saray, 8.Nolu Oktateukh
d. Yeu Rulosu
e. Paris Mezmuru
8. Bizans maden sanatnda mine teknii aadaki
dnemlerden hangisinde grlr?
a. Orta Bizans Dnemi
b. Erken Hristiyanlk Dnemi
c. Karanlk Dnem
d. Erken Bizans Dnemi
e. Latin gali Dnemi
9. Aadaki seramik tekniklerinden hangisi Erken Bi-
zans Dneminde kullanlmtr?
a. Sigrafitto
b. Chamlev
c. Lster
d. Krmz Astarl Seramikler
e. Zeuksippos Seramikler
10. Aadakilerden hangisi Erken Bizans Dnemi ku-
malar zerindeki sslemelerde yer almaz?
a. Av sahnesi
b. Boa mcadelesi
c. Aslan
d. Drt atl yar arabas
e. mparator figrleri
Kendimizi Snayalm
112
Sanat Tar i hi
1. e Yantnz yanl ise Mimari: Kamusal ve Sosyal
levli Yaplar; Kentler- Meydanlar-Antlar ko-
2. a Yantnz yanl ise Din Mimari konusunu ye-
3. b Yantnz yanl ise Din Mimari konusunu ye-
4. e Yantnz yanl ise Din Mimari konusunu ye-
5. c Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Ant-
sal Resim Sanat konusunu yeniden gzden
geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Ant-
sal Resim Sanat konusunu yeniden gzden
geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: El Yaz-
malar konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Maden
Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Sera-
mik Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Resim ve El Sanatlar: Teks-
til Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Bizans sanat Romadan miras kalan gelenekler, Eski
Yunan medeniyetinin Helenistik Devirin bilgileri, Hris-
tiyan inanc, ayn ada yakn ilikide bulunduu ev-
reler ve lkelerin sanatnn etkileri erevesinde mey-
dana gelen sanat rnlerinden olumaktadr.
Sra Sizde 2
Kentler, Meydanlar, Hipoddrom, Antlar, Saraylar, Ev-
ler, Su Yaplar (Sarn, Hamam).
Sra Sizde 3
Bazilika (Helenistik, Kubbeli, Tonozlu ve Transeptli),
Merkezi planl yaplar, Kapal Yunan Ha Planl kilise-
ler, Sekiz Destekli Tip, Mistra Tipi.
Sra Sizde 4
talya-Ravennada Erken Bizans Dnemi resim sanat-
nn en zengin mozaikleri yer almaktadr. rnein S.
Apollinare in Nuova Kilisesi, San Vitale Kilisesi ve San
Apollinare in Classe Kilisesi mozaikleri.
Sra Sizde 5
Erken Bizans Dneminde krmz astarl seramikler, 7.-
11. yzyllar arasnda beyaz hamurlu seramikler, Orta
Bizans Dneminde sgrafitto, chamleve, slip boya, ls-
ter teknikli seramikler, Ge Bizans Dneminde Zeuk-
sippos seramikleri retilmitir.
Akkaya, T. (2000). Ortodoks konalar Genel Bir Ba-
k, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar.
Akyrek, E. (2000). MS IV.-XI. Yzyllar: Kapadok-
yadaki Bizans, Kapadokya (ed. M. Szen), stan-
bul: Ayhan ahenk Vakf, s. 226-395.
Akyrek, E., A. Tiryaki, . mezolu ve M. Ermi
(2007). Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri 8, Bi-
zans/Marmara, stanbul: Ege Yaynclk.
Cmert, B. (2006). Mitoloji ve konografi, Ankara: De
Ki Basm Yaym.
Cormack, R., M. Vassilaki (2008). Byzantium 330-1453,
London: Royal Academy of Arts.
Dark, K. (2001). Byzantine Pottery, Great Britain: Tem-
pus Publishing.
Doer, L. (2007). Halkn mge Dnyasnda Seramik Sa-
nat, Kalanlar 12. ve 13. Yzyllarda Trki-
yede Bizans (ed. A. dekan), stanbul: Vehbi Ko
Vakf, s. 48-55.
Eyice, S. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi stan-
bulda Palaiologoslar Devri Antlar, stanbul:
Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
Eyice, S. (1982). Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu
Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Ansiklope-
disi, C. 3. s. 568-618.
Eyice, S. (1994a). Bizans Sanat, Dnden Bugne s-
tanbul Ansiklopedisi C.2, stanbul: Trkiye Eko-
nomik ve Toplumsal Vakf, s. 251-257.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

113
Eyice, S. (1994b). Zeyrek Kilise Camii, Dnden Bu-
gne stanbul Ansiklopedisi C.7, stanbul: Trki-
ye Ekonomik ve Toplumsal Vakf, s. 555-557.
Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlk Szl,
stanbul: Yem Yayn.
Koch, G. (2007). Erken Hristiyan Sanat, stanbul: Ar-
keoloji ve Sanat Yaynlar.
Krolu, G. stanbuldaki Bizans mparatorluk Sarayla-
r, 13 Aralk 2006da Osmanl Bankas Ariv ve Ara-
trma Merkezinde yaplan konuma metni,
<http://www.obarsiv.com/e_voyvoda_0607.html
>(05.05.2012)
Kuban, D. (1994). Mese, Dnden Bugne stanbul
Ansiklopedisi C.5, stanbul: Trkiye Ekonomik ve
Toplumsal Vakf, s. 404-405.
Kuban, D. (1994a). Notitia Urbis Constantinopolitan,
Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi C.6, s-
tanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Vakf, s.
94-95.
Mango, C. (2006). Bizans Mimarisi (ev. M. Kadiro-
lu), Ankara: Rekmay Ltd. ti.
Mercangz, Z. ve E. Akyrek (2007). Yaam Mekanla-
r: Mimarlk, Kalanlar 12. ve 13. Yzyllarda
Trkiyede Bizans (ed. A. dekan), stanbul: Veh-
bi Ko Vakf, s. 22-29.
Millingen, A. (1912). Byzantine Churches in Cons-
tantinople Their History and Architecture, Lon-
don: Macmillan and Co., Limited.
Mller-Wiener, W. (2002). stanbulun Tarihsel To-
pografyas (ev. . Sayn), stanbul: Yap Kredi
Yaynlar.
Noga-Banai, G. (2008). The Trophies of the
Martyrs: an Art Historical Study of Early Chris-
tian Silver Reliquares, Oxford: Oxford Univer-
sity Press.
Olcay, Y., V. Bulgurlu ve . mezolu (2007). Lks
retimde ve Gnlk Kullanmda Cam Sanat, Ka-
lanlar 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bi-
zans (ed. A. dekan), stanbul: Vehbi Ko Vakf,
s. 42-47.
Olcay Ukan, B. Y., Z. Demirel Gkalp ve M. Bursal
(2010). Erken Bizans Dnemi, Ortaadan G-
nmze Anadolu Uygarlklar (ed. Erol Altnsa-
pan), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s.
2-32.
(2010a). Orta Bizans Dnemi, Ortaadan G-
nmze Anadolu Uygarlklar (ed. Erol Altnsa-
pan), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s.
34-61.
(2010b). Ge Bizans Dnemi, Ortaadan Gn-
mze Anadolu Uygarlklar (ed. Erol Altnsapan),
Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, s. 62-77.
Ousterhout, R. (2002). Sanatsal Adan Kariye Ca-
mii (ev. A. Durukan), stanbul: Arkeoloji ve Sa-
nat Yaynlar.
tken, Y. (2008). Bizans Mimarl ve Sanat, Ecza-
cba Sanat Ansiklopedisi C.1, stanbul: Yap-
Endstri Merkezi Yaynlar, s. 231-238.
tken, Y. (2008b). kona, Eczacba Sanat Ansik-
lopedisi C.2, stanbul: Yap-Endstri Merkezi Ya-
ynlar, s. 729-30.
tken, Y., V. Bulgurlu ve S. Yandm (2007). Resim
Sanatnda nancn mgeleri, Kalanlar 12. ve 13.
Yzyllarda Trkiyede Bizans (ed. A. dekan),
stanbul: Vehbi Ko Vakf, s. 33-37.
Pitarakis, B. (1994). Konut, Dnden Bugne stan-
bul Ansiklopedisi C.5, stanbul: Trkiye Ekono-
mik ve Toplumsal Vakf, s. 62-63.
Popova, O. (2007). Byzantine Icons of the 6th to 15th
Centuries, A History of Icon Painting (ev. K.
Cook), Moscow: Grand Holding Publishers.
Pralong, A. (ed.) (2011). Bizans Yaplar, Meydanlar,
Yaamlar (ev. B. Kitap-Bayr), stanbul: Kitap
Yaynevi.
Szen, M ve Tanyeli, U. (1999). Sanat Kavram ve Te-
rimleri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi.
Ylmazyaar, H. (2011). Bizans Sanat, Bizans Tarihi
(ed. L. Kayapnar), Eskiehir: Anadolu niversitesi
Yaynlar, s. 230-257.

Erken slam Dnemi sanatn tanmlayabilecek,
Emevi ve Abbasi Dnemi sanatn tanmlayabilecek,
spanya ve Kuzeybat Afrikadaki slam sanatn tanmlayabilecek,
Sicilya ve Gney talyadaki slam etkilerini tanmlayabilecek,
El sanatlarn aklayabilecek
indekiler
Kbe
Emeviler
Abbasiler
Samanoullar
Tolunoullar
Fatmiler
Eyyubiler
Marip Devletleri
Hat-Minyatr
Cilt-Tezhip
Fildii-Cam
Maden-Seramik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Sanat Tarihi slam Sanat

GR
ERKEN SLAM DNEM SANATI
(622-661)
EMEV DNEM SANATI (661-750;
756-929/929-1031)
ABBAS DNEM SANATI (750-1258)
SPANYA VE KUZEYBATI
AFRKADA SLAM SANATI
SCLYA VE GNEY TALYADA
SLAM SANATI
SCLYA VE GNEY TALYADA
SLAM ETKLER
EL SANATLARI
5
SANAT TARH
GR
Kurey Kabilesi Haimoullar ailesinden olan, slam dininin peygamberi Hz. Mu-
hammed, 20 Nisan 571 tarihinde Mekkede domu, 8 Haziran 632de Medinede
hayata veda etmitir. 610 ylnda, Hira Danda, Cebrail tarafndan kendisine ilk
vahiy gelmi ve Allahn elisi olduu bildirilmitir. 614 ylnda artk, aktan aa
slama ar yaplmtr.
lk balarda yeni sylemler tepki ekmezken, kendilerine putlar reddeden ve
ktleyen ayetler bildirildiinde Kureyliler, Mslmanlara ktlk yapmaya ba-
ladlar. Mslmanlarn, lk vahyin geliinden 12 yl sonra, 622 yl Nisan aynn or-
talarnda Mekkeyi terk edip Yesrib (Medine) ehrine Hicret (g) etmeleri ile s-
lam tarihinde yeni bir a balamtr. Hicret, Hz. merin halifelii zamannda tak-
vimin balangc saylmtr. Hicretten sonra Medinede slam Devleti kurulmu ve
zgr bir ortamda ilk eserler verilmitir.
Bedir (15 Mart 624), Uhud (23 Mart 625) ve Hendek (31 Mart 627) Savala-
rndan sonra, Mekkeli Kureyliler ile Hudeybiye Bar (13 Mart 628) gerekletiril-
mitir. 11 Ocak 630 tarihinde Mekke teslim alnm, bundan sonra, slam yaymak
amacyla Bizans, Uman ve ran blgelerindeki evre uluslarn hkmdarlarna el-
iler gnderilmitir.
Mslman Araplar, Mekkeden Medineye gle balayan devletleme srele-
rini, ksa srede tamamlayarak bir dnya devleti kurmulardr. slamiyetin douu
ve hzl yayl tarihin en byk olaylarndan biridir. lhanl-Moollarn Badat
(1258) alarak Abbasi Halifeliine son vermelerine kadar geen dnemde, Arabis-
tan Yarmadasnda doan bu inancn yaylmasnda Araplardan baka Mslmanl-
kabul etmi deiik milletlerin de byk pay vardr.
Birbirinden farkl gelenek ve greneklere sahip deiik kltr ve rklara men-
sup insanlarn slam emsiyesi altnda gelitirdikleri kendi kltr ve sanatlar, Bat-
llar tarafndan slam sanat bal altnda toplanmtr. Kukusuz bu adlandrma-
da, slamiyetin ilk dnemlerinin ksmen btncl grnnden kaynaklanan,
fazla dalmadan genel bir kategori oluturmann kolayl bulunmaktadr. te
yandan, bu nitenin balnda da olduu gibi akademik evrelerde kullanlmas-
na devam eden slam sanat kavramnn, sanat gibi pek ok etmene bal, ok bi-
leenli ve derinlikli bir alan iin pek ok zorluk ierdii de aktr.
slam sanat incelemelerinde, 622 ylndan halifeliin Emevilere getii 661 yl-
na kadar geen sre Erken Dnem, 7.-10. yzyllar arasndaki Emevi ve Abbasi
slam Sanat
Yesrib ehrinin ad nce
Medinetl Mnevvere
(aydnlanm ehir) daha
sonra da Medinet-n Nebi
yani Peygamberin ehri
olarak deimi, gnmze
alagelmi ekliyle Medine
olarak ulamtr.
Halifeliinin siyasal egemenlii altndaki sre Klasik Dnem olarak adlandrl-
maktadr. 10. yzyldan sonra merkez otoritenin sarslmas ve Abbasilerin giderek
zayflamasyla yerel beylerin idaresinde feodal beylik ve devletler olumaya bala-
m, bu da slam ncesi kltrel etkinliklerin iine kart, farkl zellikler gste-
ren yresel ve blgesel sanat anlaylarnn su yzne kmasna neden olmutur.
Aslnda, bu olgu Erken slam Dnemi iin de geerlidir.
Bu nitede, Erken Dnemden Abbasi Halifeliinin ykld 1258 ylna kadar
geen srete slamiyeti kabul etmi milletlerin sanat incelenmekte 9. yzyldan
itibaren slam sanat, kltr ve bilimine byk hizmetleri gemi bulunan, Trk
Devletlerinin sanatlar Trk Sanat baln tayan 6. nitede ele alnmaktadr.
ERKEN SLAM DNEM SANATI (622-661)
Hz. Muhammed Dnemi Sanat (622-632)
Mekkedeki Kbe, Mslmanlarn btn ibadetlerinde yneldikleri kutsal bir yap-
dr. slamiyetten nce ina edilmi olmasna ramen slam retisindeki ev (beyt)
kavramna dayandrlarak slamiyetin ilk yaps olarak da kabul edilmektedir.
Hz. Muhammed, kkl deiikliklere giderek, Araplarn slamiyet ncesinde de
kutsal saydklar Kbede bulunan putlar, Mekkenin fethinden sonra krdrtp at-
trmtr. Granit tatan, ina edilen 13 m yksekliindeki dikdrtgen prizma biim-
li Kbenin, kenar lleri birbirinden farkldr. Sade ve sslemesiz yapnn, ana
ynleri gsteren kelerinin ayr isimleri vardr. Dou kesine Hacerl Esved, ku-
zey kesine Irak, bat kesine m, gney kesine Yemn denilmektedir. K-
be, tarih boyunca ksmen ya da btnyle yeniden ina edilmi ve gnmze ge-
linceye kadar yedi kez yenilenmitir. Kbenin iinde bulunduu alana, Kuran-
Kerimde geen ifade ile el-Mescidl Haram denilmektedir.
slam dininin sanata getirdii en byk yenilik cami mimarisidir. slamiyette
her kesimden halk ayrm gzetilmeden, n saflarda namaz klabilmektedir. badet-
teki bu durum, namaz saflarnn geni tutulmas gereini dourmu, bu da kilise-
lerin aksine, camilerde mihrap duvar ile karsndaki duvarn dierlerine gre da-
ha uzun tutulduu enine genileyen bir meknn tercih edilmesine neden olmu-
tur. Cami planlar toplu olarak klnan namazn gereklerinden domu, ihtiyaca
bal olarak mihrap, minber, minare gibi mimari unsurlar da simgesel ve este-
tik anlamlaryla cami mimarisine katlmlardr.
Hz. Muhammed, Hicret srasnda Medine yaknlarndaki Kubaya (20 Eyll 622)
gelerek burada kalm, klnan ilk Cuma namaz ve okunan ilk Cuma hutbesinden
(24 Eyll 622) sonra Medineye girmitir. Bu tarihten ksa sre sonra, ilk Cuma na-
maznn klnd bu yerde Kuba Mescidi ina edilmitir.
Hz. Muhammedin, Medinedeki evinde cemaatle birlikte namaz klmasndan
dolay buras Mescid-i Nebi (Mescid-i Nebevi) adyla slamiyetin ilk camisi saylm,
sonraki btn camilere rnek tekil etmitir. slamiyetin ilk yllarnda, Mekke ve
Kbe mriklerin elinde olduundan, kble yn Kuds Mescid-i Aksaya doru
idi. Hz. Muhammede, 624 yl aban aynn 15. gn Medinenin kuzeybatsnda-
ki Ben Selime Mescidinde namazdayken Bakara Suresinin 144. ayeti inince,
peygamber namazn bozmadan Kbe ynne dnmtr. Cemaatin de kendisini
takip ederek Kbe ynne dnmesiyle Kudse doru balanan namazn son iki
rekt Kbeye ynelerek klnm ve kble yn namaz srasnda deitirilmitir.
Bu olaydan sonra, Mslmanlar iin kble yn deimi, bu olayn yaand mes-
cide Mescid-i Kbleteyn (ki Kbleli Mescid) ad verilmitir. Kuba Mescidi, Mescidi
Nebi ve Mescidi Kbleteyn gnmze orijinal zellikleri ile gelememilerdir.
116
Sanat Tar i hi
slam retisinde il ev,
meleklerin tavaf etmesi iin,
Allah ve melekler tarafndan
gkyznde kurulan Beyt-i
Mamurdur. Meleklerin
Kbesi olan Beyt-i
Mamurun, yeryzndeki
izdmnde bulunan
insanlarn ilk evi, Beyt-i
Atik, Mekke ehrindeki
Kbedir. Hz. demin,
Kbeyi meleklerin
yardmyla ina ettiine
inanlr. Kuranda Kbenin
temellerinin brahim ve
smail peygamberler
tarafndan ykseltildii
belirtilmektedir.
Mihrap, cami mimarisinin
deimez bir gesidir.
Genellikle youn
dekorasyonu olan ve
caminin kble duvarnda yer
alan ibkey bir nitir. Hz.
Muhammedin, evinde
kldrd namazlar
srasnda durduu yerin
onurlandrlmas amacyla
Emeviler zamannda cami
mimarisine girmitir.
Minber, zerinde hutbe
okunan, basamaklarla
klan litrjik gedir.
Mihrabn sanda yer alr.
mamn kullanmna ayrlm
olan minberin, iki basamakl
ilk ekli ile peygamberin
zamanndan beri varl
bilinmektedir.
Minare, inananlar namaza
armak iin ezann
okunma ilevinin yapld,
ya camiyle balantl ya da
yaknnda yer alan, camiden
daha ykseke ina edilmi
mimari yapdr. Minarenin
ilk kullanm, am Emeviye
Camiindedir. Mimari adan
minare, deiik toplum ve
corafyalarda farkl
malzeme, form ve sluplara
brnr.
Bakara Suresinin 144.
ayeti: (Ey Muhammed!) Biz
senin ok defa yzn ge
doru evirip durduunu
(vahiy beklediini)
gryoruz. (Merak etme)
elbette seni, honut
olacan kbleye evireceiz.
(Bundan byle), yzn
Mescid-i Haram ynne
evir. (Ey Mslmanlar!) Siz
de nerede olursanz olun,
(namazda) hep o yne
dnn. phesiz kendilerine
kitap verilenler, bunun
Rabblerinden (gelen) bir
gerek olduunu elbette
bilirler. Allah onlarn
yaptklarndan habersiz
deildir.
Drt Halife Dnemi Sanat (632-661)
slam Devletinin banda bulunan, dini korumak ve dnya ilerini yrtmekle g-
revli kiiye halife denilmektedir. Halife, dnya ilerini dinsel bir siyasetle ynet-
mek ve bulunduu kentte Cuma namaz kldrmakla grevli olduu iin imam ola-
rak da adlandrlr.
Hz. Muhammedin lm zerine, Medinelilerin ortak kararyla Hz. Ebu Bekir
(632-634) slam Devletinin ilk halifesi olmutur. Halifelik, Hz. Ebu Bekirden son-
ra srasyla; Hz. mer (634-644), Hz. Osman (644-656) ve Hz. Ali (656-666)ye ge-
mitir.
Otuz yl kadar sren bu srete ina edilmi hi bir yap, orijinal plan ve zel-
likleri ile gnmze gelememitir. Bunlar arasnda ok destekli Basra Camii (632)
ve Kfe Camii (639) saylabilir. Bunlardan Kfe Camiinin zeri kapatlm te bir-
lik stunlu harim blm ile zeri ak stunsuz blm arasnda duvar veya ka-
p bulunmamaktayd. Kfe Camii, daha sonraki camilerin kapal harim blm ile
ak avlu blmlerini ekillendirmi ve ok stun ya da payeli camileri ifade eden
bir cami tipine (Kfe tipi) adn vermitir. Amr el-As tarafndan Kahirede ina etti-
rilen Fustat Amr Camii (643), bu tipin bir dier uygulamasdr.
Erken slam Dneminin nemli mimari eserleri nelerdir?
EMEV DNEM SANATI (661-750; 756-929/929-1031)
Suriye Emevi Dnemi Sanat (661-750)
Kurey kabilesine bal Beni meyye ailesinden Emevi hanedan, 661-750 yllar
arasnda bakent am olmak zere Suriye, Filistin, Irak, ran, Msr, Hindistan ve
Orta Asyaya kadar yaylan geni bir alana hakim olmutur. lk evrede, Kuds,
am, Medine, Kfe, Vasit gibi ehirlerde birok dinsel yap, ehirlerden uzak krsal
alanlarda saray ve kasrlar ina edilmitir. Abbasiler tarafndan 750de yklan, Eme-
viler 756 ylndan sonra Endls Emevileri olarak spanyada bir mddet daha h-
km srmlerdir.
Emevi Dnemi, slamiyetin genileyip yayld, slam dininin reti ve ihtiya-
larna gre biimlenen bir sanatn olumaya balad dnemdir. Emeviler Suriye,
ran, Irak ve Msrn ele geirilmesiyle kendilerinden nce bu blgelerde var olan
uygarlklarn kltr birikiminden zellikle, Yunan, Helenistik, Roma, Hristiyan ve
Sasani sanatlarndan beslenmilerdir. Emevi Dnemi sanatnda bu nedenle yarat-
clktan ok, derleyicilik n plandadr. Mimari ve dier sanatlarda kurallarn olu-
turulmas, ana formlarn ortaya kmas, Emevi Dnemi ile balar. Din mimarinin
ilk kalc plan emas bu dnemde ortaya kmtr. Daha nce, yalnz gnlk ha-
yatn srdrlmesine ve din grevlerin yerine getirilmesine uygun, tabiat artlar-
na kar olduka dayanksz, son derece sade binalar ina edilirken, bu dnemde
ihtiaml grnmelerine nem verilen, din ve sivil binalarn yaplmas ile yeni bir
sanat anlay ortaya kmtr.
117
5. ni t e - sl am Sanat
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Endls: spanyolcadaki
Andalucia szcnden
tretildii sanlan,
Mslman spanyas
anlamna gelen bir
kelimedir. spanya
Yarmadasnn kuzeyindeki
kk bir alan dnda
brakan Orta ve Gney
spanya blgelerini kapsar.
Yanl olarak mer Camii diye bilinen Kubbets Sakhra (691), Halife Abdl-
melik tarafndan Kudste, kutsal alan iinde yaptrlmtr (Resim 5.1). Cami veya
trbe deil, bir tavaf yaps, bir ziyaretghtr. Kitab- Mukaddeste ad geen Hace-
r-l Muallak adyla anlan kutsal kayay ierisine alacak biimde ina edilmitir.
Merkez planl, ilk slam yapsdr. Sekizgen biimli bir alana oturur. Sekiz cepheli
yapnn ierisinde birbirini evreleyen iki galeri, merkezinde kutsal kaya yer al-
maktadr. Hacerl Muallak ile altndaki maarann hemen zerinde ykselen ift
cidarl ahap strktrl kubbe, dardan kutsal kayay belirtecek ekilde tasarlan-
mtr. Kubbe kasnann i yz, kemerlerinin aln ve karnlar altn zemin zeri-
ne yeil-sar mozaikler ile sslenmitir. Bitkisel bezemelerin aralarna yerletirilmi,
eitli kymetli ta ve incilerden yaplm mcevher grntl sslemeleri Sasani
etkilidir.
Yine Halife Abdlmelik tarafndan Kudsteki kutsal alana yaptrlan Mescidl
Aksa (702), slam dnyasnn en kutsal yaplarndandr. Geirdii depremler sonu-
cu zarar gren cami, Abbasi halifelerinden Mansur tarafndan 757de yeniden yap-
trlmtr. Hallar tarafndan deiiklie uratlan cami, 1187de Selahaddin-i Ey-
yubi tarafndan onartlmtr. Ortadaki ksmn, orijinalliini koruduu kabul edil-
mektedir.
670de Ukbe b. Nafinin yapmn balatt, Kayravan (Sidi Ukbe) Camii, Hali-
fe Hiam tarafndan 726da bitirilmitir. Dikdrtgen biimli bir alana ina edilen ca-
mi, zaman iinde yenilendiinden Emevi Dnemi zelliklerini yitirmitir. Caminin
avlusu, drt tarafndan ifte revaklarla evrilmitir. Minaresi, avluya egemen olacak
biimde kuzeybat revaknn ortasndan ykselir. Yukarya doru gittike daralan
birbiri zerine bindirilmi dikdrtgen prizmadan oluan 35,1 m yksekliinde-
ki minare kule tarzndadr. Kayravan Camii plan, minare ve at nal biimli kemer-
leri ile Kuzeybat Afrika (Marip) ve Endls camilerine rnek tekil etmitir.
am Emeviye (meyye) Camii (705-15), Halife I. Velid tarafndan yaptrlmtr.
Maksure kubbesi haricinde, orijinal plan deimeden, gnmze kadar gelebil-
mi, en erken camidir (Resim 5.2). Dikdrtgen biimli bir alana oturan caminin,
taraf revaklarla evrili byk bir avlusu bulunmaktadr. Caminin, mihrap duvar-
118
Sanat Tar i hi
Resim 5.1
Solda: stte Kuds Kubbets Sakhra-altta Mescidl Aksa Sada: Kubbets Sakhra Hacer-l Muallak
Kaynak: http://www.dailystar.com.lb/News/Middle-East/2012/Apr-28/171730-muslims-revive-old-pilgrimage-
route-via-jerusalem.ashx#axzz22CxmD4CW
http://www.flickr.com/photos/damonlynch/3891206402/sizes/o/in/photostream/
Tavaf: Kutsal kabul edilen,
bir objenin etrafnda
dnlerek yaplan ibadet
ekli.
Hacerl Muallak: Hz.
brahimin smaili kurban
etmek zere bu ta
setiine ve Hz.
Muhammedin de Miraa
ykselirken ayan bu taa
bastna inanlmaktadr.
Hacerl Muallak rten
kubbe, Osmanl
Dneminde, altn varak
levhalarla kaplanmtr.
nn kelerine kule tipli minareler ina edilmitir. Gneydou kesindeki Hz. sa
Minaresi (9. yy), gneybat kesindeki Kaytbay Minaresi (1488) olarak adland-
rlmaktadr. Caminin yapld zamandan gnmze ulaan kuzey avlu duvarnn
ortasnda yer alan el-Arus Minaresi ise kbik ve dar biimiyle hem dou hem de
batdaki minarelere rnek olmutur. Cami, at nal biimli kemerlerle mihrap duva-
rna paralel, ahap tavanl sahna ayrlmtr. Mihrap ekseni zerindeki, mihrap
duvarna dik uzanarak dier sahnlar tam ortadan kesen geni ve yksek sahn ca-
mi tasarmna yenilik kazandrmtr. Ortada serbest bir maksure blm oluturan
bu sahn, dardan da yksek tutularak belirtilmi ve avlu cephesindeki gen
alnlkl dzenlemeyle de ayrca, avludan da hissedilecek biimde vurgulanmtr.
Maksure blmnn stnde, yksek bir kubbe yer almaktadr. Tromp geili
maksure kubbesinin 9. ya da 11. yzylda camiye eklendii yolunda iki ayr gr
bulunmaktadr. Mihrap eksenin zel biimleniinin nedeni, maksure olarak tanm-
lanan bu alann halife ve beraberindekilere ayrlan zel bir namaz klma alan ola-
rak dnlm olmasndandr.
985de am Emeviye Camiini ziyaret eden Mukaddesi, duvarlar ve kubbesini
ssleyen yaldzl bir zemin zerinde parldayan yeil ve kahverengi mozaikleri ile
yapnn gz alc olduundan bahseder. Bu ok renkli mozaiklerin bir bahe kadar
gzel olduunu syleyen ibn Cubeyr de bu szleriyle Mukaddesiye katlmaktadr.
Bu mozaiklerin, Bizanstan getirilen sanatkrlar ve malzemelerle yaptrld sanl-
maktadr. Deprem ve yangnlar sonucunda bu mozaiklerin ou zarar grm, za-
rar grmeyenler badana ile svanmtr. 1927de, bat revaknn arka duvarnn i ks-
mnda ve revak kemerlerinde baz mozaikli ksmlar ortaya karlmtr.
Bat revak arka duvarnn i ksmndaki duvarda yer alan mozaik pano, cami
sslemesinde yer alan ilk manzara rneidir. Kompozisyonda figr kullanlmam-
tr. Panoda yer alan nehir betimlemesi, amn iinden geen Barada Nehrine ben-
zetildii iin bu panoya Barada ad verilmitir (Resim 5.2). Gklere ykselen aa-
lar, cokun akan bir nehir, nehrin ortasnda bir kpr, trl hayali yaplar bir ara-
da tasvir edilmitir. Bu mozaiklerin balca renklerinde yaklak krk renk tonu se-
ilebilmektedir. Yeil, mavi, mor renkleri ve bu renklerin tonlar arlktadr. Ayr-
ca, sar, krmz, gmi ve altn sars da kullanlmtr.
119
Resim 5.2
Solda: am Emeviye Camii avlu ve giri cephesi Sada: Barada Mozaik Pano
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Umayyad_Mosque
amn dnda bulunan ve genellikle iki katl olan Emevi l kasrlar olarak ad-
landrlan kale grnml, korunakl saray yaplar merkez bir avlu ve bu avlunun
evresine yerletirilmi birimlerden oluurlar. Kasrlar evreleyen payandalarla
desteklenmi duvarlar, olduka yksektir. Avluya alan birimler, birbirlerinden
bamsz, plan ve lleri ayn olan birer salon ile bu salonlara alan odalardan
olumaktadr. Bu bamsz birimlere ev anlamnda beyt (daire) denilmektedir. Her
dairenin helalar ayrdr. Dekorasyonda figr kullanm arlktadr.
Halife I.Velidin yaptrd dnlen Lut Glnn kuzeydousunda bulunan
Kusayr- Amra (711-15), dier Emevi kasrlarndan olduka farkldr. ki blmden
oluan bu kk yapnn birinci blmnde, bir taht odas ve merasim salonu bu-
lunur. Bu salon, kuzeyden gneye uzanan beik tonozlu sahna ayrlmtr.
kinci blm, meknl bir hamamdr. Salonun dou duvarndan bir kapyla ha-
mama geilir. Roma hamamlarnda olduu gibi alttan stmal olan hamamn, beik
tonozlu mekn soyunmalk, manastr tonozlu mekn lklk, kubbeli mekn s-
caklktr.
Kusayr- Amrann salonunu ssleyen figrl duvar resimleri ok dikkat ekici-
dir. Salonun bat duvarnda, yanlarna Arapa ve Yunanca olarak isimlerinin de ya-
zl olduu Emevilerin malup ettikleri baz hkmdarlara ait tasvirler bulunur. Sa-
lonun kemer karnlarna da figrl resimler ilenmitir. Hamamn soyunmalk ve
lklk blmlerinde hamam ve doum sahneleri grlmektedir. Scakln kubbe-
sine mntkatl bruc (yldz haritas) betimlenmitir.
Kasrl Hayri el-Garbi (728) amdan Palmiraya giden eski ticaret yolu ile Hu-
mustan Djofa giden yolun kavak noktasndadr. Halife Hiam tarafndan yaptrl-
mtr. Ta temeller zerine tuladan ina edilen yap, yaklak kare biimli bir ala-
na oturur. Etraf revaklarla evrili merkez avlusunun ortasnda bir havuz bulun-
maktadr. Kasrn su ihtiyac, 15 km uzakta bulunan Suni Harbaka Glnden yer
alt borularyla getirilerek karlanmtr.
Saray mozaik, fresko ve al dekorlarla ssldr. Mozaiklerden gnmze bir
ey kalmamtr. Freskolarda geyik avnda bir atl, mzisyenler, yabani hayvanlar
ve alegorik konularn ilendii grlmektedir. Kasrn dou kenarnn ortasnda yer
alan, iki yandan 16 m ykseklikte yarm daire kesitli silindirik payandalarla destek-
lenmi ta kaps, al kabartmalarla sslenmitir. Bu freskolar ve antsal giri cep-
hesi bugn am Milli Mzesinde sergilenmektedir. Yapnn tam karsnda, konuk-
larn arland, Kasrl Hayri el-arki yer alr.
amn 200 km gneyinde, rdn Nehrinin dousunda bulunan Kasr Matta
(743/44)nn Halife II. Velidin tamamlanmam bir eseri olduu dnlmektedir
(Resim 5.3). Kenarlar 145 m olan kare biimli bir alana oturan saray, revaksz bir
avlu ile birbirinden ayrlan iki blmden olumaktadr. Kapdan girilince, bir deh-
lizden geilerek, geni bir salona girilmekte, bu salon da avluya almaktadr. Av-
lunun sonunda, sahnl merasim salonu vardr. Salonun n yznde, avluya a-
lan, ortadakinin daha byk olduu kemerli bir giri bulunmaktadr. Bu l gi-
ri, Roma zafer taklarn hatrlatr. Kare biimli bir salonla son bulan orta sahn, ya-
rm daire planl nile geniletilmitir.
ki yanndan, birer payanda ile desteklenen giri kaps, gney cephe duvarnn
ortasndadr. Payandalarn zerinde ve n cephede youn bir ssleme program
bulunmaktadr (Resim 5.3). Birer atlamal olarak tepeleri aa ve yukar gelecek
biimde yan yana sralanm gen yzeylere ayrlan 40 m uzunluundaki bu cep-
he, bugn, Berlin Pergamon Mzesindedir. gen yzeylerin ortasnda, alt yap-
rakl iri gller ve bu gllerin etrafnda ounlukla zm salkmlar, asma yaprakla-
120
Sanat Tar i hi
r ve birbirini daireler hlinde takip eden asma dallar yer alr. gen ve gl moti-
fi, Sasani sanatna balanmaktadr. gen yzeylerin zengin iek motiflerine, M-
atta Sarayndan nce hibir yerde rastlanmamaktadr. Aslan, grifon, kentauros ve
sfenkslerin ilendii Matta kabartmalarn nemini arttran ey, canl varlklarn
oynad roldr. Figrlerin ou, Helenistik repertuvardan alnmsa da cepheyi
byle sslemek tamamyla Douya zgdr. Saraya ait cami yapsnn bu blm-
de yer almas nedeniyle cephenin dou blmnn sslemesinde figre yer veril-
memitir.
Ammann gneydousunda bulunan Kasrt Tubann (743/44), II. Velid tara-
fndan yaptrld sanlmaktadr. 70 m kenar lsnde kare biimli alanlara otu-
ran birbirine bitiik iki e yapdan olumaktadr. Bu yaplar, birbirleriyle ortak olan
kenarn merkezindeki bir kapyla balantldr.
Kenar ls 35 m olan kare biimli bir alana oturan Kasrl Haran ise iki kat-
l, kk bir kasrdr. Gneydeki kapdan bir dehlizle geilerek kare biimli avlu-
ya girilir. kinci kata, byk salona bitiik merdivenlerden klmaktadr.
Endls Emevi Dnemi Sanat (756-1031)
ber Yarmadas olarak da bilinen spanya, daha Emeviler Dneminde ele geiril-
mitir. 711de Emevi komutan Tark b. Ziyad, bugn onun adndan dolay Cebeli-
tark olarak anlan yerde spanyaya ayak basmtr. Emevi Halifesi Hiamn toru-
nu olan Endls Emevilerinin kurucusu Abdurrahman b. Muaviye, 750de Abbasi-
lerin elinden kap spanyaya gemi, Bakent Kurtubaya (Kordoba) girip 756da
bamsz Endls Emirliini (756-929) kurmutur.
Abdurrahman b. Muaviyenin kendini I. Abdurrahman olarak Endls Emiri
ilan etmesinden 788de lmne kadar geen srede i dzen salanm ve Suri-
ye-Emevi geleneine sahip bir devlet ortaya kmtr. Bakent Kurtuba zamanla
nemli bir ticaret merkez olmann yan sra Badat ve Kahireden sonra slam
dnyasnn nc bilim merkez olmutur. 912-961 yllar arasnda hkm sren
III. Abdurrahman, Kuzey Afrikada yaylan ii-Fatmi hareketini bastrabilmek ve
birlii salayabilmek iin Abbasilerin dinsel nderliini tanmayarak 929 ylnda
121
Resim 5.3
Solda: rdn Matta Saray plan Sada: Sarayn giri cephe rekonstrksiyonu ve sslemesi, Berlin-Museum
fr Islamische Kunst/Pergamonmuseum
Kaynak: http://depts.washington.edu/silkroad/cities/jordan/mshatta/mshatta.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Mshatta_Facade
kendisini halife ilan etmitir. Devlet otoritesinin zayflad, idari karmaann ya-
and son zamanlarda halkn, hilafeti lavederek Endls Emevi hanedann 1031
ylnda srgne yollamasyla spanyada Endls Emevi Dnemi son bulmutur.
Endls Emevi Dneminin nemli yaplarnn banda 784te, I. Abdurrahman
tarafndan yapm balatlan, Kurtuba Camii gelir (Resim 5.4). Kurtuba Camii, 200
yl boyunca yeni eklemelerle bymtr. 987de Mansurun eklemeleriyle son bi-
imini alan yap, 178 x 125 m boyutundaki dikdrtgen biimli bir alana oturan ok
destekli planyla slam dnyasnn en byk camilerden biridir. lk cami, mihrap
duvarna dik uzanan dokuz sahndan ve revakl geni bir avludan olumaktayken
833te II. Abdurrahmann dou ve batya birer sahn eklenmesiyle sahn says 11e
kartlmak suretiyle geniletilmitir. Mihrap duvar 848 ve 961 yllarnda uzatlm-
tr. Geniletmeler, ilk caminin slubuna uyularak yaplmtr. Caminin en nemli
zellii, birer atlamal olarak beyaz ta ve krmz tula ile rlm iki katl at nal
ve dilimli kemerleri ve bu kemerlerin insanda brakt renk ve biimsel etkidir.
Endls Emevi Dnemi mimarisinin gnmze ulaan snrl rnekleri ierisinde
yer alan bir dier cami, 11. yy banda yaplm olan Tuleytuladaki (Toledo) Ba-
b Merdm Camiidir.
Endls Emevilerinin ilk saray olan, Kurtubann 3 km kuzeybatsndaki, I. Ab-
durrahmann yaptrtt Rusafa (Arruzafa) Saray ise gnmze ulaamamtr.
Sarayn, dnem airlerinin iirlerinde betimledikleri gibi palmiye aalar yetien
baheler ve kklerden meydana geldii bilinmektedir.
III. Abdurrahman tarafndan bir kr saray olarak ina edilen Medinetz Zehra
Saray, ismini, halifenin gzde hanm Zehradan alr. 935 ylnda yapmna bala-
nan saray, II. Hakem (961-976) dneminde tamamlanmtr. Kurtubann 8 km ku-
zeybatsnda, Sierra Nevada Tepesinin yamac zerinde, 1500 m uzunluunda ve
750 m geniliinde bir alan zerine kurulan saray, Vadil-Kebir (Guadalquivir)
Nehrine bakmaktadr. Devasa bykl ve kulelerle takviye edilmi yksek ol-
mayan bir surla kuatlm olmas nedeniyle ehir-saray olarak nitelendirilir.
terasl bir emaya gre dzenlenen araziye oturtulan yap topluluunun en
stnde halifenin saray ve bahesi; 945te tamamlanan cami; ortada sarayn mer-
kezini oluturan III. Abdurrahman Dnemine tarihlendirilen byk bir tren ve
122
Sanat Tar i hi
Resim 5.4
Solda: Kurtuba Ulu Camii d grnm Sada: Kurtuba Camii harimi
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Mezquita-Catedral
http://opentravel.com/Great-Cathedral-And-Mosque-Mezquita-De-Cordoba-Cordoba-Spain
kabul salonu olan Rico Salonu; aalarda darphane, devlet daireleri, kkler, ha-
mamlar, baheler, atlyeler ve kla yer alr. Dikdrtgen biimli bir alana oturan
Rico Salonunda, zerlerinde at nal biimli kemerlerin yer ald iki stun dizisinin
ayrd, dikine gelien sahn bulunmaktadr. Salona, at nal biimli, be kemer
gzl bir sundurmadan girilmektedir. Salonun her iki yanna dikdrtgen, sundur-
mann her iki yanna kare planl birer oda yerletirilmitir. Genelinde, daha ok
mermer ve alnn kullanld, mozaiklere de geni yer verilen saray, 1009 ylnda
kan bir isyanda kullanlmaz hle gelmitir.
Endls Emevi Dnemi
asker yaplarnn banda
kaleler gelmektedir. Emevi
Kaleleri, sonra da korunmu
ve kullanlmtr. nemli r-
neklerden biri, 835 ylnda,
II. Abdurrahman tarafndan
tamamlanan, Maride Kale-
sidir (Resim 5.5). Kale, Kur-
tubann kuzeybatsndaki
Merida kentinde (Alcazaba
de Mrida) bulunur. Ana
malzemesi kesme ta olan
kalenin, kaln duvarlar dik-
drtgen kulelerle ve payan-
dalarla desteklenmitir.
Emevi Dneminin Suriye ve Endlsteki nemli mimari eserleri nelerdir?
ABBAS DNEM SANATI (750-1258)
Hz. Muhammedin amcasnn soyundan gelen Ebul Abbasn, Emevi hkimiyetine
750de son vermesiyle ynetim Abbasilere gemitir. Ynetim merkezinin amdan
Badata gemesi, siyasi, sanat ve kltr bakmndan Doululama olgusunu hz-
landrmtr. amda slam sanatna etki eden Ge Helenistik-Bizans sanatnn yeri-
ni, Badatta Sasani sanat almtr. Abbasilerin iktidar elde etmelerine yardmc
olan Horasan Trklerinin de bu dnemle birlikte slam sanatnda etkileri grlme-
ye balamtr. Abbasi sanat eitli unsurlarn birlemesi ile ekil bulmu, yeni mal-
zeme ve tekniklerin uygulanmas ile de slam sanatnda yeni bir slup ortaya k-
mtr.
9. yzyln ikinci yarsna kadar grlmeyen mezar antlar, ilk kez 862de, Ha-
life Muntasrn annesinin len oluna mezar yaptrmak istemesiyle bu tarihten
sonra slam Dnyasna girmitir. Samarra yaknnda Kasrel Akm gneyindeki
Kubbets Sleybiye olarak adlandrlan bu mezar yapsnn Muntasra ait olduu
sanlmaktadr. Kare planl kubbe rtl merkez birimi Kubbets Sakhrada oldu-
u gibi sekizgen bir galeri ile evrilidir. Mezar ant yapm Trklerin slam dnya-
sna girmeleriyle l0. yzyldan sonra artmtr.
Kuzey Afrika ve spanyann savunma yaplarnda Bizans gelenei egemen ol-
masna karn Abbasi savunma yaplarnda zgn denemelere rastlanr. Bu dne-
min savunma yaplarna rnek olarak Badat ve Rakka ehirlerinin ift duvarl ve
yarm daire planl payandalarla destekli kaln duvarlar gsterilebilir. Badatn
eimli kaplar, Roma ve Bizansta bilinmeyen bir tekniktir.
123
Resim 5.5
Maride Kalesi
Kaynak:
http://www.arqueot
ur.org/yacimientos/
recinto-fortificado-
alcazaba-de-
merida.html
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
slam ehircilii konusundaki bilinen ilk rnek, 762-765 yllar arasnda, Abba-
si halifesi Mansurun kurdurduu Badat ehridir. ehri daire planl i ie iki sur
ve bu surlarn dndaki bir hendek evrelemekteydi. ehrin drt kapsna, baktk-
lar ynlerde yer alan ehirlerin ad verilmiti. Resm yaplar, saray ve cami ehrin
merkezinde yer alyordu. 766da yaplan, Badat Ulu Camii kerpi duvarl, ahap
stunlu ve dz atl, sade bir yapyd. Ancak, Badat ehrinin bu dnem yapla-
rndan gnmze bir ey ulamamtr.
Halife Mtevekkilin yaptrd, Mtevekkiliye (Samarra) Camii (848-852) ok
destekli Kfe tipli bir yapdr (Resim 5.6). 15 m yksekliindeki duvarlar, tula-
dandr. Mihraba paralel 25 sahndan oluur. Revakl bir avlusu bulunan caminin
harim ve revaklar, gnmze ulaamamtr. Harimin tavann, kelerinde zarif
stunlarn bulunduu 10 m yksekliindeki, 546 sekizgen prizma biimli destek
tamaktadr. Herzfeldin yapt kazlarda cam mozaik paralarnn bulunmu ol-
mas, Mukaddesinin, Samarra Camiinin duvarlarnn mina dedii, mozaiklerle
ssl olduuna dair verdii bilgileri dorulamaktadr.
Kuzey avlu duvarndan 27,25 m uzaklkta mihrap ekseni zerinde, biim olarak
slam dnyasnda ilk kez grlen Malviya ad verilen antsal minaresi yer alr. Ke-
nar lleri 33 m, ykseklii 3 m olan kare biimli bir taban zerine oturtulan gv-
desi, etrafnda helezoni biiminde geni bir rampann doland, tabandan yukar-
ya doru daralan koni biimindedir. Bu minare formu, Samarra Ebu Dulef Cami-
inde ve ufak farkllklarla Tolunoullarnn Fustat Ulu Camiinde tekrar edilmi ve
bir daha kullanlmamtr.
Zengin ssleme programna sahip Abbasi saraylarnn duvarlar tula rgl-
dr. Cephelerde pencerelere fazla yer verilmemitir. Ukhaydr ve Balkuvara Saray-
larnda, Emevi Dnemi Matta Sarayna benzer plan emas uygulanmtr. Bu sa-
raylarda ayrca, Sasani geleneinin izlerinin grld, zel trenlere ayrlan birer
taht salonu bulunmaktadr.
Badatn 120 km gneybatsndaki 175 x 169 m llerindeki yaklak kare bi-
imli bir alana oturan Ukhaydr Saray (778), Halife Mansur tarafndan yaptrlm-
tr. Ke ve kenarlar 19 m yksekliindeki payandalarla desteklenmi bir sur ile
evrilidir. Payandalar arasnda ikier ni, surun her kenarn ortasnda bir kap bu-
lunmaktadr. Saray, surun iindedir ve ana giri kaps, byk surun kuzey kaps
ile bir btnlk oluturmaktadr. ki katl sarayn duvarlar da payandalarla destek-
lenmitir. Kapdan, 15,50 m derinliinde bir hole girilmektedir. Hol, duvarlar ya-
rm kubbe kavsaral nilerle ssl, byk bir merasim avlusuna alr. Merasim av-
lusunun arkasna, genel kabul trenlerine ayrlm bir eyvan ve zel kabul trenle-
rine ayrlm, kare planl bir salon yerletirilmitir. Bu blmn dou ve batsna,
drt beyt yerletirilmitir. Ortalama 3,50 m geniliindeki tonozlu uzun bir koridor,
bu salonlar ve byk tren avlusunu evrelemektedir. Mattadaki sahnl ve
nili salonun yerini burada bir eyvan almtr. Ukhaydr Saraynda yarm daire
ve at nal kemerlerin yan sra ilk defa sivri kemerler ve bol sayda eyvann kulla-
nlmtr.
Harun Reidin olu el-Mutasm, 836 ylnda Badatn 125 km kuzeyinde Dicle
Nehrinin dou kysnda Samarra ehrini kurmu ve Dicle Nehri kysndaki bir
plato zerine Samarra Cevsakl-Hakani Sarayn yaptrlmtr (Resim 5.7). Bir
rampa ile sarayn, 11 m yksekliindeki Babul-Amma adyla anlan antsal girii-
ne ulalmakta bu kapdan saraya girilmektedir. Kemerleri sivri, girili bu cep-
he, Ktesifondaki Tak- Kisraya benzedii iin, Araplarn Ktesifonu olarak adlan-
drlr. Saray, deiik zamanlarda yaplm eklemelerle bytlmtr. nnde ge-
124
Sanat Tar i hi
ni bir merdivenin olduu, tren avlusundan l bir girile taht salonuna girilir.
Daha gerideki fskiyeli bir havuzun yer ald avludan halifenin dairelerine ve ha-
rem blmne geilmektedir. Az tesinde kk kanallarn getii, duvarlarla ev-
rili byk bir meydan yer alr. Bu meydann devamnda cevkan oyununa ayrlm
bir alan ile yeralt galerilerinden oluan serdaplar bulunmaktadr. Kuzeydouda ise
yarlar ve oyunlar iin dzenlenmi byk bir hipodrom bulunur.
Halife Mtevekkil tarafndan 854te Samarrann 9 km gneyine yaptrlan Balku-
vara Saray, byk kenar 1 kmyi aan dikdrtgen biimli ok geni bir alan ze-
rine ina edilmitir. Samarra, ilk olarak slami stuko rneklerinin ve Trk etkilerinin
grld ilk slam ehridir. Abbasi Dnemi, Samarra yaplarnn i meknlarnda-
ki zengin stuko bezemeler, slup asndan gruba ayrlmaktadr. Herzfeld tara-
fndan somuttan soyuta doru A, B ve C harfleriyle snflandrlan ssleme slupla-
rnn nde de motifler, geometrik bir dzende uygulanmtr (Resim 5.7). Doal
motiflerin yksek kabartma tekniiyle verildii A slubunda, en ok kullanlan mo-
tif, asma yapradr. Yzeysel kabartma tekniinin kullanld B slubunda, doal
motiflerde soyutlama dikkati eker. Somut olan A ve soyuta yakn olan B slupla-
rnda dik kesim kullanlmtr. C slubunda ise biimsel soyutlama daha da artm-
tr. Motifler ayr deil birbirine baldr ve eri kesim teknii uygulanmtr. A ve B
sluplarnn rneklerine daha nceki dnemlerde de rastlanrken C slubunun ye-
ni bir uygulama olarak belirdii grlr. Bu uygulamada motifler nce eik kesim
teknii ile ahap kalplara oyuluyor, hazrlanan bu kalplar daha sonra ya sva ze-
rine baslyordu. Motifin d izgileri zemine eik inmekte zeminse oyulmadan b-
raklmaktayd. Altay blgesinde, Orta Asya ve Mongolya kavimlerinde milat ncesi
devirlerden beri bilinen ve silah, koum takmlar gibi maden eyalarda kullanlan
bir bezeme teknii olan eik kesim tekniinin Orta Asyadan Mezopotamyaya Trk
askerleriyle birlikte geldii ileri srlmektedir. C slubu Samarradan sonra Tolu-
nolu Ahmed Beyin Fustatta yaptrd Tolunolu/Fustat Ulu Camii (876-79) ile M-
sra da tanmtr.
Abbasi resim sanat hakknda geni bilgi yine Samarradaki yaplarn duvar re-
simlerinden edinilmektedir. Konularn kvrk dallar iinde eitli ku ve hayvan fi-
grleri, av sahneleri ve dans eden kzlardan alan bu resimlerde, cepheden verilen
byk boy figrlerin, renk dzeninde krmz ve mavinin egemen olmas Sasanile-
re balanan bir zelliktir. Sasani etkisi dnda Helenistik motifler de kullanlmtr.
125
Resim 5.6
Samarra Ulu Camii
Kaynak: http://dakwah.org/
gallery/displayimage.php?pid
=620
Samanoullar Sanat (874-999)
Abbasilerin Maverannehir valiliine getirdikleri ranl Saman Hudatn torunu Ah-
met olu Nasrn, bamszlk ilan ederek Horasan ve Maverannehirde kurduu Sa-
manoullar Devletinin (874-999) mimarisini, Buharadaki Samanolu brahim Bey
Trbesi (907) temsil etmektedir. Kare planl, kp biimli, tromp geili kubbe rtl
yap tamamen tula malzemeden ina edilmitir. Birer arlk kubbesiyle nihayetle-
nen cephe kelerinde silindirik gvdeli payeler bulunur. Deiik tula rg teknik-
lerinin bir arada kullanld yapda ift merkezli sivri kemerler kullanlmtr.
Fatmi Sanat (910-1171)
Kuzey Afrikann dousunda asker bir kuvvet oluturan, Hz. Muhammedin kz ve
Halife Alinin ei Fatmann soyundan geldikleri iin Fatmi olarak adlandrlan s-
laleden gelen Ebu Muhammed Ubeydullah 910 ylnda halifeliini ilan ederek Fa-
tmi Devletini kurdu. lk bakentleri bugnk Tunus sahilinde bulunan Mehdiye
ehridir. Fatmi Halifesi el-Muizeddinin 970 ylnda Msr almasyla da ynetim
merkez Fustatn kuzeyinde kurulan Kahire ehrine gemitir. Fatmiler, Selhad-
din-i Eyyubi tarafndan 1171 ylnda tarih sahnesinden silindiler.
Tunus-Mehdiye Camii (916), denizin doldurulmasyla geniletilmi bir saha
zerinde ina edilmitir. ok deiiklie urayan Mehdiye Camiinde mihrap ve
avluya geit veren kap revakndan baka ilk yapya ait bir ey yoktur. Bugnk
hliyle camide geni bir orta sahn ve onun her iki yannda drder sahn, her iki
ucunda da Kayravan tipine uygun olarak birer kubbe bulunmaktadr. El-Ezher, el-
Hakim ve el-Akmer Camilerinde de ayn plan emas kullanlmtr. Revakl avluya
darya takn bir portalden girilir. Roma zafer taklarn hatrlatan portal, at nal
eklinde bir kemer ve zerinde yine at nal kemerli nilerle tasarlanmtr.
126
Sanat Tar i hi
Resim 5.4
Soll stte: Samarra Cevsakl-Hakani Saray slup B Sol altta: slup A Sada: slup C.
Kaynak: http://content.lib.washington.edu/cdm4/item_viewer.php?CISOROOT=/islamicart&CISOPTR=295&
CISOBOX=1&REC=3
http://www.patterninislamicart.com/background-notes/the-evolution-of-style/
http://www.samarrafinds.info/infoEN/excavations/index.htm
Kahiredeki ilk Fatmi yaps, 970-72 ylnda tamamlanan, el-Ezher Camiidir.
Yapnn harimi mihrap duvarna paralel be sahndan olumaktadr. Mihrap ekse-
ni, paralel sahnlar dikine kesen bir sahnla vurgulanm ve mihrap n bir kub-
be ile rtlmtr. Orta sahnn iki ucunda, Kayravan Camiinde olduu gibi iki
kubbe ykselmektedir. slam dnyasnn eitim merkez durumuna gelen el-Ezher
Camii zamanla medreseleri de bnyesine katarak devaml deiiklie urayarak
genilemitir. 990 ylnda Halife Aziz tarafndan yapm balatlan el-Hkim Ca-
miini Azizin olu Halife Hkim 1003te tamamlatmtr. Yapnn kuatma duvar-
nn tatan rlmesi Kahire iin bir yeniliktir.
Kahirenin merkezinde cadde kotundan olduka yksekte, bir dkkn srasnn
zerine kurulan El-Akmer Camii (1125)nin, mihrap n blmnde bir kubbe yer
alr. Mihrap duvarnn her iki ucunda da T plan meydana getiren birer kubbe bu-
lunuyordu. Bu plan tipi, 12. yzylda sklkla kullanlmtr. Ayrca, cephesindeki
bezeme zellikleriyle de sonraki dnemlerde yaplan birok binann bezemesini
etkilemitir. Cepheyi blmlere ayran sivri kemerli nilerin yukar ksmlar istirid-
ye kabuu biiminde yivlerle son bulmaktadr. Bu motif, Kahire minarelerinin gv-
delerinde de olduka sk grlr.
Kahire dnda, Nil vadisine hakim, Mukattam Tepesinin zirvesinde yer alan el-
Cuyui Camii (1085), kk bir yapdr. Fatmi halifesi el-Mustansirin veziri emir
el-Cuyui Bedrl-Cemali tarafndan yaptrlmtr. Bu dneme kadar grlmemi
olan bir yenilik olarak cami ile yaptrann trbesi birlikte tasarlanmtr. Harimin
yannda Cemalinin trbesi bulunur. iekli kfi ile yazlm ifte bir frizin evrele-
dii mihrap, Fatmi devrininin en gzel rneklerdendir. Kare iki kule ve st k-
k bir kubbe ile rtl sekiz kenarl bir kulenin st ste binmesiyle oluan mina-
re, sonralar Kahire camilerinin minarelerine nc olmutur.
Fatmi halifesi Faiz Bi-Nasrillahn veziri Talai b. Ruzzik tarafndan yaptrlan Sa-
lih Talai Camii (1190), Fatmilerin son mimari eseridir. Yer kotundan 3,80 m yk-
sekte olduu iin tarafnn zemin katlarnda dkknlar yer alr.
Eyyubi Sanat (1171-1250)
Hallar, Msr igal etmeye kalknca Fatmi halifesi Zengilerden yardm ister.
Bu istek zerine Msra gelen Zengi komutan irkuh idareyi alarak vezir olur. ir-
kuhun ksa sre iinde ldrlmesi zerine yerine yeeni Selahaddin Eyyubi ba-
komutan ve vali tayin edilir. Selhaddin Eyyubi, Fatmi ordusunu ve taraftarlarn
idareden uzaklatrarak 1171 ylnda Fatmilere son vererek Eyyubi Devletini ku-
rar. Kkenleri tartmal olmakla birlikte Eyyubiler, Trk-Krt-Arap karm olarak
Zengilerin devam olarak tarih sahnesinde yerlerini alrlar. Abbasi halifesi, Selahad-
din Eyyubiyi Msr, Suriye, Filistin, Yemen ve Kuzey Afrika Sultan ilan eder. Fa-
tmilerin son kalntlarn da ortadan kaldran Selahaddin Eyyubi, Snni mezhebini
glendirmeye almtr. 1187 ylnda Hattinde Hallar byk bozguna urata-
rak birok kaleyi ve Kuds alan ve Hallara kar verdii byk mcadeleyle
nlenen Selahaddin Eyyubi, lmnden (1193) nce topraklarn oullar arasnda
paylatrd. Eyyubilerin parlak devirlerinin son hkmdar olan el-Kmilden son-
ra yerine geen olu es-Salihin lmnden (1250) sonra Msr, Trk Memlukleri-
nin eline geti.
Eyyubiler tp eitimine byk nem vererek am, Halep ve Kahirede tp med-
reseleri ve hastahaneler kurdular ve byk ktphaneler oluturdular. Srekli ola-
rak iilerle mcadele ettiklerinden arlkl olarak medrese yaplar ina etmilerdir.
Selahaddin Eyyubi tarafndan mam afii iin yaptrlan trbenin yannda gnm-
ze gelemeyen bir afii medresesi (1179/80) ina edilmitir. Maaretn-Numanda
127
Zengiler: Byk
Seluklularn topraklar
zerinde 1127-1259
arasnda hkm
srmlerdir. Musul
Atabekleri (Atabeyleri)
olarak adlandrlan en
nemli kolu, Byk
Seluklularn Kuzey Suriye
valisi olan Seluklu
komutanlarndan
Aksungurun olu madeddin
Zengi (1127-46) tarafndan
kurulmutur.
yaplan Ebl-Fevaris Medresesi (1198/99), Halep Zahiriye Medresesi (1219/20),
am Rkniye Medresesi (1227) Eyyubilerin nemli medreseleridir. Birok camiyi
de onartan Eyyubilerin bu camilere yaptklar baz ilaveler arasnda minareler yer
alr. Eyyubi sanatnda Fatmi, Seluklu ve Zengi sanatnn etkileri grlr. Dne-
min nemli zellikleri arasnda Zengilere balanan renkli mermer kakma mihrap
uygulamas dikkat eker.
Kahire, am, Basra ve Halep Kaleleri Eyyubilerin yaptrdklar nde gelen asker
mimari rnekleridir. Bunlardan Halep Kale kapsnn sivri kemer alnlnda birbir-
lerine dolanm, kuyruk ve ba ksmlar geriye kvrlarak gvdelerini sran birer
ejder bayla biten figrl kabartma bulunur.
Abbasi sanatn hangi yaplar temsil eder?
SPANYA VE KUZEYBATI AFRKADA SLAM SANATI
Endls Emevi Halifeleri Devletinin son bulmasndan sonra ortaya kan otorite
boluunun doal bir sonucu olarak Kurtuba dndaki ehir ve blgelerde, irili
ufakl 23 kadar nfuzlu aile (hanedan) ile baz siyasi gruplar yerel bamszlklar-
n ilan etmilerdir. Tavaif-i Mlk Dnemi (1031-90) olarak bilinen bu srete e-
hir devletlerin arasndaki iktidar kavgalar, Mslmanlarn Hristiyanlarn karsn-
daki durumlarn zayflatm ve spanyann Hristiyanlar tarafndan yeniden ele ge-
irilmesi (reconquista) hareketini hzlandrmtr. Leon Kral VI. Alfonsonun 1085
ylnda stratejik adan nemli konumdaki Tuleytulay (Toledo) ele geirmesi ze-
rine Endls Mslmanlar, Kuzeybat Afrikadaki Murabtlardan yardm istemek
zorunda kalmlardr. Bu yardm daveti zerine Endlse geen Murabtlarn h-
kmdar Yusuf b. Tafin, VI. Alfonsoyu Zallaka Savanda 1086de yenerek Hristi-
yan ilerlemesini durdurmusa da Endlsdeki slami gruplarn ve ehir devletleri-
nin arasndaki ekime ve kargaa ortamnn devam etmesi zerine blgeyi Mura-
btlara bal bir vilayet hline getirmitir. 60 yl sren Murabtlar Dnemi (1090-
1147) ulemann desteini ekmesi, i ekimeler ve Kuzey Afrikadaki Muvahhid-
lere yenilmeleriyle 1147de son bulmutur. Bu durumdan yararlanan blgedeki
Hristiyan krallarnn, oluturduklar Hal ordusu ile Ushbuna (Lizbon) gibi baz
nemli ehirleri ele geirmeleri zerine yardma gelen bir dier Kuzey Afrikal ka-
vim olan Muvahhidler Kurtuba, Grnata ve dier nemli Endls ehirlerini ele ge-
irerek Endlste Muvahhidler Dnemi (1147-1238)ni balatmlardr. Papann
ars zerine Aragon, Kastilya, Navarre ve Leon Krallklar, Portekiz ve ngiliz bir-
liklerinin katlmyla oluturulan yeni bir Hal ordusu Tolosa Savanda (1212)
Muvahhidleri ar bir bozguna uratmtr. Muvahhidlerin baarszl, bakaldr-
y da beraberinde getirmitir. Mslmanlarnn iine dtkleri bu karmaa orta-
mnda Aragon ve Leon Krallklar birleerek, Balansiyya (Valencia) ve dier baz
kk ehirleri almlardr. Bakent Kurtubann ele geirilmesi (1236), spanyann
Mslmanlarn elinden kmasnda dnm noktas olarak tarihe gemitir. End-
lste Muvahhidlerin hkimiyeti, 1238de Grnata Emiri I. Muhammedin Endls
topraklarna hakim olmasyla snm, 1242de Muvahhid halifesi II. Abdlvahidin
lmesi ile tamamen sona ermitir.
Hristiyanlarn spanyay yeniden fetih hareketinden kurtulabilen tek hanedan
Grnatada tutunabilen Beni Ahmer hanedan (Nasriler) olmutur. ok ar siyasi
artlara ramen, iki buuk yzyl akn bir sre, 1238- 1492 arasnda Endlste s-
lam hkimiyetinin son temsilcileri olan, Beni Ahmer Devleti (Grnata Nasri Emirli-
i) varln esnek ve dengeli bir diplomatik siyaset izleyen yneticileri sayesinde
koruyabilmitir. Hristiyan Krallklar ile atmaya girmekten ekinmi, yalnz kal-
128
Sanat Tar i hi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
mamak iin Kuzey Afrikada hakim olan Meriniler ile iyi ilikiler kurmulardr. An-
cak, 1340 yl, Endlste Grnataya skp kalan Mslmanlar iin bir dnm nok-
tas olmu, Kastilya ve Leon Krallklar, Mslmanlarn Kuzey Afrika ile tek balan-
ts olan Cebelitark ele geirmitir. Kastilya Kraliesi I. sabella ile Aragon Kral II.
Fernandonun 1469 ylnda evlenmesiyle salanan spanya Hristiyan Birlii, Hristi-
yan yaylmasn hzlandrmtr. Mslmanlarn ber Yarmadasndan tamamen -
kartlmas iin balatlan byk hamle sonucunda Al-Mariyya (Almeria), Runda
(Ronda) ve Malaqah (Malaga) gibi nemli ehirler dm, Grnata kuatma altna
alnmtr. 2 Ocak 1492 tarihinde Grnatadaki son Mslmanlarn da teslim olma-
syla Mslmanlarn, ber Yarmadasndaki sekiz yzyla yakn sren, siyasi varlk-
lar sona ermitir.
Murabt Dnemi Sanat (1090-1147)
Murabtlar Devleti, Kuzeybat Afrikada halklar arasnda bir siyasi g oluturabilen
ilk devlettir. Bugnk Fas Blgesine egemen olmulardr. 1062 ylnda bakent Mar-
rakesh kurulmutur. Murabtlar, kendileri gibi Kuzey Afrika kkenli Muvahhidlerin
saldrlar sonucunda onlarn egemenlii altna girerek siyasi egemenliklerini kaybet-
tiler. Murabtlar, Endlsn zengin sanat anlayna karn, mimaride yaln geomet-
rik tasarm olan bir dekorasyon program uygulamlardr. Atlas Dalarndan Fatmi-
lerle komu olan Muvahhidler, 1120de bu blgedeki siyasi birlii yeniden kurmu-
lardr. 1269da Meriniler tarafndan hkimiyetlerine son verilmitir. Bu dnemde, at
nal eklindeki kemer ve kule tipi minareler geni bir kullanm alan bulmutur.
Murabt ve Muvahhidlere ait camilerden birou yklm, birou da zamanla
yaplan eklemelerle orijinalliklerini kaybetmilerdir. Murabtlardan Ali b. Yusufun
yaptrm olduu, mihrap duvarna dik on sahnl ve avlulu Tlemsen Camii
(1135), ok destekli bir yapdr. Plan emasnda Kayravan Camiinin etkisi grle-
bilmektedir. At nal kemerler, damarl kubbe, dekorasyonda mukarnas kullanm
asndan bu blge iin ilk rnek olan camiye Kurtuba Ulu Camii nclk etmi-
tir. Muvahhidlerin Tinmel Camii (1153/54) de Kayravan Camiini tekrarlamtr.
Ancak, mihrap duvarna paralel uzanan sahnn dou ve bat ularna yerletirilen
kubbeler bir yeniliktir. Kutubiye Camiinde (1137) ise bu blmde aralklarla yer-
letirilmi, mukarnaslarla bezenmi be kubbe yer alr. Rabat Hasan Camii (1196-
99), yaklak 140 x 184 m llerinde olduka geni bir alan kaplamaktadr.
Muvahhid Dnemi Sanat
(1147-1238)
Muvahhidler Dneminden gnmze gelen
eserler arasnda, bugn Sevilla Katedralinin
(Santa Maria Katedrali) 104,5 m yksekliin-
deki an kulesi olan La Giralda adndaki bi-
liye Camiinin (1171) minaresi bulunmaktadr
(Resim 5.8). Yapmna, 1184 ylnda mimar Ah-
med Ben Baso tarafndan balanan 1198de ta-
mamlanan bu kulenin alttaki te ikilik bl-
m Muhavvidler Dnemine aittir. st blm,
1568 tarihinden sonra mimar Hernan Ruiz ta-
rafndan eklenmitir. Minarenin tasarmyla
Kuzey Afrikada Kutubiye, Rabat Hasan Camii
minarelerine nclk etmi ve Sevilladaki ki-
lise an kulelerine ilham kayna olmutur.
129
Resim 5.5
Sevilla (biliye)
La Giralda
Kaynak:
org/wiki/La_Giralda
Giralda ismi, spanyolcadaki
dnmek, dndrmek
anlamna gelen Girar
kelimesinden gelmektedir.
Yapmna 1181de balanan Sevilla Alcazar Saray (Mbarek el-Kasr) Hristiyan
ynetimi altnda 1364te tamamlanabilmitir. 16. yzylda V. Charles Dneminde
yaplan deiiklikler dnda birok Endls slam saray zelliklerini aynen koru-
maktadr. Bu zellikler; havuzlu ve revakl avlular, baheler, renkli iniler, takn
sslemeye sahip yzeyler, dilimli kemerlerdir.
Merini Dnemi Sanat (1195-1470)
Merinilerin, Tlemsen Mansura Camii (1336) ise birok ynden Kayravan Camiine
dayanan Murabt ve Muvahhid camilerinin zelliklerini tar. zellikle Meriniler
Dneminde bakent Fes ve Tlemsen gibi nemli ehirlerinde, hatta Cezayirde bir-
ok medrese ina edilmitir. Kurucusunun ad (asl ad Mtevekkiliye olan Ebu
nan Faris) ile anlan Meknes Ebu naniye Medresesi (1350-55), Merini sultanlarnn
yaptrdklar medreselerin en sonuncusudur. Revakl, ortas havuzlu bir avlu ev-
resinde mescit ve renime ayrlm iki byk kubbeli salonu ve bir minaresi bu-
lunmaktadr. Kahire Sultan Hasan Medresesine yan eyvanlarnn avlu evresine
yerletirilmesi asndan rnek olmutur. Yzey sslemelerinin skl, mukarnasn
youn kullanm, Endls geleneini hatrlatmaktadr.
Nasri Dnemi Sanat (1238-1492)
Nasri (Beni Ahmer) mimarisinin en baka gelen eseri olan Elhamra Saray (Kas-
rl el-Hamra), Grnatada (Granada) Daro ve Genil nehirlerinin evreledii Sierra
Nevada Dann stndeki dzlkte, ehre bakan ksmnda geni bir alana kurul-
mutur. Sarayn bahesi, dnya baheciliinde nemli bir yere sahiptir. Sarayn
Orta a Dnemi bahe dzenlemesi, daha sonra hem dier slam lkelerinde
hem de spanya ve Avrupada uygulanmtr.
Elhamra Saraynn temeli 1232 ylnda, Nasri Devletini kuran I. Muhammed
Nasri (Muhammed bin Ahmer) zamannda atlmtr. Saray, ayn aileden gelen e-
itli hkmdarlar tarafndan yaplan ilavelerle geniletilmitir. Girift bir yapya sa-
hip olan 1500-2000 kiilik Elhamra Saray, yazlk saray (generalife), baheler, bir-
biriyle balantl kk, saysz oda, salon ve hamamdan oluur. Gnmze yalnz-
ca, bykelilerin arland hamam ile sarayn orijinal olarak ok az bir blm
ulaabilmitir. Grnatann 1492 ylnda dnden sonra IV. Carlos Saraynn ya-
pm iin Elhamrann byk bir ksm yklmtr.
Sarayn geneli ve nemli salonlar, iki uzun avlunun evresinde toplanmtr.
Bunlardan, 36 m uzunluundaki el-Brke Avlusunun tamamn kaplayacak ller-
de dikdrtgen bir havuz bulunmaktadr. Avlunun kuzeyinde Eliler Salonu, gney
galerinin stnde harem daireleri, kuzeydousunda hamam, kuzeybatsnda da ca-
mi yer almaktadr. Aslanl Avlunun tam ortasnda, on iki aslan heykelinin tad
bir havuz bulunmaktadr (Resim 5.9). Havuzun zellii, bal olduu bir sistemle
her saat bir aslann azndan su akmasdr. Bylece, her saat ba, suyun ak bir
dier aslana gemektedir. Avlunun evresinde, ki Kz Kardeler Salonu ve bn Sa-
ra Salonu yer almaktadr. Cami, 1581de yklarak yerine, Santa Maria Kilisesi ina
edilmitir. Sarayn sslemelerinde youn olarak mermer, al ve ini kullanlmtr.
Kemer, pandantif ve kubbelerde mukarnas kullanm nemli bir yer tutar.
130
Sanat Tar i hi
SCLYA VE GNEY TALYADA SLAM ETKLER
Kuzey Afrika kysnda Tunusa yakn olduundan Sicilya Adas, 652 ylndan 1071
ylndaki Norman fethine kadar Mslman hanedanlar tarafndan ynetilmitir. s-
panya gibi, Sicilya da birka yzyl boyunca, slam dnyasnn bir paras olmu-
tur. Norman Krallar ve Kahiredeki Fatmi Halifeleri arasnda srdrlen yakn
diplomatik temaslarla srekli gelien ticaret, slam etkilerinin Sicilya ve Gney tal-
yada srmesine neden olmutur. talyada binalarn cephe dekorasyonunda Fat-
milerin srl seramik tabaklarnn yan sra zellikle kiliselerde olmak zere sklkla
ini kullanlmtr. slam etkileri, 12. yzylda zellikle Sicilya Kral II. Roger ve
onun torunu II. William zamannda grlmektedir.
Tp alannda kullanlan, bir slam seramik kap tr olan albarellolar, Endls
ve Kuzey Afrikal tccarlar araclyla talyaya tantlm, daha sonra 15. yzyln
ilk yarsndan 18. yzyln sonlarnda kadar bu kaplarn Gney talyada yerel re-
timleri yaplmtr.
EL SANATLARI
Kitap Sanatlar
Erken ve Klasik dnemlerde el yazmalarnda ve zellikle Kuran- Kerim iin zel
olarak hazrlanm papirs (bir su bitkisi) ve parmenin (hayvan derisi) yan sra
kt da kullanlmtr. Talas Savanda (751) esir aldklar inli ve Uygurlu kt
ustalarndan kt yapmay renen Araplar, 752 ylnda Semerkantta bir atlye ku-
rarak kt yapmaya balamlardr. Halife Harun Reit zamannda 794 ylnda ilkin
Badatta bir kt fabrikas kurulmu ardndan 900de am, 1100 ylnda Kahire ve
de Feste, 1151de Endlste, 1100de Bizans stanbulunda, 1276da talyada, 14.
yzyln yarsndan sonra Fransa ve Osmanllarda kt fabrikalar kurulmutur.
131
Resim 5.9
Solda: Grnata El Hamra Saray Aslanl Avlu Sada: Saracoullar Salonu mukarnasl kubbesi
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Alhambra
Albarello: Eczaclarn,
merhem ve kuru ilalar iin
kullandklar bir kavanoz
trdr. spanyolca barril
f, varil demektir.
Kt: Kelime, etimolojik
olarak Uygurca kagat, kagas
szcklerine dayanmaktadr.
Uygurcada kagas kelimesi
aa kabuu anlamna
gelmektedir.
Hat (Yaz) Sanat: Nabati yazsnn zel
bir biimi olarak balayan ve zaman ierisin-
de gelien Arap yazsnn k tarih kesin
olarak bilinmemektedir. lk kez kitap yazs
olarak Kfe ehrinde kullanld iin kam
kalemle sadan sola yazlan dik hatlara sahip
ilk Arap yazs, Kfi yaz olarak adlandrlm
ve mimaride de kullanlmtr (Resim 5.10).
Sessiz harflerin stne veya altna konulan
stn, esre, tr gibi iaretlerle sesli harf olu-
turulmas, Arap yazsna skk istif zellii
vermekte bu da kk yzeylere yazlm ya-
zlara daha fazla anlatma olana kazandr-
maktadr. Yaznn mimaride ilk kullanl, 692
tarihli Kubbetl Sahradadr.
Abbasi halifesi Mutasm tarafndan hima-
ye edilen Trk Yakut da denilen Yakutu Ms-
tasemi, 8. yzylda nceden bilinen tm yaz
eitlerini toplayarak snflandrm ve Aklam-
Sitte ad verilen 6 eit yaz oluturmutur.
Bunlar nesih, sls, reyhani, muhakkak, tev-
ki ve rika yazlardr. Daha sonralar bu 6 eit yaznn dnda talik, ve nestalik
ad verilen yaz eitleri de domutur. Kitap ve Kuran yazs olan nesih yaznn
gelitirilmesiyle doan sls yaz, kfi yaz gibi en gelimi yaz eitlerindendir.
Nesih ve sls yaz daha ok dinsel, talik yaz edebi eserlerde kullanlmtr.
Dekoratif zellikleriyle mimaride kullanlan, kfi yaznn harfleri arasnda olu-
an boluklar nlemek iin sonradan bezemeci yollara bavurulmu, iekli kfi
ve satranl kfi ad verilen iki eidi domutur. iekli kfi yaz al ve stuko y-
zeylerde, satranl kfi yaz tula mimaride gelimitir.
Abbasi Dneminde ina edilen randaki Nayin Mescid-i Cuma (960)snda harf
ularna verilen yaprak biimiyle yaz sanatna bitkisel bezeme sokulmu ve iek-
li kfi yaznn ilk rnekleri oluturulmutur. Stuko zerine uygulanan kabartma
harfli yaznn ilk rnekleri Samarrada grlen eri kesim tekniindedir. Kahire el-
Ezher Camii (970)nin iekli kfi yazlarndaki filiz ve iek motifleri olduka belir-
gindir. El-Cuyui (1085) ve el-Akmer (1125) Camileri stuko zerine iekli kfi ile
yazlm, Kuran ayetleriyle
bezenmitir. Bu yazlarda ol-
duka kark ince bitkisel
motiflerle iekli kfinin iyi-
ce gelitirildii grlr. Daha
ok Tunus ve Msr gibi slam
dnyasnn bat blgelerinde
yaylan iekli kfi 13. yz-
ylda kaybolmu, Trkistan
ve Trklerin youn olarak ya-
adklar Kuzey randa kfi
yazya rg ve dm motif-
lerinin katlmasyla dml
kfi yaz gelitirilmitir.
132
Sanat Tar i hi
Resim 5.10
Kfi yazl tezhipli
Kuran sayfas 11.-
12. yy Abbasi
Dnemi,
Baltimore-the
Walters Art Museum
Kaynak:
http://art.thewalters.
org/detail/79948/
chapter-heading-
for-chapter-27-
surat-al-naml/
Al ve mermer tozunun
kartrlmasyla oluturulan
ve duvar yzeylerine svanan
bir tr harca stuko denir. Bu
har eitli katmanlar
hlinde yzeye svanr, sva
yaken mala ve benzeri
aletlerle yzey dzletirir,
sva sertleince stne
oyulmak suretiyle yaz
yazlabilir ve bezeme
yaplabilir.
Resim 5.11
Kelile ve Dimne,
Kargalar Kral ve
danmanlar, 1210
Arapa versiyonu,
Paris-Bibliothque
Nationale
Kaynak:
http://en.academic.r
u/dic.nsf/enwiki/148
660
Tezhip Sanat: Hz. Osman Dneminde kitap ekline getirilen Kuran ile ba-
layan tezhip sanat, btn slam Devletlerinde hat sanatyla birlikte uygulanm,
zaman ierisinde gelierek dier yazma eserlerde ve bata din kitaplar olmak ze-
re, tarih, edebi ve bilim kitaplarnda eitlilik ve zenginlik kazanmtr. Blgelere
gre farkllklar bulunsa da genelde bir slup birlii vardr. Erken devir Kuranla-
rnda sure balar ve sonlarnda geometrik ve bitkisel sslemeler, ayetleri birbirin-
den ayrmak iin duraklar, harflere konan noktalar yaplmtr (Resim 5.10). 15.
yzylda Msrda Memluk sanatlar ayr bir slup gelitirmilerdir. Ayn devirde
Timurlularn egemen olduu randaki Herat, Hive, Buhara, Semerkant gibi mer-
kezlerde tezhip sanat byk gelime gstermitir. Herat Okulunda gelitirilen s-
lup daha sonra da ran tezhip sanatn byk lde etkilemeye devam etmitir.
Uygur Trklerinden ald gelenekle Byk Seluklu ile balayp Anadolu Seluk-
lular ile devam eden, Beylikler ve Osmanl Devletinin kurulu devrinde motifler
ve renkler asndan gelime yaayan Trk tezhip sanat ise Yavuz Sultan Selim
Dnemi (1512-20)nde, Tebrizden stanbula getirtilen sanatlarla nemli ilerle-
meler ve yenilikler kaydetmitir.
Erken rneklerde parlak olarak uygulanan altn, daha sonraki yzyllarda dei-
ik renklerle (yeil, krmz, beyaz) birlikte bazen de mat olarak kullanlmtr. Al-
tnn yan sra arlkla kullanlan renk koyu mavidir. Ara renkler krmz, yeil ton-
larda ksmen zemin rengi olarak kullanlmtr. Tezhipte genellikle rumi, palmet,
geometrik dzenleme, geme ve stilize bulutlardan oluan motifler kullanlmtr.
Minyatr Sanat: Kuran da putperestlii yasaklayan Maide Suresi dnda re-
sim yasa getiren kesin bir ayete rastlanmamasna, ilk slam yaplarnda resim ve
heykel bulunmasna ramen doruluklar kesin olarak bilinmeyen baz hadisler-
den yola klarak slam lkelerinde resim ve heykele pek scak baklmamtr. Re-
sim, kitap ve el yazmalarna minyatr tarznda girmi, heykel de yerini mimariden
el sanatlarna kadar hemen her alanda hemen hemen ayn tarzda kullanlan geo-
metrik ve bitkisel bezemeli alak ve yksek kabartmalara brakmtr.
9. yzylda Abbasi halifesi Memnun baz antik kitaplar Badatta Arapaya
evirtmesiyle lk sistemli yazmalar ve bu esnada kklkleri nedeniyle minyatr
ad verilen kitap resimlerinin de kopya edilmesiyle ilk slam minyatrleri yaplm-
tr. Badat Okulu olarak adlandrlan bu merkezde tp, felsefe, astronomi ve tarih-
le ilgili antik kitaplarn evirilerinden oluan, Sasani ve Helenistik etkili Suriye s-
luplu, ilk resimli slam yazmalar retilmitir.
10. yzylda, Heratta resimlendirildii bilinen astronomi ile ilgili el yazmalar,
hikye ve masal kitaplarndan hibiri gnmze ulamamtr. 11. yzyldan gn-
mze gelebilen ilk yazma eserleri, Abdurrahman es-Sufi tarafndan 956 ylnda ya-
zlan Ptolemenin astronomi kitabna dayanan Kitb Suveril-Kevkibis-Sbite
(Sabit Yldzlar) adl eseri ile Dioskoridisin Materia Medica adl eserinden Kitbl
Hayi adyla evrilen botanik, zooloji ve ifal bitkilerden yaplan ilalardan bah-
seden kitap oluturur. 12. yzyldan ise gnmze Galenusun Kitb- Tiryk ady-
la evrilen eseri gelebilmitir.
Eyyubilerin 1171 ylnda Fatmilere son vermesi, birok sanatnn Msrdan
Badata gelmesine, bu da Badatn byk bir sanat ve kltr merkezine dn-
mesine neden olmutur. Badatta Yunancadan Arapaya ok sayda kitap evril-
mi ve edebi eserler resimlenmitir.
13. yzyln bandan sonra resimli yazmalar oalm, Firdevsinin ahnmesi,
Nizaminin Hamsesi, Beydebann Kelile ve Dimnesi, Harrnin Mkmt adl
eserleri resimlenmitir (Resim 5.11). Metin aralarna bordrle ayrlmadan resmedi-
133
Tezhip kelimesi, Arapa
zeheb (altn) kknden
tremi olup altnlamak
Bununla beraber altnn yan
sra, kkboyalarn, renkli
toprak boyalarn, maden
oksitlerin kullanld
sslemeler de yaplmtr.
Yalnz altnla yaplan
tezhibe halkri denir. Tezhip
yapan sanatya mzehhib,
tezhiplenmi yapta da
mzehheb ad verilir.
len Badat Okulu olarak adlandrlan bu dnem minyatrlerinde Byk Seluklu
resim slubunun hakim olduu grlr. Abbasi Dneminde resimlenen yazma
eserlerin balarnda, halifenin sembolik olarak izildii takdim sayfas ad verilen
temsili resimler bulunur. Byk Seluklu resim slubunun etkisiyle takdim sayfa-
larna, evresindeki muhafzlaryla birlikte elinde bir silah ya da kadeh tutar biim-
de, tahtta otururken resmedilen halifelerin yz, hi deimez bir biimde ekik
gzl ve minyatr terminolojisine Uygur Tipi olarak girmi bulunan Trk tipli ola-
rak izilir.
1258 ylnda lhanl-Moollarn Badat almalaryla Badat, bir sanat merkez
olmaktan km, dnemlere gre arlklar deien randaki Tebriz, iraz, Kaz-
vin, Isfahan ve Buhara ehirleri yeni sanat ve kltr merkezleri olmulardr.
stanbul Topkap Saray Mzesi, slam minyatrl yazmalar bakmndan 12.
yzyldan 19. yzyla kadar slam dnyasnn eitli minyatr okullarndan rnek-
lerin yer ald, dnyann sayl koleksiyonlarndan birine sahiptir.
Hlgu Han zamannda Badat alarak (1258), slam mparatorluuna son ve-
ren lhanl-Moollarn, Gazan Han zamannda (1295-1304) slamiyeti kabul etme-
lerinden sonra Tebriz, sanat ve kltr merkez olarak en parlak dnemini yaaya-
rak ne kmtr. Mool mparatorluu Dneminde resimlendirilen tarih eserler,
din konular ve destanlarn minyatrlerinde, Orta Asya ve Uzak Dou resim gele-
neine balanan gereki bir yaklam bulunur. Bu dnemden gnmze gelen
ilk nemli minyatrler, Vezir Reideddinin bakanlnda bir heyet tarafndan ha-
zrlanan Cmi at-Tavrih adl eserin eitli nshalarnda yer alr. Ebu Said zaman
Mool ressamlnn en parlak dnemidir. lhanl Ebu Said Hann lmyle (1335)
tamamen bamszlklarn kazanan Mool slalesi ncularn devrinde, irazda ya-
plan minyatrler genellikle metin arasnda yer alrlar. Bu dnem resimlerinin en
belirgin zellii, minyatr zemininin krmz ya da sar boyanmas ve kompozis-
yonlarn enine geliimidir. Manzara ve mimari elemanlar basit, figrler iridir. Ze-
min ve giysilerde Mool devrinin etkileri hissedilir.
14. yzyln ortalarnda lhanl-Moollarn yklyla Moollarn bir kolu olan
Celayirler, Bat ran ve Irak, Tebriz ve Badat ellerine geirdiler. Yzyln sonla-
rna doru Sultan Ahmed Celayirin himayesinde gelien minyatr sanatnda 15.
yzyl Timurlu devri slubunu hazrlayan, Mool resim slubuyla slam dnyas-
nn eski geleneklerini sentezleyen byk bir deiiklik grlr. Resimlerin, bazen
tm sayfa zerinde dikine dikdrtgen sathlarda yer al, gr asnn genilii,
ufuk izgisinin ykseltilmesi, manzaraya nazaran figrlerin ksalmas, evrenin
nem kazanmas, manzarann dekoratif karakter kazanmaya balamas, saf ve par-
lak renklerin kullanl bu slubun zellikleridir. Muzafferilerin, 1353-93 yllar
arasnda hakim olduklar iraz evresinde resmedilen eserlerde ncu devrinden ta-
mamen farkl olarak Celayir devri rneklerinde olduu gibi, kitap sanat ve kural-
larna ve slami dnceye uygun soyut anlatml bir slup hakim olmu, kitap bo-
yutlar ve resim alan klmtr.
Cilt Sanat: 5. yzylda Msrda yaayan Hristiyan Koptlarn (Kpti) cilt yapm-
nn, slam cilt sanatna nclk ettii ileri srlmektedir. Koptlarn papirse yazl-
m ve ciltlenmi din eserleri 640de Nesturiler zamannda btn Yakn ve Orta Do-
uya yaylmtr. Koptlarn, paprslerden hazrlanan kitap kapaklarnda arlkl
olarak geometrik desenler kullanlmtr. slam uygarlnn ilk kitap kapaklarnda
da, Koptlarn kulland desenler grlr. slam uygarlna ait en eski yazma eser-
ler Msr ve Tunusta bulunmutur. Bu eserlerin kapaklarnda Kopt ciltlerine benzer
geometrik bezemelerin yan sra yldz motifleri ve noktalamalar da bulunmaktadr.
134
Sanat Tar i hi
9. ve 12. yzyllar arasnda yaplm kitap kapaklarnn ssleme zellikleri ve tek-
nikleri arasnda byk farkllk grlmez. Istlm ya da souk demirlerin, kitap ka-
paklarnn derileri zerine bastrlmasyla kitap kapaklar sslenmitir.
Seramik Sanat
slam seramik sanatnn en parlak dnemi 9.-13. yzyllar arasnda yaamtr.
zellikle, Gney talya Seramik sanatnn geliimi zerinde byk etkisi olan bu
dnemde retilen seramikler srsz ve srl olmak zere iki grupta toplanmaktadr.
Srsz seramikler kahverengimsi-sar ya da beyazms hamurludur. Srl seramikler
ise tek renk sr ile bezemeyi oluturacak renklerin sr altna ya da sr stne uygu-
lanmasyla oluturulmutur.
Emevi Dneminde hamuru silisli rnler ile alkali ve kurun srl seramikler
retilmitir. Abbasi Dnemi slam seramik sanatna ilikin nemli bilgilere Samar-
ra, Susa, Herat ve Niaburda yaplan kazlarla ulalmtr. eitli tekniklerin uygu-
land ve gelitirildii bu dnemde en yaygn uygulanan barbutin ve kalplama
tekniidir. Ayrca, bir sr st teknii olan Lster tekniinin yaratt metalik grn-
t de ok beenilmitir. Hayvan, insan ve ku figrleriyle zengin desenler olutu-
rulmutur. inden getirilen porselenlerin de slam seramiklerinin geliiminde b-
yk etkisi olmutur. Bu dnemin seramik ustalar, porselenin ham maddesi olan
saf kaolin bulunmadndan, porselenin be-
yazlna ulaabilmek iin renkli hamuru ya
beyaz astarla ya da rtc kalay srla kapla-
yarak beyaz zemin elde etme yntemini ge-
litirmilerdir. Kalay srl seramiklerde kfi
yazl grup en sk rastlanan rneklerdir (Re-
sim 5.12). Desen renklendirmesinde kobalt
mavisi, antimon sars ve bakr yeili sr alt-
na kullanlmtr. Sgraffitto (kazma) desenli,
yeil ve sar pskrtmeli seramik tr de Ab-
basi Dneminde gelime gstermitir. Eme-
vi Dneminde yaplan, daha sonra yenilen-
mi olan Kayravan Camiindeki mihrap beze-
mesini oluturan inilerin de Mezopotamya
kaynakl olduu sanlmaktadr. Caminin ahap minberi de Mezopotamyal ustalar-
ca yaplm olmaldr. 13. yzyl sonlar ile 14. yzyln balarnda bata Rey olmak
zere Kaanda hem sr alt hem de sr st teknii olan Minai teknii gelitirilmi-
tir. Srl seramikler, ran ve Trkistandan sonra Byk Seluklular araclyla Ana-
dolu seramik sanatna girmitir.
Sgraffitto (kazma), aktma, lakabi, krakele, barbutin (aplike), damga-rozet (ka-
lplama), slip (kabartma) teknikleri yzyllar iinde seramik bezemelerinde kulla-
nlan eitli tekniklerdir. nemli seramik retim merkezleri Badat, Basra, Fustat,
Susa, Niabur, Semerkant, Rey, Kaan, Rakka, Rusafa ehirleridir.
Maden Sanat
Emevi Dneminde gerek mimaride gerekse el sanatlarnda Mslman ustalarla
birlikte Bizansl, Suriyeli ve Msrl ustalar da altndan bu devrin sanatnda Ge
Antik gelenein etkileri hissedilir. Abbasilerle birlikte slam kltr ve sanatnn ge-
liiminde Mezopotamya ve ran etkileri daha nemli bir rol oynamtr. Bu erken
yzyllarda slam maden sanatnda etkin iki okul merkez bulunmaktadr. Bu mer-
kezler Musul (Suriye) ve Horasandr (ran).
135
Sr: Seramik hamurunun
ince bir tabaka eklinde,
eitli oranlarda hazrlanan
eriyik ile kaplanmas ve
kabn frnlanmasyla elde
edilir. Eriyik, artan s ile
kabn stnde erir ve cams
bir yzey oluturur. Sr
oluturan hammaddeler, saf
kuvars, kalsit, feldspat,
eitli maden oksitler ve
sudur. Eriyiin iine kurun
katlmasyla saydam sr,
inko katlmasyla mat sr,
eitli maden oksitlerinin
katlmasyla da renkli sr
elde edilir.
Minai: Farsa ie, cam
anlamna gelen mina
kelimesinden gelmektedir.
Bu teknikte astarlanm kap
nce yeil, mavi ve mor gibi
yksek sya dayanakl
boyalarla bezenmekte ve
srlanarak frnlanmaktadr.
Sonra sr stne siyahla
desenin d izgileri
ekilmekte ve ardndan
beyaz, altn yaldz ve krmz
boyalar srlerek bir kez
daha frnlanmaktadr.
Bylelikle boyalarn akmas
ve birbirine karmasnn
engellendii bu teknikte
yaplan seramiklerde
genellikle minyatrleri
anmsatacak taht, av, saray
sahneleri ile mitolojik
konular betimlenmitir.
Resim 5.12
Beyaz Astarl
Tabak-Horasan,
11.-12. yy sr alt
teknii ile kfi yaz,
Paris-Muse du
Louvre
Kaynak:
org/wiki/Islamic_
pottery
Maden eserlerin yapmnda dvme ve dk-
me teknikleri, yzeylerin sslenmesinde ajur
(delik ii), kazma, alma, telkri, savat, ka-
bartma, kalpla kabartma, kakma, emay (mi-
ne) ve kaplama teknikleri kullanlmtr. s-
lam maden sanatnda ounlukla yzeyleri
youn sslenmi tun, altn, gm eserlerle
pirin eserler grlmektedir. Bu eserlerin sa-
ray, kilise ve sosyal stats yksek kiiler iin
zel olarak yapld ya da onlar tarafndan
kullanld anlalmaktadr. zerine Venedik-
li Molino Ailesinin armasnn ilendii, ayak-
l srahi olan, ejderha ve ku eklenmesiyle ib-
rik formuna dntrlm, Londra Victoria-
Albert Mzesinde bulunan savatl pirin eser
rnek gsterilebilir. Az da olsa byk boyut-
lu antsal eserlerin de retildii bilinmektedir.
Bunlardan Tun Pisa Grifonu, olaslkla 11.
yzyln ilk yarsnda Endlste retilmitir
(Resim 5.13). Horasan maden okuluna bala-
nan bu masif antsal heykelin zerinde kfi
yazyla iyi dilek kitabesi yer almaktadr. As-
lan-Kartal karm bir fantastik hayvan figr
olarak hkmdarln kuvvet ve kudretinin sembol olarak taht salonunda kulla-
nlm olmaldr.
slam maden eserleri ierisinde boyutlu hayvan figrleri eklinde allm
buhurdan, kse, tabak, tepsi, leen ve ibriklerin yan sra gnmze ulaan ustur-
lap gibi bilimsel aletler de nemli yer tutar.
Cam Sanat
7. ve 8. yzylda slamiyetin yaylmasyla, Roma ve Sasani mparatorluunun cam
retim gelenekleri, yzey ssleme ve cam kesme stilleri, slam cam sanatn etkile-
mitir. Ancak, 10. yzyl balarnda slam cam ustalarnn gelitirdii zgn form ve
bezemeler grlmektedir. 13. ve 14. yzylda Halep, am ve Rakkada yaldzl ve
emay teknii ile sslenmi eserler retilmitir. Akdeniz ve evresinde retilen slam
camlar, Hallar tarafndan Avrupaya gtrlm ve byk hayranlk uyandrm-
tr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde bulunan, Marmaris-Sere Liman Batndan
elde edilen buluntular, hlen bilinen en nemli slam cam koleksiyonudur. Gemi-
nin ticari nitelikteki 3 tonluk yk, cam kleler, eitli kaplar ve krk paralardan
olumaktayd. Eserlerin, birbirinden farkl yaklak 200 tipe ayrld grlmektedir.
Buluntular arasnda yer alan Fatmi halifelerinin ad yazl, kalp bask cam arlk-
lar geminin 11. yzyln ilk yarsnda yola ktn belgelemektedir.
Cam retiminde, genellikle serbest fleme ve kalba fleme tekniklerinin yan
sra yeni bir teknik olarak 11. yzyldan itibaren scak kesme teknii de kullanl-
mtr. Renksiz, ak ve koyu yeil, sar, bordo ya da pembe-bej renk tonlarnda
olabilen cam kaplar ince eperlidir.
slam camlarn birinci grupta sofra eyalar; ikinci grupta, eitli svlar depo-
lamak amacyla kullanlan kaplar; nc grupta aydnlatma amacyla yaplan cam
eyalar olmak zere kullanm alanlarna gre ana grupta toplamak mmkn-
136
Sanat Tar i hi
Usturlap: Astronomi
lmlerinde kullanlan bir
alettir. Gne, Ay, gezegen
ve yldzlarn konumlar ile
yerel saati belirlemenin yan
sra baz matematik
problemlerinin
zmlenmesinde de
kullanlmtr. slam
bilginlerinden el-Ferganinin
usturlap yapmn (9.yy); el-
Biruninin 11. yzylda gk
cisimlerinin yapt periyodik
hareketlerin usturlapta ne
ekilde hesaplanmas
gerektiini (11.yy) aklayan
kitaplar vardr.
Resim 5.13
Tun Pisa Grifonu,
11.yy ilk eyrei,
Pisa-Museo
dellOpera del
Duomo
Kaynak:
org/wiki/Pisa_Griffin
dr. Ayrca, koku ieleri, mrekkep hokkalar, hac ieleri gibi an eyas olarak
imal edilmi olanlar da vardr.
Timur istilasndan sonra slam camcl gerilerken Dou lkelerinden giden
cam ustalarnn etkisiyle Venedikte yeni bir cam endstrisi gelimitir.
slam seramik eserlerinin nemli merkezlerini saynz.
Fildii Sanat
Fildii iilii, 10. yzyl ikinci yars ve 11. yzyln balarnda, Orta Doudan ok
Akdeniz ve evresinde (zellikle Fatmilerde), ber Yarmadasnda Kurtuba ve
evresinde gelimitir. Bat Afrikadan elde edilen fildii, bu blgelere ham madde
olarak ulatrlmaktayd. Fildiinin doal biiminden yararlanarak ilenen pyksisler
(silindirik kutu), eitli formlarda mcevher kutular, satran talar, olifanlar (a-
r borusu), kakmal mobilya, kap ve minberler retilmitir (Resim 5.14).
Doal parlakl, przsz dzgn yzeyi, salam ve yontmaya elverili olma-
syla fildileri saray ve evresinden kiiler iin ilenmi, her dnemde lks mal ola-
rak kullanlmtr. Bezemelerinde bitkisel kompozisyon iinde kulara, eitli hay-
vanlara, bitkisel bir zemin zerinde yer alan madalyon ve gemeler iinde saray
hayat ve elencelerine, hayvan mcadelelerine, at zerinde hurma toplayanlar gi-
bi allmadk sahnelere de yer verilmitir. ou kutularn zerinde kufi yazl, ta-
rih ve sahibinin ad bulunmaktadr.
Minyatr sanat hangi nemli merkezlerde gelimitir?
137
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Resim 5.14
Solda: Fildii
Olifan, 1000-1100
Gney talya,
London-Victoria
and Albert
Museum Sada:
Fildii pyxis, 968
Medinetz Zehra
Saray, Paris-
Muse du Louvre
Kaynak:
http://www.vam.
ac.uk/content/
articles/e/europe-
islamic-
mediterranean/
http://content.lib.
washington.edu/
cdm4/item_viewer
.php?CISOROOT=/
dia&CISOPTR=94
86&CISOBOX=
1&REC=4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
138
Sanat Tar i hi
Erken slam Dnemi sanatn tanmlayabilmek
slam sanatnn erken dnemi 622-661 arasnda-
ki Hz. Muhammed ve Drt Halife devrini kapsar.
Bu devirde sanata getirilen en byk yenilik ca-
mi mimarisidir. Hz. Muhammedin Medinedeki
evinde cemaatle birlikte namaz klmasndan sla-
miyetin ilk camisi saylan Mescid-i Nebi (Mes-
cid-i Nebevi), sonraki btn camilerin geliimin-
de rnek olmutur. Drt Halife Dnemi yaplar
arasnda Basra ve Kfe Camileri saylabilir. Bun-
lardan Kfe Camiinin emas ok stunlu ya da
payeli camileri ifade eden bir cami tipine, (Kfe
tipi) adn vermitir.
Emevi ve Abbasi Dnemi sanatn tanmlaya-
bilmek
7.-10. yylar arasndaki Emevi ve Abbasi halifele-
rinin siyasal egemenlii altnda geen sre, slam
sanatnn Klasik Dnemidir. Emevi Dnemi s-
lam sanat Emevi Halifelii Dnemi sanat ve En-
dls Emevileri sanat olmak zere balca iki
grupta toplanarak incelenir. Emevilerin End-
lste ortaya koyduklar sanat da Endls Emevi
ve Endls Emevi Halifeleri Devleti sanat olmak
zere iki ana balkta toplanabilir. Abbasi Dne-
mi slam sanat da Abbasi Halifelii Dnemi sa-
nat ve Abbasi Halifeliine bal ve bamszlk
ilan etmi dier slam Devletlerinin sanatlar ol-
mak zere balca iki grupta toplanabilmektedir.
Emevi ve Abbasi Dnemlerinde bata cami yap-
lar olmak zere mimaride byk atlm gerek-
lemi, yeni ehirler kurulmu, kale ve saraylar in-
a edilmi, yaz ve kitap sanatlar gelimi, el sa-
natlar alannda stn nitelikli eserler retilmitir.
spanya ve Kuzeybat Afrikadaki slam sanatn
tanmlayabilmek
Kuzey Afrikadan yaayan yerli kavimlerden s-
lam dnyasna giren Murabt, Muvahhid, Merini
ve Nasrilerin kurduklar bu blgeden spanyaya
kadar yaylan devletler Akdenizin batsnda
nemli eserler retmilerdir. Bunlarn ierisinde
Murabtlarn Tlemsen; Muvahhidlerin Tinmel,
Kutubiye, Rabat Camileri ile biliye Cami-
i ve bu caminin Giralda adl minaresi, Merinilerin
Tlemsen Mansura Camii, Nasrilerin spanyada
ortaya koyduklar Elhambra Saray mimari sana-
tnn zgn rnekleridir.
Sicilya ve Gney talyadaki slam etkilerini ta-
nmlayabilmek
Kuzey Afrika kysna yakn olduundan nemli
bir rol oynayan Sicilya Adas, 652den 1071deki
Norman fethine kadar Mslmanlar tarafndan
ynetilmi ve birka yzyl boyunca, slam Dn-
yasnn bir paras olmutur. Norman Krallar ve
Kahiredeki Fatmi Halifeleri arasnda srdrlen
yakn diplomatik ilikilerle srekli gelien ticaret
slam etkilerinin Sicilya ve Gney talyada sr-
mesine neden olmutur. Endls ve Kuzey Afri-
kal tccarlar araclyla slam seramik kap tr
olan albarellolar talyaya gtrlm ve 15. yz-
yln ilk yarsndan 18. yzyln sonlarnda kadar
bu kaplarn, Gney talyada yerel retimleri ya-
plmtr.
El sanatlarn aklayabilmek
slam el sanatlarnda hat sanatnn zel bir yeri
bulunmaktadr. lk kez kitap yazs olarak Kfe
ehrinde kullanld iin kfi yaz adyla bilinen
dik hatl yaz, Kubbetl Sahrada kullanmak su-
retiyle erken dnemden itibaren mimari alana da
girmitir. Trk Yakut da denilen Yakutu Msta-
semi nesih, sls, reyhani, muhakkak, tevki ve
rika olmak zere 6 yaz tr oluturmutur.
Kurann yazlmasyla balayan tezhip sanat, hat
sanatyla birlikte uygulanm, ilk sistemli yazma
ve minyatrler 9. yyda Abbasi Halifesi
Memnun baz antik kitaplar Arapaya evirt-
mesiyle gerekletirilmitir.
slam seramik, maden ve cam sanatlarnn en par-
lak devri Abbasi Dnemidir. Bu dnemin nem-
li seramik retim merkezleri Badat, Basra, Fus-
tat, Susa, Niabur, Semerkant, Rey, Kaan, Rak-
ka, Rusafa; maden sanatnn etkin iki merkez
Musul (Suriye) ve Horasandr (ran). Cam reti-
minde Halep, am ve Rakkann ne kt g-
rlr.
Fildii iilii 10. yzyl ikinci yarsndan balaya-
rak Akdeniz ve evresinde gelimi, fildiinden
eitli formlarda mcevher kutular, satran ta-
lar, olifanlar, kakmal mobilya, kap ve minber-
ler retilmitir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
139
1. Aadaki dnemlerden hangisi Erken slam Dne-
mi olarak adlandrlr?
a. 571-632 arasndaki dnem
b. 622-661 arasndakidnem
c. 661-750 arasndaki dnem
d. 750-1258 arasndaki dnem
e. 1258-1232 arasndaki dnem
2. Beyt-i Atik terimi aadaki yaplardan hangisini ta-
nmlar?
a. Peygamberin Medinedeki evi
b. Kuba Mescidi
c. Basra Mescidi
d. Kbe
e. Amr Mescidi
3. Aadaki camilerden hangisi bir cami plan tipine
adn vermitir?
a. Kayravan Ulu Camii
b. am Emeviye Camii
c. Kfe Camii
d. Medine Camii
e. Amr Camii
4. Aadaki yaplardan hangisi Hacer-l Muallak ii-
ne alr?
a. Kbe
b. Kayravan Ulu Camii
c. Samarra Ebu Dulef Camii
d. Kurtuba Ulu Camii
e. Kubbets Sakhra
5. Aadaki camilerden hangisinin cephelerinde man-
zara resimleri bulunur?
a. Kurtuba Ulu Camii
b. am Emeviye Camii
c. Mescid-i Nebevi
d. Tolunolu Camii
e. Toledo Camii
6. Medinetz Zehra Saray aadaki yerlerden hangi-
sinde bulunur?
a. spanya
b. Kuzeybat Afrika
c. Marip
d. Suriye
e. Orta Asya
7. Badat ehrini aadaki halifelerden hangisi yaptr-
mtr?
a. Harun Reid
b. Muaviye
c. Mtevekkil
d. Mansur
e. Mutasm
8. lk Arap yazs aadaki hangi yazdan domutur?
a. Akkad yazs
b. Finike yazs
c. Pers yazs
d. Hindu yazs
e. Nebati yazs
9. Aadaki yaz trlerinden hangisi nesih yaznn ge-
litirilmesiyle domutur?
a. sls
b. kfi
c. talik
d. nestalik
e. rika
10. lk slam minyatr okulu aadaki minyatr mer-
kezlerinden hangisinde domutur?
a. Herat
b. Tebriz
c. Badat
d. iraz
e. Kazvin
Kendimizi Snayalm
140
Sanat Tar i hi
1. b Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Erken slam Dnemi Sana-
t konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Erken slam Dnemi Sana-
4. e Yantnz yanl ise Emevi Dnemi Sanat
5. b Yantnz yanl ise Emevi Dnemi Sanat
6. a Yantnz yanl ise Emevi Dnemi Sanat
7. d Yantnz yanl ise Abbasi Dnemi Sanat
8. e Yantnz yanl ise El Sanatlar: Hat (Yaz) Sa-
9. a Yantnz yanl ise El Sanatlar: Hat (Yaz) Sa-
nat balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. c Yantnz yanl ise El Sanatlar: Minyatr Sana-
Sra Sizde 1
slamiyet ncesinde de kutsal saylan Mekkedeki K-
be, slamiyetin ilk camisi olarak kabul edilen Mescid-i
Nebi (Mescid-i Nebevi) adlaryla anlan Hz. Peygam-
berin Medinedeki evi, Medine yaknndaki Kuba Ca-
mii, kble ynnn Kudsten Mekkeye evrildii Mes-
cid-i Kbleteyn (ki Kbleli Mescid), Basra, Kfe ve Fus-
tat Amr camileri.
Sra Sizde 2
Kudsteki Hacerl-Muallak iine alacak biimde ina
edilen tavaf yaps Kubbets Sakhra, Mescidl Aksa,
Kayravan ve am Emeviye camileri. Lut Glnn dou-
sundaki Kusayr- Amra adyla anlan hamaml saray, am
yaknndaki Kasrl Hayri el-Garbi ve karsndaki Kas-
rl Hayri el-arki, amn gneyindeki Kasr Matta, Am-
mann gneydousundaki Kasrt Tuba, Kasrl Harana
Emevilerin nemli eserleridir. Emevilerin Endlsteki
nemli eserleri ise Kurtuba (Kordoba) ehrindeki Kurtu-
ba Camii, Tuleytuladaki Bab Merdm Camii, Rusafa
Saray, Medinetz Zehra Saray ve Maride Kalesidir.
Sra Sizde 3
Bu dnemde kurulan Badat ve Samarra ehirleri. Sa-
marra Mtevekkiliye Camii, Samarra Ebu Dulef Camii,
Samarra Cevsakl-Hakani Saray, Samarrann 9 km g-
neyindeki Balkuvara Saray, Badatn yaknlarndaki
Kerbela ehrinin 48 km batsndaki Ukhaydr Saray.
Ayrca, Abbasi Dnemi ierisinde yer aldndan Sama-
noullar, Tolunoullar, Fatmi ve Eyyubilerin mimari
eserleri.
Sra Sizde 4
Badat, Basra, Fustat, Susa, Niabur, Semerkant, Rey,
Kaan, Rakka, Rusafa ehirleri.
Sra Sizde 5
Badat, Herat, Tebriz, iraz, Kazvin, Isfahan ve Buhara
ehirlerinde oluan sanat okullarnda gelimitir.
141
Blair, S. S. (2008). Islamic Calligraphy, Edinburg:
Edinburgh University Press.
Brend, B. (1991). Islamic Art, London: British Museum
Press.
Brockelmann, C. (1992). slm Uluslar ve Devletleri
Tarihi, (ev. Neet aatay), Ankara: Atatrk Kltr,
Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu
Yaynlar.
aman, F. - Tannd, Z. (1979). Topkap Saray
Mzesi, slm Minyatrleri, stanbul: Tercman.
George, A. (2010). The Rise of Islamic Calligraphy,
London: Saqi Books.
Grabar, O. (1998). slm Sanatnn Oluumu, (ev.
Nuran Yavuz), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Ettinghausen, R. - Grabar, O. (1987). The Art and
Architecture of Islam 650-1250, New Haven: Yale
University.
Khnel, E. (1925). Islamische Kleinkunst, Berlin:
Richard Carl Schmidt & Co.
ney, G. (1987). slm Mimarisinde ini, stanbul:
Ada Yaynlar.
zkeeci, . (2006). Dou I, VII.-XIII. Yzyllarda
slm Sanat, stanbul: lhan zkeeci Yaynlar.
Rice, D. T. (1975). Islamic Art, London: Thames and
Hudson.
Stierlin, H. (2006). mann ve ktidarn Hizmetinde
slam Mimarisi, (ev. Ali Berktay), stanbul: Yap
Kredi Yaynlar.
Stierlin, H. (1996). Islam Volume I, les origines de
Bagdad a Cordoue, Kln: Taschen Verlag GnbH.
ahinolu, M. (1977). Anadolu Seluklu Mimarisinde
Yaznn Dekoratif Eleman Olarak Kullanlmas,
stanbul: Trk Eitim Vakf.
Yetkin, S. K. (1984). slm lkelerinde Sanat, stanbul:
Cem Yaynevi.
Yetkin, S. K. (1965). slm Mimarisi, Ankara: Ankara
niversitesi.
http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#2:144
slamiyetin kabulnden nceki Trk mimarisini aklayabilecek,
Orta Asya, Kuzey Hindistan, ran ve Msrdaki Trk-slam mimarisini akla-
yabilecek,
Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi mimarisini aklayabilecek,
Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi mimarisini aklayabilecek,
Trk resim-heykel ve el sanatlarn tanmlayabilecek bilgi ve becerilere sahip
olacaksnz.
indekiler
Hun
Pazrk
Gktrk
Orhun
Uygur
Gazneli
Babrl
Karahanl
Tolunoullar
Memlk
Timurlu
Safevi
Byk Seluklu
Anadolu Seluklu
Anadolu Trk
Beylikleri
Osmanl
Trkiye
Cumhuriyeti
Minyatr
Hal
Maden
Ahap
ini
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Sanat Tarihi Trk Sanat

GR
SLAMYETN KABULNDEN
NCEK TRK MMARS
ORTA ASYA, KUZEY HNDSTAN,
RAN VE MISIRDA TRK-SLAM
MMARS
ANADOLU SELUKLU VE
BEYLKLER DNEM MMARS
OSMANLI VE CUMHURYET
DNEM MMARS
RESM-HEYKEL VE EL SANATLARI
6
SANAT TARH
GR
nsanlk tarihinde belirdikleri gnden bu yana Trke konuan ve Trk olarak ta-
nmlanan toplumlarn sanatlar genel olarak Trk sanat ad altnda incelenmekte-
dir. Btncl bir yaklamla ele alnan Trk sanat kavram, Asyadan Avrupa ve
Afrika ktalarna yaylan Trk toplumlarnn yaadklar deiik corafi blgeler,
kurduklar ok sayda devlet, mensup olduklar deiik dinler ve varlk gsterdik-
leri tarih sreler nedeniyle birok zorluu da iermektedir.
Arkeolojik ve antropolojik bulgular, Trklerin en eski yurdunun Altay Dalar-
nn kuzeyi, Sayan Dalarnn kuzeybats, Yenisey Irmann doduu kol hav-
zas olduunu gstermektedir. Hakasyada Abakan yaknlarndaki Minusinsk bl-
gesinde ortaya kan Afanasyevo kltr (M 2500-1700) ve Andronovo kltr
(M 1700-1200) en eski Trk (Proto-Trk) kltrnn ilk temsilcileri olarak kabul
edilmektedir (Taal 2003:IX-XIV).
Tarihi M 2500lere kadar geri gtrlebilen, in kaynaklarnda M 1. binde
Hiyung-Nu ad ile anlan Hun Trklerinin kurduklar Asya Byk Hun mparator-
luu, M 209 ylnda tahta kan Mo-tun ile dnya sahnesinde yerini almtr. MS
3. yzylda mparatorluun yklmasyla Hunlarn bir ksm Bat Trkistan, Afganis-
tan ve Kuzey Hindistana doru yaylarak Akhun (Eftalit) Devleti (3.yy-6.yy)ni bir
baka blm til (Volga) Irman ap Orta Avrupaya ilerleyerek MS 370li yllar-
da Avrupa Hun mparatorluunu kurmulardr (Taal 2003:IX-X).
Gktrklerin 552 ylnda kurduklar devlet (522-744), tarihte Trk adyla anlan
ilk Trk Devletidir. Gktrk Devletini Uygurlar 744te ykm ve topraklar zerin-
de kendi devletini (745-840) kurmulardr. 849da Krgzlar, Uygur Devletini ykn-
ca, bir ksm Uygurlular Kansu-Ordos blgesine, dierleri Dou Trkistan Baba-
lk (Turfan) blgesine yerleerek iki ayr devlet oluturmulardr (Taal 2003:X).
Gktrkler zamannda Avarlar, Dou Avrupada 558-805 yllar arasnda kuv-
vetli bir devlet olarak ortaya ktlar. Hazarlarn basksna dayanamayp 680li yl-
larda kola ayrlan Bulgarlardan Balkanlara gidenler 869 ylna kadar yaayacak
Tuna Bulgar Devletini, kuzeye gidenler Volga ve Kama Irmaklarnn birletii bl-
geye yerleerek 1230lu yllara kadar yaayacak til Bulgar Devletini oluturdular
(Taal 2003:X).
Hazarlar, 626lardan sonra Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinde byk bir dev-
let kurdular. 8. yydan sonra Orta Asyadan gelen Peenek, Uz (Ouz) ve Kpak-
lar Dou Avrupada Macaristan ovalarna kadar yayldlar. 920lerde Krgzlar, Ka-
Trk Sanat
rahtaylara yenilip Yenisey blgesine geri ekildiler. Karluk, Yama, iil ve Uy-
gur gibi boylar Karahanl Devleti bnyesinde toplanrken Kimek Kun ve Kpak
boylar Altay Dalarndan Orta Avrupaya kadar Kpak konfedarasyonu adyla ya-
yldlar (Taal 2003:XI).
Tanr Dalar ve Dou Trkistan havzasnda kurulan Karahanl Devletinde
(840-1211), 960da ynetici kadrosuyla birlikte halkn byk ounluu slamiyeti
kabul etti. Bu tarihten sonra Karahanllar Trk slam kltrnn ncleri oldular.
963te Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistanda kurulan Gazneli Devleti (969-
1040), slamiyeti kabul ettikten sonra Maverannehire doru ilerleyen Ouz boy-
lar karsnda tutunamad. Gazneliler 1040da Dandanakan Savanda Seluklula-
ra yenildikten sonra Dou Afganistana ekilerek 1186 ylna kadar siyasi varlkla-
rn srdrdler (Taal 2003:x). Gaznelilerden sonra Hindistanda Gur Devleti
komutanlarndan Trk kkenli Kutbeddin Aybek, 1526 ylna kadar yaayacak
olan Delhi Trk Sultanl (1206-1526)n; Timurun torunlarndan Babr, Babrl
Devleti (1526-1858)ni kurdu.
Karahanl Devletinin kurulduu 840 ylndan sadece 28 yl sonra, Abbasilerin
hizmetinde Samarra kentinde grevli bir Trk emirinin olu olan Tolunolu Ah-
med 868de bamszln ilan ederek Msrda lk Trk-slam Devleti olan Tolu-
nolu Devletini kurdu (Uluay 1975:114). Abbasiler 905 ylnda Tolunoullarna
son verdikten ksa sre sonra da am ve Msr Valiliine Ferganal Trk hakanlar
soyundan prens Ebubekir Mehmeti atadlar. Ebubekir Mehmet de Tolunolu Ah-
med gibi bamszlk ilan ederek Msrda hitler (Akitler) ad verilen ikinci bir
Trk Devleti (935-969) kurmakta gecikmeyince Msrda 30 yl arayla hanedan
Trk, halk Arap olan iki devlet kurulmu oldu (Uluay 1975:114-118).
Dier yandan, Gaznelileri bozguna uratarak n Asyay fetheden Byk Sel-
uklular (1040-1157), 1071de Malazgirt Savan Bizansa kar kazanarak Trk ta-
rihinde yeni bir r atlar. Suriye, Irak, Anadolu, ran, Azerbaycan, Horasan, Ma-
verannehir blgelerini kapsayan ok geni bir alanda kurulan Seluklu mpara-
torluu, 1092de Melikahn lmyle balayan taht kavgalar nedeniyle ksa za-
manda zayflad ve ardnda Suriye, Irak, Anadolu ve Kirmanda eitli Seluklu
Devletleri brakarak ykld. Vaktiyle Harezme tayin edilmi olan Seluklu valilele-
rinin kurduklar Harzemahlar Devleti Cengiz Hann karsnda tutunamayarak k-
sa srede ykld (Taal 2003:XI).
Malazgirt Savann ardndan Anadoluda Byk Seluklu komutan ve emirleri
erken dnem Trk beyliklerini; Byk Seluklu hanedanndan Kutalm olu I.
Rkneddin Sleymanah Anadolu Seluklu Devletini kurmulard. Anadolu Sel-
uklular 1243 ylnda Ksedada Moollara yenildikten sonra bir daha toparlana-
mayarak ardnda aralarnda Osmanllarn da bulunduu irili ufakl pek ok beylik
brakarak 1308 ylnda tarih sahnesinden ekildiler. Bu arada Msra Trk Memlk-
leri (1250-1382) hakim oldu. ran corafyas ve n Asyada, Moollarn kurdukla-
r lhanl Devletinin yklmasnn ardndan Timurun kurduu Devlet (1369-1500),
Maverannehir ve btn ran kaplad. Timurlulardan sonra balangta Gneydo-
u Anadoluda kurulmu bulunan Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleri rana ya-
yldlar. Ancak, asl bymeyi Trkmen asll Safevi Devleti (1501-1736) salad.
Safevilerden sonra Trkmen kkenli Afar (1736-1795) ve Kaar Hanedanlar (1779-
1924) baa getiler (Taal 2003:XI-XII).
Anadolu Seluklularn yklmasndan sonra hzla byyen Osmanllar (1299-
1920) 1453te stanbulun fethiyle nce bir dnya devletine, ardndan Krm, Kafkas-
ya, Arap Yarmadas ve Msr bata olmak zere btn Kuzey Afrikay ierisine
144
Sanat Tar i hi
hit: Eski Fergana
hkmdarlarnn unvandr.
Abbasilerin am ve Msr
Valiliine atadklar
Fergana Trk hakanlar
soyundan prens Ebubekir
Mehmet bamszln ilan
edince, halife kendisine hit
unvann verdi. hit unvan
kurulan yeni devletin de ad
oldu.
alan, ktaya hkmeden bir imparatorlua dntler. I. Dnya Savanda top-
raklarnn byk bir ksmn kaybeden Osmanllar, Anadolunun igal edilmesinin
sonra M. Kemal Atatrkn nderliinde kazanlan Kurtulu Savann ardndan 29
Ekim 1923te Cumhuriyetin ilanyla tarih sahnesinden ekildiler (Taal 2003:XII).
Yukardaki satrlarda tarihlerine ksaca deinilen nemli Trk toplumlarnn or-
taya koyduklar sanat, slamiyetin kabulnden nceki Trk sanat ve sonraki Trk-
slam sanat olmak zere balca iki balk altnda deerlendirilmektedir. Batl
aratrmaclar slam sanat aratrmalarnda Trklerin slamiyeti kabul ettikten son-
ra gerekletirdikleri sanat eserlerine, genellikle bir corafi blgeye ya da bir d-
neme atfederek yaklam, onlar yaratanlar zerinde yeterince durma lzumunu
hissetmemilerdir. Bu nitede kronoloji ve corafi blgeler dikkate alnarak nem-
li Trk toplumlarnn hem slamiyeti kabul etmeden nceki hem de kabul ettikten
sonraki devirlere ait mimari, resim-heykel ve el sanatlar ele alnmaktadr.
SLAMYETN KABULNDEN NCEK TRK MMARS
Hun Mimarisi (M 244-MS 216): Yazn yaylak, kn klaklarda yaayan Hun
Trklerine ait konut yaplar gnmze gelememitir. Minusinskde kaya zerine
izilmi M 7. yzyla tarihlenen drt yne krma atl, aa ktklerinden yapl-
m ev ve yurt tipi adr tasvirleri bilinen en erken tarihli verilerdir. Yeni aratr-
ma ve kazlarla baz yerleim blgeleri tespit edilmi olmakla birlikte henz Hun
mimarisi aydnlatlabilmi deildir. Genel olarak Hun mimarisini, adrlar ve me-
zarlarnn bulunduu Karakol, ibe, Katanda, Baadar, Berel, Pazrk, Noin-Ula, Al-
tun-Y, Moalistan ve Kazakistanda bulunan kurganlar temsil etmektedir.
Arkeolojik kazlarla gn yzne karlan Hun kurganlarndan, Hunlarn o-
unlukla at, kiisel eya ve silahlar ile birlikte gmldkleri anlalmtr. Toprak
altnda kalan mezar odas bir ya da birka odadan oluabilmektedir. Ahaptan oy-
ma bir sandukann ierisine yerletirilen mumyalanm cesedin konulduu mezar
odalarnn duvar, tavan ve tabanlar aa ktklerle oluturulmakta bu ktkler
ounlukla hal veya keeyle kaplanmaktadr. Sunulan l hediyeleri, mezar oda-
snn ya da bir baka odann ierisine, at cesetleri mezar odasnn dna veya ze-
rine yerletirilmekte, en son olarak da zerlerine ta ve toprak ylarak burada bir
tepe oluturulmaktadr. En bilinenleri, Altay Dalarnn eteklerinde bulunan ve bu-
lunduklar blgenin ismi ile anlan Pazrk kurganlardr. lk kez 1929 ylnda Rus
arkeolog Rudenko ve M. Griaznov tarafndan bulunan ve kazlar gerekletirilen
kurganlarn, M 4.-2. yzyllar arasna ait olabilecekleri genel kabul grmektedir.
Pazrktaki be kurgandan en zengin veri sunan beinci kurgandr.
Gktrk Mimarisi (522-744): Gktrkler kurgan yapmn devam ettirmi ve
hkmdarlar iin mezar klliyeleri ina etmilerdir. len hkmdar veya kahra-
mann ansn yd etmek iin yaplan bu antlara Orhun ve Yenisey Irmaklar ara-
sndaki blgede rastlanmaktadr. En nlleri Kltigin (732) ve Bilge Kaan (735)
ile vezir Tonyukuk (725)a ait mezar klliyeleridir.
Uygur Mimarisi (745-840): Uygurlar Balk veya Ordu Balk ad verilen sur-
larla evrili ehir ve kaleler kurmulardr. in ve ran etkilerinin grld Uygur
tapnaklar genellikle dikdrtgen biimli byk alanlara oturan yaplar toplulu-
undan oluurlar. Bu tapnaklarda bir i avlu etrafnda ou rahiplere tahsis edi-
len eitli ilevlere sahip meknlar yer alr. Meknlarn bazlarnda Buda heykel-
leri bulunur. Uygur konutlarnn avlulu ve kiremit kapl krma atl olduklar d-
nlmektedir.
145
6. ni t e - Tr k Sanat
Yurt tipi adr: Ahap
konstrksiyonlu, yuvarlak
gvdeli, konik klah
biiminde sonlanan
tepesinde dumann darya
kaca bir deliin yer
ald, zeri kaln keelerle
kaplanan, kolay sklp
kurulabilen, Anadoluda
topak ev olarak da
adlandrlan adrlara
denilmektedir.
Kurgan: D grn ile
tmlsleri artran
zerleri yma toprak ve
talarla rtl mezarlara
kurgan denilmektedir.
Klliye: levleri bir birini
tamamlayan, benzer slup
zellikleri tayan ve bir
yapy merkez alan yap
topluluklarna
denilmektedir.
ORTA ASYA, KUZEY HNDSTAN, RAN VE MISIRDA
TRK-SLAM MMARS
Tolunolu Mimarisi (868-905): Tolunolu Ahmed, 870 ylnda Msr Fustatda
byk meydanl el Katayi ehrini kurmu, burada bir hastane, su kemerleri, deir-
men ve hamam yaplaryla Tolunolu/Fustat Ulu Camiini (876-879) ina ettirmi-
tir. Kareye yakn dikdrtgen biimli bir alana oturan cami, sivri kemer sralaryla
birbirinden ayrlan mihraba paralel be sahn ve ortasnda bir adrvann yer ald-
yandan ikier revak srasyla evrelenmi byk bir avludan oluur. Mihrap
n blm kubbe, sahn ve revak blmleri ahap tavan rtldr. Minaresi, Sa-
marra Ulu Camiinin Malviya adl helezoni minaresine benzemektedir.
Karahanl Mimarisi (840-1212): Halkn byk ounluunun slamiyeti ka-
bul etmesiyle yeni ibadet yaplarna ihtiya duyulmu, Orta Asyada mimaride ye-
ni araylarn ortaya kard byk bir atlm gereklemi, zellikle cami mima-
risinde allagelenin dnda daha sonra Anadolu Seluklu, Beylikler ve Osmanl
mimarisinde yanksn bulacak yeni plan tipleri denenmitir. Karahanllarn ilk ca-
mi yaps Buhara yaknlarnda, Hazara kentinde ina edilen merkez birimli Hazar
Degaron Camii (11.yy)dir (ekil 6.1).
Kerpi ve tula malzemenin bir arada
kullanld yap, yaklak kare biimli
bir alana oturmaktadr. Yapnn orta-
sndaki drt bodur stunun tad ke-
merlerle oluturulmu kare tabanl
merkez blm tromp geili byk
kubbe, yan birimler tonoz, ke birim-
ler kk birer kubbeyle rtldr.
Son yllarda yaplan aratrmalar, yap-
nn kuzey ve dousundan L biimli bir avluyla evrildiini dndrmektedir. Al-
t payenin tad, ayn apta on iki kubbe ile rtl Muak Atari Camii (11.yy)
ise plan kuruluu asndan zellikle Osmanl devri yaplarnda grlen e niteli,
ok kubbeli plan tipinin ilk uygulamalarndandr. Yapnn inasnda ve dekorasyo-
nunda tula kullanlmtr. Dou ve batsndan ard arda yerletirilmi ikier tonoz-
lu birim ile snrlanan Talhatan Baba Camii (11.yy sonu-12.yy ba) mekna ha-
kim tromp geili kubbeyle rtl mihrap n blmyle dikkati eker (ekil 6.1).
Anadoluda ilk olarak Artuklu camilerine rnek olmutur.
Kervansaray ve trbe yaplarnn ilk uygulamalarnn Karahanl Dneminde
ran topraklarnda ortaya kt dnlmektedir. Kkenleri rbat denilen snr
boylarndaki kk tahkimatlara bala-
nan, revakl avlular bulunan bu yap-
lardan Day Hatun Kervansaray (11.
yy sonu-12. yy ba) drt ynden re-
vakl ak avlulu ve drt eyvanl plan
emasndadr (ekil 6.2). Merv-Amul
yolundaki Akakale Kervansaray (11.
yy sonu) iki avlulu revakl plan ve ikin-
ci avluda yer verilen kapal meknlar
ile Anadolu Seluklularn karma plan
tipli kervansaraylarna nclk eder
(ekil 6.2). zbekistanda bulunan tu-
146
Sanat Tar i hi
adrvan: Cami avlularnda
yer alan, abdest almak iin
kullanlan okgen ya da
konik atyla rtl evresi
ak kk eme yaplarna
adrvan denilmektedir.
Tolunolu/Fustat Ulu
Camiinin zgn adrvan
986 ylnda yanm,
gnmze gelen kubbeli
adrvan 1296 ylnda Trk
Memlkleri zamannda
yaplmtr.
ekil 6.1
Solda: Hazar
Degaron Camii
plan
Sada: Talhatan
Baba Camii plan
Kaynak: Cezar
1997:146-147.
ekil 6.2
Solda: Akakale
Kervansaray plan;
Sada: Day Hatun
Kervansaray plan
Kaynak: Cezar
1977:196; Altun
1988:22.
Trbe: Trk ve slam
dnyasnda nemli bir
kiinin mezar zerine ina
edilen genellikle kubbe
rtl antsal mezar
yaplarna denilmektedir.
Eyvan: yandan duvarla
snrlanm, bir ynden
byk bir kemerle darya
ya da avluya alan zeri
tonoz rtl meknlara
denilmektedir.
ladan ina edilmi, kare planl, tromp geili kubbe rtl Tim Arap Ata Trbesi
(978) Karahanllarn bilinen en erken tarihli trbe yapsdr. (ekil 9).
Karahanl mimarisinde grlen balca yap tipleri nelerdir?
Gazneli Mimarisi (969-1186): Gaznelilerin Hindistanda yaptklar yaplardan
gnmze ok az gelebilmitir. 1951de yaplan kazlar sonucu ortaya kartlan
Leker-i Bazar Saray ve Camii (11.yy) dneminin en nemli mimari rneklerin-
dendir. Sarayn gneyine ina edilen cami, mihrap n kubbeli blm ile Gazne-
li, Karahanl ve Seluklu camileri arasndaki zincirin ilk halkasn tekil eder. Gaz-
neli sanatnn Trk sanatna en byk katks saray mimarisinde ortaya kan biim
ve uygulamalardr. Sultan Mahmut tarafndan ina edilen fakat gnmze ulama-
yan Lekeri Bazar Saray (11. yy) ve Gazne Sultan III. Mesut Saray (1112) ayn
plan emasna sahiptir. Saray mimarisinin en gzel uygulamalarn oluturan bir or-
ta avlu etrafnda sralanan yaplardan oluan
her iki sarayn da eyvanlar ve ke kuleleri
bulunmaktadr. Kerpi ve tula malzemenin
arlkla kullanld yaplarn byk ksm
gnmze harabe hlinde ulamtr. Gaz-
neli medreselerinden hibiri gnmze ge-
lememitir. Sultan Mahmut zamannda ina
edilen, Rbat- Mahi (1019-1020) (ekil 6.3),
ak avlulu drt eyvanl plan emas ve k-
elerdeki yuvarlak ke kuleleri ile dikkat
eker. Kerpi ve tuladan ina edilen yap,
olduka harap durumdadr. Antsal giri ka-
ps ksmen de olsa ayaktadr. Avlusuna a-
lan eyvann arkasnda yer alan kubbeli me-
kn, Trk mimari sanatnda eyvan-kubbeli
mekn ilikisini gstermesi bakmndan nemli bir uygulamadr. ou gnmze
gelemeyen Gazneli trbeleri arasnda Sultan Mahmut Trbesi (11.yy) ile Aslan Ca-
zib Trbesi (11.yy) saylabilir.
Gazne Devletinin yklmasndan sonra Hindistanda Delhi Sultanln kuran
Kutbeddin Aybek, 1198-1199da Delhide stunlu Kutbl-slam Camii ile yannda-
ki aadan yukarya doru daralarak 73 m ykseklie ulaan, dilimli gvdeli ve
be erefeli Kutub Minar adyla bilinen bir minare yaptrmtr. Yalnz krmz kum
ta ve beyaz mermer malzemenin kullanld bu yaplardan minare gnmze
gelebilmitir.
Byk Seluklu Mimarisi (1040-1157): Byk Seluklularn ran toprakla-
rnda ortaya koyduklar mimari anlay ve biimlerin bazlar sonradan Anadolu
ve slam corafyasnn vazgeilemez mimari zellikleri arasna girmitir. Cami mi-
marisinde byk bir atlmn gerekletirildii bu devirde tek meknl kubbeli ca-
milerin yan sra mihrap nnn bir kubbe ile vurguland, drt eyvanl avlulu
plan emasna sahip ok destekli byk camiler yaplmtr. Melikah zamannda
ina edilen Isfahan Mescidi Cumas (1072-1092)nin, kare alt yapya oturan kub-
be rtl mihrap n blm bir eyvanla avluya almaktadr (ekil 6.4). Farkl
dnemlerde gerekletirilen ekleme ve onarmlarla drt eyvanl byk bir yapya
dntrlen caminin, dtan hafife sivriltilmi tromp geili, tula rgl mih-
rap n kubbesi, randan Anadoluya kadar uzanacak olan bir mimari biimin
147
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
ekil 6.3
Rbat- Mahi
Kaynak: Cezar
1977:209.
balangc olarak kabul edilmek-
tedir. sfahan Mescidi Cuma-
snn plan emasn devam etti-
ren, Glpayegn Camii (1105-
1108) de farkl dnem ekleme ve
onarmlaryla deiiklie uram
ve drt eyvanl bir yapya dn-
trlmtr. Mihrap nnde bu-
lunan kubbesi, drt eyvanl re-
vakl avlusu ile btn bu yenilik-
leri tek bir yap ierisinde topla-
yan Zevvare Mescidi Cumas
(1135) ise Byk Seluklularn
eyvanl cami tipinin en gelimi
rneidir (ekil 6.5).
Byk Seluklularnda medre-
se kurumunun bir devlet rgt
olarak geliimi, vezir Nizaml-
mlkn kurduu Nizamiye med-
reseleri ile olmutur. Birou gn-
mze ulaamayan bu yaplarda konutlarda sklkla yer alan eyvanl avlu dzenle-
meleri temel alnm, bu dzenleme daha sonra camilerde uygulanmtr. lk med-
resenin Turul Bey zamannda Niaburda ina edildii bilinmektedir. Bunu, Me-
likah devrinde yaplan Hargirt ve Rey Medreseleri izler. Gnmze kalntlar ula-
an bu iki yapnn, mevcut izlerden avlulu ve drt eyvanl bir plan emasna sahip
olduklar anlalmaktadr. Byk Seluklular rbat ve kervansaraylarda Karahanl
ve Gazneli rbat ve kervansaraylarnn plan emalarn uygulamlardr. Gnmze
harabe halinde ulaan Melikah zamannda ina edilen Rbat- Zafaraninin drt
eyvanl revakl avlusunun revaklarn arkasnda kapal birimlerin bulunduu anla-
lmaktadr. ki avlulu dzenlemesi ile dikkati eken Ribat- erif (1114-1115) bir
dier nemli yapdr.
Antsal cami, medrese ve kervansaray yaplarnn yan sra Byk Seluklu mi-
marisinin en nemli yap trlerini trbe ve kmbet olarak iki farkl isimle anlan
antsal mezar yaplar oluturur. En erken tarihli kmbetler, Turul Bey zamann-
dan kalmadr. Tuladan ina edilmi daire plan-
l Damgan Krk Kzlar Kmbeti (1050), sekiz-
gen planl Kmbeti Ali (1056), yivli gvdeli
Dou Radkan (13.yy) ve Kimar (13.yy) km-
betleri nemli rneklerdir. Serahs Ebul Fazl
Trbesi, Merv Sultan Sencer Trbesi (1157)
ve iten ongen, dtan sekizgen planl Nahci-
van Mmine Hatun Trbesi (1186) dier
nemli rneklerdir (Resim 6.1). Youn al
sslemenin grld Byk Seluklu trbe
ve kmbetlerinde tula, hem ina hem de cep-
he kaplamalarnda dekorasyon malzemesi olarak kullanlmtr.
Trk Memlkleri Mimarisi (1250-1382): Sultan Baybarsn Msr Kahirede
yaptrd Baybars Camii (1266-1269), mihrap n sahn geniliinde kubbeyle
rtl mihraba paralel alt sahnl bir harim ve ynden ift sra revaklarla evri-
148
Sanat Tar i hi
ekil 6.4
Solda: Isfahan
Mescidi Cumas
genel grnm,
Sada: Plan
Kaynak: Altun
1988.
ekil 6.5
Solda: Zevvare
Mescidi Cumas
genel grnm,
Sada: Plan
Kaynak: Altun
1988:49.
Kmbet: Genel bir
tanmlama ile kare veya
okgen gvde yapsna
sahip, zeri tonoz, kubbe ya
da dz at ile rtlen mezar
yaplarna trbe; byk
ounluu okgen gvde
yapsna ve ikinci bir
bodrum katna (mumyalk)
sahip, birinci katlarnn
zeri iten kubbe dtan
konik klah ile rtl ant
mezar yaplarna kmbet
denilmektedir.
Resim 6.1
Sultan Sencer
Trbesi Genel
Grnm
li bir avludan olumaktadr. Sultan Baybarsn yaptrd, drt eyvanl Zahiriye
Medresesi (1263), 1874te yol inaat nedeniyle yklmtr. Sultan Baybars ayrca
Msrda bir kpr (1266), bir su kemeri, Abbasi halifelerine ait trbe iine bir ha-
zire ve skenderiyede 19. yzyla kadar ayakta olan Kasr l-meyr adl bir kasr
yaptrmtr.
Sultan Kalavun 1285te Kahirede trbe, medrese ve maristandan oluan b-
yk bir klliye yaptrmtr. Medresenin dousunda dar bir koridorla ayrlan kendi
trbesi yer alr. Kare biimli bir alana oturan trbenin ortasnda sekizgen alt yap-
l, kubbe rtl merkezi bir birim bulunur. Daha sonra ina edilen drt eyvanl Ka-
hire Sultan Hasan Medresesi (1356-1362)nin ta kaps dzen ve ssleme progra-
m asndan Byk Seluklu ta kaplarn hatrlatr. Dierlerine gre daha geni
ve derin tutulan dou eyvan mescit olarak kullanlmakta ve buradan mihrap duva-
rnn arkasnda bulunan kare planl kubbe rtl Sultan Hasan Trbesine geil-
mektedir.
Timurlu Mimarisi (1369-1505): Timurlular mimari alana byk bir yenilik
getirmemekle birlikte ran blgesinde yaptklar zengin ini sslemeli abidevi ya-
plarla farkl bir slup oluturmulardr. n cephenin iki yanna minare ekleme ge-
lenei bu devirde yeniden canlandrlmtr. Timurun ei Bibi Hanm adna yap-
lan 1404 tarihli cami, iki katl revakl avlusuna drt eyvann ald mihrap n
blm kubbeli Mehed Gevher ad Camii (1418) ve ayn planda ina edilmi
Yezd Mescid-i Camii (1442) ile Yesi Hoca Ahmet Yesevi Klliyesi, Semerkant ret-
hane Saray ve Kek Aksaray devrin nemli rnekleridir. Semerkant ah Zinde
caddesinde bulunan 25 trbenin byk ounluu Timur ailesinden nemli kiile-
re aittir. Trbelerin ykseltilmi kasnaklara sahip yivli kubbeleri ayrt edici zellik-
leridir. Timurun 1404 tarihli Gur-i Mir (1404) adl trbesi bu tipin en gelimi; Mu-
sa Paa Trbesi (1412) en gsterili rneidir.
Safevi Mimarisi (1501-1736): Safeviler randa ah Abbas zamannda nemli
eserler gerekletirilmilerdir. Isfahandaki dkkanlarla evrelenmi revakl Mey-
dan- ah adyla anlan meydan, dnemin nemli ehircilik uygulamalarndandr.
Bir kk ile nemli baz yaplar bu meydana bakmaktadr. Mescit ve medreseden
oluan Mescid-i ah Klliyesi (1612-1630) mozaik tekniinde yaplm zengin ini
kaplamalar ve drt eyvanl kuruluuyla dikkati eker.
Babrl Mimarisi (1526-1858): Hindistandaki Babrl mimarisinde Seluk-
lu, Timurlu ve Hint etkileri grlr. Ekber ahn kurdurduu Fethpur Sikri Kenti
(1569)nde yer alan eserlerde krmz kum ta ve beyaz mermer kullanlmtr. Di-
ni yaplarn banda yandan revaklarla evrili byk bir avlu ve mihrap nn-
dekinin daha byk olduu dtan soan kubbe biimli kubbeyle rtl harimi
bulunan Fethpur Camii (1602) gelir. Lahordaki Vezirhan Camii (1634/35) be kub-
besi ile farkllk gsterir. En gelikin rnek ah Cihan zamannda yaplan Delhi Cu-
ma Camii (1650-1656)dir. Babrllerin Delhi Hmayun ah Trbesi (1570), kenar
ls 55 metre olan kare biimli bir alana kurulmutur. Duvarlarla evrili bir bah-
e ve ta deli bir taraa zerinde yer alan trbenin, Tac Mahale rnek olduu
kabul edilmektedir. Yapnn 47 metre ykseklikteki ift kubbesi, Hindistanda ya-
plm en erken tarihli rnektir. ah Cihann gen yata len kars iin yaptrm
olduu, Agradaki Tac Mahal (1632-54), 1983 ylnda Dnya Kltr Miras Listesine
girmi ok tannan tmyle beyaz mermerle kaplanm bir mezar antdr.
149
Kasr: Genellikle kent
dlarnda ina edilen
hkmdarlara ait yksek
duvar ve burlarla tahkim
edilmi korunakl ato
benzeri yaplara
denilmektedir.
Maristan: slam lkelerinde
hastane yaplarna maristan
denilmektedir.
ANADOLU SELUKLU VE BEYLKLER DNEM
MMARS
Anadolu Seluklu Dneminde Mimari: Anadolu Seluklular ve erken dnem
Trk beyliklerinden Danimendli (Niksar, Tokat ve Sivas blgesinde), Mengcek-
li (Kemah ve Erzincan evresinde), Saltuklu (Erzurum ve evresinde), Artuklu (Di-
yarbakr ve Mardin evresinde), Dilmaoullar (Erzen ve Bitlis blgesinde) ve Ah-
latahlar ya da Skmenliler (Ahlat ve Azerbaycan evresinde), Anadolu ncesi
Trk sanatnn kesintiye uramadan Anadoluya aktarlmasnda ve gelitirilmesin-
de nemli rol oynamlardr. zellikle cami mimarisinde Anadolu, baka slam
corafyalarnda grlmeyecek farkl plan denemelerine sahne olunmu ve nere-
deyse Anadoluya zg yeni cami plan tipleri ortaya kmtr. Byk Seluklula-
rn ina ettirdikleri Diyarbakr Ulu ve Siirt Ulu Camii Anadolu Trk dneminin en
erken tarihli camilerini olutururlar. Ahap tavanl Diyarbakr Ulu Camii (1091-
1092)nde kubbesiz olarak am Emeviye Camiinin plan tekrarlanmtr.
avlulu Harput Ulu Camii (1156-1157) dnda Artuklu camilerinde revakl d
avlu bulunur. Hepsinin mihrap n blmleri kubbe, sahnlar tonoz rtldr.
Mardin Ulu Camii (1176) ve Kzltepe Ulu Camii (1204)nde mihrap n blm
iki sahn geniliindeki Karahanllarn Talhatan Baba Camiinin plan emas tekrar-
lanmtr. Silvan Ulu Camii (1152-1157)nde mihrap n blm farkl olarak
sahn geniliindedir. Mihrap aksna dik veya paralel sahnl, ok destekli plan e-
masna sahip Anadolu Seluklu, Danimendli ve Saltuklu camilerinin ou avlu-
suzdur. stisnai olarak ok destekli Sivas Ulu Camii (1197)nin Orta Anadoluda in-
a edilen en erken tarihli avlulu cami olduu dnlmektedir. Saltuklularn b-
yk lde zgnln yitirerek gnmze gelebilen mihrap n kubbeli, ok
destekli Erzurum Ulu Camii (1179) ve Erzurum Kale Camii (12.yy) avlusuz rnek-
lerdendir.
Mengceklilerin 1985 ylnda Dnya Kltr Miras Listesine girmi bulunan Si-
vas Divrii Ulu Camii ve ifahanesi (1228-1229) mimarileri ve esiz sslemeleriyle
Anadolu Trk mimarisinin en kymetli eserleri arasnda yer alr (Resim 6.2). Cami-
yi Ahmet ah, ifahaneyi ei Turan Melike Sul-
tan yaptrmtr. Mihrap n blm kubbeli
Divrii Ulu Camii her biri deiik tonoz eit-
leriyle rtl ok blntl plan emasnda-
dr. erisinde Mengceklilerin hanedan tr-
besi bulunan ifahane yaps ise eyvanl,
kubbe rtl kapal avlusu bulunan ksmen
iki katl bir yapdr. Anadolu Seluklu camileri-
nin en tannmlarn Konya Alaeddin (1155), Sivas Ulu (1197), Konya pliki (12.yy
sonu), Akehir Ulu (1213), Nide Alaeddin (1223), Malatya Ulu (1224), Kayseri Hu-
and Hatun (1238), Amasya Burmal Minare (1237-1247), Kayseri Hac Kl (1249),
Amasya Gk Medrese (1266-67), Kayseri Bnyan Ulu (1256) ve Kayseri Develi Ulu
Camii (1281) olutururlar. Anadolu Seluklularndan gnmze Afyon Ulu Camii
(1272), Sivrihisar Ulu Camii (1274), Ankara Arslanhane Camii (1289-1290) olmak
zere ahap direkli cami ulamtr.
Anadolu Seluklu devrinin dini eitimin yannda matematik, astroloji, tp vb.
pozitif bilimler alannda da eitim verilen yksek renim kurumlar olarak ina
edilen medrese yaplarnda 1-ak, 2-kapal avlulu olmak zere iki farkl avlu uy-
gulamas grlr. Medreseler, kat ve eyvan saylar ile avlu tipleri dikkate alnarak
150
Sanat Tar i hi
Resim 6.2
Sivas Divrii Ulu
Camii ve ifahanesi
genel grn
snflandrlrlar. Ana giri kapsnn karsnda yer alan eyvan, ana eyvan olarak
adlandrlr. Avlunun iki yanna kk boyutlu, ierisinde ocak nilerinin yer ald-
renci odalar sralanr. Anadolunun en erken tarihli ak avlulu medreselerini
Artuklular, kapal avlulu medreselerini Danimendliler ina etmilerdir. Ak avlu-
lu Artuklu medreselerini Mardindeki Eminddin (1108), Necmeddin Gazi (1122),
Hatuniye (1185 ncesi), ehidiye (13.yy ba), Marufiye (13.yy ba) ve Sultan sa
(1385) Medreseleri ile Diyarbakrdaki Zinciriye (1198-1199) ve Mesudiye (1198-
1223) Medreseleri; kapal avlulu Danimendli medreselerini Tokat Yabasan (1151-
52) ve Niksar Yabasan Medresesi (1157-58) temsil ederler. Anadolu Seluklular
hem kapal hem de ak avlulu medreseler ina etmilerdir. Kayseri Hoca Hasan
(1202), Kayseri ifte (1205-1206), Afyon Boyalky (1210 civar), Amasya Halifet
Gazi (1225), Kayseri Huand Hatun (1237-
1246), Kayseri Seraceddin (1238-1239), An-
talya II. Gyaseddin Keyhsrev (1239), Kon-
ya Sral (1242-1243), Kayseri Hac Kl
(1249), Kayseri Avgunu (13.yy ilk yars),
Antalya Karatay (1250), Akehir Ta (1250),
Kayseri Sahibiye (1268), Sivas Gk (1271),
orum Alaca (13. yy) Medreseleri ak avlu-
lu; Konya Ali Gav (13.yy ilk eyrek), Ispar-
ta Atabey Ertoku (1224), Konya Karatay
(1251), Konya nce Minareli (1260-1265) ve
Afyon ay Ta (1278-1279)
Medreseleri kapal avluludur
(Resim 6.3; ekil 6.6).
Anadolu Seluklu devrinde
hastalar iin ina edilen ifaha-
nelerin en erken tarihlisi Artuk-
lularn Mardinde Emineddin
Klliyesinin yklan Emineddin
Maristan (1108-1109)dr. Sel-
uklu Sultan II. Kl Arslann
kz Gevher Nesibenin vasiyeti
zerine, 1205-1206 ylnda ina edilen ifte Medrese adyla da bilinen Kayseri Gev-
her Nesibe Maristan Seluklularn bilinen ilk ifahanesidir. Yap ayn zamanda tp
medresesi ve ifahane yapsnn birlikte ina edildii ilk rnektir. Sivas I. zzeddin
Keykavus ifahanesi (1217-1218), ankr Cemaleddin Ferruh (1235), Kastamonu
Pervaneolu Ali (1272) ve Tokat Mineddin Pervane (Gk Medrese) ifahaneleri
dier rneklerdir.
Temel ilevleri savunma ve barnma olan yksek ve geni duvarlar dtan pa-
yandalarla desteklenmi kale grnmndeki Anadolu Seluklu kervansarayla-
rnda tek giri kapsna yer verilmitir. Kesme ta malzemenin kullanld bu yap-
larn ta kaplaryla bazlarnn avlularnda yer alan kk mescitler, sslemenin en
youn olduu yerlerdir. Anadolu Seluklu kervansaraylarnda 1-avlulu ve kapal
ksmllar, 2-kapal bir ksmdan oluanlar, 3-avludan oluanlar ve 4-bir merkez
yap etrafnda gelienler olmak zere drt plan tipi grlr. Avlulu ve kapal k-
sml hanlar, revakl bir avlulu blm ile bu blme bitiik kapal bir ksmdan
meydana gelirler. Her iki blmn de birer ta kaps bulunur. Ancak, yapya av-
lunun ta kapsndan girilebilir. Kapal ksmn kaps sadece avluya alr, daryla
151
Ana eyvan: Genellikle avlu
zemininden daha yksekte
bulunur ve dier eyvanlardan
daha geni ve yksek olur. Ana
dersane ve mescit olarak
kullanlabilirler. Medreselerin
byk ounluunda ana
eyvann iki yannda kubbeli
birer mekn bulunmaktadr. Bu
meknlar mderris odas
olarak kullanld gibi hava
artlarnn elverisiz olduu
dnemlerde dersane olarak da
kullanlmakta, ilerinden birisi
trbeye de
dntrlebilmektedir.
Resim 6.3
Konya Sral
Medrese ana
eyvana bak
ekil 6.6
Solda: Konya nce
Minareli Medresesi
ta kaps; Sada:
Plan
Kaynak: Kuban
2008:180.
Kervansaray: Anadolu Seluklu
mimarlnn en antsal
rneklerinden olan kervansaray
yaplar, kervanlarn ve
yolcularn konaklamas, gerekli
ihtiyalarnn karlanmas
amac ile nemli yol gzerghlar
zerinde ina edilmi birer yol
st konaklama merkezleridir.
Bu nedenle yolcularn ve
hayvanlarn kalaca meknlarn
yan sra depo, mescit ve hamam
gibi farkl ilevli birimleri
bulunur. letilmeleri vakf
sistemi aracl ile
gerekletirilen kervansaraylar
genellikle ticarete byk nem
veren sultan ve sultan ailesine
mensup kiilerle vezir ve emirler
Konaklama ihtiyalarnn gn
boyunca cretsiz verilmesi
kervanlarn can ve mal
gvenliinin devletin garantisi
altna alnmas gibi
uygulamalar, bir yandan daha
fazla taciri Anadoluya ekerken
dier yandan dinamik bir ticari
ortamn olumasn salamtr.
irtibat yoktur. Avlulu ve kapal ksml kervansaraylardan bazlarnda avlunun or-
tasnda kare tabanl bir alann kelerindeki birer destein tad kemerler ze-
rinde ykseltilen kk mescit ad verilen birer mescit yer alr. I. Aleddin Keyku-
bat tarafndan Kayseri-Sivas yolunda yaptrlan Kayseri Sultan Hannn (1232-1236)
kk mescidi en iyi rneklerdendir (ekil 6.7). Sadece kapal bir ksmdan oluan
hanlar genellikle kareye yakn ya da
uzunlamasna dikdrtgen biimli birer
alana otururlar. lerinde paye ve ke-
mer sralaryla birbirinden ayrlan to-
nozla rtl sahnlar bulunur. II. Gya-
seddin Keyhsrev tarafndan Antalya-
Alanya yolunda ina ettirilen sahn d-
zenlemesi bulunmayan arapsa Han
(1236-1246) uzun tek meknyla istisna
tekil eder (ekil 6.7). Sadece avludan
oluan han yaplarnda meknlar ak
avlunun etrafnda sralanrlar. I. zzed-
din Keykuvas zamannda Antalya- Ispar-
ta yolunda ina edilen Evdir Han (1210-1219) byledir (ekil 6.7). Az sayda rnek-
le temsil edilen bir merkez yap etrafnda gelien han tipinde, avlu merkezde yer
almakta kapal blmler yanlara yerletirilmektedir. I. Aleddin Keykubat tarafn-
dan Antalya-Alanya yolunda yaptrlan Alara Han (1232) bu tiptedir (ekil 6.7).
Anadolu Seluk devri mimarisinin en antsal yaplarndan olan Kervansaraylarn zellikle-
rini ve bu yaplarda grlen balca plan tiplerini aklaynz?
Genellikle Trk hamamlar 1-soyunmalk, 2-lklk, 3-scaklk, 4-halvet odalar,
5-su deposu 6- klhn olarak isimlendirilen alt blmden oluurlar. Klhnda ya-
klan atein scak havas ve su buharnn duvarlarda ve zeminde dolatrlmasyla
stlan bu yaplarn plan tipolojileri scaklk blmlerinin biimleniine gre yap-
lr. Seluklu hamamlarnda 1-radial havari 2-drt eyvanl ve ke hcreli 3-mn-
ferit olmak zere farkl plan tipi grlr. Mimar Kelk bin Abdullahn Kon-
yada yapt Sahip Ata Hamam (1258-1279), havari drt eyvanl ve ke hcre-
li plan ile Seluklu devri hamamlarnn nemli rneklerindendir.
Anadolu ncesi rneklerle kyaslandklarnda daha mtevaz olduklar grlen
Anadolu Seluklu a mezar yaplarnn bamsz olarak ina edilenleri ve bir kl-
liye, medrese ya da caminin paras veya bir blm olarak ina edilenleri bulu-
nur. Olduka fazla saydaki mezar yaplarnn
kare, dikdrtgen, begen, altgen, sekizgen,
ongen, onikigen ve onaltgen planl prizma
gvdeli olanlar, dairesel planl silindirik gv-
deli olanlar ve eyvan tiplileri bulunmaktadr.
Saltuklularn Erzincan Tercandaki Mama Ha-
tun Kmbeti (13. yy), ortadaki dilimli gvde-
li kmbeti evreleyen on bir nili evre duva-
r ile Anadoludaki tek rnektir (ekil 6.8).
Kayseride ah Cihan Hatun adna yaplan,
dtan onikigen iten daire planl Dner Km-
bet (1276) plan ve cephelerindeki sslemele-
152
Sanat Tar i hi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
ekil 6.7
Sol stte: Kayseri
Sultan Han plan
Sa stte: arapsa
Han plan
Sol altta: Evdir Han
plan
Sa altta: Alara
Han plan
Kaynak: lter
1969:29,36,20,27.
ekil 6.8
Tercan Mama
Hatun Kmbeti
plan
Kaynak: Kuban
2008:228.
ri ile dikkat eker (Resim 6.4). Anadolu Seluk-
lularnn Eskiehir Seyitgazideki mmhan Ha-
tun Trbesi (1205-1211) eyvanl trbelerin er-
ken tarihli rneklerindendir (Resim 6.5). Erken
rneklerde ta ve tulann daha sonra ta malze-
menin yelendii grlr. Ssleme daha ok d
cephede younlar. Bitkisel, geometrik, yaz ve
figrl sslemelerin grld bu yaplarn i
dzenlemeleri olduka sadedir.
Anadolu Seluklu devrinde nemli saray ve
kk yaplar ina edilmise de bu yaplar genel-
likle moloz ta ve tula gibi az dayankl malze-
meden ina edildiklerinden gnmze geleme-
milerdir. Saraylar, yapmlarnda kullanlan mal-
zemenin basitliini telafi etmek iin zengin ini
ve al sslemelerle bezenmilerdir. Konyada i
kalenin kuzeyine II. Klarslan (1156-1192) tarafndan ina ettirilen saray ve kk
yaplarndan saray tamamen yok olmu, Konya Klarslan Kknden gnmze
yalnzca bir blm ulamtr. Kk, I. Aleddin Keykubad zamannda onarldn-
dan Alaeddin Kk adyla da bilinir. Konya kalesinde yaplan saray kazlarnda
yksek sanat zellikleri gsteren inilerle aldan figrl kabartma bezemeli pano
paralar ele gemitir. Anadolu Seluklularn nemli saray rneklerinden bir die-
ri, 1952 ylnda Konya Mzesi Mdr Zeki Oral tarafndan tespit edilen ve ilk ka-
zlar K. Otto Dorn tarafndan gerekletirilen, I. Aleddin Keykubadn Beyehir
Gl kysna ina ettirdii Kubad-Abad Saray (1235)dr. Kaz almalaryla sara-
yn duvarlarn kaplayan ini ve al panolar gn yzne karlmtr. Artuklularn
Hasan Keyf Saray (13.yy); Seluklularn Alanya Kale Saray (1220-1237), Kay-
seri Kaykubadiye Saray (1224-1246) ve Alara Hamaml Kasr (1220-1237) gn-
mze gelemeyen saray yaplardr.
Ge Dnem Anadolu Trk Beyliklerinde Mimari: Anadolu Seluklu Devle-
tinin 1243 Kseda Savandan sonra zayflamas, Moollarn randa lhanl Dev-
letini (1256-1335) kurarak Seluklular zerindeki basklarn giderek arttrmalar
zerine Seluklular arkalarnda, 20 den fazla beylik brakarak tarih sahnesinden
ekildiler. lhanllar, Seluklularn son zamanlarnda Anadoluda, Sivas ifte Mina-
reli Medrese (1271-1272), Amasya Bimarhanesi (1308-1309), Erzurum Yakutiye
Medresesi (1310-1311) ve Tokat bn Sentimur Trbesi (1314) gibi medrese ve tr-
be yaplar yaptrmlardr.
Ge Dnem Trk Beyliklerinin cami mimarisinde grlen en nemli deiiklik,
e blntl modler sisteme dayanan camilerle zaviyeli camilerin inasdr. Ha-
midoullarnn her birimi kubbe rtl Antalya Yivli Minare Camii (1373) e nite-
li camilerin ilk uygulamasdr. Bu tipin dier rnekleri arasnda ynden revakl
avlusu bulunan Saruhanoullarnn Manisa Ulu/shak Bey Camii (1376) ve Karako-
yunlularn Van Ulu Camii (1389-1400) saylabilir. Menteeoullarnn Milas Firuz
Bey Camii (1394) ile Candaroullarnn Kastamonu smail Bey Camii (1454) zavi-
yeli camilerdir. Dnemin ahap direkli camileri arasnda obanoullarnn Kasta-
monu Atabey Gazi Camii (1273), Erefoullarnn Beyehir Ulu Camii (1296), Sahi-
pataoullarnn yenileyerek genilettikleri Afyon Ulu Camii (1341-1342) ve Canda-
roullarnn Kasabaky Mahmud Bey Camii (1366) bulunur.
153
Resim 6.4
Kayseri Dner
Kmbet
Bu dnem medrese mimarisinde Anadolu Seluklu tarznda ak ve kapal av-
lulu medrese inaatlar srdrlmtr. Menteeoullarnn ak avlulu Bein Ah-
met Gazi Medresesi (1375)nin ana eyvannn kubbeyle rtlmesi bir yeniliktir. Bu
dnemde Anadolu Seluklu devri trbe ve kmbetlerine benzer mezar yaplarnn
yan sra farkl biimlerin denendii mezar yaplar da ina edilmitir. Eratnaoul-
larna ait Sivas Gdk Minare Trbesi (1347-1348) minareyi andran yapsyla fark-
l biimlerin denendii trbelere iyi bir rnektir.
OSMANLI VE CUMHURYET DNEM MMARS
Erken Dnem (1299-1453): Osmanl mimarisinde en youn yap grubunu cami-
ler oluturur. Kare planl kubbe rtl bir harim ile nndeki blml son ce-
maat yerinden oluan znik Hac zbek Camii
(1333) bilinen en erken tarihli Osmanl cami-
sidir. (Resim 6.5). Osmanl mimarl, Hac z-
bek Camiinden balayarak kubbeli ana me-
kn gelitirmek ve onu tm yapya hakim k-
labilmek iin eitli denemeler ve araylar
ierisine girmitir. Bu adan ilk byk adm
kubbeli harim ve blml bir son cemaat
yerinden oluan znik Yeil Camii (1378-1392)
ile atlmtr (ekil 6.9). Hariminin kuzeyine
yerletirilen iki payenin dou ve bat dorul-
tusunda atlan kemerlerle birbirle-
rine ve yan duvarlara; kuzey du-
varna atlan kemerlerle kuzey
duvarna balanmalaryla harim,
kuzeye doru geniletilmitir. Bu
uygulama ile Osmanl yaplarnn
ana rt biimi olan kubbe, bir
ynde de olsa duvardan kurtarl-
m ve serbest destekler zerine
oturtulmutur. znikte grlen bu
gelime, II. Muratn Osmanllarn ikinci bakenti olan Edirnede yaptrd ere-
feli Cami (1437-1447)de kubbenin beden duvarlarndan kurtarlp alt serbest des-
tee oturtulmasyla bir adm teye tanmtr. Yapnn kelere yerletirilmi birer
minareden oluan drt minaresi ve adrvanl avlusu klasik devir yaplar zerinde
de etkili olacaktr. Erken devrin her birimi e byklkte yirmi kubbe rtl ok
destekli ve e niteli camilerinin en antsal rnei Yldrm Beyazt zamannda in-
a edilen Bursa Ulu Camii (1396-1398)dir.
Osmanl mimarisinin ilk dnemlerinde ortaya kan bir dier nemli yap tipi
de zaviyeli cami, ters T planl ya da imaret olarak adlandrlan ok ilevli cami ya-
plardr. Benzer planl znik Orhangazi mareti (1325) ile Bilecik Orhangazi ma-
reti (14. yy) bu tipin ilk; elebi Mehmet zamannda klliye olarak ina edilen Bur-
sa Yeil Camii, en gelimi rneidir.
Anadolu Seluklu Dneminde byk bir geliim gsteren medrese mimarisinin
genel olarak Osmanl devrinde de srdrld grlr. Osmanl medreselerinde
grlen deiim, kubbenin ana rt biimi olarak kullanlmas ve ana eyvann o-
unlukla kubbeli bir ba odaya dnmesidir. Bir klliye ya da baka yap toplu-
luklar ierisinde yer almalar ve ounlukla ina edildikleri kentin cadde ve sokak
154
Sanat Tar i hi
Resim 6.5
Hac zbek Camii
ina kitabesi
ekil 6.9
Solda: znik Yeil
Cami grn
Sada: plan
Kaynak: Aslanapa
1993:219.
Zaviyeli cami: Kurulu yllar
ile birlikte nemli rnekleri
grlen bu yap tipi, belirgin
bir geliim izgisi ierisinde
klasik dneme kadar ina
edilmi, klasik dnemin
ortalarndan itibaren ina
edilmez olmutur. lk
rneklerinden itibaren sofa
olarak adlandrlan ve
ounlukla kubbe rtl bir
orta blm ve bu blmn
gneyinde yer alan bir
mescit blmnden
oluurlar. Bu iki blmn
dou ve bat yanlarnda
tabhane odalar olarak
adlandrlan ikier yan
mekn bulunur. Tabhane
odalarnn kesin ilevleri
bilinmemekle birlikte
misafirhane ve toplant
salonu olarak kullanldklar
dnlmektedir.
dokusuna uydurulmalar nedeniyle planlarnda farkllklar grlr. Odalarn nn-
de yer alan U biimli kollu revaklar ile U plan emasna sahip antsal grnm-
l znik Sleyman Paa Medresesi (1331) en erken tarihli Osmanl medresesi ola-
rak kabul edilmektedir. Bursadaki Yldrm (1399), Yeil (1413-1424) ve Muradiye
(1425-1426) Klliyelerinin medreselerinde ak avlu ve kubbeli dershane odalar
bulunur. stanbul Fatih Klliyesinin (1462-1470) her biri revakl avlulu plan ema-
sna sahip sekiz medresesinde, dershane odalarnn yannda 19 renci odasna ve
helalara yer verilmitir. 14. yzylla birlikte g-
rlen U plan emasnn dnda medrese mi-
marisinde sekizgen ve L planl rnekler de
ina edilmitir.
Erken Osmanl hamamlarnn ilk rnekle-
ri kk boyutlu kubbeli ve asimetrik planl-
dr. Seluklularda grlen hamam tiplerinin
yan sra 1-Kare bir scaklk etrafnda srala-
nan halvet hcreli, 2-ok kubbeli scaklkl,
3-Ortas kubbeli-enine scaklkl, 4-ifte hal-
vetli ve 5-Souk-scaklk ve halveti e odalar
halinde olan hamamlar ina edilmitir. znik
smail Bey Hamam (14.yy) nemli rnekler-
dendir. znik ve Bursadaki ilk hamamlarn
kubbelerinde mukarnasl al bezemelere
rastlanmaktadr (Resim 6.6).
Anadolu Seluklu devrinin mezar yaplar
baz farkllk ve deiikliklerle Osmanllarda
da devam eder. Osmanl trbeleri tek katl ve ounlukla okgen planl ve dtan
kiremit kapl kubbe rtldr. Erken dnemde drt ayak zerine oturan kemerler-
le tanan kubbe rtl, yanlar ak baldaken tipli trbelerin yan sra eyvanl tr-
beler de ina edilmitir. znik Sar Saltuk Trbesi (14.yy) baldaken tipin; kare pla-
n, tromplu yksek bir kasnaa sahip kubbesi ve giri blmndeki tonozlu eyva-
n ile znik Krgzlar Trbesi (14.yy) eyvanl tipin nemli rneklerindendir. Bursa
Yldrm Beyazd Trbesi (1406) kubbeli kare plan ve blml revakl dzen-
lemesi ile Osmanl trbe mimarisinin nnde revakl bir blm bulunan deiik
bir uygulamasdr. Erken Osmanl trbeleri ierisinde Bursa Yeil Trbe sekizgen
plan ve ini sslemeleri ile dikkati eker (Resim 6.7).
Klasik Dnem (1453-1718): Edirne erefeli Cami ile balayan gelime s-
tanbul camilerinde devam ederek klasik devrin esas karakterini belirlemitir. Fetih-
ten sonra ina edilen Fatih Klliyesi ilk rnektir. Klliyenin ana yapsn oluturan
Fatih Camii (1462-1470), zgnnde tek ynden yarm kubbeyle desteklenen b-
yk bir kubbeyle rtldr. 1765 ylnda meydana gelen depremde byk hasar
gren yap 1767-1771 yllarnda gerekletirilen onarmlarla bugnk drt yarm
kubbeyle desteklenen bir kubbeyle rtlmtr. Osmanl kentlerinin biimleniin-
de nemli bir role sahip olan klliye inatlar, erken dnem klliyelerinden farkl
olarak daha simetrik ve dzenli bir planlamaya sahip olarak Klasik Osmanl dev-
rinde de gelierek devam etmitir. zellikle stanbul ve Edirne gibi kentlerde dev-
rin padiahlar birok byk programl klliye ina ettirmilerdir. II. Beyaztn
Amasya, Edirne ve stanbulda ina ettirdii klliyeler nemli rnekler arasnda yer
alrlar. Kanuni Sultan Sleymann Mimar Sinana yaptrd ehzade Klliyesi stan-
155
Resim 6.6
Bursa Yeil Trbe
Baldaken: Kare ya da
okgen biimli bir alann
kelerinde bulunan stun
ya da payelerle tanan
darya ak kemerle
oluturulmu, st
piramidal at ya da kubbe
rtl yaplara
denilmektedir.
Klliye: levleri birbirinden
farkl, ayn slup ve tarzda
ina edilmi yaplar
topluluuna denilmektedir.
buldaki bir dier nemli klliye yapsdr. Mi-
mar Sinann raklk eserimdir dedii ehza-
de Camii (1544-1548)nin drt serbest destek
zerine oturan merkez kubbesi, drt yarm
kubbeyle desteklemitir. Sinan ayrca, Kanuni
Sultan Sleyman adna, merkez kubbesi iki
yarm kubbeyle desteklenen stanbul Sley-
maniye Klliyesi (1550-1557)ni yapmtr (Re-
sim 6.7). Osmanl ve Trk mimarisinin ulat-
en st seviye olarak kabul edilen, 2011 yln-
da Dnya Kltr Miras Listesine alnan Mimar Sinann Edirne Selimiye Camii ve
Klliyesi (1569-1574) kubbeli mekn geliiminin ulat en st aama olarak kabul
edilir. Sinann ustalk eserimdir dedii Selimiye Camiinde merkez kubbe sekiz
serbest destek zerine oturmaktadr.
Mimar Sinandan sonra stanbulda ina edilen ilk byk yap ehzade Ca-
miinin plan emasn tekrarlayan Hassa Mimarlar Ocann ba mimar olan mi-
mar Sedefkr Mehmet Aaya yaptrd Sul-
tan Ahmet Camii (1609-1617)dir (Resim 6.8).
stanbulda ina edilen son byk klliye, mi-
mar Mustafa Aa tarafndan tamamlanan Yeni
Cami Klliyesi (1603, 1661-1663)dir. Bu ta-
rihten sonra Osmanl mimarisinde ina edilen
klliye ve camilerin boyutlarnn kld,
kurulu ve cephe dzeni asndan Avrupada
grlen mimari slup ve akmlarn etkisine
girdii grlr.
Bu dnemde ina edilen Amasya Kap Aas Medresesi (1489), sekizgen plan
ve kubbeli revaklara sahip ak avlusu ile Mimar Sinann Vezir Rstem Paa iin
yapt stanbul Rstem Paa Medresesi (1550)ne rnek tekil etmitir. Rstem Pa-
a Medresesinde, Kap Aas Medresesinin sekizgen plan dtan kare ierisine al-
mak suretiyle tekrarlanmtr. 16. yzylla birlikte ska grlen U plan emasnda-
ki medreselerle cami yaps ortak bir avluya sahiptir. Baz uygulamalarda medrese
yapsnn klliye ierisinde bamsz olarak ele alnd grlr. 17. yzylda med-
reseler klliyenin bir paras olmaktan kp, klliyenin ana yaps durumuna ge-
lirler. zellikle bu devrin vezirleri tarafndan ina edilen klliyelerde bu durum
aka gzlenmektedir.
Erken devirin kk ve asimetrik planl hamamlarna karn Klasik Osmanl
devrinde simetrik planl byk boyutlu hamamlar ina edilmitir. Mimar Sinann
Hrrem Sultan adna yapt Haseki ya da Ayasofya Hamam (1556) olarak bilinen
ifte hamam olarak ina edilmi nemli bir rnektir.
Mimar Sinann yapt ehzade Mehmed Trbesi sekizgen plan dtan renkli
ta sslemeleri ve i meknda kullanlan ini dekorasyonu; sekizgen planl Kanu-
ni Trbesi yapy dtan evreleyen stunlu revak dzenlemesi ile ilgi eker.
stanbulda Fatih devrinde 1474-1479 yllar arasnda inasna balanan Topka-
p Saray (eski adyla Saray- Cedid), 19. yzyla kadar her dnemde farkl birim-
lerin eklenmesi ile byyerek farkl dnem zellikleri sergileyen byk bir komp-
leks halini almtr. Topkap Saray dnda erken dnem saraylarndan gnm-
ze salam ulaabilen rnek yoktur. Edirnede II. Murad devrinde inasna bala-
nan Edirne Saray Fatih ve sonrasndaki padiahlarn ekledikleri yaplarla geni-
156
Sanat Tar i hi
Resim 6.7
stanbul
Sleymaniye
Klliyesi
Resim 6.8
stanbul Sultan
Ahmet Camii
Hassa Mimarlar Oca:
Osmanl mparatorlukunda
Fatih devrinden sonra saray
bnyesinde kurulan ve saray
ve evresinin btn ina
faaliyetlerinin yan sra
mimar yetitiren kurum.
letilerek bytlm ve Topkap Sarayndan sonra ikinci byk saray yaps ol-
mutur. Edirne sarayndan gnmze; Adalet Kasr, Fatih devrinde ina edilen Ci-
hannma Kasrnn harabeleri ile bir hamam ve mutfak ulamtr.
Ge Dnem (1718-1923): 18. yzyl Osmanl cami mimarisinin en belirgin
zellii, kubbe rtl tek birimli planlarn tercihi ve youn olarak inasdr. Bu ya-
plarn cephe dzenlemelerinde ve i dekorasyonda Barok ve Rokoko sanat akm-
larnn etkili olduu grlr. Devrin Avrupa
etkilerini en belirgin olarak Nur-u Osmani-
ye Camii (1748-1755) gsterir. 18. yzyln
bir dier nemli camisi Mimar Tahir Aa ta-
rafndan tamamlanan Laleli Camii (1759-
1763)dir. Nur-u Osmaniye Camii gibi bod-
rum kat zerine ykselen yap, 1765te dep-
remde harap olmu, 1785te I. Abdlhamid
tarafndan onartlmtr.
19. yzyl camilerinde Anadolu Trk sa-
natna uyarlanm biimiyle Ampir slubu
etkili olmutur. II. Mahmud zamannda ta-
mamlanan Nusretiye Camii (1826) ile Sultan
Abdlmecid zamannda boaz kysna ina
ettirilen Dolmabahe Camii (1854) ve Orta-
ky Camii Ampir slubun denendii nem-
li rneklerdir (Resim 6.9).
Ge devir saraylarndan bl-
ge valisi shak Paann Doube-
yaztta ina ettirdii, stan-
buldan gelen Rokoko etkileri ile
Seluklu mimari slubunun uy-
guland shak Paa Saray
(1784; Resim 6.10), 360 odas,
mutfak, cami, asker koular,
harem dairesi ve meydanlar ile
dikkati eker. Sultan Abdlme-
cidin, Karabet ve Nikolas Balyan
adl iki mimara yaptrd Dolmabahe Saray (1853; Resim 6.10), Sultan Abdla-
zizin 1865 ylnda yaptrd Beylerbeyi Saray (1865), Sarkis Balyana yaptrlan -
raan Saray (1871) ve II. Abdlhamitin Yldz Sarayna eklettii kkler 19. yz-
ylda stanbulda ina edilen Avrupa tarzndaki saray yaplarn olutururlar.
Cumhuriyet Dnemi: Bat sluplarn et-
kisinin ar biimde hissedildii, 19. yzyln
sonlarnda byk ounluunun yabanc k-
kenli olduu mimarlar faaliyet gstermitir.
20. yzyln balarnda bu duruma tepki ola-
rak ulusalc bir mimari kimlik oluturma a-
balar ortaya km, 1900 yllarn balarn-
dan balayarak 1930lu yllara kadar devam
eden bu dnem I. Ulusal Mimarlk Dnemi
olarak adlandrlmtr. Dnemin nde gelen
157
Resim 6.9
stanbul Ortaky
Camii
Kaynak:
http://www.internet
ara.com
Resim 6.10
Solda: Doubeyazt
shak Paa Saray
Sada: stanbul
Dolmabahe Saray
Kaynak: http://www.yeniansiklopedi.com/istanbul-gezi-ve-turizm-
rehberi/istanbul-resimleri
Resim 6.11
Mimar Vedat Tek ve
Mimar
Kemalettinin
yaptklar Ankara
Palas
Kaynak:
http://www.panora
mio.com
mimarlar arasnda, Mimar Kemalettin (1869-1927), Vedat Tek (1873-1942; Resim
6.11) ve Arif Hikmet Koyunolu (1888-1982) gibi mimarlar bulunur. Osmanl ve
Seluklu yaplarnda grlen kubbe, kemer biimleri ile ininin dekoratif amalar-
la kullanlmas, dnemin en belirgin zelliidir. 1930larda I. Ulusal Mimarlk ak-
mna ynelik eletiriler ve deien koullar erevesinde II. Ulusal Mimarlk Dne-
mi olarak adlandrlan yeni bir mimari akm balar. Temsilcileri arasnda, Sedat
Hakk Eldem, Emin Onat, Seyfi Arkan gibi mimarlar bulunmaktadr. Trk konut
mimarisinden esinlenilmesi dnem anlaynn en belirgin zelliidir. 1950li ylla-
rn bandan sonra ada mimarla geilir.
RESM-HEYKEL VE EL SANATLARI
Duvar Resimleri
Erken dnemlerden itibaren Budizmi benimseyen Uygurlarn 762 ylnda Manihe-
izmi devlet dini olarak kabul etmelerinden sonra inan dnyalarnda ortaya kan de-
iimler sanata da yansmtr. Budizm ve Maniheizmin etkisi ile Uygurlarda resim sa-
nat gelimitir. Eski Uygur ehir kalntlarnda bulu-
nan ve 8.-9. yzylla tarihlenen duvar resimleri (fresk-
ler), Trk resim sanatnn en eski rnekleri olarak
kabul edilmektedir. Simetrik bir dzenlemenin ha-
kim olduu kompozisyonlarda rahip, mzisyen ve
vakf kurucularnn tasvirlerine yer verilmitir. koyu
mavi ve krmznn youn olarak tercih edildii re-
simlerin parlak renkleri dikkat ekicidir. Uygur por-
tre sanatnda gereki bir anlayn hakim olduu
gnmze ulaan fresklerdeki insan yzlerinden an-
lalmaktadr. Resimlerde Batl anlamda bir pers-
pektif olmamasna karn, figrn nem derecesine
bal olarak byk veya kk izilmek suretiyle bir
derinlik yaratlamaya alld grlr. zellikle
prens resimlerinde figrn iki yana alm bir per-
denin arasndan gsterildii ve bylelikle bir alan
derinlii oluturulduu grlmektedir. (Resim 6.12).
Minyatr Sanat
Trk minyatr sanatnn ilk rneklerini veren Uygurlarda duvar resimlerinin yan
sra minyatr sanat da ok gelimitir. Bu minyatrler, Byk Seluklu minyatr
sanatn etkilemi, Trk minyatr sanatna nclk etmi ve oluan minyatr slu-
bu Abbasi Dnemi slam minyatrlerine damgasn vurmutur. Uygur minyatrle-
rinde, ounlukla dini konular ilemi olmakla birlikte dnyevi konulara da yer
verilmitir. Mani dini etkisi ile hazrladklar el yazmalarn, Mani rahiplerinin din
trenlerinin canlandrld resimlerindeki yz yaplar, minyatr sanatnda Uygur
Tipi olarak adlandrlan bir terminoloji oluturmutur.
Byk Seluklularn Badatta kurduklar slam minyatr okulunun sanatlar-
nn ounu Uygurlu Trkler oluturmutur. Antik a yazar Johannes Grammati-
kosun kaleme ald Hekim Andromakhosun maceralarnn anlatld eserin, B-
yk Seluklu devrinde resimlenmi iki kopyas gnmze ulamtr. Kitab al-Tir-
yak (Panzehirler Kitab) isimli bu eserin kopyalarndan biri 1199 ylna dieri 13.
yzyla tarihlenir. Minyatr sanat Byk Seluklulardan Anadoluya gemitir.
158
Sanat Tar i hi
Resim 6.12
Uygur duvar resmi
Kaynak: Bakan
2009:36.
Anadoluda hazrland bilinen erken tarihli minyatrl yazmas, Hekim Dios-
koridesin De Materia Medica adl eserinin Arapaya evrilmi versiyonudur. Ar-
tuklu hkmdar Necmeddin Alpi iin 1152-1176 yllar arasnda Silvanda yapld-
tahmin edilmektedir. Artuklu saray mhendisi El Cezerinin teknik bulularn
ieren bizzat El Cezeri tarafndan 1206 ylnda yazlan Kitab fi Marifet el-nafi fi e-
naa til hiyel (Otomata) adl eserin on drt farkl kopyas bulunmaktadr. En er-
ken tarihlisi Topkap Saray Mzesindedir.
Anadoluda hazrlanan 13. yzyln en
nemli minyatrl yazmas, bugn Topkap
Saray Mzesinde bulunan Varka ve Glah
adl eserdir. Anadolu Seluklu Sultan I. Al-
eddin Keykubad zamannda (1220-1237)
Azerbaycann Hoy ehrinden gelen nakka
Mehmed ibn Abdlmmin tarafndan Kon-
yada resimlenen bu yazmada, Peygamber
zamannda iki gen arasnda yaanm bir
ak hikyesi konu alnm, sahneler hikye-
ci bir slupla eritler hlinde metinlerin ara-
sna yerletirilmitir (Resim 6.13).
Timurlular zamannda (14.yy sonlar)
Tebriz, iraz, Badat, Semerkant ve Heratta
stn nitelikli yeni slup ve tekniklerin de-
nendii nemli minyatrl yazmalar retilmi; 15. yzylda Karakoyunlu hkm-
dar Cihanah ve olu Pir Budak zamannda iraz ve Badatta Karakoyunlu min-
yatr slubu yaratlmtr. Akkoyunlular da iraz ve Tebrizde Trk slam minyatr
sanatnn en gzel rneklerini vermilerdir. 16. yzylda Safeviler devrinde ran
Tebriz atlyelerinde Trkmen ve Timurlu Herat okulunun kaynamasndan yeni
bir minyatr slubu domutur. 16. yzylda Hindistanda Babrller devrinde,
zellikle ah Ekber (1556-1605) ve Cihangir zamannda (1605-1628) nemli min-
yatrler hazrlanm, portre ressaml gelimitir.
Anadoluda ge dnem beyliklerinin minyatr sa-
nat hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.
Kaynaklarda eitli bilgiler bulunmasna ramen er-
ken dnem Osmanl minyatrlerinden gnmze ula-
an rnek yoktur. En erken tarihli Osmanl minyatr-
leri Fatih Sultan Mehmet devrine aittir. Osmanl min-
yatrleri konularna gre Klasik slam ve Osmanl
edebiyatn, sultan ve vezirlerin hayatn, seferlerini,
din konular ileyen, portreler, peyzajlar ve bilimsel
konular ele alan yazma eserler olmak zere drt ana
balkta toplanabilirler. Fatihin Batl ressamlar sara-
ya davet etmesi ve kendi portrelerini izdirmesi ile
birlikte saray nakkahanesinde bulunan ustalardan
bazlarnn benzer eserler verdikleri grlr. Ahmet
iplizdeye atfedilen Fatih Portesi bunun iyi bir rne-
idir (Resim 6.14).
16. yzylla birlikte byk bir geliim gsteren Osmanl minyatrnde, Selim-
name, Sleymanname, Hnername, gibi Osmanl padiahlarnn tarihlerini konu
edinen minyatrl yazmalarla ehzadelerin snnet trenlerinin anlatld Surna-
maler nemli yer tutarlar.
159
Resim 6.13
Varka ve Glah
adl eserden bir
minyatr
Kaynak: http://lebriz.com/pages/lsd.aspx?lang=TR&sectionID
=2&articleID=309&bhcp=1
Resim 6.14
Fatih Portresi
Kaynak: Bakan
2009:98.
Batl Anlamda Resim
18. yzyln sonlarnda kurulan asker teknik okullarda (Mhendishane-i Berr-i
Hmayun ve Mhendishane-i Bahr-i Hmayun) batl tarzda teknik resim dersle-
ri verilir. 19. yzylla birlikte bu asker okullardan
mezun olanlardan bir ksm Avrupada gzel sa-
natlar alannda eitim alrlar. Yurda dndklerin-
de Avrupa resim anlaynda eserler verirler. 19.
yzylda Avrupada nl ressamlarn atlyelerin-
de eitim grenler arasnda eker Ahmet Paa
(1841-1907), Sleyman Seyyid (1842-1913) ve Os-
man Hamdi Bey (1842-1910) gibi nemli sanat-
lar bulunmaktadr (Resim 6.15). Osmanllarn son
zamanlarnda Osman Hamdi Beyin abalaryla
1883 ylnda kurulan Sanayii Nefise Mektebi Alide,
Batl anlamda gzel sanatlar eitimi verilmeye
balanr. 1909 ylnda Trk ressamlarnn ilk mes-
lek birlii olarak Osmanl Ressamlar Cemiyeti
kurulur.
Trk resim tarihinde grlen ilk byk geli-
me, Sanayii Nefiseden mezun olarak Avrupaya
gnderilen rencilerin 1914 ylnda I. Dnya Sa-
vann kmas ile yurda dnlerinde yaanm-
tr. 1914 kua olarak adlandrlan bu sanatlarn
ierisinde; Avni Lifij (1886-1927), brahim all
(1881-1960), Feyhaman Duran (1886-1970) gibi sa-
natlar bulunmaktadr. Empresyonizm (zlenimcilik) akmnn etkilerini sergileyen
1914 kuann ardndan, 1928 ylnda kurulan Mstakil Ressamlar ve Heykeltra-
lar Birlii ile Ekspresyonizm, K-
bizm ve Konstrktivizm gibi Ba-
t resminde grlen eitli akm-
lar Trk Resim sanatna girer. Bu
dnemle birlikte Turgut Zaim
(1906-1974), Zeki Kocamemi
(1902-1959), Nuri yem (1915-
2005), Nurullah Berk (1906-
1982), Abidin Dino (1913-1993),
Neet Gnal (1923- 2002; Resim
6.16), Bedri Rahmi Eyupolu
(1911-1975) gibi nemli sanat-
lar Trk Resim tarihinde yerleri-
ni alrlar.
Heykel Sanat
Gktrklerin Orhun Yenisey blgesindeki Kltigin (732), Bilge Kaan (735) ve ve-
zir Tonyukuk (725)a ait mezar klliyelerinin tren yollarnn iki yannda bulunan
heykeller belli bir emaya gre dizilmilerdir. Danimarkal aratrmac Thomsen ta-
rafndan 1839 ylnda yaztlar zmlenen mezar antlar bnyelerinde Gktrkler-
den gnmze ulaan en eski yazl eserleri barndrrlar. Bu dnemde insan tasvir-
160
Sanat Tar i hi
Resim 6.15
Osman Hamdi Bey,
Kaplumbaa
Terbiyecisi
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Kaplumba%C4
%9Fa_Terbiyecisi
Osmanl Ressamlar
Cemiyeti: 1909 ylnda
kurulan Trk resim
sanatlarnn oluturduu
meslek birliidir. Cemiyetin
amac, Sanayii Nefise
Mektebinden ve asker
okullardan mezun olan
ressamlara i olana
salamak ve sergilerin
dzenlemesine katkda
bulunmaktr. Cemiyet, 1921
ylnda Trk Ressamlar
Birlii, 1926 ylndan sonra
Gzel Sanatlar Birlii adn
almtr.
Resim 6.16
Neet Gnal,
Madenci Ailesi
Kaynak: Tansu
2009:161.
li heykel yapma gelenei gelimi, heykeller anma t-
renleri iin yaplan mabetlerin vazgeilmez gesi hli-
ne gelmilerdir. Balbal denilen bu heykellerin kiinin
hayatta iken ldrd dmanlarn temsil ettiine
inanlr (Resim 6.17). ok sayda rnei gnmze ula-
an balballar, Trk heykel sanatnn en erken rnekle-
ri olarak deerlendirilirler. Bazlarnn bir elinde kl,
dier elinde vazo veya bir kap bulunmaktadr. Bel k-
smlarnda, bak ve gndelik eyalarn iine konuldu-
u torbalarn sarkt, maden iilii taklidi olarak bir-
birine zincirlenmi ok paral ve tokal kemerlerin bu-
lunduu balballar, ounlukla soldan saa doru ka-
panan kaftan giyinmi olarak tasvir edilmilerdir.
Gktrk balballarn genel zellikleri nelerdir?
Gktrk devri balballarna dayandrlan Hint, in ve Yunan heykel sanatndan
etkilendii anlalan Uygur heykel sanat realist bir anlaya sahiptir. Byk oun-
luu 8.-9. yzyllara tarihlenen Uygur heykellerinin bazlar boyaldr. nsan hey-
kellerinin yan sra eitli hayvan balar biiminde ounlukla aldan kalp tekni-
i ile yaplm masklara da rastlanmaktadr.
Heykel sanat ile ilgili ilk ciddi almalar, Sanayii Nefise Mektebinin kurulma-
s ile balamtr. hsan zsoy (1867-1944), sa Behzat (1875-1916) ve Mehmet Ma-
hir Tomruk (1885-1954) Sanayii Nefiseyi bitiren ilk heykeltralar olarak bilinirler.
Cumhuriyetin ilk yllarnda Kurtulu Savann nemini ifade eden ant heykel-
lerin yapm arlkl yer tutar. Bu alanda hizmet vere-
cek sanatlarn azl nedeniyle yurt dndan davet
edilen sanatlara da sipari verilmitir. smi n plana
kan yabanc sanatlar arasnda, Heinrich Krippel
(1883-1945), Pietro Canonica (1869-1962; Resim 6.18),
Rudolf Beling (1886-1972) bulunmaktadr. Cumhuri-
yet Dneminin ilk kuak heykeltralar, figratif ve
soyut anlayta eserler vermilerdir. 1950 ylndan son-
ra heykelde soyut davurumcu anlay daha ar ba-
sar. Bu dnem sanatlar Atatrk antlarnn yapmn-
da grev almlardr. Dnemin nemli heykeltralar
arasnda lhan Koman (1921-1986), adi alk (1917-
1979), Hadi Bara (1906-1971), Zht Mridolu (1906-
1992) saylabilir.
Hal Sanat
Bugn Leningrad Hermitage Mzesinde bulunan, dnyann en erken tarihli hals
olarak kabul edilen, Hun devrine ait Pazrk hals Grdes dm tekniinde, yn
iplikle, yksek havl olarak dokunmutur. 10 cm
2
sinde 3.600 dm bulunmak-
tadr (Resim 6.19). Halnn, 4x6 formlne gre 24 kk panoya blnm kare
biimli, byk gbeini farkl genilikte be bordr evreler. 24 panonun her bi-
rinde, Hun Gl olarak da isimlendirilen stilize birer motif yer almaktadr. Bu mo-
tiflerin benzerlerinin, Volga Irmann kollarndan Kamann yaknlarndaki Bolso-
161
Resim 6.17
Balbal
Kaynak: Bakan
2009:31.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Resim 6.18
Pietro Canonica,
Taksim Cumhuriyet
Ant
Hav: Her trl dokuma
zerindeki ince tyler.
Bordr: Snr belirleyici
izgisel ge. Sanatsal ierik
tasn tamasn, her
trden yzey zerinde yer
alabilir.
e Minuskino ve Karayakupova kazlarnda bulunan demir ayna ve kl asklklar
ile Ural Dalarnn gneyinde yaayan Bat Trklerinin oyma harfli yaztlarnda yer
ald tespit edilmitir. En d ve en iteki bordrler ilerinde ku bal kanatl hay-
van (grifon) figrlerinin yer ald
yan yana sralanm kk geo-
metrik yzeylerle bezenmitir. Or-
tadaki bordre, Hun Glleri er-
evesiz olarak sralanmtr. D-
tan ikinci ve drdnc bordrler-
de bir biri ardna yrr vaziyette
srlanm hayvan figrleri bulun-
maktadr. Daha geni olan dtan
ikinci bordrde kuyruklar bal 28 at ve 28 svari bulunmaktadr. Birer atlamal
olarak svariler ata binmi ya da atn geminden tutarak yrr vaziyette betimlen-
milerdir. Koum takmlar da ilenen at figrlerinin saakl eer rtleri (haa) bu-
lunmaktadr. Dtan drdnc bordrn figrlerini boynuzlar zenle belirtilmi
yrrken tasvir edilmi 28 geyik oluturur.
Hun devrinden gnmze ulaan Pazrk Hals dnda 1905 ylnda Dou Tr-
kistanda bulun M 3.-MS 6. yzyllar arasna tarihlenen en eski hal rnekleri bu-
gn dnyann eitli mzelerinde yer almaktadrlar. Orta Asyada ortaya kt ka-
bul edilen Trk hal sanat Byk Seluklular kanalyla Anadoluya gelmitir. An-
cak Byk Seluklu Dnemine ait hibir rnek gnmze ulamamtr. Konya
Aleddin Camii, Beyehir Erefolu Camii ve Fustata bulunan Anadolu Seluklu
devrine ait rnekler, hal sanatnn Anadoluda da geliimini srdrdn gster-
mektedir. Hallar, kk boyalarla renklendirilen yn
ipliklerle dokunmutur. 13. ve 14. yzyla tarihle-
nen bu rneklerde, hayvan figrleri ve geometrik
desenler tercih edilmitir. Baz rnekler, kufi yaz
taklitli bordrlerle evrelenmitir (Resim 6.20).
14.-15. yzyllardan gnmze ok az hal r-
nei ulamtr. 15. yzyl Avrupal ressamlarn tab-
lolarnda bu dnem hallar resmedilmitir. Bu de-
vir hallarnda, hayvan figrlerinin geometrik er-
eveler ierisine alndklar grlmektedir. 15. yz-
yln sonlarndan itibaren hallarda hayvan figrle-
rinin yerini geometrik desenler alr. Holbein halla-
r olarak adlandrlan hal grubunda, zeminlerde
mavi ve krmz, desenlerde mavi, krmz, sar ve
kahverengi kullanlmtr. Bergama ve Uak erken
dnemlerden itibaren nemli hal retim merkez-
leri olmulardr. 17. yzylda bu merkezlere kilim
ve seccade gibi dokumalarn da retildii Uak,
Ladik, Kula, Milas, stanbul, Bursa, Hereke, Isparta
gibi merkezler eklenmitir.
Maden Sanat
Kurganlardan ele geen buluntular ve Orta Asya duvar resimlerindeki tasvirler,
Trklerde erken dnemlerden itibaren gelimi bir maden sanatnn olduunu ka-
ntlamaktadr. Byk Seluklu devri ile birlikte ran Sasani maden sanatndan fark-
162
Sanat Tar i hi
Resim 6.19
Pazrk hals
Kaynak: Bakan
2009:18.
Resim 6.20
13. yzyl hayvan
figrl Seluklu
hals
Kaynak:
http://www.tcfdatu.
org/tr
l zellikler gsteren zgn bir maden sana-
t ortaya kmtr. Altn, gm, tun ve pi-
rin gibi madenlerin kullanld Seluklu
devri maden sanatnda tabak, tepsi, tas, ib-
rik, marapa, kandil, leen, kazan, ayna, ka-
p tokma gibi farkl trde kullanm eyas
retilmi; kazma, kabartma, yaldz, savatla-
ma ve minai gibi farkl teknikler uygulan-
mtr. 12. yzyln ikinci yarsndan sonra
taklarda altn kullanm artmtr. 13. yzyl-
la birlikte Anadoluda Artuklular ve Anado-
lu Seluklular Byk Seluklu maden sana-
tna dayanan geliimi srdrmlerdir (Re-
sim 6.21). Farkl mze koleksiyonlarnda yer
alan bu dneme ait ok saydaki madeni eserlerde oyma, kabartma, kakma, savat-
lama ve emaye teknikleri kullanlmtr. Anadolu maden sanatnda ortaya kan bu
geliim Osmanl dneminde de devam etmitir.
Ahap Sanat
Orta Asyadaki Pazrk kurganlarndan kan buluntular, Hun devrinde gelimi bir
ahap sanatnn olduunu gstermektedir. Abbasi Dneminde, 9. yzylda Samar-
ra yaplarnn kabartma al panolarnda dier sluplar yannda ortaya kan eri
kesim teknii Trklere ve Orta Asya etkilerine balanmaktadr. Ayn dnemde, M-
sr Fustatta yaplan Tolunolu/Fustat Ulu Camii al kabartmalarnda ve ahap pa-
nolarnda da eri kesim teknii uygulanmtr. Gazneli Mahmut Trbesi (11.yy)ne
ait kap kanatlar, bu devirde ahap oymaclnn
ulat dzeyi gstermesi bakmndan nemli bir
rnektir.
Byk Seluklu dnemi ile birlikte mimariye ba-
l olarak zellikle yaplarn minber, kap ve pencere
kanatlarnda ahap sanatnn kaliteli rnekleri gr-
lr. 13. yzyldan itibaren Anadoluda kndekri,
oyma, kabartma, kafes ve boyama teknikleri kullan-
larak nemli ahap eserler yaratlmtr. Anadolu Sel-
uklularna ait Konya Aleddin Cami (1155-1156),
Sivrihisar Ulu Camii (1275), Erefoullarnn Beye-
hir Erefolu Camii (1298-1299), Aydnoullarnn
Birgi Ulu Camii, Saruhanoullarnn Manisa Ulu Ca-
mii minberleri kndekri teknii ile yaplm nemli
rneklerdir (Resim 6.22). Bezemede ounlukla geo-
metrik, bitkisel ve yazdan oluan kompozisyonlar
kullanlmtr.
14. yzyldan itibaren ahap sanatna kakma teknii de girmitir. Damsa Ky
Taknpaa Camii (14. yzyl ba) minberi bu tekniin kullanld nemli bir r-
nektir. 15. yzylla birlikte Seluklu devri rneklerinde grlen bezeme unsurlar-
na Hatai ve intemani gibi bezeme unsurlar da katlmtr.
163
Resim 6.21
Cizre Ulu Cami
tun kap tokma
13.yy Artuklu
Dnemi
Kaynak: Bakan
2009:51.
Kndekri: Trk ahap
sanatnda kk ve
geometrik ahap
paralarnn birbirlerine
gemelerle balanmas
teknii.
Resim 6.22
Sivrihisar Ulu
Camii minberi
ahap kap kanad
ini Sanat
Bir Uygur yerleimi olan Karahooda gerekletirilen kazlar, Uygurlardan itibaren
ininin Trk sanat ierisinde yer aldn gstermitir. Karahanl ve Gaznelilerin de
mimaride ini kullandklar gnmze ulaan rnekler ve kazlarda elde edilen bu-
luntulardan anlalmaktadr. ininin mimaride kullanlmas ve gelitirilmesinin ilk
byk adm Byk Seluklu devrinde atlmtr. Asl byk gelime 13. yzylda
Anadolu Trk ini sanatnda gereklemitir. lk rneklerde tula sslemeler ile
birlikte firuze renkli iniler kullanlmtr. Her zaman mimariye bal kalan iniler-
de firuze, lacivert, yeil ve mor renkler kullanlmtr. Bu dnemde mozaik, levha
ve kabartma iniler younluktadr. Anadolu ini sanatnda sralt ve srst ad ve-
rilen iki srlama ve renklendirme teknii kulla-
nlmtr. 14. ve 15. yzylda renkli sr teknii
denilen, farkl renkteki srlarn birbirine ka-
rtrlmadan ayn yzeyde kullanld bir tek-
niin uygulanmaya baland grlr. Ana-
dolu Seluklular cami mihraplarnda, kubbe
kasnaklarnda, minarelerde ve saraylarda bol
miktarda ini kullanmlardr. Kubadabad Sa-
ray kazlarnda bulunan figrl ini paralar
Anadolu Seluklu Dneminin en kaliteli r-
nekleridir (Resim 6.23). Konya Aleddin Ca-
mii ile Beyehir Erefolu Camiinin ini mo-
zaik tekniinde retilmi mihraplar nemli
rneklerdir.
Bursa Yeil Camii ve Trbesi ile balayan Osmanl ini sanat, Seluklu renkli
sr teknii ile mozaik ini tekniini birletirmitir. Erken dnem ini sanatnda g-
rlen bir dier yenilik sralt tekniinde mavi-beyaz ini retimidir. 16. yzyln or-
talarndan itibaren renkli sr teknii terk edilmi, inicilikte sralt teknii hakim ol-
mutur. ini sanatnda renk ve motif zelliklerinin n plana kt bu dnemin en
byk yeniliklerinden biri de inide parlak mercan krmzsnn kullanlmaya ba-
lanmasdr. Firuze, mavi, yeil, krmz, ak laciverti, beyaz ve bazen grlen si-
yahla birlikte yedi rengin sr altna uygulanmas ileri bir aamadr. Kullanlan renk
ve tekniin deiimine paralel olarak motiflerde de eitlilik grlr. Lale, smbl,
karanfil, nariei, akayk, erik ve kiraz dallar ile haner gibi kvrlan iri yaprak-
lar en sk kullanlan motiflerdir.
164
Sanat Tar i hi
Resim 6.23
Kubadabad Saray
buluntularndan
figrl ini levha
Kaynak: Bakan
2009:48.
165
slamiyetin kabulnden nceki Trk mimarisini
aklayabilmek
Genel olarak Hun mimarisini, adrlar ve kur-
ganlar temsil etmektedir. Gktrkler kurganlarn
yan sra hkmdarlar iin mezar klliyeleri ina
etmilerdir. En nllerini Kltigin ve Bilge Kaan
ile vezir Tonyukuka ait mezar klliyeleri olutu-
rur. Uygurlar Balk veya Ordu Balk ad verilen
surlarla evrili ehir ve kaleler kurmulardr. Uy-
gur tapnaklar bir ok yapdan oluur. Uygur ko-
nutlarnn avlulu ve kiremit kapl krma atl ol-
duklar dnlmektedir.
Orta Asya, Kuzey Hindistan, ran ve Msrdaki
Trk mimarisini aklayabilmek
Orta Asya ve ran blgesinde Karahanl ve B-
yk Seluk, Timurlu ve Safeviler; Kuzey Hindis-
tanda Gazneliler, Delhi Sultanlar ve Babrller;
Msrda Tolunoullar ve Trk Memlkleri zel-
likle mimari alanda nemli eserler vermilerdir.
Karahanl camilerinde merkez birimli, e niteli
ve kubbeli byk mihrap n birimleriyle al-
lagelenin dnda yeni plan tipleri denenmi; B-
yk Seluklular Isfahan Mescidi Cumas, Glpa-
yegn Camii, Zevvare Mescidi Cumasnda oldu-
u gibi yeni bir cami tipi olarak eyvanl camiler
ina etmilerdir.
Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi mimarisi-
ni aklayabilmek
Anadolu Seluklular devrinin zellikle cami mi-
marisinde neredeyse Anadoluya zg yeni cami
plan tipleri ortaya kmtr. Mengceklilerin
Dnya Kltr Miras Listesine giren Divrii Ulu
Camii ve ifahanesi (1228-1229) mimarileri ve
esiz sslemeleriyle Anadolu Trk mimarisinin
en kymetli eserleri arasnda yer alr. Artuklular
ak avlulu, Danimendliler kapal avlulu, Ana-
dolu Seluklular hem ak hem de kapal avlu-
lu medreseler ina etmilerdir. Bu dnemde de-
iik plan tiplerinde ok sayda trbe ve kmbet
ina edilmitir. Ge Dnem Trk Beyliklerinde
e niteli ve zaviyeli camilerin inas ve Mente-
eoullarnn ak avlulu Bein Ahmet Gazi Med-
resesinin ana eyvannn kubbeyle rtlmesi bir
yeniliktir.
Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi mimarisini
aklayabilmek
Erken dnemin en youn yap grubunu camiler
oluturur. Zaviyeli camiler erken devrin nemli
cami tipidir. Kubbeli mekn geniletmek yolun-
da ilk byk adm znik Yeil Cami ile atm,
Edirne erefeli Camide kubbe beden duvar-
larndan kurtarlmtr. Kanuni Sultan Sley-
mann Mimar Sinana yaptrd stanbul ehza-
de ve Sleymaniye Camilerinde grlen byk
gelime, Mimar Sinann Edirne Selimiye en st
seviyeye ulamtr. 18. yzyldan itibaren kubbe
rtl tek bir birimli camiler ina edilmi, Barok
ve Rokoko sanat akmlar etkili olmutur. 19. yz-
ylda Ampir slubun denendii nemli camiler
ve Avrupa tarznda saraylar ina edilmitir. 1900-
1930lu yllar arasnda I. Ulusal Mimarlk Dnemi
akm, 1930larda II. Ulusal Mimarlk Dnemi ola-
rak adlandrlan yeni bir mimari akm balam,
1950li yllarn bandan sonra ada mimarla
geilmitir.
Trk resim-heykel ve el sanatlarn tanmlaya-
bilmek
Trk resim sanatnn bilinen en eski rneklerini
Uygurlar, heykellerini Gktrkler, hal - maden
ve ahap sanat rneklerini Hunlar vermitir. Bu
sanat kollar Byk Seluklular kanalyla Anado-
luya gemitir.
Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlular
Trk slam minyatr sanatn gelitirerek devam
ettirmilerdir. Safeviler devrinde Trkmen ve Ti-
murlu Herat okulunun kaynat yeni bir minya-
tr slubu domutur. Babrller nemli minya-
trler hazrlanm ve portre ressamln gelitir-
milerdir. En erken tarihli Osmanl minyatrleri
Fatih Sultan Mehmet devrine aittir. Osmanllarda
Batl anlamda resim, 18. yzyln sonlarnda as-
ker teknik okullarla balamtr.
Heykel sanat ile ilgili ilk ciddi almalar, Sana-
yii Nefise Mektebinin kurulmas ile balamtr
Uygur, Karahanl, Gazneli, Byk Seluklu ve
Anadolu Seluklular mimaride ini kullanmlar-
dr. Osmanl ini sanat, Seluklu renkli sr tekni-
i ile mozaik ini tekniini birletirmitir. Erken
Osmanl Dneminde grlen bir dier yenilik
sralt teknii ile retilen mavi-beyaz ini retimi-
dir. 16. yzyln ortalarndan itibaren renkli sr
teknii terk edilmi, inicilikte sralt teknii ha-
kim olmutur.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
166
Sanat Tar i hi
1. Mimar Sinann raklk eserimdir dedii, merkezi
kubbesi drt ayak zerine ykselen yaps aadakile-
rin hangisidir?
a. znik Hac zbek Camii
b. stanbul ehzade Camii
c. Bursa Yeil Camii
d. Edirne erefeli Camii
e. Edirne Selimiye Camii
2. Anadolu Seluklu saray yaplarndan zellikle ini
panolar ile tannan saray yaps aadakilerden hangi-
sidir?
a. Haydar Bey Saray
b. Kubadiye Saray
c. Beylerbeyi Saray
d. Topkap Saray
e. Kubadabad Saray
3. Anadolu Seluklu Dneminde ana yollar zerine
ina edilen, genellikle kapal ve ak iki blmden olu-
an ticaret yaplar aadakilerden hangisidir?
a. Saray
b. Trbe
c. Kervansaray
d. Zaviye
e. Bedesten
4. Aadakilerden hangisi ayn vakfiyeye bal olarak
ina edilen zellikle Osmanl kentlerinin biimlenme-
sinde nemli rol oynayan yap topluluklarnn addr?
a. Klliye
b. Rasathane
c. Kmbet
d. Eyvan
e. ifahane
5. Aadakilerden hangisi slam ncesi Trk heykel
sanatnda len kiinin hayatta iken ldrd dman-
larn temsil ettii kabul edilen ve mezarnn evresine
yerletirilen heykelin addr?
a. Kurgan
b. Tmls
c. Trbe
d. Balbal
e. Pazrk
6. Fatih Sultan Mehmet zamannda yaplan ve 19. yz-
yl balarna kadar ekleme ve onarmlarla geniletilen
Osmanl mimarisinin klasik saray yaps aadakiler-
den hangisidir?
a. Topkap Saray
b. raan Saray
c. Beylerbeyi Saray
d. Yldz Saray
e. shak Paa Saray
7. 13. yy Konyada kopyas yaplan Hz. Muhammed
zamannda geen iki gencin yaad ak konu alan
minyatrl yazma aadakilerden hangisidir?
a. Tahir le Zhre
b. Ferhat le irin
c. Leyla le Mecnun
d. Bahramgur le Azade
e. Varka le Glah
8. 1900-1930 yllar arasnda Cumhuriyet Dnemi kent-
lerinin biimlenmesinde etkili olan, zellikle Osmanl
ve Anadolu Seluklu Dnemi mimari unsurlarnn cep-
helerde yeniden kullanld mimari slup aadakiler-
den hangisidir?
a. Eklektik
b. I. Ulusal Mimarlk
c. Neoklasik
d. Barok
e. Klasik
9. Trk ahap sanatnda, kk ve geometrik ahap
paralarnn birbirlerine gemelerle balanmas teknii-
nin ad aadakilerden hangisidir?
a. Kakma
b. Oyma
c. Kafes
d. Kndekari
e. Kabartma
10. 1883 ylnda Sanayii Nefise Mektebi Alisinin kurul-
masnda byk katks olan ve Kaplumbaa Terbiyeci-
si adl eserleri ile tannan nl ressam aadakilerden
hangisidir?
a. brahim all
b. Fikret Otyam
c. Avni Lifij
d. Nurullah Berk
e. Osman Hamdi Bey
Kendimizi Snayalm
167
1. b Yantnz yanl ise Osmanl ve Cumhuriyet D-
nemi Mimarisi: Klasik Dnem konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Anadolu Seluklu ve Beylik-
ler Dnemi Mimarisi: Anadolu Seluklu Mimarisi
3. c Yantnz yanl ise Anadolu Seluklu ve Beylik-
ler Dnemi Mimarisi: Anadolu Seluklu Mimarisi
4. a Yantnz yanl ise Osmanl ve Cumhuriyet D-
den gzden geiriniz.
5. d Yantz yanl ise Trk Resim-Heykel ve El Sa-
natlar: Heykel Sanat konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Osmanl ve Cumhuriyet D-
den gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise Trk Resim-Heykel ve El
Sanatlar: Minyatr Sanat konusunu yeniden
gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Osmanl ve Cumhuriyet D-
nemi Mimarisi: Cumhuriyet Dnemi konusunu
yeniden gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Trk Resim-Heykel ve El
Sanatlar: Ahap Sanat konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Trk Resim-Heykel ve El
Sanatlar: Batl Anlamda Resim konusunu ye-
Sra Sizde 1
840 ylnda kurulan Karahanllar 960 ylnda Msl-
manl kabul etmilerdir. Karahanl devri ile birlikte
Trk mimarisinde nemli yap tiplerinin ortaya kt
grlmektedir. Bu dnemin balca yap tipleri arasn-
da Cami, Medrese, kervansaray, Trbe ve Saraylar ya-
plar saylabilir.
Sra Sizde 2
Kervansaraylarn en nemli ilevleri yolcularn ve ker-
vanlarn her trl ihtiyalarn karlamak amac ile
nemli yollar zerinde belirli aralklarla ina edilmi
olan yaplardr. Anadoluda bugne kadar tespit edilen
Anadolu Seluklu Kervansaraylarnda;
1. avlulu ve kapal ksmllar
2. kapal bir ksmdan oluanlar
3. avludan oluanlar
4. bir merkezi yap etrafnda gelienler olmak zere
drt farkl plan uygulamas grlr.
Sra Sizde 3
Kiinin hayatta iken ldrd dmanlarn temsil et-
tiine inanlan Balballar Trk heykel sanatnn en erken
rnekleridir. rneklerde betimlenen figrlerin bazlar-
nn elerinde kl, bir vazo veya bir kaba yer verildii
grlr. Balballarn zerindeki kyafetlerin birou sol-
dan saa doru kapanan bir kaftandr. Kaftanlarn ze-
rinde paralar hlinde oluturulmu bir kemer yer alr.
Kemerin zerinde arkada sallanan bir bak, gndelik
eyalarn iine konulduu bir torba ile eitli madeni
tokalar ve levhalar bulunmaktadr.
168
Sanat Tar i hi
Aslanapa, O. (1993). Trk Sanat, stanbul: Remzi Ki-
tapevi.
Aslanapa, O. (1986). Osmanl Devri Mimarisi, stan-
bul: nklap Kitapevi.
Aslanapa, O. (1977). Yzyllar Boyunca Trk Sanat
(14. yzyl), stanbul: M.E.B. yaynlar.
Ara, A. (1988). Ortaa Trk Mimarisinin Anahat-
lar in Bir zet, stanbul: Arkeoloji ve Sanat
Yaynlar.
Bakan, S. (2009). Balangdan Cumhuriyet Dne-
mine Kadar Trklerde Resim, Ankara: Atatrk
Kltr Merkezi Yaynlar.
Cezar, M. (1977). Anadolu ncesi Trklerde ehir-
cilik ve Mimarlk, stanbul: Bankas Kltr Ya-
ynlar.
oruhlu, Y. (2007). Erken Devir Trk Sanat, stan-
bul: Kabalc Yaynevi.
oruhlu, Y. (1993). Trk Sanatnn ABCsi, stanbul:
Simavi Yaynlar.
Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanat, stanbul: Milli Ei-
tim Basmevi.
Erginsu, . (1978). slam Maden Sanatnn Gelime-
si, stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar.
lter, . (1969). Tarihi Trk Hanlar, Ankara: Karayol-
lar Genel Mdrl Yaynlar.
Kuban, D. (2010). Batya Gn Sanatsal Evreleri, s-
tanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.
Kuban, D. (2008). Seluklu anda Anadolu Sanat,
stanbul: Y.K.Y.
Kuban, D. (2005). alar Boyunca Trkiye Sanat-
nn Anahatlar, stanbul: Y.K.Y.
gel, S. (1994). Anadolunun Seluklu ehresi, s-
tanbul: Akbank Yaynlar.
nge, Y. (1995). Anadoluda XII.-XIII. Yzyl Trk
Hamamlar, Ankara: V.G.M. Yaynlar.
Szen, M. Tanyeli, U. (1994). Sanat Kavram ve Terim-
leri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi.
Szen, M. Tapan, M. (1973). 50 Yln Trk Mimarisi,
stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.
Tansu, S. (1996). ada Trk Sanat, stanbul: Rem-
zi Kitabevi.
Tansu, S. (2009). Be Gereki Trk Ressam, stan-
bul: Geliim Yaynlar.
Taal, A. (2003). Trk Tarihinin Btnl, Trk
Dnyas Kltr Atlas, stanbul: Altan Matbaa Ltd.,
s. IX-XX.
Ycel, E. (2000). slam ncesi Trk Sanat, stanbul:
Arkeoloji ve Sanat Yaynlar.
Karolenj, Otto, Romanesk ve Gotik sanatn mimari, resim, heykel rnekleri-
ni sanatlar ile tanmlayabilecek,
Rnesans, Maniyerizm, Barok, Rokoko ve Neoklasik sanatn mimari, resim,
heykel rneklerini sanatlar ile tanmlayabilecek,
8.-15. yzyllar arasnda Orta a ve Yeni a Avrupa lkelerinde grlen
sanat, kltr ve dnce ortamlarn deerlendirebilecek
indekiler
Orta a
Otto
Gotik
Rnesans
Manierizm
Rokoko
Karolenj
Romanesk
Hmanizma
Palladian Mimari
Barok
Neoklasik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Sanat Tarihi Avrupa Sanat

GR
8.-19. YZYILLAR ARASINDA
AVRUPA SANATI
15.-19. YZYILLAR ARASINDA
AVRUPA SANATI
7
SANAT TARH
GR
Hunlarn basksyla 375 ylndan itibaren, Karadeniz ve Avrupann kuzeyindeki
blgelerden Avrupann gneyine ynelen Vizigot, Ostrogot, Got ve Vandal ka-
vimlerinin glerine dayanamayan Roma mparatorluu, 395 ylnda Bat ve Dou
Roma (Bizans) olmak zere ikiye ayrlm, 410de Vizigotlarn Romay yamalama-
snn ardndan Bat Roma mparatorluu hzla ke gemi ve 476 ylnda, ardn-
da byk bir ynetim boluu brakarak yklmtr. 476 tarihi tarihiler tarafndan
lk an bitii Orta an balangc saylmtr.
5. yzyln bandan itibaren Fransann kuzeyine Normanlar, ngiltereye Ang-
lo-Saksonlar, spanyaya Vizigotlar, talyaya Ostrogotlar, Almanya ve evresine
Franklar yerlemilerdir. Yeni gelenlerin karp kaynamasyla Avrupada yeni mil-
letlerin doduu bu dnemin kark yaps, halkn kendi can ve mal gvenliini
korumak amacyla gl ve varlkl kiilere snmalarna, bu da derebeyliklerin
(feodalizm) kurulmasna neden olmu; krsal nitelikli bu kk devletikler de
zaman ierisinde Antik a Yunan-Roma kltr ve Hristiyan din inanc ereve-
sinde kaynaarak Orta a Avrupa kltrnn temelini oluturmulardr.
6. yzylda Hristiyanl kabul eden Germen kkenli Franklarn, Fransa ve Al-
manyann bir blmyle talyann ortalarna kadar uzanan kuzey blmnde
kurduklar Frank Krall zamannda manastr okullar, apel ve saray gibi yaplar
ina edilmitir. Kutsal Roma Germen mparatorluunun kurucusu Frank Kral
Charlemagne (Byk arl, arlman), Roma mparatorluunun devam olduklar
iddiasyla Papadan takdis (kutsanma) alarak Avrupada yeniden merkez otoriteyi
tesis etmeye almtr. Kendisini Roma mparatoru sayan Charlemagne (747-814),
daha ok spanya, ngiltere, Kuzey talya ve Almanyadaki manastr okullar ile il-
gilenmi, Roma el sanatlar geleneinin, Klasik sanatn ve yaznn yeniden canlan-
masn salamaya gayret etmitir. Bu dnemin eserleri, Karolenj Dnemi Sanat ad
altnda incelenmektedir.
10. yzyln ortalarnda, Kutsal-Roma Germen mparatorluunun bana Al-
manyada I. Ottonun gemesiyle mparator Ottoya izafeten Otto Rnesans olarak
adlandrlan Avrupann dier lkelerinde Erken Romanesk, Almanyada Otto slu-
bu olarak bilinen bir sanat slubu ortaya kmtr.
Karolenj ve Otto Dnemlerinde temelleri atlan Romanesk slup, 9.-12. yzyl-
lar arasnda tm Avrupaya yaylm, klasik rneklerini 11.-12. yzyllarnda ver-
mitir. Romanesk slup, Avrupada siyasal deiimlerin yaand, ulusal devlet bi-
Avrupa Sanat
Feodalizm: Derebeylik olarak
bilinen toplumsal, siyasal ve
ekonomik rgtleni
biimidir. Temelleri Frank
mparatorluu srasnda
atlan feodal sistemde
kentler klrken kent
dndaki derebeyi atolar
bymeye balamtr. Bu
atolar, Orta ada krsal
yaamn nemli yaplar
olmu ve Avrupa
mimarisinde nemli bir yer
tutmulardr.
lincinin gelitii dnemde Fransada ortaya kan ve 15. yzyla kadar tm Avru-
paya yaylan Gotik slup iinde eriyerek kaybolmutur. 14. ve 15. yzyllarda
talyadaki toplumsal yap, ekonomik ve siyasi ortam Hristiyanlk inancnn geir-
dii deiim, bilim ve teknolojide yaanan gelimeler Rnesans hazrlamtr.
1453de stanbulun Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesiyle Orta a ka-
panm Yeni a balamtr. Yeni ada kilise ve din adamlar ile ynetilen Or-
ta a toplumlarnda insan temel alan hmanizmin yaylmasyla balayan Rne-
sans, 15.-17. yzyllarda tm Avrupay etkisi altna alarak fikir ve sanat akmna
dnmtr. Rnesansdan sonra Avrupada Maniyerist, Barok, Rokoko ve Am-
pir sluplar etkin olmu, 19. yzylda yaanan Aydnlanma anda nce klasik
slup ardndan Yeni an dier sluplar canlandrlm ve balarna eklenen ye-
ni anlamndaki Neo kelimesinin eliinde Neoklasik, Neogotik, Neobarok gibi
isimlerle adlandrlmlardr.
Bu nitede, Hristiyanlk dini emsiyesi altnda birleen Avrupa toplumlarnn
Karolenj Dnemi ile 19. yzyl ba arasndaki srete ortaya koyduklar sanat or-
tam ve etkin sanat akmlar ele alnmaktadr.
8.-15. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI
Karolenj Dnemi Sanat (8.-10. yy)
Orta a boyunca kurulan ve Roma mparatorluunun devam olduklarn iddia
ederek papadan takdis almaya ve Avrupada merkez bir otorite kurmaya alan
devletlerin en ilgi ekeni, kendisini Roma mparatoru sayan ve Papa III. Leonun
elinden Bat Roma mparatoru olarak 800 ylnda ta giyen Charlemagne (747-
814)nn 8. yzylda bakent Aachen olmak zere kurduu Frank Kralldr.
Manastr okullar ile ilgilenen ve Roma el sanatlar geleneinin yeniden canlan-
mas iin alan Charlemagne, kendi kiiliini ve temsilciliini, Dou Roma (Bizans)
mparatorluunda bulduundan Bizans mimarisinin yap biimlerine yknmtr.
Mimari: Karolenj Dneminden gn-
mze gelebilen en nemli yap Charlemag-
nenn, mimar Otto von Metze yaptrd
merkez planl Aachen apeli (792-805)dir
(ekil 7.1). apelin dilimli kubbeli, st ste
kemer kat yksekliindeki sekizgen
planl merkez blmn dtan on alt cep-
heli her biri tonoz rtl iki katl bir galeri
evreler. Plan olarak Ravennadaki San Vi-
tale Kilisesine benzeyen yapda, Roma ve
Bizans mimarisinin zellikleri, yeni bir este-
tik anlayla sentezlenerek uygulanmtr. Bat cephesine, giriin iki yanna birer
kulenin yerletirilmesi yeniliktir. ift kuleli bu uygulama, daha sonra Romanesk ve
Gotik kiliselerde de devam ettirilmitir.
Charlemagne, Frank mparatorluunu ynetebilmek ve istikrar iin Benedikt
Manastr ana gvenmi, 814 ylnda manastr grevlileri ile toplantlar yapmtr.
Bu toplantlara katlan Reichenau Manastr barahibi Haito, Sant Gall Manastr ra-
hibi Gozbertusa toplantda alnan kararlar zetledii bir mektupla izdii ideal
manastr plann gndermitir. 112 x 77 cm boyutlarndaki parmen zerine yap-
lan bu izim, bir manastrn nasl ve hangi planda olmas gerektiinin anlatld,
172
Sanat Tar i hi
ekil 7.1
Aachen apeli, plan
Kaynak:
org/wiki/File:
AaachenChapelDB.
svg
Orta adan gnmze gelen en eski tarihli manastr plandr. Planda; ana yap,
kilise, yatakhane, yemekhane, okul, ba rahibin zel konutu ve gndelik yaamda
yer tutan meknlarn yan sra mezarla ve sebze baheleri, tahl ambar, ahr, f-
rn, mayalama evi, dkkan, f imalathanesi gibi blmlere de yer verilmitir. Ana
yap 77 keiin kalabilecei llerde tasarlanm, meknlar gne ndan fay-
dalanabilecekleri uygun ynlere yerletirilmilerdir.
Bu dnemde ina edildii bilinen manastr kiliselerinin byk ounluu z-
gnlklerini yitirmitir. Dnemin en nemli manastr kiliselerinden biri Fransada-
ki bazilika planl Saint Denis Manastr Kilisesidir. 754-775 yllar arasnda yaplan
ilk kilise, 12. yzylda Gotik slupta yeniden ina edilmitir. Avrupada 9.-10. yz-
ylda yaplan birok kilise Saint Denis Manastr Kilisesinde olduu gibi daha son-
raki dnemlerde bytlm ya da yenilenmitir. Bu dnem kiliselerinin bat cep-
helerine imparator ve maiyetinin treni izledii st galerileriyle balantl yksek
kuleler yaplmtr. Bu kulelerin gnmze gelebilen en nemli rnei Almanya
Corvey Benedikten Manastr Kilisesinde bulunmaktadr.
750 ylndan itibaren derebeyleri, etraf hendek, duvar ya da itle evrili kare
veya dairesel planl; iinde evler, ahrlar, baheler vb. nitelerin bulunduu koru-
nakl kaleler yaptrmaya balamlardr. Kale inaatlar Orta an nemli mimari
faaliyetleri arasnda yer alr. 1000 ylndan itibaren Avrupa genelinde kalelerin k-
elerine veya ilerine ek kuleler yaplmtr. Silindirik ya da kareye yakn planl, i-
lerinde kiler ve barnma meknlar bulunan bu yksek kuleler, bamsz yaplar
olarak Avrupadaki ehir yerleimlerinin ayrlmaz paras olmulardr.
Resim ve Heykel: Bu dnemden gnmze freskler (duvar resimleri) minya-
tr (kitap resimleri) ve mozaikler gelmitir. Almanya Kln Katedrali, Auxerre St.
Germain Kilisesi, Corvey Manastr Kilisesi ve Mnster St. John Kilisesi fresklerinde
Charlemagnein savalar ve baarlar ile sa ve azizlerin yaamlar ilenmitir. Aac-
hen apeli kubbesindeki Erken Hristiyan ikonografisinin etkisiyle yaplan mozaik-
ler dnem resim sanatnn en nemli rnekleridir.
Charlemagnen saraynda ok sayda Bi-
zans Dnemi el yazmas kopyalanm ve
dnemin el yazmalar resimlenmitir. Ha-
zrlanan el yazmalarnn minyatrlerinde n-
cil ve Tevrat konular, sembolik anlamlar
tayan ku, balk ve dier hayvan tasvirle-
ri resimlenmitir. Saray iin yaplan rnek-
lerde daha ok altn yaldz zemin kullanl-
mtr. Dnemin en nemli resimli el yaz-
malarndan biri Roma Dnemi el yazmala-
rnn minyatrlerine benzer bir slupla 778-
820 yllarnda Aachen Saraynda hazrlan-
m olan Lorsch ncilidir (Resim 7.1). Min-
yatr ve cilt kapaklarnda Antik a ve Bi-
zans sanatnn etkileri grlmektedir. Yaz-
malarn cilt kapaklarnda, fildii ve deerli
talar kullanlmtr. En nemli el yazma
merkezleri Reims, Corbie, Kln, Trier, Salz-
burg, Sant Gallen, Aachendir.
173
7. ni t e - Avr upa Sanat
Manastr: Hristiyan din
adamlarnn kent
hayatndan uzakta yaayp
tapnmalar iin ehir
dnda veya dalk yerlere
kurulmu din eitim
kurumlardr. Deiik ilevli
yaplarn bulunduu yap
topluluklarndan oluan
manastrlarda, Tanrya
hizmet etmeyi, din eitim
almay ve evlenmemeyi
amalayan yoksul kalmay
semi, rahip ve rahibeler
ar ilerde alarak
gnlerini geirirlerdi. Din
eitim yannda el yazmalar
kopya etme, ikona yapma,
manastr iindeki
hayvanlara bakma, tarm
yapma, liturjik malzemeler
yapma, arap yapma, bira
yapma, kandil ve mum
yapma gibi grevlerde de
alrlard. ngilterenin
kuzeyinde kurulan ilk
manastrlar, Avrupann
Hristiyanlamasnda etkin
rol oynayan misyonerlik
faaliyetlerinin nemli bir
merkezidir. Din adamlar,
imparatorlar ve kontlar
tarafndan yaptrlan
manastrlar Orta a kltr
ve sanatnn geliimini
salayan nemli
merkezlerdir.
Resim 7.1
Lorsch ncili
Kaynak:
http://www.ask.com/
wiki/Lorsch_Gospels
Dnemin heykel sanat rnekleri daha ok amdan, kandil, ha, tts kab, ku-
pa ve rliker gibi kilise din liturjisi iin yaplan kk el sanatlar rnleriyle s-
tun bal, silme, ambon ve altar gibi mimari gelerin bezemelerinde grlr.
Aachen apelinin bronz kaplar ve Paris Louvre Mzesindeki Dagobert Taht
nemli rneklerdendir. Charlemagne iin yaplm olan al ve toprak heykeller-
den sz edilse de bugne ulaan hibir rnek yoktur.
Manastrlar ne tr kurumlardr? lk manastr kurulular nerede ortaya kmtr?
Otto Dnemi Sanat (10.-11. yy)
Kutsal-Roma Germen mparatorluunun bana I. Ottonun gemesiyle Avrupada
Otto Dnemi balamtr. I. Otto kendini Bat Roma mparatorluunun devam
saym, imparator olur olmaz Papalk Devletini resmen tanm ve kendisini kilise-
nin koruyucusu ilan etmitir. Bylece kilise onun kontrolne girmi, krallk g-
lenmeye balamtr.
Bir yandan Karolenj kltr ve Hristiyan Roma miras sahiplenilirken dier
yandan Germen kimliinden kopmamaya allan, 936-1024 yllar arasn (I. Otto,
II. Otto ve III. Otto devirleri) kapsayan bu dnemin sanat, Avrupada Erken Ro-
manesk, Almanyada Otto sanat olarak bilinmekte ve mparator Otto adyla Otto
Rnesans olarak adlandrlmaktadr.
Mimari: 10. yzylda Almanyada ortaya kan ve 11. yzyl ortalarndan sonra
Romanesk mimarlk iinde kaybolan, Erken Romanesk zellikleri gsteren Otto D-
nemi mimarisi Karolenj ve Bizans mimarisinden etkilenmitir. Bu dnemin en nem-
li eserlerinden biri Aachen apelini rnek alan, Alsacedaki Ottmarscheim Kilise-
sidir. Alman yerel beenisine gre ina edilen dnemin bazilikal planl kiliselerinde
transept ve koro yerinin belirmeye balamas, ift apsis, kripta ve nef uygulama-
s karakteristiktir. Karolenj Dnemi kiliselerinin ift kulelerinin ok katl kulelere d-
nt bu dnem kiliselerinde bazilikal plan tipinin yannda merkezi ve kapal Yu-
nan Ha plan tipleri de ok uygulanmtr. Speyer Katedrali, Kln St. Pantaleon, Es-
sen Katedrali ve Hildesheim San Michele Katedrali dnemin nemli rneklerdir.
Resim ve Heykel: Resimli el yazmalarnn minyatrleri ve imparator resimle-
ri bu dnemin resim sanat hakknda bilgi verirler. En nemli retim merkezleri
Corvey ve Hildesheim Manastrlarnn scip-
toriumlardr. mparatorlar iin retim ya-
pan Konstanz gl Reichenau Adasndaki
manastrn sciptorumunda Trier Manastr
barahibi Egbert tarafndan 980 ylnda yap-
trlan ve bu nedenle barahibin adn ta-
yan Codex Egberti isimli minyatrl el yaz-
mas, Hz. sann yaamn resimlerle anla-
tan Avrupada yaplm ilk eserdir. Minya-
trlerinde Erken Hristiyan, Bizans ve Karo-
lenj sanat sluplarnn etkisi grlr (Resim
7.2). Kln, Reichenau, Mainz, Regensburg
ve Fulda bu dnemin el yazma retim mer-
kezleridir. III. Otto ncili, Bamberg Apocaly-
pse, Liuther Codex, Reichenau Evangeliar,
Trier Registrum Gregorii ve Reichenau Ada-
snda yaplan Gero Codex dnemin nem-
li el yazmalardr.
174
Sanat Tar i hi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Sciptorium: Manastrlarda
el yazmalarnn yazld ve
kopya edildii blm.
Resim 7.2
Trier Manastr
Barahibi Egbertin
yaptrd el
yazmas.
Kaynak:
org/wiki/File:Egbert
_of_Trier.jpg
mparator resimlerinde, imparatorlar
dnemin siyasi ortamna uygun biimde
dier figrlerden daha byk gsterilmi,
figrn evresi stilize bitki ve hayvan mo-
tifleri ile sslenmitir. Parmen zerine
yaplm mparator II. Ottonun tasvir edil-
dii 985 tarihli resimde, tahtta oturan im-
parator ellerinde kre ve asa tutmaktadr.
Tahtn iki yanna ellerinde kre tutar vazi-
yette ayakta dururken resmedilmi drt ka-
dn tasviri, imparatorluun drt yann tem-
sil etmektedir (Resim 7.3). Bu dneme ta-
rihlenen gnmze gelebilen nemli re-
sim rneklerinden bir dieri de Konstanz
Gl Reichenau Adas Oberzell Kilisesinin
freskleridir.
Otto Dneminin kabartma eserleri ara-
snda III. Otto ncilinin (Mnih, Bayerische
Statsbibliothe Mzesi) cilt kapa nemli bir
yer tutar. Altn, mcevher ve fildii malze-
menin kullanld cilt kapann, fildii ka-
bartmasnda Meryemin lm konu edil-
mitir. Bu dnemden kalan heykeller, ge-
nellikle armhta say betimlerler. Kilise
apsislerine konulmak iin yaplmlardr.
Kln Katedralinde bulunan 970 tarihli Ge-
ro Ha, antsal llerde yaplm bamsz
ahap heykellerin bilinen ilk rneidir. V-
cudun bkl, kollarn fiziksel gerginlii,
yz ifadesi ve realist anlatm dili deiimin
ve yeniliin habercisidir. Gerresheim Ha,
Mathilda Ha (Resim 7.4) ve Beninghau-
sen Ha bu tarzda yaplan dier rnekler-
dir. Karolenj Dnemiyle birlikte balayan rliker kullanm aziz ve azizeler iin ya-
plm kabartmal veya heykelli rlikerlerle gelimitir. Bu tr almalar, serbest
heykel sanatnn geliimini kolaylatrm, kiliselerin giri kaplarna ve alnlklar-
na kabartmalarn yaplmasna nclk etmilerdir.
Romanesk Dnem Sanat (9.-12. yy)
Avrupada Roma mparatorluu dneminde salanm olan siyasal birlik Orta
ada bozulmu; Avrupa, hem iten hem dtan gelen kltrel ve politik saldrla-
ra maruz kalmtr. Uzun sren siyasal karklklar Avrupada her blgenin, her
halkn kendi sanat, kltr ve dilini yaratmasn salamtr. Ortak kltr dili Latin-
cenin nemi kaybolmu, Franszca, talyanca ve spanyolca dilleri daha ok konu-
ulur hle gelmitir. Dier yandan, istilalar ve tarikatlar nedeniyle Fransadaki
Cluny Manastrnda kurulan Cluny tarikat, Papalk dzeyinde kiliseyi ykseltecek
ve politik glere meydan okuyacak bir pozisyona gelmeye balamtr.
175
Resim 7.3
Tahtnda II. Otto.
Kaynak:
org/wiki/File:
Meister_des_
Registrum_
Gregorii_001.jpg
Resim 7.4
Altn ve
mcevherlerle
yaplm Mathilda
Ha, Otto Dnemi
Kaynak:
org/wiki/File:Otto_
Mathilden_Kreuz.jpg
Karolenj ve Otto Dnemlerinde temelleri atlan Romanesk slubun rnekleri
9.-12. yzyllar arasnda Avrupann her ky, kasaba ve kentinde grldnden
bir slup birliinden sz etmek doru deildir. Klasik rnekleri 11.-12. yzyl so-
nu arasnda verilen bu slup, 12. yzyldan itibaren Gotik slup iinde eriyerek or-
tadan kaybolmutur.
Mimari: Bu dnemde tarikatlar, din vakflar ve balar kiliseyi zenginletir-
mi, manastr ve kiliseler oalmtr. Dnemin antsal mimarl sadece din yap-
larla snrl deildi. Avrupann birok yerinde yerel idarecilere ait ok sayda ato,
kale, saray, antsal mezar gibi grkemli yaplar ina edilmitir. Manastr ve kilise in-
aatlarnn artmasnn sebeplerinden biri de Hal Seferleridir. Hal Seferleri ile s-
tanbula gelen Avrupallar, stanbul surlarn ve Mslman kalelerini grdkten
sonra 12. yzyldan balayarak kulelerinin ekillerini ve kalelerinin planlarn de-
itirmeye balam; kare veya dikdrtgen planl, belirgin bir giri kaps bulunan
ve bu giriin iki yannda bur ya da kulelerin yer ald dzenli planlara sahip ka-
leler ina etmilerdir.
Hristiyanlk dini urunda ehit olanlar iin yaplm ant mezarlarn en nemli-
leri Romadadr. Roma ve dier Avrupa lkelerinde varlklar bilinen nemli din
merkezler -zellikle ha yollar zerinde yer alanlar- eitli yaplar eklenerek ma-
nastrlara dntrlmeye veya urak noktas hline getirilmeye allmtr. Bu
dnem manastrlarnda; Bat Roma ve Bizans mimarisinden alnan etkilerle kaln
duvar, yuvarlak kemer, apraz tonoz ve dekoratif kemer sralar ve byk kuleler
grlr (Resim 7.5).
Romanesk sluplu kiliseler daha ok bazilika
plan tipindedir. Ayrca, talya Brescia Kilisesinde
olduu gibi merkez planl kiliseler de yaplmtr.
Mtevazi boyutlar ve arbal sade tarzlaryla ne
kan Romanesks Dnem mimarisi blgelere gre
farkllk gsterir. Masif kaln duvarlar, yuvarlak ke-
merler, an kuleleri, kemer sralar ile sslenmi cep-
heler, simetrik dzenlemeler, transeptli bazilika plan
tipleri bu dnem mimarisinin karakteristik zellikle-
ridir. Apsislerin veya koro yerlerinin altnda kripta-
lara rastlanmaktadr. Karolenj ve Otto Dnemlerin-
den farkl olarak bu dnemde kriptalarn boyutlar
byr.
Yunan ve Roma stun balklarnn dzenleri deitirilmi, Korint balklar ze-
rine kabartma insan veya hayvan figrleri eklenmitir. Gotik slupta yaplan daha
sonraki eklemeler veya yeniden ina edilmeleri nedeniyle Romanesk kiliselerin bir-
ounun zgnlkleri bozulmutur. Kiliselerin zellikle, Fransann ha yollar ze-
rinde yer almalar farkl mezhepler iin apsis yapmn zorunlu hle getirmi ve Fran-
sadaki kiliselerde yan apsislerin saylarnn arttrlmasna neden olmutur. Kiliselerin
ana giri kaplar ile apsis cephelerinin iki yanna ve iz dm transept blmnn
ortasna denk gelecek biimde atlarna birer kule yaplm, an kuleleri simetriyi
salayan mimari elamanlara dnmlerdir. talyadaki Parma ve Pisa Katedralle-
rinde olduu gibi an kulelerinin yaplardan bamsz olanlar da bulunmaktadr. Ki-
liselerde bat cephe dierlerine kyasla daha zenli iilie sahiptir. Bat cephelerde
genellikle tek veya l giriler (kaplar) kullanlmtr. Bat cephenin bir kule bii-
minde yapld ngilterede Ely Katedrali gibi rnekler de bulunmaktadr.
176
Sanat Tar i hi
Resim 7.5
Lizbon Katedrali
Kaynak:
http://tr.wikipedia.
org/wiki/S%C3%A9_
Benedikt Manastr olan Clunydeki Manastr, bu slubun kullanld, ideal ma-
nastr planna gre yaplan erken tarihli rneklerden biridir. Ayn dnemde yaplan
dier yaplardan farkl olarak, Antik Dnem ve yerel beenilerin bir arada bulundu-
u, talyann Pisa ehri Mucizeler Meydannda yer alan Pisa Katedrali, 1063 ylnda
Busketos isimli Yunanl bir mimar tarafndan yaplmtr. 5 nefli, transeptli bazilikal
plan tipindeki yapnn, orta nefi dz tavan, yan nefleri apraz tonoz rtldr. Ka-
tedralin yannda vaftizhane, an kulesi ve Campo Santo (antsal mezarlk) bulun-
maktadr (Resim 7.6). Yap topluluunun en dikkati eken yaps 1174-1271 yllar
arasnda yaplm eik an kulesidir. Kule, 15.8 m apnda, 54.5 m yksekliktedir.
Verona San Zeno Bazilikasndaki gl pencere, Romanesk mimari slubunun
nemli yeniliklerinden biridir. Ana giriin kemer veya balkonumsu kntlarla vur-
gulanmas talyadaki Modena Katedrali, Parma Katedrali gibi yaplarda nadir de
olsa grlmektedir.
Avrupada ina edilen kaleler ne zamandan sonra dzenli bir plana sahip olmaya balamtr?
Resim ve Heykel: Gnmze ulaan Romanesk resim sanat rnekleri olduk-
a azdr. rneklerin byk blmn freskler, minyatrler ve ikonalar oluturur.
Romanesk slupta resimler, sslemeden ziyade retici amala yaplmtr. re-
tici rol stlenen simgesel gelerle zenginletirilmi bu resimlerde basit ve izgisel
bir anlatm dili kullanlmtr. Tevrat ve ncil hikyelerinden alnm din konular i-
lenmi, sa, Meryem ve azizlerin yaamlar, din bayramlar, ahlaki ykler anlatl-
mtr. Figrler genellikle gereklikten uzak ancak anlatm olarak son derece zen-
gindir. Bir resim asla tesadfi bir ekilde yerletirilmemitir. Her zaman renk uyu-
mu, izgi ve figr ile fon uyumu gzetilmitir. Resimlerde her ne kadar basit izgi-
sel anlatm kullanlmsa da biimler lkeden lkeye, ekolden ekole ve ustadan us-
taya deiiklik gsterir.
Bat Avrupa, Almanya, Fransa ve talyadaki fresk rnekleri kilise duvarlar, to-
noz ve apsis tonozlarnda yer alrlar. Freskler, kitap resmiyle slup ve figr asn-
dan benzerdir. Renk eitleri daha ok toprak tonlarndadr, perspektif olmadan
basit bir anlatm diliyle betimlenmilerdir. talyadaki kilise resimlerinde daha ok
Bizans sanatnn ve Antikitenin etkisi grlr. nemli figrler dierlerinden daha
byk olarak betimlenmitir. Figrlerin konturlar kaln bir izgiyle belirtilmitir.
Gnmze ulaan Katalanya San Michele apeli fresklerinde taht zerinde, ayan-
da sandaletleri, zerinde Antik Dneme yknen giysileri, frontal duruuyla oval
biimli bir madalyon iinde betimlenen sa figr, Bizans resimlerini artrmak-
tadr. Figrlerde izgisellik n planda ancak, davran daima bir eyler ifade eder
niteliktedir. Gsterili kyafetler, donuk ve ackl ifadeler karakteristiktir. lk kez bu
dnemde kilise camlar vitraylarla (Resim 7.7) sslenmeye balam, bu uygulama
daha sonra Gotik kilise dekorasyonun temelini oluturmutur.
177
Resim 7.6
Pisa Katedrali-
Vaftizhanesi-Kulesi
Kaynak:
http://tr.wikipedia.org/
wiki/Dosya:Pisa_180.jpg
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Kent merkezlerine yaplan kilise, katedral ve a-
pelleri sslemek iin kabartmalar ve heykeller ya-
plyordu. Kent dndaki manastrlar ve keiler
iin yaplm yaplarda ssleme bulunmazd. Ama
bu ssleme yapy gzelletirmekten ziyade Hristi-
yanlk dinini anlatan bir grev stleniyordu. Amaca
ynelikti ve halk aydnlatmak, dini retmek iin
kullanlan bir arat. Orta ada heykel daha ok
kilise ve manastrlar iin yapldndan mimariye
balyd.
Romanesk kiliselerde malzeme olarak kullan-
lan kolay ilenebilen kireta, figr ve bitkisel ss-
lemelerde ayrnty beraberinde getirmitir. Kilise
kabartmalarnda ncil ve Tevrat konulu ykler,
azizlerin yaamlar, hayvanlar, fantastik yaratklar
betimlenmitir. Bu konular belli bir ikonografiye
gre kiliselerin giri kaplarna ve kaplar zerinde-
ki alnlklarna yaplmtr. Orta a insann kilise-
ye ekmek iin Fransadaki Vezelay Manastr Kili-
sesi giriindeki kabartmalarda (Resim 7.8) olduu
gibi genelde ana kapya sann yarg olarak, cen-
net ve cehennemliklerle birlikte gsterildii Son
Yarg (Maher) sahnesi ilenmitir.
Bu dnem heykeltralar stun balk-
larn kendine gre kabartma yapabilmek
iin kbik biime dntrm ve din
konular zetleyerek balklarda anlatma-
ya almlardr. Romanesk sluplu ka-
bartmalar yerel beenilere gre deien
biimde, sembolik anlatmla, boyut
kaygs olmadan betimlenmitir. Fran-
sadaki St. Sernin Kilisesi, Vezelay Ma-
nastr Kilisesi giriindeki kabartmalar Ro-
manesk stilin en nemli rnekleridir.
Gotik Sanat
Orta a Avrupa sanatnn en nemli sluplarndan olan Gotik slup, 12. yzy-
ln 2. yarsnda Fransada ortaya km ve buradan yaylarak 15. yzyla kadar tm
Avrupada etkisini gstermitir.
Fransada kraliyet otoritesinin salamlamas, ticaretin gelimesi, kentlerin orta-
ya kmas, dinsel deiimler, manastrlarda ortaya kan skolastik felsefe (okul fel-
sefesi) bu dnemdeki nemli deiimlerdir. Ayrca kent kltrnn gelitii bu
dnemde yneticiler, eitime nem vermeye balamlardr. Manastrlar ve kated-
ral okullarndan baka Orta an balca eitim kurumlarn oluturan niversite-
ler Napoli, Bologna, Padova, Paris gibi kentlerde bu dnemde kurulmutur. 1158
ylnda Avrupada kurulan ilk niversite Bologna niversitesidir. niversitede ar-
lkl olarak din, felsefe ve hukuk alanlarnda eitim verilmekteydi. Ders verenler
178
Sanat Tar i hi
Resim 7.7
Vitray, Peygamber
Daniel, Augsburg
Katedrali (11.
yzyl sonu)
Kaynak:
org/wiki/File:S%
C3%BCddeutscher
_Glasmaler_001.
jpg
Resim 7.8
Fransada Vezelay
Manastr Kilisesi
Kabartmalar
Kaynak:
http://en.wikipedia.org/
wiki/File:France_
laMadadleine
Vezelay_tympanum_
a.jpg
Gotik slup: Bu slup,
siyasal deiimlerin ve
ulusal devlet bilincinin
yaand yllarda ilk kez
Fransada ortaya kmtr.
Fransa ve Avrupada, bu
sluptaki eserlere Opus
francigenum-Fransz ii
denilmitir. talyan
hmanistleri 15. yzyldan
sonra bu tarz ileri
beenmeyip Barbar Sanat
diye nitelendirmi ve istilac
kavimleri, Gotlar
hatrlatacak biimde Gotik
kelimesi ile adlandrmaya
balamlardr.
arasnda rahipler de bulunurdu. Anselmus, Abelard, Lanfranc ve Aquinal Tomas-
so bu dnemin nemli rahip-filozoflardr. Bu dnemde bilim, sadece teolojiyi
kapsadndan filozoflar genellikle Tanr ve ruh araclyla dnya ile ilikiyi, inan-
cn akl ile tanmlanabilmesini, slam felsefesini, Aristo ve Platonun dncelerini;
an entelektelleri ise niversite ve dier eitim kurumlarnda oluan skolastik
felsefeyi tartyorlard. Hristiyan dogmalarnn temellendirilmesi ve sistematik bir
biimde derlenip toplanmas ynndeki abalarn bir rn olan ve daha ok ma-
nastr, katedral okullar ve niversitelerde retilip, gelitirildii iin -okul felsefe-
si anlamnda- skolastik felsefe olarak adlandrlan bu aklc felsefe, gnmzn
aklclk anlayndan olduka farkl ve dogmatiktir.
Skolastik felsefe nedir?
Mimari: Gotik, gerekte bir mimarlk slubudur. Romanesk Dnemde temel-
leri atlan Gotik slupta, bilinli olarak Romanesk slubun zellikleri bir araya ge-
tirilmi ve Orta a kentlerinin katedralleri Gotik slupta ina edilmitir. Bu ada
katedral, dnce ve sanatnn antsal ifadesidir. Katedraller piskoposlarn ncl-
nde, halkn ve loncalarn destei ile yaplmtr. Gotik katedrallerin ilk rnei ra-
hip Suger tarafndan planlanan Saint Denis Katedralidir. Sugerin, Franszlara zg
mill bir mimari yaratmaya alt bu katedralde rozas (gl) pencere, bat cep-
hede iki kule, transept, heykeller, nsal apeller, sivri kemerler, kaburgal tonoz
gibi Gotik sluba ait zellikler bir arada kullanlmtr.
Gotik kiliseler genellikle ya da be nefli transeptli bazilikal planl olarak ya-
plmlardr. Apsis arkasnda ambulatory (evre koridoru), nsal apeller, bat
cephede ve transept girilerinde kule, rozas pencere, kilise duvarlar ve alnlklar-
na kabartma ve heykeller, pencerelere vitray yaplmas slubun nemli zellikleri
arasnda bulunur. Gotik kiliselerde transept ve nef arasndaki ayrc blmeler kal-
drlarak bu blmler birbiriyle balanmtr. Gotik katedrallerde boyutlar yksel-
dike rt sistemini desteklemek iin uan payandalar yaplmtr. Payandalarn
tayc grevini stlenen cepheleri rahatlatmasyla daha byk pencere ve kap
aklklar yaplabilmi bu da pencerelerin vitraylarla (renkli cam iilii) kapatla-
rak sslenmesini salanmtr.
Gotik yaplar lkelere gre deiiklik gsteren zelliklere sahiptirler. Genellik-
le Fransadaki rneklerde dou duvar (apsis blm) transeptle birlikte yarm yu-
varlak biimde; ngilterede ise dz olarak sonland grlr. Saint Denis Kated-
ralinden sonra ina edilen Chartres Katedrali Gotik slubun en nl yaplarndan-
dr. Uan payanda ilk kez bu yapda kullanlmtr.
Gotik katedrallerin en nlleri arasnda bulunan Paris Notre Dame Katedrali
(Resim 7.9) Parisin gururu ve ekonomik zgrln sembol olarak yerel tccar-
lar tarafndan Meryem Anaya ithafen yaptrlmtr. 1163-1345 yllar arasnda ta-
mamlanan katedralin inas uzun yllar srdnden yapda ok sayda mimar a-
lm ve slup deiiklikleri ortaya kmtr.
Paris ehrinden Fransann tmne yaylan Gotik slubu tm Avrupada ayn
anda ayn biimde grlmemitir. Bu slubun en nemli rneklerinden olan ngil-
teredeki Cambridge Kings College apeli, Fransadaki rneklerden olduka farkl-
dr. 1446-1515 yllar arasnda John Wastel ve Reginald Ely tarafndan yaplan tek
nefli apel, yapnn tamamn rten yelpaze tonozlarla rtldr (Resim 7.10).
179
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Rozas (gl) pencere:
Romanesk ve Gotik
katedrallerde ilk kez
kullanlan yuvarlak
pencerelerdir. Renkli camlar,
desenler ve resimlerle ssl
pencerelerde oymalar ve
desenlerle sslenmi
ereveler kullanlmaktadr.
Uan Payanda: Ana nef
tonozunun arln
azaltarak zemine indirmeyi
amalayan destek
sistemidir.
Victor Hugo ve Notre Dame
Katedrali: 19. yy balarnda
Paris ehir planlamaclar
bakmszlndan tr
Notre Dame Katedralini
yktrmak isteyince, nl
Fransz yazar Victor Hugo,
halkn ilgisini yapya ekmek
iin Notre Damen Kamburu
adl romann yazmtr.
Roman, katedralin
kurtarlmas iin kampanya
balatlmasn salayarak
yenilenmesinde byk rol
oynamtr.
Hollanda, Almanya, Belika, Avusturya, talya gibi lkelerde de grlen Gotik
slubun nemli rnekleri arasnda Almanyadaki Kln Katedrali, Viyana San Step-
han Katedrali, Prag Katedralleri, spanya Toledo Katedrali, Siena Katedrali, Floran-
sa Santa Croce, Floransa Katedrali (Santa Maria del Fiore) ve Milano Katedrali yer
alr. Floransa Palazzo Vecchio, Siena Palazzo Publico (Halk Saray), Venedik Dk-
lk Saray, Oxford Christ Church College, Avignon Papalk Saray bu slupla yapl-
m Avrupadaki sivil mimarlk rnekleridir.
talya Romanesk slupta olduu gibi Gotik slubu kendine gre deitirerek
kullanan bir lkedir. Gotik bu lkede daha ok bezeme alannda kullanlmtr.
talyann nemli ehirlerden biri olan Venedikte Gotik slup Dklk Saraynda
olduu gibi Bizans, Roma ve slam geleri kartrlarak kullanlmtr.
Resim ve Heykel: Gotik sanatta resim mimariye bamlyd. Kiliselerin cephe-
lerinin pencere ve kap boluklaryla dolu olmas resim yaplacak yerleri azalttn-
dan bu dnemde resim denince akla vitray gelmektedir. Katedralleri ve kiliseleri
sslemek iin yaplan vitraylarda daha ok din konular ilenmitir. Katedrallerin
rozas (gl) ve sivri kemerli pencereleri kk panolar hlinde yaplm ve kurun
eritlerle birbirine balanm renkli camlarla (vitraylarla) sslenmitir. Panolarda
betimlenen figrlerin yzleri siyah mine ile izilmitir. Vitraylarda kullanlan krm-
z, mavi, sar, beyaz gibi arpc renklerdeki camlardan ieriye renkli olarak den
gne nlar, insanlarla katedral yaplar arasnda daha scak bir ilikinin kurulma-
sna hizmet etmekteydi. Paris ve evresine kurulan vitray atlyelerinin ileri Char-
tres, Paris Notre Dame, Reims, Amiens Katedralleri vitraylarnda sergilenmektedir
(Resim 7.11).
180
Sanat Tar i hi
Resim 7.9
Fransa-Paris Notre Dame Katedrali, bat cephe.
Kaynak:
http://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:060806-
France-Paris-Notre_Dame.jpg
Resim 7.10
Cambridge Kings College apeli
Kaynak:
http://www.cambrige2000.com/gallery/html/P7117
84.html
13. yzyl talyan sanat dier lkelerden
olduka farkldr. talyanlar resim alannda
da Romanesk slupta olduu gibi Bizans ve
Roma geleneklerinden vazgeememilerdir.
Bu nedenle vitray, talyan kiliselerinin ss-
lemesinde pek kullanlmam, daha ok Bi-
zanstan beri kullanlagelen dinsel konulu
ikonalarn yapm srdrlmtr.
Dnemin ikonalar ahap zerine bitki-
sel kk boyalarla boyanm Tempera deni-
len din konulu resimlerdi. Gotik katedrallar
iin diptikon (ikili), triptikon (l) denilen
birka panodan oluan olduka byk iko-
nalar yaplmtr. rnein, Simone Marti-
ninin Mjde isimli temperas 2.65cm x 3.05
cm llerindedir. Bu dnem orta snf iin
daha kk, din adamlar ve kiliseler iin
daha byk boyutlu resimler sipari edilirdi.
Orta a insan iin resimde gerek dnyann tasvirinden ziyade Tanrsal olann
yanstlmas nemliydi. Daha ok altn yaldz zemin zerine yaplan din konular
dnemin nemli sanatlarndan Giottoda gndelik yaamla birletirilmitir.
talyada Rnesans fikrinin domasna katkda bulunan Giottonun yapt fresk-
ler ve tempera resimlerinde yeni bir anlay grlmektedir. Giottonun resimledii
eserlerde, Bizans kiliselerinde olduu gibi ncil konular ve alegorik konular erit-
ler hlinde ilenmitir. Giotto, din konular altn yaldz zeminden kurtarm, per-
pektifli mekn iine sokmu, figrlerde ifadeye nem vermi, ac, keder, mutluluk
gibi duygular belirgin figrler betimlemitir. Fransz heykeltrala-
rn heykellerde vermeye alt doal ifadeler Giottonun resim-
lerinde de bulunmaktadr. Giotto, Cimabue, Duccio, Simone Mar-
tini, A.Lorenzetti gibi sanatlar dnemin nemli resim ustalardr.
Gotik heykel ve kabartmalar katedralleri sslemek amacyla
yapldklarndan katedrallerin kaplarnda, nilerinde, cephelerin-
de, vaftiz kurnalarnda, korkuluk levhalarnda ve mezar lahitle-
rinde bulunurlar. Din konularn betimlendii bu heykel ve ka-
bartmalarda ncil hikayesi coturucu ve inandrc biimde anlatl-
maya allrd. yle ki maher kabartmalarn izleyen seyirci
orada, cennet ve cehennemde yaananlar net biimde grebil-
meli ve kendine gre yorumlamalyd.
Gotik slubun ilk heykel rnekleri Fransadaki St. Denis, Char-
tres (Resim 7.12) ve Notre Dame Katedrallerinin cephelerinde yer
alrlar. St. Denis Katedralindeki Fransz krallarnn figrl mezar
heykelleri de dnemin nemli antlar arasndadr. ngilteredeki
kiliselerin cephelerinde bulunan heykellerin ou Reform hare-
ketleri srasnda kaybolmutur. talyada Nicola Pisano ve olu
Giovanni Pisanonun yapt vaaz krsleri, Andrea Pisanonun
yapt Floransa Vaftizhanesinin gney kaps ve Floransa Kated-
ralinin an kulesindeki kabartmalar Antik ve Gotik bezeme un-
surlarnn birlikte kullanld Rnesans slubunun nc rnekle-
ri arasnda tanmlanrlar.
181
Resim 7.11
Fransa Reims
Katedrali
Kaynak:
org/wiki/File:
Reims_Cathedrale_
Notre_Dame_
interior_002.JPG
Resim 7.12
Fransa Chartres Katedrali Heykelleri
Kaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:
Cenral_tympanum_Chartres.jpg
15.-19. YZYILLAR ARASINDA AVRUPA SANATI
Rnesans Antik a kltr ve sanat ortamnn etkisi altnda talyada domutur.
Rnesans kavram, ilk kez aratrmalar ve kuramlar nedeniyle sanat tarihinin kav-
ramsal olarak babas saylan ressam ve mimar Giorgio Vasari (1511-1574) tarafn-
dan Antik a felsefe ve dncesi ile kltr ve sanatnn yeniden douu anlamn-
da kullanlmtr.
15. yzyla kadar Orta an sembolik din temalarnn egemen olduu sa-
nat ortam bu yzyldan itibaren, insan temel ge (micro cosmos: kk evren)
olarak kabul eden Antik a felsefesine ynelir. Hmanist gr olarak kabul
edilen bu anlay, talyada klasik sanata ilgi duyan, sanaty himaye etme g-
c olan zengin aristokratlarn ve tccarlarn destei ile sanatlar ve sanat orta-
mn etkileyecektir. Dante, Petrarca, Boccaio, Machiavelli gibi nemli filozoflar
tm Avrupada toplum ve kiisel bilinci kkten etkileyecek fikirleri ile dnemin
siyasi ve toplumsal yapsn biimlendireceklerdir. Filozof Jacob Burchardt R-
nesans nsann Varl olarak tanmlar. Rnesans Hareketi 15.-17. yzyllarda
tm Avrupada etkisini gsteren fikir ve sanat akm olmakla birlikte, Avrupa
corafyasnda her lkede ayn zamanda balamamtr. Sanatn her dalnda ayn
retkenlik yaanmamtr. Rnesans -yeniden dou- bata talya kentlerinin
toplumsal yaamdaki deiimlerini, kltr ve sanat anlaynn yeni bir biime
dnmesini, en nemlisi dinsel dogmalarn eletirilebilme anlayn; tarih a-
sndan da Orta adan sonra Yeni an balamasn, zorunlu birok toplum-
sal ve siyasi deiimi ifade eder.
Avrupa devletleri bu ada stanbulun Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethe-
dilmesiyle kara ve deniz ticaretinde en nemli kaynaklarn kaybetmilerdir. Orta
an kilise ve din adamlar ile ynetilen toplumlarnn hmanist fikir anlay ile
insan temel alan toplumsal uyana yneldikleri Rnesans Dneminde arkeoloji,
tarih yazarl gibi yeni bilimsel almalar balamtr. 15. yzylda altn oran ku-
ram, sanat eserlerinde tekrar ele alnp yorumlanr ve ideal olan estetik kurallar
erevesinde yanstlr.
spanya, Fransa, Flandr (Belika, Hollanda) Almanya, ngiltere ve Dou Avru-
pada; mimarlk, heykel, resim sanatnda etkili olacak olan Rnesans sanatnn do-
u corafyas talyadr. talyada Rnesans sanat; 1-Trancento (14.yy), 2-Quat-
rancento (15.yy) ve 3-Cinquecento (16.yy) olmak zere ana balk altnda de-
erlendirilmektedir.
talyada Rnesans Sanat
Tracento: Rnesansn hazrlk dnemi (14.yy) olarak tanmlanan bu srete, tal-
ya talyada ncelikle Gotik mimari yceltilmi, resim sanat Bizans geleneinde
mozaik ve fresklerle varlk gstermitir. Floransal Giotto di Bondone (1267-1337)
bu dnemin nemli sanatsdr.
Quatrocento: Erken Rnesans Dnemi (15.yy) olarak tanmlanr. 15. yzyln
banda atlyeleri nemli ustalarn adeta sanat okullar hline gelen Floransada sa-
nat ortam ok glenmitir. Floransa Katedrali vaftizhanesinin kuzey kapsnn ka-
bartmalarn hazrlayacak sanaty semek zere 1401 ylnda alan yarmay Lo-
renzo Ghiberti (1378-1455) kazanmtr. Bu sanatnn gerekletirdii, 28 ncil
sahnesinin canlandrld vaftizhanenin kuzey kapsndaki pano, kompozisyon
kurgusu, gl plastik deerler ve glge k dzenlemeleri asndan Rnesans
slubunun hazrlaycs olarak deerlendirilmektedir.
182
Sanat Tar i hi
Perspektif: boyutlu
nesnelerin dz bir yzeyde
yanstlmasn salayan
geometrik alglama dzeni,
Rnesans resmi ile gerek
anlamda ortaya kmtr.
Floransada nemli mimari eserler veren Brunelleschi, heykeltra Donatello ve
ressam Massaccio bu dnemin en gl sanatlardr. Donatellonun, Davut hey-
keli duruu ve plak bedeni ile Antik Yunan heykellerinin tekrardr.
Massaccionun (1401-1428) eserlerindeki perspektif kurgu, k kullanm, do-
a ve insan temalar sanatnn yeni sanat anlayn benimsediini gsterir. nem-
li bir fresk ustas olan sanatnn bu dnemdeki eserleri arasnda bulunan Santa
Maria Novella Kilisesi, Brancacci apeli ve Santa Maria del Carmine Kilisesinin
fresklerinde Giottonun balatt resim geleneini Rnesans kurallarna gre de-
itirmitir.
Masaccio, eserlerinde , figrlerinde boyutluluu yakalamak zere kul-
lanm, Domenico Veneziano gn ile renklerin parlakln, volm, perspek-
tifi vurgulam, Paolo Uccello ise perspektifi ustaca kullanma becerisini ortaya
koymutur. Heykeltra Luca della Robia, ahenkli izgilerle, zarif dengeli eserler
vermitir. Floransa Katedralindeki catoria (ark krss) sanatnn nemli eser-
lerindendir.
Cinquecento: Klasik Rnesans Dnemi (16.yy) olarak tanmlanr. 15. yz-
ylda talyan sanatlar perspektif, anatomi, doa tasviri gibi yeni denemelere
yneldiler. 16. yzyl sanatlar ise dnemin olgunlaan sanat anlay ile tm
Avrupay etkileyecek artistik yorumlarn, oran ve teknik deerlerini, estetik
kavramlarla bir araya getirerek eserlerinde yanstacaklardr. Bu dnemde Flo-
ransa, Siena, Padua nemli sanat okullar ile tannrken talyadaki dier sanat
merkezleri ve mzeler tm Avrupadan sanatlarn ve sanatseverlerin ilgisini
ekecektir.
16. yzyl talyasnn en nemli sanatlarndan Leonardo Da Vinci, Michelan-
gelo ve Raphaello teknik gelitirme, doa ettleri, anatomik aratrmalar ile dikkat
eken Floransa okulundan yetimilerdir. Dou ile yapt ticaretin etkisi ve Bizans
sanat geleneini srdrmesi nedeniyle Rnesans akmna en son katlan Venedik
ehri, zengin bankerleri ile birok sanatya ev sahiplii yapacak ve Venedik oku-
lunun Rnesans iinde nemli bir yer almasn salayacaktr. Venedik okulunun
nemli sanatlar Giovanni Bellini, Gentile Bellini, Andrea Mantegna, Paolo Vero-
nese, Tiziano Vecelli, Giorgionedir.
Mimari: Rnesans mimarisinin ncs kabul edilen Floransal Filippo Brunel-
leschinin (1377-1447) eseri olan Yetimler Yurdu binas zellikle n cephedeki re-
vakl blm ile talyada Rnesans mimari gelenei asndan nemli olmutur. Sa-
nat Gotik detaylar ayklam, Antik a mimarisinin stun, ayak, silme, saak gi-
bi gelerini kullanmtr. Sanat Floransa Katedrali (Santa Maria Della Fiore)ni se-
kizgen prizma gvdeli yksek bir kasnak zerinde ykselen, aydnlk feneri bu-
lunan 8 dilimli bir kubbe ile rtmtr. Yap ayrca, zengin renkli mermer ssle-
meleriyle dikkati eker (Resim 7.14).
Rnesans mimarisinde yap ktlesel ve yaln formlarla biimlenir. Katlar birbi-
rinden kornilerle ayrlr. Rustika, pilastr gibi geler yapnn dikkat eken cephe
dzenlerinde yer alrlar. Gotik mimarinin tamamen din yaplara bal geliimine
karlk Rnesans mimarisi ayn zamanda yneticilerin ve varlkl kiilerin sarayla-
r ile rneklenecektir.
183
Aydnlk Feneri: Kubbenin
en st noktasnda yer alan
gn nn yapnn iine
girmesini salayan mimari
ge.
Rustika (Rustica): Bir
yapnn dnn byk ve
kaba talarla derin derzli
olarak kaplanmas.
Pilastr: Drtgen planl ve bir
yanndan duvara bitiik ya
da gml, dar kntl
mimari ge.
Mimar F. Brunelleschinin eseri olan ve
1425 ylnda bazilika plan tipinde ina edilen
Floransa San Lorenzo Kilisesi, Rnesans mi-
marisinin dikkat eken bir dier yapsdr.
Michelangelo tarafndan 1523-1529 yllar ara-
snda bu kiliseye yeni bir Sacristy yaplmtr.
Dnemin nemli saray ve konut yapla-
rn Floransadaki Pittiler, Rucellai ve Ricar-
di Saraylar; din yaplarn Floransadaki
Pazzi apeli ve Santa Maria Novella Kilisesi
olutururlar. Mimar F. Brunelleschinin Flo-
ransa Santa Croce Manastr iinde yapt
Pazzi apeli (1420-1429), Roma mimarl-
nn zelliklerini yanstr. Cephesinde 6 s-
tun ve bir ss tonozu bulunmakta, kare me-
knn pandantifler zerine oturan kubbe
rtmektedir. Floransadaki Santa Maria No-
vella Kilisesi (1456-1470)ne Leon Battista
Alberti n cephe yapm ve i mekn Go-
tik zellikteki bu kilisenin bir ksmn tamamlamtr. n cephenin yanlara olduk-
a byk voltlerle balanan orta blm yksek bir alnlkla sonulanr.
Pittiler Saray (1435), zellikle Toskana blgesindeki kentlerde sanata ve sanat-
ya destek olan varlkl aristokratlar arasndan yzyllar boyunca ne kan Medi-
ci ailesinden Cosimo Medicinin isteiyle arkada Luca Pitti iin yaptrlmtr. Va-
tikan hari talyann en byk saraydr. Simetrik, merkezi i avlu etrafnda gelien
meknlar bulunan yapnn, meydana bakan cephesinin orta ksm 3, yan ksmla-
r 2 katldr. Katlar arasnda belirgin konturlar mevcuttur. Vitriviusun mimarlk
zerine yazlarn yorumlam bir sanat olan Floransal mimar Leon Battista Al-
berti (1404-1472) tarafndan yaplan Ruccellai Saray, Rnesans mimarisinin zelli-
i olarak ilk kez duvarlara dayal yarm payelerin kullanld yap olarak tanmlan-
maktadr. Yine mimar L. Battista Alberti tarafndan Lorenzo Medici iin Floransada
yaplan Ricardi Saray, Pompei villalar gibi revakl i avluya sahiptir. Kat aralar be-
lirgindir. Yuvarlak kemer biimli alnlklarn altnda yer alan gen alnlkl pence-
re dzenleri cepheyi hareketlendirir.
Rnesans dneminin bir dier nemli mimar Donate Bramante (1445-1515), Ro-
ma mimarln slup ve l asndan yorumlamtr. Bramantenin, merkez plan-
la geni mekn arayna bal olarak ina ettii Roma Tempietto di San Pietro in
Montorio (1502) Klasik Rnesansn en nemli yapsdr. Antik a yansmal yap
elemanlarna sahip, stunlar ile evrili daire planl yap, Panteon benzeri kubbe ile
rtlr. Kubbe, Floransa Katedrali gibi aydnlk fenere sahiptir. Bir podyum zerin-
de ykselen antsal grnml yap, San Pietro Kilisesi ile bir btnlk oluturur.
Ge devirde Rnesans mimarisine Maniyerist akm zellikleri girerken mimar
Andrea Palladio (1508-1580) Erken Rnesansn kbik hacim, yaln cephe hatlarn
kullanmaya devam etmekteydi. Venedik ve Vicenzada ina ettii villalarda ve Te-
atro Olimpicoda Antik an mimari karakterini yanstan kolonlar, hemen hepsin-
de tapnak cepheli giriler yer alr. Mimarnn adndan tretilerek Palladian slup-
lu olarak tanmlanan bu yaplarn en dikkati ekeni, kubbe rtl Villa Rotonda
(Villa Capra)dr. Plan 1550de oluturulan yapnn drt yne alan antsal girili
cepheleri Antik a mimarisinin yeniden yorumlanmasnn rneidir (ekil 7.2).
184
Sanat Tar i hi
Resim 7.13
Floransa Katedrali
Kubbesi,
Brunelleschi.
Kaynak: http://www.
westescalante.com/
VTD457/smdf.htm
Sacristy: Mezar apeli
demektir.
Volt: yon stun balnn
iki yannda yer alan spiral
biimli kvrmlara verilen
isimdir.
Vitrivius: M 80. Romal
dnr matematiki yazar.
Mimarlk zerine On Kitap
isimli eseri ile tannr.
Resim ve Heykel: Rnesans resim sa-
nat, mimarlk ve heykel sanatlarna gre
ok daha verimli olmu, adeta kendi ba-
na Rnesans sanatn ifade edecek kadar
gelimitir. Ancak Rnesans resim sanat-
nn ana zellikleri olan perspektif kurgusu,
resimde profan konularn ele alnmas,
manzara tasvirlerinin ortaya kmas tal-
yada 14. yzyl ncesinde olumaya bala-
mtr. Resim sanatnn uygulama alanlar-
nn banda kiliselere yaplan altar pano-
lar gelir. Sanat Cimabue (1204-1302) ta-
rafndan 14. yzylda kurulan Floransa oku-
lu, Orta a ve Bizans etkisinde almalar
yapmaktadr. Floransa okulundan yetien Cimabuenin rencisi olan fresk sanat-
s Giotto (1266-1337), Assisi San Francesco Kilisesi fresklerinde perspektif ve de-
rinlik kavramlarn resme katmtr. Rnesans resminin temeli olan perspektif olgu-
sunun Giotto ile balad kabul edilir. Siena okulunun sanats Duccio (1260-
1319) Bizans resim sanat etkisini eserlerinde altn rengi fon kullanarak devam et-
tirmitir. Siena Katedralinin apsisindeki Maesta (Hzn) en nemli eseridir. Siena
okulundan olan Simone Martini (1284-1334) ise ritim ve izgiye nem vermitir.
Siena okulunun Ambroggio ve Pietro Lorienzetti adl iki karde sanats Siena Be-
lediye Saraynn toplant salonu duvarna beraberce resim yapmlardr. Konusu
ilk kez gnlk yaam olmas nedeni ile bu resim nemlidir.
Massaccio (1421-1427), Fra Angelico (1387-1455), Paolo Ucello (1397-1475),
Andrea del Castagna (1423-1457) dnemin dier nemli sanatlarndandr. Bun-
lardan Giottonun etkisinde kalan Masaccio, eserlerinde hava perspektifi (sfu-
mato), biim-hacim, anatomi zerinde aratrmalar yapm ve resme mimari pers-
pektif kavramn yerletirmitir. Vergi isimli eserinde uygulad mimari fon ile res-
me perspektif kazandrm ve giysilerle insan bedenlerinde hacim duygusu yarat-
mtr (Resim 7.14).
15. yzylda Floransa atlyeleri resim, heykel, bronz/tun dkm, kuyumcu-
luk, ta iilii bata olmak zere sanatlara hizmet ve eitim veren kurumlara d-
ntler. Bata Medici ailesi olmak zere birok zengin bu atlyeleri sahiplenmi
ve sanatlar himaye etmitir. Ressam, kuyumcu ve heykeltra olan Andrea del
Verrocchio (1453-1488)nun Floransa Bargellodaki bronz Davut heykeli en nem-
li eseridir. Vaftiz isimli eserinde ise Leonardo da Vinci ile almtr.
185
ekil 7.2
Villa Rotonda,
plan, Andrea
Palladio.
Kaynak:
ttp://www.google.
com.tr/imgres?q=
pallaido+villa+
rotondo&um=
1&hl=tr&biw=
Altar (Sunak): Kiliselerde
taktis ayini iin kullanlan
masa.
Hava perspektifi (sfumato):
talyanca duman anlamna
gelen fumo szcnden
tremi olan renklerle
derinlik salamak, renkler
arasnda yumuak gei
anlamndadr.
Resim 7.14
Vergi, Massaccio,
fresko (Brancacci
apeli)
Kaynak:
http://www.google.
com.tr/imgres?q=
masaccio+
vergi&um=1&
talyann nemli sanatlarndan olan Sandro Boticelli (1444-15?), Verrocchi-
onun doa gzlemciliinden etkilenmitir. Resimlerinde zengin hayal gc hisse-
dilir. Lorenzo Medici Villasna yapt mitolojik lkbahar (Primavera) ve Vensn
Douu tablolar en tannm eserleridir (Resim 7.15). Roma Sixtine apeli duvar
freskleri de sanatnn nemli eserleri arasndadr.
Rnesans resim sanatnn nemli aratrmaclarndan Umbrial ressamlarn en
nemlilerinden olan Piero Della Francesca (1416-1492), fresklerle kk tuval re-
simleri yapmtr. Rnesans resminin en nemli yeniliklerinden olan portre res-
samlnda, manzara ile portreyi beraber ele alm, mimari dzenleri hacim ve
perspektif yaratmak zere kullanmtr. sann Vaftizi ve Ge Ykseli, nemli
eserleridir. Urbino Dk isimli portre almasnda profilden gsterilen dk ve ar-
ka fondaki manzara tempera teknii ile boyanmtr.
Filippo Lippi (1457-1507) ve Pierro di Co-
simo (1462-1521), Andrea Mantagne (1431-
1506) ve Paolo Uccello (1396-1475) dier
nemli dnem ressamlardr. Andrea Man-
tagne, l say ele ald resimde rakursi
(anlk grn) yntemi kullanm; Paolo
Uccello (1396-1475) San Romano Bozgunu
isimli eserinde derinliin perspektifle veril-
mesine almtr.
Venedikte alan Bellini ailesine mensup sanatlar (Jacoba Gentile) Rne-
sansn renk sorunlar ile ilgilenmilerdir. Gentile Bellini 1479-81 yllarnda stan-
bula gelerek Fatih Sultan Mehmetin portresini yapmtr.
Rnesansn en nemli sanatlarndan ressam, mhendis ve matematiki olan
Leonardo Da Vinci (1452-1519), ayn zamanda tarih, siyaset, bilim, iir ve mzikle
de ilgiliydi. Kpr projeleri, umakla ilgili proje ve makinalar, ilk balon projesi, ana-
tomi kitab, ann ok ilerisinde bir bilim adam olan Leonardo Da Vincinin nc
eserleri olarak saylabilir. Milanonun yneticisi Sforza ailesinin himayesinde nem-
li eserler veren sanatnn en nemli yapt Milano Santa Maria della Grazia Manas-
tr yemekhane duvarndaki La Cena: Son Akam Yemei isimli duvar freskidir. Bu
eser kadar nemli ve tannan dier yapt bugn Louvre Mzesinde bulunan Mona
Lisa (La Giaconda)dr (Resim 7.16). Sanatnn dier eserleri Kayalklar Meryemi
ve l Anna Grubudur (Resim 7.16). O gne dein izgi perspektifle kazanlan
derinliin yerine sfumato hava perspektifi olarak adlandrlan daha gl ifadesi
olan bu perspektif sistemini ilk
kez l Anna Grubu isimli
eserde kullanmtr.
Tiziano Vecelli (1485-1576),
portre ressamdr. Bellinilerin
aratrmaya balad, Giorgio-
nenin gelitirdii k ve renk
kurallarn gelitirmitir. Bu ne-
denle en byk renk ustas un-
van ile anlan, mitolojik tema-
lar idealist yorumlarla ele alan
sanatnn, Altn Yamuru (Da-
nea), Vens ve Bachus Bayra-
m nemli eserleridir.
186
Sanat Tar i hi
Tempera: Ahap zerine
yumurta, su tutkal ve
balmumunun balayc
olarak srld bir tr
boyadr. Tempera teknii
yalboya resme geinceye
kadar kullanlmtr.
Resim 7.15
Vensn Douu,
Boticelli.
Kaynak:
http://www.google.
com.tr/imgres?q=
botticelli+birth+
venus
Resim 7.16
Solda: Mona Lisa,
Leonardo da Vinci,
yalboya; Sada:
Kayalklar
Meryemi, Leonardo
da Vinci, yalboya.
Kaynaklar:
org/wiki/File:Mona_
Lisa.jpg;
http://www.wga.hu/
support/viewer/z.
html
Raphaello Sanzio (1483-1520), Floransa okulundan yetimi, Antik-Klasik Yu-
nan sanatnn aklc, doruluk denge kurallar ile biimlenen idealist gzellik kav-
ramn yanstmaya gayret etmitir. Papa tarafndan Vatikan Saraynn odalarn
fresklerle ssleme grevi kendisine verildiinde, Michelangelo da Vatikan Saray
Sixtine apelinin tavanlarn sslemekle grevli idi. Disputa, Atina Okulu, Heli-
dorun Mabedden Kovuluu, Roma Sixtin apeli Meryemi, Papa II. Julius Portresi,
Madonnalar ve Vatikan Saray Freskleri nemli eserleridir.
Michelangelo Buonarroti (1475-1564), ressam ve heykeltra olan sanat mi-
mari tasarmlar da yapmtr. Vatikann resimlerini ve Rnesans Dneminin en
nemli mimari sslemesi saylan Sixtine apelinin tavan fresklerini yapmtr (Re-
sim 7.18). Resim asndan allmas zor, i bkey zeminli bir tonozun yzeyine
yaplan eserin gl glge-k oyunlar ve figrlerinin kusursuz anatomisi dikkat
ekicidir.
Rnesans Dneminde Gotik sanat etkisini en gl olarak heykel sanatnda
devam ettirmitir. Rnesans heykelinde form, denge, oran ve anatomi gl bir
dramatik ifade ile ortaya konur. Yunan Roma Dnemi kent meydanlarnda yer
alan imparatorlarn atl heykellerine yknen atl heykellerin yeni bir anlayla ya-
plmas bu dnemin zelliidir.
Lorenzo Ghiberti (1378-1455), Donatello (1386-1466), Andrea del Verrocchio
(1453-1488) ve Michelangelo Buonorotti (1475-1564) dnemin en nemli heykel
sanatlardr.
Lorenzo Ghiberti (1378-1455)nin yapt, Cennet Kaplar olarak tanmlanan
Floransa Katedral vaftizhanesinin bronz kaplarnda, her bir sahnesi mekn derin-
lii iinde ele alnm dinsel konular ilenmitir. Sanatnn bir dier nemli eseri
Orsonmichele Kilisesi Aziz Markus heykelidir. Dnemin nl heykeltralarndan
Donatello, Davut (Bargello) heykelinde, eski Yunan heykellerinin S kvrml duru
pozisyonu doal haliyle yanstan Rnesansn ilk plak bedenini yanstmtr. Do-
natello eserlerinde uygulad stiacciato tekniinin de yaratcsdr. Donatellonun
rencisi olan Floransal Andrea del Verocchionun, eserlerinde Donatellonun sa-
kin ve anlaml ifadeleri yerini sertlie brakr. Dnemin en gl sanats kuku-
suz Michelangelodur. Mermer malzemeyi abartsz gereki anlatmla glge k
dengesi ile ustaca kullanan bir sanatnn San Pietro Pietas, Rnesansn en baa-
rl ve slup zelliklerini yanstan eseridir (Resim 7.17). sann annesi Meryemin
kucana uzanm bedenini gl bir ekilde yanstmtr. Kartlklar dengeli ola-
rak gl anatomik deerler ve dramatik ifade gc ile zarife birleir. Sanatnn
dier eseri Davud (1501), Rnesansn ideolojisini adeta insan bedeninde yanst-
mtr (Resim 7.17).
187
Resim 7.17
Solda: Pieta,
Michelangelo, (San
Pietro Kilisesi,
mermer); Sada:
Davud heykeli,
Michelangelo,
mermer.
Kaynaklar:
http://www.wga.hu/
support/viewer/z.html ;
http://www.wga.hu/
support/viewer/z.html
Stiaccito: Eserlere derinlik
katmas asndan nemli
olan ok alak kabartma
teknii.
Rnesans sanat akmnn ortaya kmasnda etkili olan toplumsal dnce yaps ve tal-
yada Rnesans sanatnn dou ve geliimini etkileyen sanat okullar hangileridir?
talya Dnda Rnesans Sanat
Kuzey Avrupa lkeleri Flandr (Flaman) olarak tanmlanr. Gnmzn Belika ve
Hollandas olan blge mimari ve heykelde Gotik gelenekleri terk etmemi ancak
resim sanatnda, gl realizm ve ayrntlarla farklln ortaya koymutur. Dinsel
temalar, simetrik yerletirilen figrl kompozisyonlar, i mekn tanmlanmas, iz-
gisel perspektif denemeleri, arka planda manzara temalar dnem resminin ana
zellikleridir. Jan Van Eyck (1400-1441) ve kardei Hubert Van Eyck (1399-1426)
dnemin nemli sanatlardr. Eyck, Avrupa resminde yalboya tekniini ilk bulan
ve uygulayan sanatdr. Hieronymus Bosch (1450-1516), garip yaratklar ve hayal
rn temalarla hicivci, ahlak, detayc ve sembolik anlamlar kullanan, ifade gc
yksek bir sanatdr. Deliler Teknesi, Cennet Bahesi nemli eserleridir. Roger Van
der Weyden (1400-1464) ve Hans Memling (1435-1494) dier nemli Flaman res-
samlardr. Pieter Brueghel (1528-1569), realist olduu kadar komik ifade biimleri
ile gnlk yaam sahnelerini mistik anlatmlarla zenginletirerek ortaya koymutur.
Sanatnn, Ky Dn, Avclar gibi eserlerinde zengin renk armonisi bulunur.
Albrecht Drer (1471-1528), Hans Holbein (1473-1599), Matthias Grnewald,
Lucas Cranach (1472-1553) ve Albert Altdorfer (1471-1528) Alman Rnesansnn
en nemli sanatlardr. Venedikte atlyelerde alan Albrecht Drer, talyan R-
nesans slubuna en fazla yaknlaan sanatdr. Anatomi aratrmalar, perspektif
almalar yapan, Rnesansn en nemli gravr sanats olan Drerin gravrle-
ri belge niteliindedir (Resim 7.18). Kendisinin ve annesinin portrelerini yapmtr.
14. yzyla kadar merkezi Avignonda olan Papalk, Fransz Rnesans sanatn
etkilemitir. Avignonda bulunan ve len Simone Martini (1284-1344) adl talyan
sanatnn etkisi ile kilisenin koruyuculuu dorultusunda verilen eserler, Ulusla-
raras Gotik olarak tanmlanan bir slubu glendirmitir. Ancak Limbourglu Kar-
deler olarak bilinen sanat Rnesansn temel unsuru olan doac ve hmanist
temal Saatler Kitab isimli eserleriyle Fransz resmine Rnesans zelliklerini sokar-
lar. talyaya gre Rnesans etkilerini daha ge yaayan Fransa, Leonardo Da Vin-
ciyi arlayan I. Francois (1515-47), zama-
nnda nemli eserler kazanmtr. Loire Neh-
ri kylarnda Chambord bata olmak zere
Gotik sluplu bir ok atoda Rnesans zel-
likleri tayan, ounlukla antsal stunlarla
dzenlenen simetrik cephe dzenleri sar-
mal merdivenlerle zenginleen meknlar in-
a edilmitir. spanyada ise Juan Gomez de
Mora tarafndan ina edilen Madrid Plaza
Mayor (Byk Meydan) Rnesans mimarisi-
nin zelliklerini yanstr.
Maniyerizm
16. yzylda Rnesans akmna anlam ve biem olarak kar, antihmanist klasizm
kart olarak tanmlanan maniyerizm geliir. Vasari tarafndan maniera kelimesi
slup anlam ile e deer grlmtr. Yzyln sonunda byk Rnesans sanat-
larnn kopyalar, taklit eserleri anlamnda kullanlr. Maniyerizm ayn zamanda ilk
188
Sanat Tar i hi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Gravr: Ahap ya da metal
zerine kazresim teknikleri
ile yaplan ve bask ile
oaltlabilen resim.
Resim 7.18
Gravr, Albert
Drer
Kaynak:
http://www.google.
com.tr/imgres?q=
british+museum
kez 16. yzylda Vasari tarafndan Raphaello, Leonardo da Vinci ve Michelange-
lonun sanatna uymak, benzemek anlamnda da kullanlmtr. Yksek Rne-
sansn byk ustasnn (Leonardo, Raphaello, Michelangelo), eserlerinde var-
dklar en st dzeydeki ifadenin alamayaca fikrini de ortaya koyar. Maniye-
rizm 16. yzyl ortalarndan itibaren mimari, resim ve heykelde kendi zelliklerini
yaratan ve ortaya koyan, Rnesansn klasik kalplarnn dnda eserler veren yep-
yeni bir akm olarak tanmlanacaktr. Floransada doan ve olgunlaan Maniyerist
akm ncellikle heykel ve mimarlkta varlk gsterir ardndan Orta talya ve Avru-
pada kabul grr. Fransada Fontainebleau okulu Maniyerist akmn gelimesinde
katks olan nemli bir sanat okuludur.
Rnesansn perspektif kurgusundan uzaklaan Maniyerist sanatlar oran ve l-
konularnda da deformasyona gitmilerdir. Farkl bir bak gelitiren maniyerist
sanatlar beklenmedik yerlerden gelen kullanma becerisi ile dikkat ekerler.
zellikle El Greco (gerek ismi Domenikos Theotokopulas) ve Venedikli Tintoret-
to gzn grmedii i gerekilik, form bozukluklar, tanrsall hissettiren mito-
lojik tipler, Hristiyan azizler ve Rnesansn ana temalarndan uzaklaan dinsel te-
malarla Rnesansn elde ettii doal, hmanist deerlerden ayrlr. Dnemin en
nemli yaptlar arasnda Michelangelonun resimledii Sixtine apelinin tavan
freskleri (1512) de bulunur. Maher freskinde mavi bir fon nnde ar deforme
edilen bedenler, gl glge-k kullanm ile Rnesans zelliklerinden uzaklal-
mtr (Resim 7.19). Sanatnn plak resimledii baz figrler sonradan giyimli h-
le getirilmitir. Floransa Katedralinde kendi mezar ant iin yapt eserde (Pieta,
1547-55) deformasyon ve anatomik zorlamalar ok iddetlidir. Milano Sforza ato-
sundaki son heykeli Rondorini Pietas sa-
natnn form, anatomi, oranlar asndan
hlen tartlan esiz bir eseridir. Beneve-
nuoto, Cellininn (1500-1571), Perseus hey-
keli, Giovanni Bolognann Floransadaki
I.Cosimo Atl Heykeli, Maniyerist heykel sa-
natnn nemli yaptlardr.
Michelengelonun yapm olduu Flo-
ransa Laurenziano Ktphanesi girii ve
merdivenleri, Maniyerist mimarinin nemli
rneidir. Michelangelonun, Giuliano ve
Lorenzo de Medici iin Floransa San Loren-
zo Kilisesi mezar apelinde yapt mezar
antlarnda yonttuu kadn ve erkek figrle-
ri form ve anatomi asndan Rnesanstan
uzak Maniyerist etkileri gl yaptlardr.
Barok Sanat
Dzgn olmayan inci anlamna gelen barucco teriminden treyen Barok kelimesi
17. ve 18. yzyllarda Avrupa sanat erevesinde gl bir dnemi iaret eder. Ha-
reket ve sonsuzluk kavramlarndan yola kan bu sanat slubu, talya Romada
domu ancak tm Avrupa ve Avrupa devletlerinin deniz ar kolonilerinde be-
nimsenmi ve etkili olmutur. Antik a ve Hristiyan dnce sistemlerinin karma
yansmasnn grld Barok sanat hem toplumun burjuva snf hem de kilise-
nin gl din adamlar tarafndan himaye edilmitir. Papalk merkezi olan Roma,
bu dnemde Avrupann en gl sanat ve mimarlk merkezidir.
189
Resim 7.19
Maher,
Michelangelo,
fresko
(Sixtine apeli).
Kaynak:
http://www.wga.
hu/support/viewer/z.
html
16. yzylda Avrupada kiliseye kar balayan reform hareketleri, baz din
adamlar ve dnrlerin reforma kar olmas nedeniyle 17. yzylda Contre-Re-
forme hareketini yaratr. Kilisenin, imana akl yolu ile deil duygu yolu ile varlr
tezi glenir ve dnem sanatlar bu tezi glendiren eserlere ynelirler. Gsteri-
li, heyecan yaratan, hareket ve coku zerine kurgulanan dinsel temalarla sanat-
lar bata talya olmak zere tm Avrupada kiliseye eserler hazrlama srecine gi-
rerler. Mimari, heykel ve resim bir btn olarak ele alnarak birbirini tamamlayan
eserler verilir.
Mimari: Asimetrik oval planl tasarmlar, yzeylerde k-glge oyunlar, i-d
bkey formlar, ssl cephe dzenleri, Barok mimarlkta temel ilkelerdir. Barok mi-
maride tm yap cephesini kavisli dalgal figrlerle doldurmak yaratlan heykel d-
zenlerine mimari ilevlerin yklenmesi ve yapnn btn bir heykel kompozisyo-
nu gibi ele alnmas nemli zelliklerdir. Giacomo Barozzi da Vignolann 1568 y-
lnda inasna balad Il Gesu Kilisesi Barok mimarln ncs saylr. San Piet-
rodan sonra Romann en nemli kilisesi olan yap, merkez kubbesi ve Latin ha-
l plann yan sra tek nefin sa ve soluna apellerin sralanmas ile farkllk gste-
rir. Il. Vignolann lm zerine Gesu Kilisesinin kvrml ke destekleri, hare-
ketli, k ve glge oyunlar bulunan n cephesini Giacomo della Paita (1573-1577)
tamamlamtr.
Barok sanatn byk ustas Gian Lorenzo Porta Bernininin, Vatikan Saray ve
San Pietro Bazilikas nndeki Papalk iin gerekli meydann (1656-1667) stunlar-
la dzenlenmesi projesi, Barok mimarln ana hatlarn belirlemitir. Sanatnn
yuvarlak bir plan uygulad Roma San Andrea al Quirihale Kilisesi (1658-70) d-
nemin dier nemli yapsdr.
talyan mimar Francesco Castelli Borromininin iki yan revaklarla evrili bir
avluya alan, oval plan ve i-d bkey hatlarla hareketlendiren cephesi ile
dikkat eken Roma San Ivo Kilisesi (1656), dnemin dier nemli yapsdr. Bir-
likte planlanan Borromininin Romada ina ettii San Agnese Kilisesi ile nn-
deki Bernininin Drt Nehir emesi Barok Dnem mimarln en iyi yanstan
rneklerdir.
Barok sanat anlay Rnesans Dneminde geri planda kalan mimarln g-
lenmesini ve kentlerin meydan, emelerle dzenlenmesini salamtr. Bernini
Romada bir Barok kent yaratrken Paris, Viyana gibi kentler de bu gsterili s-
lubu benimseyeceklerdir. Paristeki Versailles Saray, aalkl yollarn iinde yer
alan binalar ve salonlar ile 14. Louisin kk bir av kkn balbana bir mi-
mari komplekse dntrmesinin gsterili bir rneidir. Sarayn byk kanatla-
rn ve aynalar galerisini ina eden Jules Hardouin Mansart, ayn zamanda Fran-
sz Barok sanatnn rneklerini de yaratyordu. Almanyada Balthasar Neumann,
Daniel Pppelmann, Avusturyada Fischer von Erlach dnemin dier nemli mi-
marlardr. Yap cephelerinde hareketli dzenlemelerle, tren merdiveni olarak
tanmlanan gsterili iki kollu merdiven biimleri, yksek tavanlar ve youn yal-
dzl takn formlara sahip i dekorasyonla kendisini gsteren Barok slup, tm
Avrupadaki saraylarda ve aristokratlarla varlkl kiilerin evlerinde gl uygula-
ma alan bulmutur.
Barok mimarinin ana ilkeleri nelerdir?
190
Sanat Tar i hi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Resim ve Heykel: Michelangelo Caravaggio (1573-1610), Barok resim sanat-
nn tartlmaz en nemli ustasdr. Din konular din d gnlk sahnelerle ele
alan sanatnn, doalama ve yanstma zellii vardr. Bakhs, Aziz Johnun Kat-
li, Meryemin lm nemli yalboya eserleridir. Etkisi tm dnem ressamlarna
yansyan Caravaggionun etkisinde kalan sanatlara Caravaggistler denilmektedir.
Dramatik ifade tarz, spot k kullanmas, glge-k dengesini tm hatlar ile yan-
stmas Caravaggio ve onun takipisi sanatlarn zelliidir. Velasquez, Paulus Ru-
bens ve Rembrandt dnemin dier nemli ressamlardr. Flaman Paulus Rubens
(1567-1640), Barok Dnemde Rnesans etkisini srdren bir sanatdr. Eserlerin-
de gl hareket ve renk zenginlii, diagonal ve C-S biiminde dzenlenen kom-
pozisyonlar, kaln fra darbeleri dikkati eker. Mitolojik sahneler, profan konular,
dinsel temalarla zenginleen konu eitliliine sahip sanatnn Kendi portresi, Leu-
kippos Kzlarnn Karlmas, Krallarn Secdesi nemli eserleridir.
Rembrandt Harmenszoon van Rijin
(1606-1699), Frans Hals (1580-1666) ve Jan
Vermeer (1632-1675), Barok resim sanatnn
dier gl isimleridir. Dramatik derin duy-
gular yanstan ok hareketli figrlerle yarat-
t kompozisyonlarla dikkat eken Rem-
brandt, ak-kapal form dengesi ve k-gl-
ge kontrastlarn ustaca kullanan bir sanat-
dr. Dr. Tulpun Anatomi Dersi isimli eseri
konu farkll asndan ayrca, dikkat ek-
mektedir (Resim 7.20).
Barok Dnemin en nemli heykeltra olan Bernini, tek figrlerde olduu ka-
dar grup oluturan kompozisyonlarda da iddialdr. Meydan emeleri, kilise ii
heykel gruplar, grup kompozisyonlar asndan nemli rneklerdir. Sanatnn
Daphne ve Apollon, Davut, Azize St. Theresa adl eserleri nemli yaptlardr. Di-
agonal ykseltilere sahip form yerletirme zelliini, glge-k yansmalar ile fi-
grlerde enerjik hareketlenmeleri yz ifadelerindeki gl duygularla tamamlayan,
dinsel temalarla mitolojik sahneleri etkili biimde ele alan sanatnn San Pietro
Kilisesi iin yapt baldaken, en nemli yaptdr. Kilisenin ana altar iin yaplm
olan baldaken bronzdandr. Drt burmal stun, melek heykelleri ve voltlerle Ba-
rok bir anlayla tasarlanmtr.
Rokoko Sanat
Rokoko, Franszcadaki rocaille kelimesinden treyen ve 1730-1780 yllar arasn-
da bata Fransa olmak zere Avrupa lkelerinde etkisini gsteren bir sluptur. Ba-
rok sluba bal olarak gelien, i dekorasyon ve sslemelerde izlenebilen, detay-
c niteliklerle eserleri dekoratif anlamda biimlendiren bir tarz olarak tanmlanabi-
len, Rokokoyu ou aratrmac slup olarak deerlendirmez.
17. yzyl ve 18. yzyln ilk yarsnda tm Avrupada etkili olan Barok slup,
glge kla yaratlan formlarn gl, dolgun, ar ifadesini yitirmeye balar. Bu
dnemde, salt dekorasyonla snrl kalan Rokoko tarz, Barok mimarln saraylar
191
Resim 7.20
Dr. Tulpun
Anatomi Dersi,
Rembrandt,
yalboya.
Kaynak:
http://www.wga.hu/
support/viewer/z.
html
Rocaille: Dayanksz,
biimsiz talarn harla
kartrlmasyla elde edilen
bir tr yapay kaya.
ile varlkl kiilerin abartl konutlarnda youn dekoratif sslemelerle uygulama
alan bulacaktr. Resim sanatnn tavan ve duvarlarda abartl, gereklik duygusunu
yitirmi bezemelere dnmesi; heykelin ayn ekilde i meknda kullanm eya-
larnda (porselen formlar, biblolar vb.) varln srdrmesi; dnemin yaam bii-
mini yanstan temalarn ele alnmas dnemin balca zellikleridir.
Rokoko Fransada Louis sluplar
olarak da tanmlanr. Fransz kltr ve
sanatnda etkili olan 15. ve 16. Louis
Dnemleri, Rokoko tarzn aristokrat-
lar tarafndan benimsendii dnem-
lerdir. Dou yeri Fransa olmasna
karn, en gl rnekleri Almanyada
yaratlmtr. Herhangi bir dzene
bal olmayan, simetrik dzenleri red-
deden bir tarzla yaratlan Rokoko
formlar, Barok formlara gre daha ha-
fif detaylara sahiptir. Jean Antoine
Watteau (Resim 7.21), Franoise Bo-
ucher, Jean Honore Fragonard, Roko-
ko tarzn nemli sanatlardr.
Ampir Sanat
Rokokonun ardndan Fransada Napoleon Bonaparte Dnemi (1804-1814)nde
balayan ve Restorasyon a olarak da tanmlanan devirde Roma sanat kaynakl
olarak ortaya kan ve estetik grsellikten ok gsterie nem veren, adeta an
saray yaamn yanstan eserlerde uygulanan sadece bitkisel motiflerin biimlendir-
dii Ampir (Empire) slupta figr yer almaz. I. Napoleon Dneminde Msr seferi
dolays ile Eski Yunan ve Roma sanatnn etkisi sonucu ortaya kmtr.
18. yzyln son eyreinde Avrupa siyasi ve ekonomik adan tm lkeleri ve
yzyl etkileyecek alkantlar ierisine girer. 1789 ylnda yaanan Fransz Devri-
mi, kralln yklmasna sebep
olur. Rokoko tarznn hafiflii
ve Ampir slubun abartl gs-
terii (Resim 7.22), saray ya-
amnn sona ermesinden
sonra gcn kaybeder. z-
grlk dnce ve dnya-
nn akl yolu ile kavranmas
gerei, dnemin sosyal yaa-
mn biimlendirir ve kanl-
maz olarak sanatlar ve sa-
nat ortamn etkiler.
192
Sanat Tar i hi
Resim 7.21
La Surprise, Jean-
Antoine Watteau.
Kaynak:
http://www.google.com.
tr/imgres?q=La+Surprise,
+Jean-Antoine+
Watteau&hl=tr
Resim 7.22
Paris Opera Binas,
Ampir uygulamas,
Charles Garnier.
Kaynak: http://www.
operadeparis.fr/
19. Yzyla Girerken: Fransada J.J. Rousseau (1712-1778) ve Voltaire (1694-
1779), fikirleri ile yeni dnya anlayn biimlendiren filozoflar olarak 18. yyn
ikinci yarsna damgalarn vururlar. 18. yzyln ikinci yarsnda Romada toplanan,
Roma Klasik sanat anlayn savunan aratrmac ve sanatlarn banda Alman sa-
nat tarihi ve arkeoloji aratrmacs olan ve yzyln sanat anlayn biimlendiren
Johann Joachim Wickelmann (1717 - 1768) gelir. Yine Alman Goethe, Schiller, d-
nemin sanat anlayn ve sanatlarn etkileyecek fikirler ortaya koyar. Antik Ro-
maya duyulan ilgi bu dnemde glenen Neoklasik akmn k noktasn olutu-
rur. Neoklasizm, mimariye bata ngiltere olmak zere katedrallerin ve kent saray-
larnn dnda kr evleri, park dzenleri, belediye binalar gibi rnekleri kazand-
racaktr. ngiliz mimar Sir Christopher Wren, Neoklasik mimarln en nemli ismi-
dir. 18. yzylda varlkl kiilerin kent dnda yaptrdklar konutlarnda Palladian
stil tekrar yorumlanr. Kolonatlar, zafer taklar, kkler, korular Antik a mimari-
sinden yansmalarla ina edilirler. Mimari dini ve ynetim yaplarnn dnda r-
nekler sergiler. Paris Opera Binas, Viyana Belvedere Saray dnemin nemli r-
nekleridir. Neoklasik Dnem resim sanat, kolay anlalabilirlik zerine kurgulanr.
Fransz ressam J. Louis David (1748-1825) resim tarihine David Okulu (ekol)nun
yaratcs olarak geer. Maratn lm isimli tablosunda dnemin toplumsal ha-
reketlerini yanstan sanat, gl bir realizmle duygusal ifade gc yksek eserler
verir. David okulunda yetien Jean Dominique Ingres (1780-1867) tam anlam ile
Neoklasik sanat olarak tanmlanmaz. spanyol ressam Francisco Goya (1746-
1828), Neoklasik akm zelliklerini yanstmasa da politik yn, tema stne kur-
gulanan yaratcl ile ne kar.
193
194
Sanat Tar i hi
Karolenj, Otto, Romanesk ve Gotik sanatn mi-
mari, resim, heykel rneklerini sanatlar ile
tanmlamak.
Karolenj, Otto, Romanesk ve Gotik slubun bili-
nen sanatlar nitede anlatlmtr. Bu dnemin
birok sanats eserlerine isim yazmadklar iin
bilinmezler. Bilinenler daha ok mimar veya min-
yatr sanatlardr. Aachen apelinin mimar
Otto von Metz gibi Romanesk ve Gotik slup
daha ok kendini mimari ve heykelde gster-
mitir. Bu dnemde sanat halk aydnlatmak ve
dini retmek iin bir ara olarak grev yapm-
tr. Dnemin nemli sanatlar arasnda nemli
din adamlarnn isimlerine rastlanmaktadr. n-
k, kilise ve manastrlar kltr ve sanatn nem-
li mekanlardr.
Rnesans, Maniyerizm, Barok, Rokoko ve Neok-
lasik sanatn mimari, resim, heykel rneklerini
sanatlar ile tanmlamak
Rnesans 14. ve 16. yzylda derin ve gl bir
dnce yaps ile biimlenen ve talyada doan
Antik a felsefesi ve sanatnn hmanist gr-
le yeniden yorumland bir sluptur. Orta a-
n salt din temelli feodal sanat anlaynn kk-
ten deitirmitir. Kilise ve apellerde merkez
plan emasnn yorumlanmas, heykel sanatnn
mimariden bamsz ele alnmas, yalboya tu-
val resminin ve din d konularn ilenmesi, re-
sim sanatnda yeni tekniklerin gelitirilmesi
nemli zelliklerdir. Leonardo Da Vinci, Rafael-
lo, Michelangelo, Tiziano, Boticelli, Donatello
dnemin en nemli sanatlardr.
Maniyerizm 1520-1590 yllar arasnda talyada
izlenebilen ve Barok sluba gei dnemi olarak
da tanmlanabilen bir sretir. Rnesans ustalar-
na yknen, resim ve heykelde insan bedenleri-
nin bilinli olarak deformasyona uratld eser-
ler slupta yaplmtr. Maniyerist sanatlarn n-
cs Michelangelodur.
Barok sanat 17. ve 18. yzyllarda btn Avru-
pada etkisi grlen etkin olan bir sluptur. mi-
mar Borromini, heykeltra Bernini, ressam Ru-
bens ve Rembrandt bu slubun nemli sanat-
lardr. 18. yzylda, Barok slup deiim gste-
rir. Saraylar ve aristokrat evrenin beenisine
ynelik bata Fransa olmak zere dekorasyona
ynelik abartl grsellikle ifade edilen Rokoko
tarz ortaya kar. Bu tarz daha ok i dekoras-
yonda izlenebilir. Yzyln sonunda Neoklasik
akma yneli balar. Tm Avrupay etkileyen
bu akm, sade anlalr olmay amalar. Roma
sanatnn mimarlk alannda yeniden yorumlan-
mas ile gl rnekler ortaya konulur. Akmn
dnsel temelini Alman sanat tarihisi Wickel-
mann oluturmutur.
8.-15. yzyllar arasnda Orta a ve Yenia
Avrupa lkelerinde grlen sanat, kltr ve d-
nce ortamlarn deerlendirmek.
Karolenj ve Otto Dnemlerinde temelleri atlan
Romanesk slup, 6.-12. yzyllar arasnda tm
Avrupaya yaylm, klasik rneklerini 11.-12.
yzyllarnda vermitir. Romanesk slup, Avru-
pada siyasal deiimlerin yaand, ulusal dev-
let bilincinin gelitii dnemde Fransada ortaya
kan ve 15. yzyla kadar tm Avrupaya yay-
lan Gotik slup iinde eriyerek kaybolmutur.
14. ve 15. yzyllarda talyadaki toplumsal ya-
p, ekonomik ve siyasi ortam Hristiyanlk inan-
cnn geirdii deiim, bilim ve teknolojide ya-
anan gelimeler Rnesans hazrlamtr.
1453de stanbulun Fatih Sultan Mehmet tara-
fndan fethedilmesiyle Orta a kapanm Ye-
nia balamtr. Yeni ada kilise ve din
adamlar ile ynetilen Orta a toplumlarnda
insan temel alan hmanizmin yaylmasyla ba-
layan Rnesans, 15.-17. yzyllarda tm Avru-
pay etkisi altna alarak fikir ve sanat akmna
dnmtr. Rnesanstan sonra Avrupada
Maniyerist, Barok, Rokoko ve Ampir sluplar
etkin olmu, 19. yzylda yaanan Aydnlanma
anda nce klasik slup ardndan Yeni an
dier sluplar canlandrlmtr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
195
1. Karolenj Dneminin en nemli yapsnn ad nedir?
a. Roma Katedrali
b. Floransa Katedrali
c. Aachen apeli
d. Ravenna San Vitale Katedrali
e. Pisa apeli
2. Karolenj Dneminden gnmze gelen freskler aa-
daki kiliselerden hangisindedir?
a. Speyer Katedrali
b. Notre Dome Katedrali
c. Amiens Katedrali
d. Mnster St. John Kilisesi
e. Chartres Manastr
3. Gotik stilin en nl yaplarndan biri olan katedral-
de ilk kez uan payanda kullanlmtr. Bu Katedral aa-
dakilerden hangisidir?
a. Chartres Katedrali
b. Paris Notre Dame Katedrali
c. Amiens Notre Dame
d. Lyon Katedrali
e. Milano Katedrali
4. Almanyada 962 ylndan 11. yzyln ortalarna ka-
dar grlen sanat biimi aadaki hangi imparatorun
adyla bilinmektedir?
a. Konstantin
b. XIV. Lui
c. Charlemagne
d. Otto
e. Suger
5. Avrupada Opus francigenum-Fransz ii veya Bar-
bar sanat olarak bilinen stil aadakilerden hangisi-
dir?
a. Romanesk
b. Rnesans
c. Gotik
d. Karolenj
e. Otto
6. Rnesans sanatn biimlendiren dnce yapsnn
temel ilkesi nedir?
a. Gotik Dnemin arlndan kurtulmak
b. Kefedilen yeni yerlerin yaratt yeni kltr
akmlar
c. Antik ada nemli olan yaamn temeli insan
olgusunu yeniden canlandrmak
d. Tanr adna yeni eserler vermek
e. Karma bir sanat yaratabilmek
7. Rnesans resim sanatnda konu ierii olarak nem-
li deiim nedir?
a. Profan yani dinsel temalarn dnda konularn
ele alnmas
b. izgisel resimlerin yaplmas
c. Sanat okullarnn istedii konularn yaplmas
d. Resim temalarnn anlk grntler olarak yapl-
mas
e. Byk ustalarn izinden gidilmesi
8. Milano Santa Maria della Grazia Manastrnda ye-
mekhane duvarnda yer alan La Cena-Son Akam Ye-
mei freskosu kimin eseridir?
a. Massaccio
b. Michelangelo
c. Giotto
d. Leonardo da Vinci
e. Bernini
9. Michelangelonun San Pietro Kilisesi iin gerekle-
tirdii Pieta heykelinin konusu nedir
a. Meryemin lm
b. sann ge ykselii
c. Maher
d. sann lm ve Meryemin acs
e. sann armha gerilii
10. Barok mimarinin ve sanatnn Fransada tannp ka-
bul grmesini salayan Versailles Saraynn mimar kim-
dir?
a. Jules Hardouin
b. Leonardo da Vinci
c. Caravaggio
d. Bernini
e. Borromini
Kendimizi Snayalm
196
Sanat Tar i hi
1. c Yantnz yanl ise 8.-15. Yzyllar Arasnda
Bat Sanat: Karolenj Dnemi Sanat konusunu
2. d Yantnz yanl ise 8.-15. Yzyllar Arasnda
Bat Sanat: Karolenj Dnemi Sanat konusunu
3. a Yantnz yanl ise 8.-15. Yzyllar Arasnda
Bat Sanat: Gotik Sanat konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
Bat Sanat: Otto Dnemi Sanat konusunu ye-
Bat Sanat: Gotik Sanat konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
Avrupa Sanat konusunu yeniden gzden gei-
riniz.
Avrupa Sanat: talyada Rnesans Sanat konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.
Avrupa Sanat: Barok Sanat konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Manastrlar, Hristiyan din adamlarnn kent hayatndan
uzakta yaayp tapnmalar amacyla ehir dnda veya
dalk yerlere kurulmu yaplar topluluudur. lk ma-
nastrlar ngilterenin kuzeyine kurulmulardr. Avru-
pann Hristiyanlamasnda etkin rol oynayan misyo-
nerlik faaliyetlerinin gerekletirildii nemli merkez-
lerdir.
Sra Sizde 2
12. yzylda Hal Seferleri ile stanbula gelen Avrupa-
llar stanbul surlarn ve Mslman kalelerini grdk-
ten sonra kulelerinin ekillerini ve kalelerinin planlar-
n deitirmeye baladlar. Kare veya dikdrtgen planl,
belirgin bir giri kaps bulunan ve bu giriin iki yann-
da burlar veya kulelerin yer ald kaleler ina ettiler.
Sra Sizde 3
Skolastik felsefe, okul felsefesi veya okulda retilen,
gnmzn aklclk anlayndan olduka farkl, aklc
bir felsefedir. Dogmatiktir. Bu felsefe, Hristiyan dogma-
larnn temellendirilmesi ve sistematik bir biimde der-
lenip toplanmas ynndeki abalarn bir rndr.
Daha ok manastr, katedral ve niversitelerde retil-
dii ve gelitirildii iin bu isimle anlmtr.
Sra Sizde 4
Rnesans sanat akmnn ortaya kmasnda Antikiteye
bal olarak gelien hmanist dnce etkili olmutur.
talyadaki Rnesans sanatnn dou ve geliimini Flo-
ransa, Siena, Venedik okullar etkilemitir.
Sra Sizde 5
Barok mimarisinin ana ilkeleri; oval ve asimetrik plan-
lar, ar gsterili, dalgal cephe dzenleri, i ve d b-
key formlardr.
197
Akyrek, E. (1994). Ortaadan Yeniaa Felsefe ve
Sanat, stanbul: Kabalc yaynevi.
Artz, F. B.(1996). Orta alarn Tini, (ev. Aziz Yar-
dml), stanbul: dea yaynevi.
Atasoy, N. (1976). 17-18. Yzyllarda Avrupa Sanat,
stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar.
Bell, J. (2009). Sanatn Yeni Tarihi, (ev. U.C. nl,
N. leri, R. Grtuna), stanbul: NTV Yaynlar.
Cole E. (Ed). (2002). A Concise History of
Architechtural Styles, Londra: A. and C. Black.
Duby, G. (1986). History of Medieval Art 980-1440,
Geneva : Skira ; London : Weidenfeld & Nicholson.
Eco, U. (1998). Ortaa Estetiinde Sanat ve Gzel-
lik, (ev. Kemal Ataky), stanbul: Can Yaynlar.
Germaner, S. (1997). Gotik slup, Eczacba Sanat
Ansiklopedisi, C.2, s.690-694, stanbul: Yem Yayn
(Yap-Endstri Merkezi Yaynlar).
Germaner, S. (1997). Maniyerizm, Eczacba Sanat
Ansiklopedisi, C.2, s.1167-1168, stanbul: Yem Ya-
yn (Yap-Endstri Merkezi Yaynlar).
Germaner, S. (1997). Romanesk slup, Eczacba
Sanat Ansiklopedisi, C.3, s.1572-1574, stanbul:
Yem yayn (Yap-Endstri Merkezi Yaynlar).
Germaner, S. (1997). Rnesans, Eczacba Sanat An-
siklopedisi, C.3, s.1584-1589. stanbul: Yem yayn
(Yap-Endstri Merkezi Yaynlar).
Gombrich, E. H. (1986). Sanatn yks, (ev. B.C-
mert), Ankara: Remzi Kitabevi.
Glmez, B. (Ed.),(2011), Kltr Tarihi, Eskiehir: Ana-
dolu niversitesi Yayn.
pirolu M..-Eybolu, S. (1972). Avrupa Resminde
Gerek Duygusu, stanbul: stanbul niversitesi
Yaynlar.
Krausse, A.-C. (2005). Rnesanstan Gnmze Re-
sim Sanatnn yks, (ev. Dilek Zaptcolu),
stanbul: Literatr Yaynlar.
Martindale, A. (1994). Gothc Art, Singapore: Thames
and Hudson.
Panofsky, E. (1991). Gotik Mimarlk ve Skolastik Fel-
sefe, (ev. Engin Akyrek), stanbul: Kabalc Ya-
ynlar.
Pevsner, N. (1970). Avrupa Mimarisinin Anahatlar,
(ev. Seluk Batur), stanbul: T.. Yaynlar.
Pirenne, H. (2005). Ortaa Avrupasnn Ekonomik
ve Sosyal Tarihi, (ev. Uygur Kocabaolu), stan-
bul: letiim Yaynlar.
Rona, Z. (1997) Otto Dnemi Mimarl ve Sanat, Ec-
zacba Sanat Ansiklopedisi, C.3, s.1402-1403,
stanbul: Yem Yayn (Yap-Endstri Merkezi Yayn-
lar).
Rona, Z.(1997). Karolenj Mimarl ve Sanat, Eczac-
ba Sanat Ansiklopedisi, C.2, s.959-961, stanbul:
Yem Yayn (Yap-Endstri Merkezi Yaynlar).
Roth, L.M. (2000). Mimarln yks eleri, Tari-
hi ve Anlam, (ev. Ergn Aka), stanbul: Kabalc
yaynevi.
Szen, M.-Tanyeli U. (1986). Sanat Kavram ve Terim-
leri Szl, Ankara: Remzi Yaynevi.
http://en.wikipedia.org/wiki/Ottonian_art
ht t p: / / www. br i t anni ca. com/ EBchecked/ t o-
pic/435216/Ottonian-art
19. yzylda ortaya kan sanat akmlarn, hangi sosyal ve kltrel ortamlar-
da olutuklarn tanmlayabilecek,
20. yzylda ortaya kan sanat akmlarn, hangi sosyal ve kltrel ortamlar-
da olutuklarn tanmlayabilecek,
21. yzyla geerken ortaya kan deiimleri ve sanat hareketlerini aklaya-
bilecek
indekiler
Neoklasisizm
Kbizm
Romantizm
Konstrktivizm
Empresyonizm
Dadaizm
Ekspresyonizm
Kavramsal Sanat
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Sanat Tarihi
19.-21. Yzyl
Sanat Akmlar
GR
19. YZYIL SANAT AKIMLARI
21. YZYILA GRERKEN
8
SANAT TARH
GR
19. yzyl bandaki en nemli siyasal olay Fransada Napolyon Bonaparten Av-
rupay tek bir kltr altnda birletirerek blgesel snrlar deitirmesidir. Bu du-
rum, ynetim ve yasa sistemlerinin deimesine neden olmu, yeni bir ulusuluk
ve kltrel kimlik kavramn ortaya karmtr. Bylece byk krallklardan, z-
grlklerini ayaklanarak ilan eden ulus devletlere dnm balamtr. 19. yzyl
banda makineleme ile birlikte sanayi dzenine geilmitir. Sanayi Devrimi ola-
rak adlandrlan bu dnemde yeni icatlar ve keiflerle hzla gelien teknolojik ye-
nilikler ortaya kmtr. Buhar ve elektrik gcnn kullanlmasyla tarm ve ulam
alanlarnda byk gelimeler grlmtr. Buharl trenler ve gemiler sayesinde
yolculuklar kolaylam, telefon ve telgrafla haberleme hz kazanmtr. Bask tek-
niklerinin gelimesi ile gazete ve dergiler ucuzlayarak yaygnlam ve bu durum
olaylarn abucak duyulduu, rahata tartld kltrel bir ortam yaratmtr. Ye-
ni sanayi retiminin ilki 1851 ylnda Londrada Crystal Palaceda alan uluslarara-
s bir dizi sergiyle kutlanmtr. Deien dnya ticareti ve uluslararas sergilerin kat-
ksyla kltrel yaamn snrlar genilemi, yeni bir dnya kltr olumutur. Sa-
nayi Devrimi sonrasnda ucuz basklar sayesinde byk sanat eserleri herkes tara-
fndan tannmtr. Fotoraf, resim sanatna rakip olmu ve zellikle portre ressam-
lna byk darbe indirmitir. Sanat eletirisi geliirken akademik sanat ve mo-
dern sanat kutuplamalar ortaya kmtr. Paris Salonlar (Devlet Resim Sergileri)
ya da Londradaki Royal Academy Sergileri (Kraliyet Akademisi) sanat galerilerinin
yaygnlamasna, daha ok sanatnn eserler reterek sergilere katlmasna neden
olmutur. Sipari yaptlarn azalmas ile sanat ve halk arasndaki kopukluk artm,
akademilerle modern sanatlar arasndaki uurum bymtr. 19. yzyl kltr
ortamnda beeniler de koullara bal olarak deiime uramtr. nceki yzyl-
da sanatlarn balca koruyucusu ve sipari ald yer olan kilise ve soylularn ye-
rini burjuvalar, ulusal devlet kurumlar ve akademiler almtr. Bylece daha nce-
den belirlenmi kurallara ve sanat koruyucularnn zevkine uygun eserler reten
sanatlar, konularnda ve sluplarnda zgrlemeye balamlardr.
19. yzyl ressamlarnn konular tarihten, mitolojiye, din sahnelerden, ii ke-
siminin gnlk yaantsna ya da kent yaamna varncaya kadar deien bir eit-
lilik gstermektedir. Yzyln ilk yarsnda makinelemeye ve teknolojik gelimele-
re duyulan hayranlk, ikinci yarsnda yerini, bireysel zanaatla ve el iiliini y-
celten Art and Crafts ve Art Nouveau gibi akmlara brakmtr.
19.-21. Yzyl Sanat
Akmlar
Arts and Crafts hareketi,
sanatlar ve el sanatlar
anlamna gelmektedir. 19.
yzyln sonunda Endstri
Devriminin sanatsal
karmaasna kar
ngilterede ortaya km bir
sanat akmdr. Bu hareketin
nderi William Morris,
ann ucuz ve kt seri
retim mallarnn
niteliksizliini vurgulayarak,
gemiin el sanatlarna
dnmeyi ve sanat ile
endstriyi birletirmeyi
amalamtr.
Art Nouveau (Yeni Sanat/
1900 Sanat ), zarif
dekoratif sslemelerin n
plana kt, kvrmlarn ve
bitkisel desenlerin
kullanld bir sanat
akmdr.
19. yzyl sanat iin nceki
yzyllarda olduu gibi bir
dnem tanmlamas
yaplamaz. Bu yzylda
dnem sluplar yerini, etki
tepki ilikisi iinde srekli
deien akmlara
brakmtr. Hibir ulusal ya
da kronolojik snrn
olmad bu akmlar ksa
aralklarla ya da ayn anda
ortaya kmlardr.
Sanayi Devriminin sanat alanndaki en nemli etkileri nelerdir?
Neoklasisizm: Neoklasisizm sanat, barok ve rokoko sanatlarna kar bir tepki
olarak ortaya km ve sanatn her alannda etkili olmutur. talyada 1838-1876
yllar arasnda Pompei, Herculaneum ve Paestumda yaplan arkeolojik kazlarn,
bu dnemin mimari ve resim rneklerine ilgi uyandrmas, Yunan ve Roma Dne-
mi eserlerindeki estetik kurallar canlandrlarak, Avrupa sanatna yeniden hakim
olmasn salamtr. Neoklasisizm yazarlar ve kuramclar tarafndan yaratlan ve
akademik bir dil olarak kabul gren ilk sanat slubudur. Bu slubun en nemli
kuramcs Alman sanat tarihisi ve eletir-
men Johnn Winckelmanndr. Fransz Dev-
riminin gl taraftar ressam Jacques-Lou-
is David akmn en nemli temsilcisidir. An-
tik kabartmalar ve heykellerden desenler
izen sanat renk, hacim ve ktan arnd-
rlm biimlerin yalnln vermeye al-
mtr. nemli eserleri arasnda Horace-
larn Yemini ve Maratn lm sayla-
bilir. Byk Odalk, Haussonville Kontesi
ve Trk Hamam gibi eserleriyle tannan
Davidin rencisi Jean Auguste Dominiqu-
e Ingres, Vincenzo Camuccini, Benjamin
West, Felice Giani, heykeltra Bertel Thor-
valdsen ve Antonio Canova akmn dier
sanatlardr.
Romantizm: Adn, Orta a romanslarndan yani Latin kkenli dillerde anla-
tlan yk ve sylencelerden alan romantizm akm ngiltere ve Fransa bata olmak
zere tm Avrupay etkilemitir. Akademik evrelerin destekledii neoklasisizmin
soukkanllna kar, bireysel cokuyu n plana karan bu akmn balca zel-
likleri; akldclk, duygusallk, heyecan, igd, znellik, sezgi ve ifade zgrl-
, yalnzlk, doa ile insann gerilimi ya da uyumu olarak zetlenebilir. Yzyllar
boyunca figrl konulara fon olarak kullanlan manzara resmi ngiliz romantikle-
rinde, izleyicinin kendi ruh durumunu incelemeye ve onun kendi duygular stn-
deki etkisini zmlemeye ynelen bir etkiye dnmtr. Doann, resim sana-
tnn asl konusu olmas Alexander Cozensin manzara resimleriyle balam, Paul
Sandby, John Crome, Thomas Girtinin resimleriyle devam etmitir. John Constab-
le ve William Turnern yaptlarndaysa doruk noktasna ulamtr. Constablen
Saman Arabas resminde grld gibi sanat, deiik konular aramak yerine
yaad evreyi deiik k ve hava koullarnda yanstmtr. Romantizmin Fran-
sadaki en nemli temsilcileri arasnda ressamlardan Theodore Gericault ve Euge-
ne Delacroix; heykeltralardan Jean Bernard Duseigneur, Antoine Louis Barye,
Antoine Auguste Preault saylabilir. Fransada 1830 ylndan balayarak Barbizon
kasabasna yerleen Theodore Rousseau, Charles Daubigny, Narcisse Virgilio Daz
de la Pena ve Jules Dupre gibi sanatlar da ayrca, Barbizon Okulu denilen ro-
mantik manzara okulunu oluturmulardr.
200
Sanat Tar i hi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Winckelmann Yunan
Yaptlarnn Taklidi zerine
Dnceler adl eserinde
Yunan bayaptlarnn duru
ve ifadelerindeki en nemli
zelliin yalnlk ve sakin bir
ycelik olduunu, bunun
yeniden canlandrlmas
gerektiini belirtmitir.
Horacelarn Yemini adl
resimde Antik Romann
z kahraman Horacelar
babalarnn karsnda
ehirleri iin lene kadar
savamaya and ierken
gsterilmilerdir.
Resim 8.1
Louis David, Horacelarn Yemini.
Maratn lm adl eserde,
Charlotte Corday adndaki
kadn tarafndan baklanan
Fransz Devriminin
liderlerinden Paul Maratn
lm resmedilmitir. Olayn
tm trajedisine karn
hareket ve abartlm
ifadeler yoktur. Tablo; ak
seiklik, yalnlk, ulusal bir
kahramann yceltilmesi
gibi zellikleriyle neoklasik
sanatn nl rneklerinden
biridir.
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/
Jacques-Louis_David
Romantik szc ilk kez
18. yzyln ilk eyreinde
geometrik dzenli parklarn
yerine daha doal,
dolambal patikalar,
kvrml dereler, dzensiz
imenlikler ve ilerinde
harabelerle kendini gsteren
ngiltere bahe mimarlna
bal olarak kullanlmtr.
Delacroix: Romantik
sanatlardan Delacroixya
gre sanatta bir tek doru
deil dorular vardr.
Akademik izim biimlerin
hapishanesidir, renk
izimden daha nemlidir ve
kompozisyondaki devinim ve
duygu younluu iin
izimden vazgeilebilir.
Dante, Shakespeare ve Lord
Byron gibi romantik
yazarlardan etkilenen
sanat, resimlerinde edebi
konularn yan sra tarih ve
gncel olaylarla Bat
dndaki toplumlarn yaam
biimi ve inanlarn da
ilemitir.
Oryantalizm: 18. yzyldan itibaren bi-
lim, tarih ve sanat alanlarnda dou lkele-
rine artan ilgi ile ortaya kan egzotizm,
19. yzylda yerini daha gereki ve ciddi
bir havann hakim olduu oryantalizme
brakmtr. 1798de Napoleonun Msr Se-
feriyle balayan ve 1914te I Dnya Sava-
yla son bulan oryantalist resim akm, as-
lnda belirli bir okul oluturmaz. Bu resim-
ler birbirlerine slup ynnden ok, tema-
tik bakmndan baldr. Oryantalist res-
samlar harem, Dounun kadnlar ve ya-
ants gibi Bat toplumu iin ilgi uyand-
ran konular ilemilerdir. Bu akmn en
nde gelen sanatlar arasnda John Fre-
derick Lewis, Jean Leon Gerome, Thomas Allom, Fausto Zonaro, Trkiyeden
Osman Hamdi Bey saylabilir.
Realizm ve Pre-Raphaelite (n-Raffaelloculuk): Fransz dnr Auguste
Comteun gelitirdii, dayanan gerekten alan pozitivist felsefeden etkilenen
realizm/gerekilik 1840lardan 1880lere kadar Bat dnyasndaki en gl sanat
akmdr. Klasik ve romantik akmlardan farkl olarak realizm imdiki an ycelt-
mi, gerek dnyann dikkatli bir gzlemle, doru, nesnel ve tarafsz betimlenme-
sini amalamtr. Bu akmla edebi ve dinsel konularn yerini i ve iilik temalar
almtr. Realizmin nde gelen sanatlar Gustave Courbet, Constantin Meunier,
Wilhelm Leibl, Honore Daumier ve Jean Franois Milletdir.
Courbetnin 1850 ylnda yapt Ta Kr-
clar realizmin kurallarnn grld ilk
rnektir. Sanat, Ornansda Cenaze, G-
naydn Bay Courbet gibi tablolarnda da ay-
n tarzn devam ettirerek bir nevi realist ma-
nifestoyu ilan etmitir. Barbizon ekolnn
ressamlarndan biri olan Millet de manzara-
dan figre gemi ve resimlerinde ky yaa-
mndan sahneleri, tarlalarda alan kadn
ve erkekleri tm gerekilikleri ile betimle-
meye almtr. Sanatnn bu tarz resimle-
rine Baak Toplayan Kadnlar, Ekiciler, Ek-
mek Yapan Kadn rnek olarak verilebilir.
Pre-Raphaelite (n-Raffaelloculuk)
eilimi ise 1848de Royal Academyde oku-
yan Dante Gabriel Rossetti, John Everett Mil-
lais ve Holman Hunt tarafndan balatlmtr. Yksek Rnesans Dneminin nde
gelen ismi Rafaelden ve dier ge Rnesans Dnemi ressamlarndan etkilenen sa-
natlar, yaadklar zamann egemen sanat anlayna, bayat ve kat olarak nitelen-
dirdikleri akademi geleneine kar kmlardr. Grubun dier sanatlar arasnda
Evelyn De Morgan, Edward Burne-Jones ve balangta neoklasisizm anlayyla
alan John William Waterhouseu bulunmaktadr.
201
8. ni t e - 19. -21. Yzy l Sanat Ak ml ar
Resim 8.2
Constable, Saman Arabas.
Kaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/
John_Constable
Goya 1808de Napolyonun
ordularnn spanyaya
girmesinin ardndan
buradaki Fransz vahetini
yanstan bir dizi resim
yapmtr. Bunlarn en iyi
bilineni Madriddeki
ayaklanmann ardndan
Franszlar tarafndan
kuruna dizilen bir grup
insann betimlendii
Mays 1808 adl tablodur.
Barbizon Okulu: Bu grubun
sanatlar konularn
yaknlarndaki
Fontainebleau Orman ve
evresinden alm ve
doada ak havada
alma geleneini
balatmlardr. Bylece
taslak ile bitmi tablo
ayrmn kaldrmak,
gzlemlere bal kalmak,
atmosfer ve k etkilerine
nem vermek suretiyle
boyay daha zgrce
kullandklar eserler
gerekletirmilerdir.
Doaya hayran ve tutkun bu
gzlemci sanatlar realizme
ve sonrasnda
empresyonizme
ynelmilerdir.
Oryantalizm: Fransz yazar
Theophile Gauiternin
yazlaryla, bu terim Dou
dnyasn konu alan
resimler iin de
kullanlmaya balanmtr.
Oryantalizm bilimden
edebiyata, tiyatrodan
mzie, resimden mimarla
kadar bir ok dalda ve
mobilya gibi uygulamal
sanatlarn birok alannda
etkili olmutur.
Resim 8.3
Millet, Baak Toplayan Kadnlar.
Kaynak: http://en.wikipedia.
org/wiki/File:Millet_Gleaners.jpg
Manifesto: Toplumsal bir
hareketin duyurulmas ve
savlarn belirtilmesi zerine
kurulan, bir akmn, bir
hareketin oluumunu ve
kurallarn bildiren yazlara
ya da bildirilere manifesto
denir.
Empresyonizm: Empresyonizm ya da dier adyla izlenimcilik akmnn teme-
li, 1874 ylnda Pariste bir grup sanatnn, fotoraf Nadarn stdyosunda at
sergiyle atlmtr. Sz konusu sergide Claude Monetin Impression (zlenim)/Gn
Doumu adl eserini gren eletirmen Louis Leroy, Empresyonistlerin Sergisi ba-
lkl yazsnda bu eseri kmsemitir. Impression terimi dier sanatlar tarafndan
benimsenerek akma adn vermitir. 1874-1886 yllar arasnda yedi sergi aan em-
presyonistler arasnda Auguste Renoir, Camille Pisarro, Alfred Sisley, Edgar Degas,
Berthe Morisot ve Paul Czanne yer almtr. Empresyonistlerin bir grup olarak
ortaya kmas o dnemde akademinin ve onun idealizminin hakim olduu salon
sergilerine alnmayan sanatlarn Salon des Refuses (Reddedilenler Salonu) ad ve-
rilen bir sergi amalaryla balamtr. Empresyonistlerden genel olarak farkl bir
anlaya sahip olmakla beraber onlara nclk etmi olan Edouard Manetnin Kr-
da le Yemei adl resmi sz konusu serginin en arpc eseridir. Resim, gl
ve serbest fra vurularnn kullanlmas, yzeysel bir grnm kazandran tekni-
i nedeniyle ok eletirilmitir. Manet salon sergilerinin ve halkn reddettii yeni-
liki sanatlardan biri olarak ne kmtr.
Manzaralar, gnlk yaam iinde kafe-
lerde oturan, bulvarlarda yryen insanlar,
tren istasyonlar, Sen Nehrinin kylar ba-
lca konular arasnda yer almtr. Sanat-
lar ayn konuyu deiik k altnda yakala-
yabilmek iin eitli saatlerde ve mevsim-
lerde farkl grnmlerini yakalayarak seri
resimler gerekletirmilerdir. Monetin Ot
Ynlar, Kavaklar, Rouen Katedrali ve Ni-
lferler serisi bunlardan bazlardr.
Neo Empresyonizm (Yeni zlenimci-
lik): Ressam Georges Seurat, empresyo-
nizm ve renk zerine yaplm bilimsel a-
lmalarn etkisiyle divizyonizm, noktaclk
ya da puantizm denilen bir teknik gelitir-
mitir. Renklerin birbiri zerindeki etkilerin-
den yola karak, renk saysn azaltm ve
bunlar kk noktalar hlinde kullanm-
tr. Renklerin palette kartrmas yerine bu
ilem izleyicinin gzne braklmtr. Sz
konusu tekniin yaylmasyla neo empres-
yonizm ya da yeni izlenimcilik olarak ad-
landrlan akm olumutur. Paul Signac,
Camille Pisarro, Henry Edmund Cross bu
teknikte alm dier sanatlardr.
Post Empresyonizm: Ge izlenimci-
lik ismiyle de tanmlayabileceimiz post
empresyonizm bir slup ya da grup deil-
dir. zlenimcilikten yola kan, ancak ona
bir ekilde kar kan Paul Czanne, Vin-
cent Van Gogh ve Paul Gauguinnin ei-
limlerini tanmlamak iin kullanlmtr. Bu sanatlar kullandklar teknikler ve
renk anlaylar ile daha sonraki sanat akmlarn etkilemilerdir. Gauguin, 1881 y-
202
Sanat Tar i hi
Resim 8.4
Manet, Krda le Yemei.
Kaynak: http://en.wikipedia.org/
wiki/%C3%89douard_Manet
Empresyonistler:
Empresyonist sanatlarn
amac her trl n yargy
bir yana brakarak doay
gzlemlemek ve nesnelerin
gne ile birlikte
deien anlarn k ve renk
kullanarak yakalamaktr.
Fotoraf ve k zerine
yaplan keiflerden de
etkilenen sanatlar an
yakalamak iin fralarn
ok hzl kullanmak,
ayrntlarda boulmak yerine
grnmn btnyle
ilgilenmilerdir.
Krda le Yemei: Sanat,
Rafaelin bir tablosundan
esinlenerek yapt bu
resiminde, biri modeli
Victorine Meurent olan
plak iki kadn figr ile
ada giysiler iinde
gsterdii kardei ve
heykeltra Ferdinand
Leenhoffu resmetmitir.
Tannabilecek kiilerin
konunun iine bu ekilde
dahil edilmesi gelenee
saygszlk olarak
grlmtr.
Resim 8.5
Seurat, Grande Jatte Adasnda Bir
Pazar leden Sonra.
Kaynak: Kaynak: http://en.
wikipedia.org/wiki/Georges_Seurat
n-Raffaellocu grubun
amac; ciddi, nemli,
anlaml konular betimlemek
ve doadan ya da yaamdan
aldklar konular tm
gerekiliiyle vermek
olmutur. Balangta
konularn tarih ve din
konulardan seen
sanatlar, doay
inceleyerek doal
gerekilii, gzel olan
yakalamak istemilerdir.
n-Rafaellocu ressamlarn
en etkileyici zelliklerinden
biri tablolarndaki
aydnlktr. Bu aydnla
ulamak iin nce
tuvallerini beyaz, slak
boyayla kaplyor, ardndan
boya kurumadan resmi
yapmaya balayarak daha
nceleri pek grlmeyen bir
aydnlk elde ediyorlard.
lnda Fransadan Tahitiye giderek, hayatnn son on yln geirdii bu adann ilkel
yaamn yanstan eserler retmitir. Romantizm akm ile balayan Avrupa dn-
daki toplumlara ve sanatlarna hayranlk duyulmas, zellikle Gauguin ile beraber
sz konusu toplumlarn sluplarnn yanstld bir anlaya dnmtr. Sanat
daha sonra sembolizm ve fovizm akmlarnda etkili olmutur. Van Gogh da (dos-
tu Gauguin etkisiyle) empresyonizmden davurumculuk anlayna ynelmi, do-
ay kopyalamak yerine, -kendini daha kuvvetli ifade etmek iin- renk unsurunu
kullanmtr. Dinamik bir ritimle ele ald izgileri ksa, dz ve keskin fra vuru-
lar son derece arpc olan nl sanatnn ruhsal durumunu izgi ve renklerle
eserlerine yanstlmas, ekspresyonizmin en nemli kurallarndan biri olmutur.
Sembolizm (Simgecilik): 19. yzyln son eyreinde, dnemin maddecilii-
ne tepki gsteren bir grup sanat hem ev-
rensel hem de kiisel bir gereklik anla-
yyla hayat anlamlandrmak istemi,
realizm ve empresyonizmde grmezden
gelinen hayal gcnn, gzn erieme-
dii mitolojik varlklarn dnyasn eser-
lerinde n plana kartmlardr. Sembo-
lizm olarak ortaya kan anlay benim-
seyen sanatlara gre gerek sadece fi-
ziksel olanla snrl deildir, dnceyi
de iermektedir. Hugo Simberg William
Blake, Gustave Dore, Philipp Otto Run-
ge ve Pre-Raphaelist sanatlar semboliz-
min ncleri arasnda yer alrlar. Gusta-
ve Klimt, Odilon Redon ve Giovanni Se-
gantini akmn nde gelen dier temsilci-
lerindendirler. Sembolist sanatlarn sz-
cs Gustave Moreau, sembolizmin ana
kuraln sanatta sadece irade ile bir ey
yaratlmaz, gzellik ancak bilinaltna
teslim olmak ve dncenin stnly-
le yaratlabilir eklinde zetlemitir.
Fovizm (Yrtclk): 1900lerin banda Henry Matisse nclnde Fransada
gelitirilen bu akmn temsilcileri arasnda Andre Derain, Maurice de Vlaminck,
Henry Charles Manguin ve Georges Rouault saylabilir. 1903 ylndan itibaren grup
sergileri aan bu sanatlar, 1905 ylnda Salon dAutomne (Gz Salonu)da atk-
lar bir sergide nl eletirmen Louis Vauxcellesin gruba le fauves (vahi hayvan-
lar) olarak hitap etmesiyle fov adn almlardr. Tuval zerine dorudan srdkle-
ri doal olmayan renkleri, bozuk perspektifleri ve kaba teknikleriyle izleyenleri a-
rtmlardr. Kaln d izgilerin belirledii figrleri, kaba fra vurular, parlak,
canl ve kart renkleri kullanarak geni alanlar hlinde boyamlardr. Sanatlar
renk kullanm asndan Van Gogh ve Gauguinden etkilenmi, Afrika kltrleri
ve ilkel sanatn formlarndan yararlanmlardr. 1908de dalan grubun sanatla-
rndan birou kendilerine zg sluplar gelitirirken Matisse, Marquete ve Dufy
tm sanat yaamlar boyunca fovizmin ilkelerine sadk kalmtr.
203
Czanne: Kuramc ynyle
ne kan Czanne, resimde
arad zelliklere yalnz
zihinsel yntemlerle deil
ayn zamanda doaya
bakarak ulalacana
inanmtr. Sanat, saf
biimlerle, doadaki
nesnelerin bize grnen
biimleri arasnda bir denge
olarak tanmlamtr. Ona
gre doa taklit edilemez
ancak doadaki imgeler
biimsel bir kuramdan
geirilerek soyut bir
dzenlemeye dntrlr.
Gaugin: Sadece
gzlemlediklerini yapan
empresyonistleri, dnceyi
resimden uzaklatrmakla
eletirmitir. Gauguine gre
sanat izlenimlerinin bir
sentezini yapmal ve doay
kopyalamak yerine resimde
dekoratif gelere de yer
amaldr.
Resim 8.6
Van Gogh, Dr. Gachetn Portresi.
wiki/Vincent_van_Gogh
Sembolizm: Bu anlaytaki
sanatlar, nesnellii
reddederek znel olan,
gerein betimini
reddederek belirsiz ama
gl olan simgeleri
yakalamaya almlar, d
ve dsel olan, fantastik ve
gerekd, by, uyku ve
lm gibi o zamana kadar
allmam alanlara
ynelmilerdir.
Arlkl olarak ncil ya da
mitolojik konular ileyen
Gustave Moreau daha ok
kar cinslerin atmasn,
yaam ve lm bilinmezini,
iyi ve kt kavramlarn ele
alan eserler
gerekletirmitir.
Ekspresyonizm: Davurumculuk
veya anlatmclk olarak da adlandrlan
ekspresyonizm, 20. yzyln balarnda,
akademik izlenimcilik ve romantik man-
zara resmine kar domutur. Fovistlerin
renk anlayndan etkilenmi ancak rengi
lirik ve bezemesel nitelikte kullanmay
reddetmilerdir. Bu akmn sanatlarnn
amac duygu ve i dnyalarn renk, izgi,
dzlem ve ktle araclyla da vurmak
olmutur. Van Goghun i dnyasn renk
ve izgiyle da vurmasndan etkilenen
ekspresyonist sanatlar, duygular daha
gl yanstabilmek iin tasarmlarnda
denge ve gzellik gibi geleneksel kavram-
lardan uzaklam, biim bozmalara gitmilerdir. Norveli Ressam Edward
Munchn lk adl resmi, akmn n rnei olarak kabul edilebilir. James En-
sor ve Ferdinand Hodler de ilk davurumcu sanatlar arasnda yer alrlar. Al-
manyada gen kuan bir nceki kuaa tepkisi olarak ortaya kan Alman d-
avurumculuu iki farkl grup olarak be-
lirir: Birincisi 1905 ylnda Dresdende ku-
rulan Die Brcke (Kpr) grubudur. Ku-
rucu yeleri arasnda Fritz Bleyl, Erich
Heckel, Ernst Ludwing Kirchner ve Karl
Schmidt-Rottluff bulunur. Bu grubun sa-
natlar figratif bir dili benimsemi, do-
ann gzelliini, irkinliini sert ve ke-
li ekillerle gstermek, gerek yaamn
karmak ve aclarla dolu duygularn yan-
stmak istemilerdir. kinci grup, Mnihte
kurulmu olan Der Blaue Reiter (Mavi S-
vari)dr. Vassily Kandinsky ve Franz Marc
tarafndan kurulmutur. Grup adn Kan-
dinskynin 1903de boyad ve 1912 ylnda kan almanakta kullanlan Der
Blaue Reiter resminden almtr. Yaamn iirsellii ve mutlak zn yanstacak
yeni biimler bulmay amalamlardr. Grubun dier sanatlar arasnda August
Macke, Alexej von Jawlensky, Gabriele Mnter, Marianne von Werefkin ve bir
dnem grup iinde yer alan Paul Klee saylabilir.
Post empresyonist sanatlarn nclk ettikleri akmlar bu sanatlarn lmlerinin ar-
dndan, onlarn sluplarndan etkilenilerek ortaya kmtr. Bu yzden Czanne kbist,
Van Gogh davurumcu, Gauguin simgeci ya da fovist olarak adlandrlmamaldr.
19. yzyl sanat akmlar iinde empresyonizmin yerini aklaynz.
19. yzyl sanat akmlaryla ilgili olarak Zeynep nankurun 19. Yzyl Avrupasnda Hey-
kel ve Resim Sanat, stanbul (1997) adl yaynn okuyabilirsiniz.
204
Sanat Tar i hi
Resim 8.7
Matisse,Yaama Sevinci
wiki/Henri_Matisse
lk adl 1893 tarihli ta
bask tekniiyle yaplm
nl eser, gnmzde
Oslodaki Munch Mzesinde
bulunmaktadr.
Alman davurumculuu:
Daha ok iddeti irdelemi,
renk ve biime psikolojik ve
simgesel anlamlar
ykleyerek var olan dzene
kar kmay amalayan
sanatlar tarafndan
temellendirilmitir.
Eserlerinde, toplumsal
tepkilerden, cokulu bir
tinsellie kadar her trl
duygusal alkanty, zgrce
da vurmaya almlardr.
Die Brck: Toplulua daha
sonra Emile Nolde, Max
Pechstein ve Otto Mueller de
katlmtr. 1913 ylnda
dalan grup, 1906 ylnda
yaymlanan programnda
sanat alanndaki tm
ilericileri glerini
birletirmeye ve ortaya
yeniliki bir sanat koymaya
armtr.
Der Blaue Reiter: Grubun bu
ad semesi, Kandinsky ve
Franz Marcn atlar ve mavi
rengi sevmelerinden
dolaydr. 1911-1914 yllar
arasnda faaliyet gsteren
grubunun sanatlar soyut
bir anlatm tercih etmi,
doay parlak, ok renkli,
simetrik kompozisyonlar,
dinlendirici renkler ve
ekiller ile gstermek
istemilerdir.
Resim 8.8
Franz Marc, Mavi Atlar
wiki/File:Franz_Marc_005.jpg
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Endstri ann getirdii yenilikler, teknolojik gelimeler 20. yzylda da srerken
yaanan savalar, dier toplumsal ve siyasal olaylar hem yaam biimini hem de
kltr ve sanat alann ekillendirmitir. Bu yzyln sanat akmlarnn temelde ge-
leneksel sanat anlayn ykma dncesinden yola kmas, yeni denemelerin, at-
lmlarn ve sonunda da sanatta kkl bir devrimin gereklemesine yol amtr.
19. yzylda ve 20. yzyln ilk yarsnda modernizm dnemi yaanrken Avru-
pann eitli merkezlerinde birbiri ardna soyut akmlar ortaya km; ikinci yar-
snda nesnesiz sanat anlayyla daha ok dnce ve kurama dayal sanat yapt-
larnn retildii, ABD de sanat hareketleri iin nemli bir merkez durumuna gel-
dii yeni bir dneme geilmitir. 1960lardan itibaren kullanlmaya ve tartlmaya
balayan postmodernizm kavram ise daha ok yzyln ikinci yarsndan gn-
mze kadar sren ok kltrl bir anlay kapsamaktadr.
Sanatta modernizm, yaklak 1880lerden 1970lere kadar devam eden akmlar
iin kullanlsa da bu dnem iinde gelien tm akmlar btnyle modernizm kap-
samna girmez. Sz konusu dnemde modernizm; gemie ait olana kar bir duru-
u ve yeni olan temsil eden ok ynl bir kavram ve dnce biimini ifade etmek-
tedir. Genel olarak tarihten arnmlk, ilevsellik, merkez dzen, saflk, yalnlk,
netlik sz konusudur. Soyut form, ar bir sanat savunulurken yksek kltr ve alt
kltr ayrm da nemsenmitir. II. Dnya Sava sonrasnda ABDde modernizmin
sorgulanmasna ynelik tartmalar balam, postmodern dnceler ekillenmitir.
Postmodern dnceler 1970lerde Avrupada da gelimi, zellikle 1979da
Fransz dnr Jean Franois Lyotardn Postmodern Durum adl kitabnn yaym-
lanmasnn ardndan her alana yaylmtr.1980lerin balarndan gnmze kadar
yaygn olarak kullanlan bu kavram sanatta da kkl bir devrimin gerekletii,
kuralszlk, belirsizlik, ilkesizlik ve oulculuun sz konusu olduu bir dnemi,
durumu ya da dnceyi kapsar. Buna gre, hem popler olan, hem gemie ait
olan hem de gelecee iaret eden unsurlar yan yana konulabilir. Farkl dnce-
ler, alanlar, grsel-iitsel unsurlar, teknikler kartrlabilir. Dolaysyla her disiplin;
video, fotoraf, hazr nesne, boya gibi her yntem ve teknik bir araya getirilebilir.
zellikle kitle kltrne ynelik konularn nemsendii postmodernizmde sanat
ile zanaat, yksek kltr ile alt kltr ayrmna kar, ok kltrl, merkezsiz ek-
lektik bir anlay benimsenir. Modernizmde olduu gibi 1970lerden gnmze
uzanan postmodernizmin gelitii dnemlerde ortaya kan tm akmlar da ayn
kapsamda snflamak, snrlamak yeterli olmamaktadr. rnein, 1980lerden itiba-
ren ABDde ok kltrl anlayn yayldna iaret eden, farkl kltrlere, cinsiyet
ve rklara dikkat eken sergiler baz zellikleriyle modernizmin iinde yer alrken
baz zellikleriyle de post modern dncenin iine dahil edilebilmektedir. Aa-
da anlatlan, gelecekilik, konstrktivizm gibi akmlar hem modernizm hem de
postmodernizm anlaylarna yakn ynler iermektedir. Genel olarak, zmsel
kbizm, neoplastisizm, sprematizm, minimalizm gibi akmlar modernist; bire-
imsel kbizm, pop sanat, gsteri sanat, dijital sanatlar gibi eilimler postmoder-
nist bak altnda deerlendirilir.
Soyut Sanat Akmlar
Kbizm: 20. yzyl balarnda Fransada, doann aynen resmedilmesine ve zel-
likle empresyonizme kar duran baz sanatlar geometrik soyut sanat akm ola-
rak tanmlanabilecek kbizmin domasna yol amlardr. Bata resim olmak ze-
205
Modern kelimesi, Latince
hemen imdi anlamna
gelen modo kelimesinden
tretilen modernustan
gelmektedir. Avrupada
felsefe, edebiyat, tiyatro,
mzik, mimari, sanat, bilim,
kltr gibi birok alanda
ortaya kan modernizm,
teknolojinin geliimi ve
endstrileme sreciyle
ilikilidir.
Postmodernizm: Edebiyat,
mimarlk, mzik, moda,
doa bilimleri, felsefe, sanat
asndan ok ynl bir
kavram ya da sylemi ierir.
Modernizme kar bir tutum
ya da modernizmin almas
olarak da tanmlanmaktadr.
206
Sanat Tar i hi
re heykel, mimari, grafik, felsefe ve edebiyatta da etkili olan bu akm, dier Avru-
pa lkeleriyle beraber Rusyaya da yaylmtr. 1907-1914 yllar arasnda gelien
kbizmin temelini, Ressam Paul Czannenn eyay paralayarak grme dnce-
si oluturmutur. Czannen 1907 ylnda Pariste alan bir sergisi iin gazetede
yaymlanan doann koni, kre ve silindir gibi geometrik biimlerden kaynaklan-
d ve bu gzle zmlenmesi gerektii gr, kbizmi yaratan sanatlarn ha-
reket noktas olmutur. zellikle resim sanatnda kendini hissettiren kbizmde, iz-
lenimci ilkelere aykr bir evreye bak sz konusudur. Geleneksel perspektif an-
lay yklarak modern bir sanat anlay yaratlm, gerek nesnenin kendisinde
aranrken geometrik biimlerde paralara blnerek, farkl bak alaryla (cephe-
den, yandan, arkadan, stten, alttan kesitleri alnarak, arkaya ne katlanarak)
nc boyutunun verilmesi salanmtr. Bu akmn en nemli temsilcisi spanyol
Ressam Pablo Picassodur. Sanatnn nce spanyada daha sonra Pariste srdr-
d almalar dneme ayrlarak incelenmitir. Mavi Dnem olarak adlandr-
lan hznn ve mavi rengin hakim olduu 1901-1904 arasndaki birinci dnemin-
de; daha ok gebeler, krler, sakatlar, sokak kadnlar, serseriler, dilenciler gibi
byk kentlerde zor yaam koullarnda alan sradan insanlar resmetmitir.
Pembe, gri ve ak kahverengi renkleri arlkl olarak kulland 1904-1906 yllar
arasndaki -anneler ve ocuklar, palyaolar, akrobatlar, ip canbazlar gibi sirk in-
sanlarn konu edindii- ikinci dnemi Pembe Dnem olarak tanmlanmtr. Zenci
dnem olarak adlandrlan 1907-1914 yllar arasndaki nc dneminde ilkel sa-
nattan ve Afrika heykellerinden esinlenerek yapt heykelimsi figrl eserlerle k-
bizmin nc eserlerini gerekletirmitir. 1907 ylnda yapt Les Demoiselles
dAvignon / Avignonlu Kadnlar adl tablosu kbist sanat anlaynn ilk rnei,
modern resmin balangc saylan eseridir. Picasso bu eserini yapt yllarda, ko-
laj tekniiyle eserler yapan ve ldoa ustas olarak anlan arkada Georges Bra-
que ile beraber geometrik soyutlamalar yaparak kbizm akmn balatmtr.
Kbizm akmnn, 1907de Czanne et-
kisinde balayp, nesneleri paralara ayr-
ma anlayyla biim sorununu irdeledii
birinci dneminin ardndan, 1910 civarn-
da analitik/ayrc ya da zmsel denilen
ikinci dnemi balamtr. Bu gruba giren
eserlerde renk ikinci planda kalmtr. 1912
sonras gelien sentetik/ birletirici ya da
bireimsel dnem denilen nc dnem-
de ise nesnelerin resmini yapmak yerine
kendileri konulmu, dolaysyla kolajlar
gerekletirilmitir. Bu tr eserlerde renk-
ler daha fazla nemsenmi, balangta
harfler, rakamlar, szckler eklenirken da-
ha sonra gazete, sigara paketi, duvar ka-
d, kibrit p, odun paralar, kutu, cam,
kum, bez gibi nesneler de resme sokul-
mutur.
Gelecekilik: 20. yzyl banda talyada geleneksel ve klasik olana kar
grler yaylmaya balam ve nce iir daha sonra resim sanatnda gelecekilik,
dier adyla ftrizm akm ortaya kmtr. lk ftrist manifesto 1909da tal-
1908de gerekleen bir
sergide Georges Braqueun
lEstanque (Evler)
resmindeki ev
betimlemelerininin, Henri
Matisse tarafndan st
ste ylm kplere
benzetilmesi ve ardndan
Fransz eletirmen Louis
Veauxcellesin bir yazsnda
bu ifadeyi kullanmasyla,
geometrik ekilleri temel
alan akm kbizm, bu
anlayta yaplan eserler
kbik olarak
adlandrlmtr.
Avignonlu Kadnlar: Picasso,
zenci dnemine ait bu
eserinde, Barcelona,
Avignon Caddesinde bir
genelevde alan be
kadn, Afrika heykellerini
hatrlatan biimde farkl
bak alaryla blp
paralayarak geometrik
ekillerde sunmutur.
Kolaj: Gazete ve dergi
paralar, fotoraf, cam gibi
deiik malzemelerin bir
tuval zerinde
birletirilmesiyle yaplan
tekniktir.
ldoa: Bitkiler, meyvalar,
eyalar gibi doal ya da
gnlk yaamn iinden
cansz, hareketsiz nesneleri
konu alan resimler.
Natrmort da denir.
Resim 8.9
Pablo Picasso, Avignonlu Kadn-
lar, 1907, Museum of Modern Art,
New York
Pablo Picasso: 92 yanda
ldnde binlerce yapt
brakan ve 20. yzyln en
nemli sanatlarndan biri
olan Pablo Picassonun
resim dnda heykelleri,
sahne dekorlar, kitap
resimleri, tabask ve
seramik eserleri de vardr.
Kbizmin ardndan farkl
araylar srdrm, baka
akmlar iinde
deerlendirilebilecek
almalar da yapmtr.
spanya Cumhuriyetinin
Pariste dzenlenecek Dnya
Fuar iin smarlad,
spanyadaki Guernica
kasabasnn Almanlar
tarafndan 27 Nisan 1937
tarihinde bombalanmasn
konu alan Guernica adl
almas nemli
eserlerinden biridir.
yan air Filippo Tommaso Marinetti tarafndan gerekletirilmi, sonrasnda re-
sim, heykel, mimarlk, tasarm alanlarnda da ilkeler belirlenmitir. 1911de ft-
rist sanatlarn Fransaya gitmesiyle akm yaylmaya balam, ngiltere, Alman-
ya, Rusyada da ftrist eserler gerekletirilmitir. Gemiin deerlerinin red
edilmesi, yeni olann nemsenmesi, taklitten uzak durulmas gibi ilkeler ieren
manifestolarnn ardndan sanat konusunda yazlan yazlarda sanatlarn maki-
neleme, hz ve harekete ilikin kavramlar, dinamizmi konu almalar desteklen-
mitir. Gemiin izlerini koruyan mzelerin ve kurumlarn kalkmasndan yana
olan ftrist ressamlar doann deii-
mine iaret ederek, anlk grntler
yerine nesnelerin hareket hlini his-
settirmeyi amalamlardr. Dolaysyla
izleyiciyi resmin iine eken, daha ok
parlak ve canl renklerin kullanld
dinamik biimleri tercih etmilerdir.
Konu olarak hzl otomobiller, motor
yarlar, sporcular, frtnalar, dans-
lar, canl caddeler gibi hareket ieren
unsurlar semilerdir. Umberto Boc-
cioni, Giacoma Balla, Carlo Carr, Flip-
po Tommaso akmn nde gelen tem-
silcileri arasnda yer alrlar.
Sprematizm: 20. yzyl banda
Rusyada sprematizm ve konstrkti-
vizm olarak adlandrlan, yine geomet-
rik soyutlamalarn temel alnd sanat
hareketleri yaylmtr. 1913te Rus Res-
sam Kasimir Malevichin Moskovada
ortaya koyduu ve yaklak 1920lere
kadar sren sprematizmde sfr biim
savunulmu, gen, daire, ha biimleri gibi saf geometrik soyutlamalar ortaya
konulmutur. Mutlak resim araynda olan ve kapitalist toplumun mal edinme
tutkusunu eletiren Malevichin 1915 ylnda sprematist manifestoyu yaymlama-
s eski resim geleneklerine kar bir hareketi balatmtr. Resimde yalnlk, arn-
mlk ve nesnesizliin temel alnd bu harekette, kbizmde olduu gibi evre-
yi, doay geometrik biimlerle grmek deil, sfr biim ve hikyesiz, nesnesiz
bir dnya aray sz konusu olmutur. Malevichin 1916-1918 tarihleri arasnda
yapt beyaz zerine beyaz serisi ve suprematism serisi bu hareketin en nemli
eserleri arasndadr.
Konstrktivizm: Sprematizm ile ayn evrede ve e zamanl olarak ortaya
kan konstrktivizm akmna 1913te Vladimir Tatlinin, tahta ve demir para-
lar kullanarak yapt, resim ve heykeli birletiren almalar iin kullanlan
konstrktivizm (inaclk, yapmclk) terimi adn vermitir. 1917de Rus Devri-
minin ardndan yaanan ok ynl deiimin ehir planlama, mimari, resim,
heykel, grafik, gsteri sanatlar, endstri tasarm gibi alanlara yansmas kons-
trktivizm ile temsil edilmitir. Resim, heykel ve mimari ile makineyi birletiren,
btnletiren bu ynelim, mimarlkla beraber mhendislik alanlarna da tam-
207
Ftrizm: Bu akmn
olumasnda talyada, dier
Avrupa lkelerine gre daha
ge balayan endstrileme
hareketleri ve buna bal
olarak kent yaamnda
meydana gelen deiimler
etkili olmutur. Yeni kent
hayatnn canllna,
endstrinin getirdii
dinamizme ve teknolojiye
hayranlk duyan ftristler
hzl geliip deien ve
makineleen dnyadan
etkilenmilerdir.
Resim 8.10
Umberto Boccioni, Bolukta
Srekliliin Biricik Formu isimli heykel,
1913, Museum of Modern Art, New
York
wiki/Umberto_Boccioni
Vladimir Tatlinin, III.
Enternasyonal/Komnist
Enternasyonale bir ant
olarak smarlanan, spiral
eklindeki kulesi resim,
heykel, mimariyi bir arada
sunan, dner odalar, elik
ve cam kullanld
tasarmyla en nemlilerden
biridir. Yaplamayan bu ant
maket olarak sergilenmitir.
tr. Teknik yaratcln nemsendii yaptlarda teknolojinin s-
tnl vurgulanmak istenmi, ilevsellik en nemli zellikler-
den biri olmutur. Konstrksiyonlarda endstriyel malzemele-
rin dokusu, effafl geometrik biimler iinde heykelimsi bir
btnlkle sunulmaya hafiflik, saydamlk hissi verilmeye al-
lmtr. Akmn mimari uygulamada rnekleri az saydadr:
Victor Vesnin ve Alexander Vesnin kardelerin Leningradda
gerekletirdii Pravda gazetesinin ynetim merkezi olarak ta-
sarlanan Pravda Ofisleri Tasarm; Lazar Markovich Lissitzky
ile Mart Stamn Moskova Yatay Gkdelen Projesi nemli r-
neklerdendir. Konstrktivist plastik sanatlarn nemli temsilci-
leri arasnda ressam ve heykeltra Alexander Rodchenko, hey-
keltra Naum Gabo Pevsner ve Antoine Pevsner kardeler ile
ressam Lszl Moholy-Nagy saylabilir. Rusyada sanatn top-
lum iin ve ilevsel olmas gerektii grleri dorultusunda
Vladimir Tatlinin nclnde 1930lere kadar geliimini sr-
dren konstrktivizm, sanatn ilevsellik kavramna kar g-
rleri olan Naum Gabo Pevsnerin gruptan ayrlp Avrupaya
gitmesiyle iki ynl olarak geliimini srdrmtr. Rusyada
konstrktivizm daha dinamik, toplumcu, retimci bir anlayla
srerken Avrupada 1920lerden 1945e kadar Gabo etkisinde mimarlk, edebiyat,
sinema gibi alanlar da etkileyerek yaylmtr. Modern mimarinin oluumunda
etkili olan bu akmn baz ilkeleri aada anlatlacak olan kinetik sanat, op sa-
nat ve minimalizmde de benimsenmitir.
Yeni Plastisizm: Konstrktivizmin Rusyada yayld srada Hollandada da
benzer ynelimler olmutur. Hollandal ressam ve tasarmc Theo van Doesburg
1917 ylnda, De Stijl (Hollandacada stil, tarz ya da destek anlamna gelen) ismin-
de bir dergi kurmu, bu dergi evresinde bir sanat hareketi balatmtr. Mobilya,
heykel, mimarlk, resim, grafik gibi birok alanda yazlarn yaymland bu dergi
evresinde ressamlar, heykeltralar, tasarmclar ve mimarlar grlerini karlkl
tartmalarla deerlendirerek ortak bir anlayn olumasna yol amlardr. Felse-
feci Josephus Schoenmaekersn doann btnnn izgilerin geometrik kesime-
lerinden ifade edilmesi dncesinden ve Amerikal mimar Frank Lloyd Wrightn
grlerinden etkilenen De Stijl grubundakilerin sanat hareketi yeni plastisizm ya
da neo-plastisizm olarak da tanmlanmtr. De Stijl dergisinin kurulduu 1917 tari-
hinden, Doesburgun ld 1931 ylna kadar sren bu akmda, renk unsurunun
ikinci plana atlmas, basit geometrik dzenlemelerin temel alnmas gibi kbizm
ve konstrktivizmle kesien ilkeler benimsenmitir. Daha ok tasarm, resim ve mi-
marlk alanlarnda ne kan bu hareketin nde gelen temsilcileri arasnda Does-
burg ile Piet Mondriann yan sra ressam Bart van der Leck, mobilya tasarmc-
s ve mimar Gerrit Rietveld da yer almtr. Akmn ilkeleri, Bauhaus ve dier tasa-
rm alanlarn etkilemitir.
Dadaizm: 1915-1922 yllar arasnda svire-Zrihten ve ABD-New Yorktan
yaylan dadaizm, hareketinde, anlam aramadan bulunan eitli szcklere, nes-
nelere gre eserler retilmitir. 1915-1916 yllarnda savatan olumsuz etkilenen
lkelerden kaan yazarlar, airler, sanatlar Zrih kentinde bir araya gelerek,
hem sanat galerisi hem de tiyatro ve toplant amal kullandklar Cabaret Voltai-
re (Voltaire Kabaresi) isimli gsteri salonunu kurarak iir dinletileri, gsteriler,
208
Sanat Tar i hi
Kasimir Malevich, Suprematism,
1916, Muzeul de Arta, Krasnodar.
Kaynak:http://tr.wikipedia.org/w/inde
x.php?title=Dosya:Malevici06.jpg&file
timestamp=20060111180024
Doesburg: Farkl sanat
dallarnn ayrlmamasn
savunan Doesburg, De Stijl
dergisi evresinde eitli
sanat ve bilim dallarndan
kiilerle birlikte
disiplinleraras genel bir
anlay oluturma ynnde
aba gstermitir.
Hollandal ressam Piet
Mondrian da Doesburg ile
birlikte De Stijl birliinin
nde gelen yelerinden biri
olmu fakat 1925te grubun
ilkelerine ters den anlay
nedeniyle gruptan
ayrlmtr.
Bauhaus: Almanyada mimar
Walter Gropius tarafndan
1919 ylnda kurulan, sanat
ve zanaatn birletii,
uygulamal sanatlar,
mimarlk ve endstri
tasarm okuludur.
Resim 8.11
sergiler dzenlemi ve dada ismini
verdikleri bu sanat hareketini balat-
mlardr. Grupta Fransz heykeltra,
ressam ve air Jean Arp, air ve yazar
Romanyal Tristan Tzara, yazar, m-
zisyen ve tiyatrocu Alman Hugo Ball
gibi sanatlar yer almtr. New
Yorkta da Marcel Duchamp ncl-
nde gelien akm, Francis Picabia
ve Man Ray gibi sanatlarla Fransada;
Kurt Schwitters, Max Ernst, Richard
Huelsenbeck gibi temsilcilerle dada-
max adyla Almanyada gelitirilmi-
tir. I. Dnya Sava sonunda dadaiz-
min yeni merkezi Paris olmu; Andr
Breton, Louis Aragon, Philippe Soupa-
ult, Paul Eluard gibi Fransz airler ve yazarlar grubuna Parise giden dier Avru-
pal sanatlar da katlarak hareketi glendirmilerdir. Dadaistler, sanat ld,
yaasn sanat sylemiyle sanat geleneksel, aklc tutumundan kurtarmay ama-
lamlardr. Gazete kd, tahta, ivi gibi gnlk eyalar, nesne ve atklar kolaj
tekniiyle rastlantsal ve anlk olarak, estetik kaygs olmadan bir araya getirerek
eserlerini gerekletirmilerdir. Dadaizmin resim alannda nde gelen temsilcisi
Marcel Duchamp, sanatn geleneksel anlatm biimlerinden kurtarmak amacyla
kulland ready-made yani hazr nesneleri ile sanatta devrim niteliinde bir at-
lm gerekletirmitir. eme adl yaptnda bir pisuar kullanmtr. Bu eseri sana-
tn tanmlanmasnda en ok tartlan eserlerden biri olmutur. Dadaizmle bera-
ber Duchampn hazr nesneleri 20. yzyln ikinci yarsnda yaylan kavramsal
sanatla ilgili tartmalarda ve yeni akmlarda nc bir nitelik tam, postmoder-
nizmin temeli atlmtr.
Dadaizmin kbizm ile olan benzerlii nedir?
Metafizik: 1916 ylnda bir araya gelen, gelecekilik akm temsilcilerinden
Carlo Carr, Giorgio de Chirico ve Alberto Savinionun talya-Ferrarada bir as-
ker hastanede tedavi grdkleri srada yarattklar metafizik okul ya da resim
(pittura metafisica- scuola metafisica) olarak adlandrlan eilim 1920lere ka-
dar srmtr. Tam bir resim akm olmamakla beraber, bu ressamn Ro-
mada yaymlanan Valori Plastici adl dergiye yazdklar yazlarla ortak ilkeler
yaylmaya allmtr. Metafizik resimde, gelecekilik akmnn dinamizmi ne
karan anlayna bir tepki vardr. Konularn us d ve dsel olandan alm,
evrede kenarda kede kalm, birbiriyle balants olmayan nesnelere (yz
olmayan kuklams figrler, mankenler gibi...) yeni anlamlar verip, yaln fakat gi-
zemli bir ikonografiyle sunmulardr. Yarattklar duraan, sessiz, dsel dnya-
y; hareket hlindeki, grltl ve savan getirdii huzursuz ortama sahip d
dnyaya kar gerekst bir anlayla ele almlardr. Metafizik resim uzun yl-
lar srmese de ilkeleri aada anlatlacak olan gerekstclk ve yoksul sanat
gibi akmlar etkilemitir.
209
Resim 8.12
Doesburg, Counter-composition XVI,
1925, Tuval zerine yalboya,
Gemeentemuseum Den Haag, Hollanda
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/
wikipedia/commons/7/70/Theo_van_
Doesburg_Contra-Composition_XVI.jpg
Dada: Franszca tahta at
Dadaizm akm ismini
rastgele alan bir szlkte
denk gelen dada
kelimesinden almtr. I.
Dnya Savann
anlamszl ve getirdii
karamsarlkla beraber
siyasi, toplumsal, ekonomik
koullarn zorluu, skntlar,
bunalmlar ortamnda doan
bu akmda; ykma, felakete
yol aan devletlere ve
toplumlara kar duyulan
hisler ve aclar eserlerde
alayc bir tutumla ele
alnmtr. Bu akmn
sanatlar, savaa kar
dururken ykc bir tutum
benimsemi, her eyin
anlamszl, gereksizliini
vurgulamak istemilerdir.
Duchamp: Sanatn,
dncede olduunu
savunmu, nesnenin temsili
karln yapmak yerine,
nesnenin kendisini koyarak
sanat yaptn yaratma
yolunu semi ve
tartmalara yol amtr.
Carlo Carr, metafizik resim
anlayna yneldii yllarda
basit, yaln nesneler
yaparken eski talyan
rnesans sanatlarndan
etkilenmi ve onlarn
eserlerindeki antsal
zellikleri resimlerine
yanstmtr.
Giorgio de Chirico da daha
ok kapal meknlarda
yzleri olmayan mankenleri,
mekanik varlklar ve Antik
Dnemden heykelleri eitli
eyalarla birlikte
betimlemitir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
210
Sanat Tar i hi
Gerekstclk: 1922den sonra
dadaist gruptan ayrlan sanatlar ger-
ekstclk, dier adyla srrealizm
akmnn olumasnda etkili olmular-
dr. Pariste ortaya kan srrealizmin
ilk manifestosu, 1924 ylnda Fransz a-
ir Andr Breton tarafndan yaymlanm-
tr. 1930lardan II. Dnya Savann ba-
lamasna kadar, Fransa dnda; ABD,
Almanya, Belika, ngiltere, Kanada,
Avusturya, Danimarka gibi lkelerde de
srrealist ilkeler benimsenmitir. Sanat-
ta yaratcln, zgrln ve bilinalt
dncelerin nemsendii srrealizm-
de Sigmund Freudun psikanaliz (ruh
zm) kuramndan yararlanlmtr.
lkel sanata, gizemli eylere ilgi duyan
sanatlar, nesneleri gzn grd h-
liyle deil, bilinaltnda, ryalarda, us
d yanstmay amalamlardr. Bunu
yaparken bazen bilinaltndaki duygu-
lar dsel simgelerle anlatlm; bazen
de gnlk yaamdan gerek nesneler
yoluyla us d bir dnce iletilmitir.
Bu akmn en nemli temsilcilerinden bi-
ri olan spanyol ressam Salvadore Dali,
Freudun kuramlarn eserlerine yanstan-
lardan biridir. Zihinsel alg yntemleri
zerinde alarak, hayal rn imgeler
yaratm ve genelde sonsuz bir ufuk iin-
de yer alan dsel ortamlar sunmutur.
Belikal ressam Ren Magritte de srrea-
list yazarlardan etkilenerek bu akma da-
hil olmutr. Dierlerinden farkl olarak
bilinalt yerine d dnyadan imgeler al-
m ve setii sra d imgeleri yine d
dnyay tanmlamada kullanmtr.
Bir pipo resmi yapp altna bu bir pipo deildir yazan srrealist ressam Ren Magritte
hakknda, Michel Foucaultnun, Bu Bir Pipo Deildir, Yap Kredi Yaynlar (ev. Selahattin
Hilav), stanbul, 2001 kitabn okuyunuz.
Carlo Carr, Mhendisin Sevgilisi
(Lamante dellingegnere), 1921,
The Peggy Guggenheim Collection,
Venice
Kaynak: http://arthistory.
about.com/od/from_exhibitions/ig/
Chaos-and-Classicism/Carlo-
Carra-Mistress-1921.htm
Srrealizm: Fransz yazar ve
sanat eletirmeni Guillaume
Apollinairenin 1917de
sahnelenen bir eserinde
kulland srrealist
(gerekstc) szcnden
esinlenerek bu akma
srrealizm ismi verilmitir.
Edebiyatta anlatmn bulan
ilkeleri; resim, heykel, mzik,
sinema gibi sanat dallarna
da yaylmtr.
Resim 8.13
Salvador Dali, Bir Yzn ve
Meyveliin Kumsalda Grnts
Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/
Apparition_of_Face_and_Fruit_Dish
_on_a_Beach
Resim 8.14
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
http://www.dali-gallery.com/html/dali.php sitesinde Salvadore Dalinin dier eserlerini
grebilirsiniz.
Sanat akmlarnn birbiriyle kesien, benzeyen ya da ayrlan ynleri bulunmakla beraber,
bir sanatnn birden fazla akm iinde deerlendirilebilcek eserleri olabilir. Ayrca yak-
lak tarihleri verilen baz akmlarn ilkelerinin gnmze kadar uzantlarn bulmak
mmkndr.
Soyut Davurumculuk: II. Dnya Sava ortamnda Avrupadan kaan sanat-
larn Amerikada bir araya gelerek 1945-1960lar arasnda soyut davurumcu re-
simler yapmasyla ortaya kan soyut ekspresyonizm/soyut davurumculuk ya da
soyut ifadecilik akmyla ABD ilk kez dnya sanatnda etkin olarak yer almtr. Sa-
vann yaratt ykm ortamndan kaan Max Ernst, Salvador Dali, Piet Mondrian,
Marc Chagall, Naum Gabo, Amde Ozenfant gibi dadaist, srrealist sanatlar ye-
ni sanat merkezi hline gelen New Yorka gitmi, oradaki Jackson Pollock, Mark
Rothko, Grace Hartigan gibi ada Amerikal sanatlarla beraber ortak bir anla-
y oluturmulardr. Ressam Max Ernstin ei koleksiyoncu Peggy Guggenheimn
galerisinde ortak sergiler dzenleyen bu soyut davurumcu grupta, bata srrea-
lizm etkileri gsteren ressamlar yer alsa da zamanla daha ok savan etkilerinin
yanstld bir tutum benimsenmitir.
Kinetik Sanat ve Minimalizm: 1950li ve 1960l yllarda ABD ve Avrupada ya-
ylan nemli akmlardan biri de kinetik (devingen) sanattr. Bu akmn zellii de-
rinlik ve boyutlulua ilikin izleyicide yanlsamalar yaratan soyut sanat eserleri
retmesidir. Bauhaus, konstrktivizm, de stilj grubu ve ftrist hareketlerde grlen
dinamizm ile endstriyel rnleri kullanma zellikleri kinetik sanatn olumasnda et-
kili olmutur. Kinetik sanat manifestosu; 1930 yllarndan itibaren grafik sanatlar ile
uraan ve geometrik resim almalar yapan Macar asll Victor Vasarely tarafndan
1955 yllarnda Pariste yaymlanmtr. Duvar, ses, an mobilleri gibi konstrksiyon-
lar yapan Amerikal heykeltra ve ressam Alexander Calder, kl, sesli konstrksi-
yonlar; robotlar tasarlayan Macar asll Fransz heykeltra Nicolas Schffer, hareketli,
kl, mzikli heykelleriyle; Yunan hey-
keltra Vassilakis Takis kinetik ilkeler
dorultusunda eserler veren sanatlar-
dandr. Kinetik sanat iinde deerlendi-
rilen optik/op sanatta ise optik oyna-
malarla gzde yanlsamalar yaratlp izle-
yenin yer deitirmesiyle biim deiti-
ren eserler gerekletirilmitir. Op sanat-
lar temel geometrik dzenlemeleri ve
renkleri temel alarak bu dinamizmi sa-
lamaya almlardr.
Bata konstrktivizm olmak zere
prizm, de stijl, op sanat gibi akmlarn
grsel ve biimsel zelliklerinden etki-
lenerek 1960l yllarn banda ABDde
minimalizm(azclk) akm ortaya k-
mtr. Bunda resim ve heykelde para-
lar arasndaki iliki deil, dzen ve b-
211
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Davurumcular: Sava
ortamndaki mutsuzluk,
kayglar, bunalmlar, resme
aktarlmtr. Duygusal
deerlerin n planda
tutulduu eserlerde, yaratm
sreci ve sanatnn bu
sreteki dnceleri
nemsenmitir. Savan
neden olduu felaketlerden
dolay hem edebiyatlar
hem de sanatlar aklclk
yerine srrealistler gibi
bilinalt ve dsel dnyaya
ynelmilerdir.
Kinetik Sanat: Elektronik
sistemlerin, makinelerin,
klarn kullanld dinamik
eserler, yanp snen klarn
hareketinden yararlanlarak
yaplanlar; kendiliinden
veya bir g yardmyla
hareket kazandrlm
boyutlu nesneler bu akm
iinde deerlendirilir. Bu tr
yaptlarda eitli
malzemeler, aralar farkl
tekniklerle birarada
kullanlm, zaman zaman
bilgisayarlardan da
yararlanlmtr.
Mobil: Birbirine sistemli bir
ekilde bal, hareketli
paralardan oluan
dzenek.
Resim 8.15
Alexander Calder, Akustik Bulutlar,
1953, Venezuela, Central University
wiki/File:Aula_Magna-Calder-UCV.JPG
Optik/Op Sanat: Daha
nceleri algya dayal,
yanlsamal rnekler
gerekletirilmi olsa da op
sanat terimi ilk kez 1965te
New York Modern Sanat
Mzesindeki bir sergide;
bakldnda titreim, yanp
snme, hareket yaratan
optik yanlsamal geometrik
kompozisyonlar
tanmlamada kullanlmtr.
tnlk nemsenmitir. Malzeme ve renkle basit geometrik biimlerin yaratld,
bazen birbirini tekrar eden, yaln, sembolik deerler ieren eserler gerekletiril-
mitir. Endstriyel malzemeler kullanmalaryla konstrktivistlere yaknlaan mini-
malistlerden Dan Flavin, 1964te V. Tatlin iin Ant isimli florasan lambalarla yap-
t eserini konstrktivistlere saygsn gstermek iin gerekletirmitir. Minimal
sanat kapsamnda yer alan birok sanat hem resim hem de heykel sanatnda et-
kin olmutur. 1970lere kadar etkisi sren akmn dier temsilcileri arasnda Frank
Stella, Ellsworth Kelly, Josef Albers, Donald Judd, Barnett Newman ve Agnes Mar-
tin saylabilir.
Yeni Ticari Kltrn Yeni Akmlar
Pop Sanat ve Foto-gerekilik: II. Dnya Savandan sonra zellikle endstriyel
yeniliklerden kaynaklanan yeni ticari kltrn etkilerinin yansd bir ortamda,
1950lerin sonunda ve 1960l yllarda Amerika ve Avrupada pop sanat (pop art)
yaylmtr. Soyut davurumcularn dsel ve ie dnk yaklamlarna kar olan
olan ve yksek kltr ile kitle kltr arasndaki ayrm yok eden pop sanat tem-
silcileri, gerekilii temel alarak, gnlk yaamda kullanlan nesneleri sanat alan-
na tam, modern dnyann, tketim kltrnn yeni deerlerinden, televizyon,
radyo, dergi, gazete gibi kitle iletiim aralarnn yaratt rnlere ve reklamlara il-
gi duymulardr. Akmn nclerinden heykeltra Claes Oldenburg, normal l-
lerinden ok daha byk yapt hamburger, pasta dilimi, dondurma klah, mey-
veler, yalanc sosisler, yiyecek vitrinleri gibi eserleriyle bu akmda yer almtr.
Ressam Roy Lichtenstein gnlk yaamn
iinde girmi reklam imgelerini, izgi ro-
man resimlerini konu alm Mickey Mouse,
Donald Duck gibi izgi karakterleri byte-
rek resimlemitir. Ressam ve film yapmcs
Andy Warhol, gnlk yaamn iinde tabu
hline gelmi markalar, nesneleri, nl
film, mzik yldzlarn resmetmi ve bunla-
rn fotoraflarn afi tarz bask teknikleriy-
le oaltmtr. Richard Hamilton ev yaa-
mna giren aralar, aletleri, insan yaam-
nn nemli paras hline gelmi rnleri
birarada gibi gsteren kolajlar gerekletir-
mitir.
1960l ve 1970li yllarda yine ABDde
Los Angeles, New York gibi kentlerde yay-
lan foto-gerekilik akm, daha sonra hi-
per-gerekilik (sper-gerekilik / yeni ger-
ekilik) ad altnda yaylarak pop sanatn
ardndan yeni ticari kltr yanstan bir di-
er akm olmutur. 1971de Paris Bienaliyle Avrupada tannsa da dnyada daha
ok Amerikal sanatlarn yaptlaryla tannmtr. Bu akmn sanatlarnn ortak
yan, fotoraf kullanarak resim yapmalardr. Fotoraf deitirmeden fakat bir ob-
jektifin verdii ayrntdan daha fazlasn gstermeyi ve tarafsz bir bakla sunmay
amaladklar eserleriyle endstri toplumunu yanstan, kapitalist dzeni eletiren
kiiler olmulardr. Amerikan yaamndan sradan nesneleri ve araba eitlerini
gsteren Ralph Goings, maazalar, vitrinler, tatlar, binalar yaparak ehir yaam-
212
Sanat Tar i hi
Minimalizm: Terimi ilk kez
1961de ngiliz dnr
Richard Wolheim
kullanmtr.
Pop sanat: Yeni oluan
kltre ait popler rnlerin,
imgelerin asl yeri olan
Amerikada, ngiltereye
oranla daha gl, canl
yaanan bu akmn Fransa,
sve, talya gibi baka
lkelerde de temsilcileri
ortaya kmtr. Endstri
toplumunun gnlk tketim
eyalar, Coca cola ieleri,
konserve kutular, ikolata,
iklet gibi bilindik nesneler,
sinema, televizyon ve izgi
roman kahramanlar,
sattaki birok ticari
rnler, evrelerinden
yaltlarak abartl bir
biimde antsallatrlarak
reklam panosu gibi
resmedilmitir.
Roy Lichtenstein, Masterpiece,
1962, Collection of Agnes Gund,
New York
Kaynak: http://www.image-
duplicator.com/main.php?work_id=
0083&year=1962&decade=60#
Resim 8.16
Foto-gerekilik: Akmn
konular arasnda, tketim
kltrne ilikin nesneler,
vitrinler, bfeler, marketler
yer alr. Fotoraftan, reklam
sanatndan yararlanmalar
ve tketim nesnelerine
duyduklar ilgi asndan
pop sanat ile ortak zellikler
gsteren bu akmda baz
pop sanat sanatlar da yer
almtr.
Bienal: Genellikle sanat ve
kltr alanlarnda
dzenlenen ve iki ylda bir
gerekletirilen
etkinliklerdir. En eski bienal
1895te Venedikte
dzenlenmitir. Gnmzde
dnyann eitli lkelerinin
yan sra stanbulda da
yaplmaktadr.
n aktaran Richard Estes, reklam klarn konu alan Robert Cottingham ve byk
tuvallerindeki ayrntl portreleriyle Chuck Close foto gerekiliin temsilcileri ara-
sndadr.
Nesnesiz Sanat Dnemi
Kavramsal Sanat: Dnce sanat olarak da tanmlanan kavramsal sanat, sanat
anlamlandrma ve zmlemede kuramsal yntemlerin uygulanmasdr. Bu anla-
yta, sanat eseri olarak dnce iletilirken resim, heykel gibi herhangi bir tre, bi-
ime, kurala bal kalmadan dil, doa, eitli nesneler ve insan bedeni ara olarak
kullanlmtr. Sanat yaptlarnn putlatrlmamasn savunan bu gre gre sanat-
nn ilettii mesaj verilirken kullanlan aralar deil, dncenin kendisi asl yapt
olarak ne kmaldr. 1960-1970 arasnda gelien ve sanatta devrim nitelii tayan
bu ilkeler, 1970 sonrasnda da ok ynl gelierek, biime, estetie kar dnce-
nin temel alnd, farkl sanat akmlar ve ynelimlerle gnmze kadar srm-
tr. Soyut davurumculuun duyguyu ne karma tutumunun karsnda duran
kavramsal sanat anlaynn kkeninde Dadaizm, Marcel Duchamp, Pop Sanat, fo-
to-gerekilik ve minimalist sanatn temsili olann yerine gereinin yani nesnenin
ele alnmas gerektii dncesi vardr. 1969 ylnda yazd Felsefeden Sonra Sa-
nat adl makalesinde dilbilimsel adan sanat zmlemeye ynelik dnceleriy-
le Amerikal Joseph Kosuth, kavramsal sanatn ilkelerini belirlemitir. Bu akmda,
sanat yapt belli kurallar ve dzen iinde bitmi olarak deil, izleyenleri, yaratlan
dnsel srecin iine ekerek ortaya konulmutur. Sanatta nceliin dncede,
kuramda olmas gereinden yola klarak sanatn her trl retilebilecei, her bi-
imde ve malzemede gsterebilecei, her kesimden insana ulaabilecei savunul-
mutur. 1960lardan itibaren yaylan oluumlar, gsteri sanat, fluxus, vcut sanat,
yeryz sanat, yoksul sanat, sre sanat ve video sanat kavramsal sanatn farkl
eilimlerinden bazlardr.
Sanatlar ve Seyirciler: 1960l
yllarda sanatn resim, heykel gibi bir
tre bal kalmas ve galeri, mze, ser-
gi salonlar ile snrlanmasyla toplum-
dan uzak kaldn savunan ressam Al-
lan Kaprow, izleyenlerin de sanatsal
srecin iine dahil edildii eylemler
gerekletirilmesinde nclk etmi-
tir. Kavramsal sanatn eitlendii, ye-
ni bir boyut kazand ve gnmze
kadar uzantlarnn devam ettii bu tr
eilimlerin genel zellii, sanatnn
kendi bedenini kullanarak seyirciyi ak-
tif ya da pasif olarak almasna katt-
gsteriler, aksiyonlar gerekletiril-
mesidir. 1960l yllardan itibaren orta-
ya kan -bir anlamda hem mekna
hem de srece bal- tm bu tr sanatsal
oluumlar zelliklerine gre vcut sanat, gsteri sanat, oluumlar, fluxus gibi
farkl dallarda srmtr. Bunlardan bazlarnda bir dierinin iine dahil edilebile-
cek ynlerin olmas i ie bir geliim gsterdiklerine iaret eder.
213
Resim 8.17
Joseph Kosuth, Bir ve Sandalye, 1965
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/
File:Kosuth_OneAndThreeChairs.jpg
Joseph Kosuth, sanat
yaptnn dncenin
iletilmesinde kullanlan bir
ara olduunu vurgulam,
nesnenin ortadan
kalkmasyla izleyenlerin asl
dnceye, yani saf ve
gerek sanat yaptna
ulam olacan, bunun da
dilin kullanlmasyla
salanabileceini
sylemitir. Eserlerin
satlmasnn, yani ticari
rn olarak kullanlmasnn
karsnda olmutur. 1965
ylnda yapt Bir ve
Sandalye adl yaptnda bir
sandalyeyi, sandalyenin
fotorafn ve sandalye
tanmnn yer ald
szlkten alnm bir yazy
yan yana koyarak sanat
yaptnn gerekte
dncenin iletilmesinde
kullanlan bir ara olduunu
vurgulamtr.
214
Sanat Tar i hi
Joseph Beuys: l Bir
Tavana Resimleri Nasl
Aklarsnz? (1965), adl
performansnda kendi
kafasna bal, altn yaldzl
pudra ve ya srp, ii
doldurulmu bir kr
tavann kucana alarak
ona duvardaki modern
resimleri, modern sanat
fsldamtr. saat sren
eyleminde her eyin
geiciliine, deiim iinde
olduuna dikkat ekmitir.
1960l yllardan itibaren Avrupa ve Amerikada yaylan, gvde sanat veya be-
den sanat gibi isimlerle de anlan vcut sanat, sanatlarn nesne ya da ara ola-
rak kendi bedenini kulland izleyici nndeki eylemlerini iermektedir. Bu kap-
samda baz sanatlar kendi bedenlerini deney nesnesi olarak kullanrken zaman
zaman kendi yaamlarn tehlikeye sokan almalar gerekletirmitir. rnein
vcut sanats Chris Burdan kendi bedenini krk camlar zerinde srndrm-
tr. ABDli Dennis Oppenheim, kinci Derece Yank in Okuma Pozisyonu adl
eyleminde bedeninin zerine esitli nesneler koyarak, kumsalda gne altnda
uzun sre kalm ve yanklarn fotorafla belgelemitir. Sanatsal srecinin geici-
lii nedeniyle sanatlar yaptklarn fotoraf ve video ile belgelemilerdir.
1970li yllardan itibaren nemli bir sanatsal harekete dnen gsteri sanatn-
da, mekn ya da zaman snr olmakszn geni kitleler ya da topluluklar karsn-
da yine canl olarak kendi vcudunu n plana karan sanat, eylemini bandan
sonuna kadar kendi biimlendirerek gerekletirir. nceden planlanarak ya da
annda davet edilen seyirciler ise pasif olarak -zaman zaman ksmen katlarak- gs-
teriyi takip ederler. Mzik, dans, tiyatro, video gibi grsel ya da iitsel alanlardan
da yararlanan sanat amalad mesaj iletmek iin sergiledii oyun ya da gste-
riyle izleyicinin dikkatini ekerek onlarn tepkilerini inceler. Gsteri sanat temsil-
cileri arasnda Joseph Beuys, Vito Hannibal Acconci, Bruce Nauman, Robert Ra-
uschenberg saylabilir.
Performans ve vcut sanatndan farkl olarak, izleyicinin aktif olarak katlmnn
saland ve (izleyenlerin zgr ynlendirmeleriyle olay gerekletiinden) so-
nular nceden tahmin edilemeyen eylemler ilk kez Allan Kaprowun 1958 tarih-
li bir yazsnda kulland happening/oluumlar ad altnda deerlendirilmitir. Bu
tr belirsizlik ieren gsteriler bir anlamda doalama ya da anlk olay sergileme,
anlk olay oluturma gibi tanmlanabilir. Sanat ile seyirci arasnda dorudan ili-
ki kurularak ortaya kan plansz oyun, tiyatro ya da gsteriler, vcut sanat ve gs-
teri sanatnda olduu gibi tekrar olmad iin video ve fotoraf ile belgelendirilir-
ler. Claes Oldenburg, Robert Rauschenberg, Robert Whitman, Jim Dine nemli
oluumlar sanatlar arasnda saylabilir.
Sanat-seyirci iletiimi olan ynelimlerden bir ksm da fluxus olarak ortaya
kmtr. 1960larda Litvanya asll Amerikal grafik sanats ve mimar George Ma-
ciunasn nclnde yaylan fluxus, genel olarak mzisyenler, edebiyatlar, sa-
nat eletirmenleri, galeri sahipleri, koleksiyonerler, sanatlar grubunun Wiesba-
den, Kopenhag, Dsseldorf ve Paris ehirlerindeki etkinlikleriyle srmtr. Olu-
umlar, vcut ve gsteri sanatyla i ie olan fluxus eylemlerinde de yine sanat
gnlk olaylarn iine dahil etmek, yaamdan olan yanstlmak istenmitir. Sanat-
lar, edebiyatlar, mzisyenler biraraya gelerek bir nevi mzikli, iirli tiyatro, sirk
ya da komedi tarz gsterileri seyircisiz (ya da az sayda seyirciye ynelik) dzen-
lemilerdir. Bunlar da vcut, performans ve gsteri sanatnda olduu gibi canl et-
kinliklerdir, farkll ise tekrarlanabilir gsteriler olmasdr.
Doadaki sanat, Sanattaki doa: Kavramsal sanat kapsamnda 1960l yllar-
dan itibaren sanatlar yeryzne, doaya, canllara nem vererek, yine sanatn al-
np satlmasnn karsnda duran sanat anlaylarn yoksul sanat, yeryz sana-
t ve sre sanat gibi farkl biim ve anlaylarda srdrmlerdir. Hazr nesne kul-
lanm asndan dadaizm ile benzerlii olan yoksul sanatta doadaki, evredeki
maddelere ynelinmi, sanatlarn doann, yaamn bir paras olmas gerektii
savunularak doal, saf, ar olan ta, su, aa, toprak, hayvan gibi sanatnn ihtiya-
c olabilecek her eyin doada zaten olduu, yeni kalplar yaratlmasna, retilme-
Yoksul sanat: Kkeni
dadaizme kadar uzanan ve
arte povera ismiyle tannan
yoksul sanat hareketinin ilk
uygulamalar sanat
eletirmeni Germano
Celantn nclnde
1967-68 yllarnda talyada
dzenlenen Mario Merz,
Giovanni Anselmo, Jannis
Kounellis, Michelangelo
Pistoletto, Gilberto Zoria gibi
sanatlarn oluturduu bir
grubun sergileriyle
balamtr. Daha sonra
Avrupaya da yaylan bu
eilim 1980lerde bienaller
ve uluslararas sergilerle
yaygnlamtr.
sine gerek olmad belirtilmitir. Belli bir dzeni ve dengesi olan doaya hakim
olmak yerine uyum iinde birlikte yaamann nemi vurgulanmtr. Bu sanat kap-
samnda Mario Merz; toprak, ta, boru, tel gibi malzemeleri birletirip iglu ya da ig-
lo denilen Eskimo tarz yapt ev almalarnda doann kendi kendini retmesi
ve oaltmasna, matemetiksel dzenine ilikin gndermeler yapm, zaman ve
meknn birleimine, doann organik ynne iaret etmitir. Yunan asll Jannis
Kounellis, doann kendisinin sanat yapt olduunu, dolaysyla doadan alnm
herhangi bir eyin de sanat yapt olabileceini gstermek iin on bir canl at bir
galeri meknna yerletirerek sanat yapt olarak tantmtr. Bu sanat kapsamnda
doada evrede var olan basit, sradan nesnelere, eyalara nem verilen alma-
lar gerekletirilmitir.
Toprak sanat, arazi sanat, evre sanat gibi isimlerle anlan, 1960l yllarn so-
nunda ABDde ortaya kan ve 1970lerde dier Avrupa lkelerine yaylan yery-
z sanatnda ise doal yaamn iinden orman, deniz, kumsal, tepe, gl, da, l,
rmak gibi kent yaamndan uzak ssz, sessiz yerlere dikkat ekilmitir. Sanatlar
yapt olarak doann bir blmn evreleme, deitirme, hendek, tnel ama,
heykeller ve eitli yaplarla eklemeler yapma gibi ekillendirmeleriyle eylemlerini
gerekletirmilerdir. Robert Smithsonn ABDnin Utah Eyaletindeki byk tuz
gl kysna moloz ve ta dkerek yapt ve Spiral Jetty/Sarmal Dalgakran
(1969-1970) adn takt uygulama; Christo Vladimirov Javacheffin, byk yapla-
r ve kayalar iplerle paketledii almalar; Andy Goldsworthyn bitkilerden, kar-
dan ve buzdan yapt heykelleri nemli almalar arasndadr.
1960lardan itibaren kavramsal sa-
nat ynelimlerinde sanat yaptnn ger-
ekletirilme srecinin ne kmas ve
bu srecin gittike nemsenmesiyle s-
re sanat (process art / progress art /
ilem sanat) denilen ayr bir akm olu-
mutur. Bu harekette sanat yaptnn
retildii malzemenin geirdii dei-
im ve oluum srecinin gsterilmesi
amalanmtr. Balmumu, eitli ma-
denler, kee, deri gibi doada organik
bir ekilde deiime urayan maddele-
re, bunlarn deiim sonrasndaki form-
larna dikkat ekilmitir. Eritilmi kur-
unu duvara frlatarak heykelletiren,
boyalar dkme veya sratma yntem-
leriyle alan Richard Serra, Lynda Benglis; kee paralarn keserek duvara ivile-
yen Robert Morris bu sanat trnn nemli temsilcileri arasnda bulunurlar.
YEN YZYILA GRERKEN
21. yzyln yaklak ilk eyrei ierisinde olmamza ramen bu yeni yzyln sa-
natn oluturan / oluturacak etkenler 20. yzyl gelimeleri iinde yer almaktadr.
zellikle 1980 sonras dijital alandaki gelimelerin gnmze uzanan etkisinin her
alana yayldn grmek mmkndr. Yeni teknolojinin yaylmas, nternetin or-
taya k ve eitim, ekonomi, siyaset, kltr alanlarnda kullanlmas, kreselle-
me kavramnn ortaya kmasnda ve giderek glenmesinde nemli bir etken ol-
215
Yeryz sanat: Yeryznn
gizemine, doayla i ie
yaayan ilkel uygarlklara
ilgi duyulan bu sanatta,
seyirci katlm olmam ve
biimlendirme balayp
bittikten sonra ortaya kan
alma yok edilmi veya
doa iinde braklarak
organik bir yok olmaya terk
edilmitir.
Resim 8.18
Robert Smithson, Spiral Jetty (Sarmal
Dalgakran), 1970, Utah, New York
Kaynak: http://www.robertsmith-
son.com/earthworks/spiral_jetty.htm
Sre sanat: Bu akmn;
sanatlar tarafndan hava
artlarna, sya,
yerekimine, mekna,
zamana gre deiime
urayan maddelerin
younlamas, ayrmas,
donmas, buharlamas,
erimesi gibi organik
srecinde ne varsa
incelenmitir. Bylece
maddelerin, len bitki ve
canllarn doadaki
dnmleri ve geicilikleri
ele alnm, dinsel ritellere,
ilkel kltrlere ilginin
yannda hava, su, toprak,
ate ve gne gibi doadan
unsurlarnn ilikilerine
dikkat ekilmitir.
216
Sanat Tar i hi
mutur. nternetle beraber dijital alanlardaki dier gelimelerin uluslararas iletii-
mi kolaylatrmas olumlu ve olumsuz sonular beraberinde getirmitir. Tm bu
gelimelerden sanat ve kltr alanna yansyanlarla beraber her adan kapsaml
bir dnm srecinin paras olduumuz sylenebilir. 19. ve 20. yzyl iinde yu-
karda sz edilen sanatsal gelimelerin hareket noktasn siyasal, kltrel gelime-
lerin iinde belli merkezler stlenirken gnmzde sanal ortamlarla sanat olaylar
dnyann her yannda hzl yaylm gstermekte, hemen her yeri de merkez hline
getirebilecek gce sahip olmaktadr. Bylece kk gruplardan kan sylemleri-
nin ksa srede dnyann yer yerinden byk gruplar tarafndan takip edilebilir
hle gelmesi de mmkn olmaktadr. Bu geliimlerin hz, etki-tepki alanlarnn
geni olmas, hemen her ortam iin sanal ve gerek kavramlarnn yerlemesi, bir-
ok sanatsal manifestonun, serginin, sanat olaylarnn ok ksa sre iinde nternet,
3G vb. sistemlerle her kesimden kiiye, geni kitlelere ulamas gibi deiimleri
salamtr. ada sanat etkinlikleri, kavramsal sanatn eitlenerek etkisinin sr-
dn gstermekle beraber 21. yzyln sanat hakknda da fikir verecek ipula-
r iermektedir. rnein Trkiyede de temsilcilerinin olduu gsteri sanat dnya-
nn birok lkesinde srmektedir. Kendi vcudu zerinde cerrahi operasyonlar
yaptrarak performanslarn srdren Hlne Delprat Orlan bu sanatn nemli tem-
silcilerinden biridir. Gnmzde yeni teknolojinin bu sanat daln eitlendirdii,
daha nceleri video aracn almalarn belgelemek iin kullanan sanatlarn ar-
tk nternet ve bilgisayar yoluyla sanatn yapmak, yaymak, canl performanslar
sergilemek iin kulland grlmektedir. Dolaysyla 1990lardaki dijital devrim
kltr sanat alanna da yeni almlar, terimler, teknolojiler getirmitir. 1960lerden
itibaren teknoloji kullanlarak gerekletirilen video sanat (video art) gibi sanatlar
ada sanatta dijital sanatlar olarak zengin bir biimde eitlenmi, bilgisayar,
video-oyun sanat (video-game art) gibi gittike farkl trevlerle geni kitlelerin
ulat bir ortamn sunduklaryla sanat-seyirci ilikisini glendirerek gelimeye,
sanat hareketlerini ynlendirmeye devam etmitir.
1960l yllardan itibaren dijital grntnn kullanlarak yapld almalar ol-
sa da zellikle 1981 ylnda IBM tarafndan ilk kiisel bilgisayarlarn karmasyla
sanatlar iin yeni bir nesne ve snrsz bir alan almtr. 1990l yllardan itibaren
bilgisayar, nternet ve ileri teknoloji rnlerinin kullanmnn yaygnlamasyla bu
tr konulara ilgi gsterilmeye balanm, gnmzde boyutun da tesine geen
sergiler yaygnlamtr. Bilgisayar ve dier gelimi teknolojiler yoluyla kolaj, renk
kullanm, grsel ve iitsel unsurlar eitlenerek sanat-seyirci diyalou kurulabil-
mi, zaman ve mekn kstlamas olmakszn interaktif / etkileimli sanatn gerek-
letirilmesi mmkn olmutur. ncelikle bilgisayar sanat, ardndan dijital sanat
olarak genileyen tanmlar, teknolojinin mzik, video, sinema, animasyon gibi da-
ha geni alanlara tamasyla, dijital trlerin tamamn, nterneti ve yazlmna ili-
kin alanlar da ieren oklu medya / multimedya sanat / yeni medya sanat ola-
rak adlandrlmaya balanmtr. ada sanat ortamnda teknoloji sadece ara ola-
rak deil, btnyle sanatn ortam hline dnmtr. Dier yandan, 1960l yl-
lardan gnmze sanat yaptlarnn alnp satlmasnn karsnda duran ynelimler
devam ederken kapitalist toplum dzeninde sanat eserleri, sergiler, bienaller tica-
ri kurulularn destekledii alanlar olmakta ve bu eliki 21. yzyl banda da g-
lenerek srmektedir. Geleneksel resim, heykel sanat ise yeni yzyln hem uzan-
da hem de yaknndadr. nk yeni teknolojilere dayal ynelimler eitlenirken,
Video sanat: Televizyon ve
videonun kefedilmesinin
ardndan, sanat alannda
yeni teknolojiler malzeme
olarak kullanlmaya
balam ve 1960lardan
itibaren video sanat ortaya
kmtr. Nam June Paik ve
Wolf Vostell bu sanatn
yaylmasnda nc
olmulardr.
Video oyun sanat:
Bilgisayar sanat
kapsamnda
biimlendirilmi video
oyunlarn ieren, grsel,
iitsel duyulara hitap eden
formlar olan, gittike
eitlenen bir sanattr.
Oyunlarda sanatsal
yaplandrma, animasyonlar,
izleyici-sanat-oyun
arasndaki oluumlar sz
konusudur.
resim ve heykelin geleneksel biimlerinin tekrar nemsendii kar anlaylar da
yaylmtr. 1970lerde ortaya kan ve 1980 sonras Avrupa, Avustralya ve ABDde
etkili olan yeni davurumculuk, Anselm Kiefer, Julian Schnabel ve ba aa eser-
leriyle tannan Georg Baselitz gibi temsilcileriyle bu tepkilerden biridir. Yine, 20.
yzyl sonunda, geleneksel anlamda sanatta ustalk ve estetii nemseyen Carlo
Maria Mariani, Steven Campbell gibi sanatlar klasik anlaya dnen eserler ger-
ekletirmitir.
20. yzylda izleyicileri sanatsal s-
recin iine eken gsteriler 21. yzy-
ln banda da farkl boyutlarda devam
etmektedir. rnein seyircinin aktif
olarak sanatsal olaya dahil edildii tr
1990l yllardan itibaren snflanmaya
balanm ve Fransz sanat eletirmeni
Nicolas Bourriaud tarafndan ilikisel
sanat (relational art) veya ilikisel es-
tetik (relational aesthetics) olarak ad-
landrlmtr. Sosyal yaamn iinde
seyircilerle birlikte bu tr sanatsal olu-
umlar gerekletiren ada sanat-
lar arasnda Rirkrit Tiravanija, Carsten
Hller, Henry Bond, Pierre Huyghe,
Philippe Parreno saylabilir. Son otuz
ylda hzla gelien ve gnmzde de
yaygn olan grsel sanat trleri arasn-
da; park, bahe, cadde, sokak, kpr,
altgeitler, metrolar gibi halka ak
olan yerlerde uygulanan, sradan in-
sanlarn nnde sergilenen gsteriler,
graffitiler, posterler, sprey resimler, so-
kak enstalasyonlar, gz yanlsamal resimler, performanslar, video projeksi-
yonla gsteriler de saylabilir.
Carlo Maria Marianinin eserlerini http://www.carlomariamariani.com/ sitesinden incele-
yiniz.
Bruce Wandsn Dijital an Sanat (ev. Osman Aknhay), Akbank Yaynlar, stanbul,
2006 eserini okuyunuz.
Sokak resimleri zerine http:// http://www.european-street-painting.com/ sitesini ince-
leyiniz.
nternet zerinden manifestolarn yaymlayan ve birok lkeye ilkelerini ula-
trmak isteyen sanat gruplar yeni yzyln bandaki, ada sanat hareketleri
iinde yer almaktadr. 2007 ylndan itibaren talya Torinoda Aeronwy Thomas n-
clnde ortaya kan; sanat, yazar ve airlerin birbirinden ilham alarak, kar-
lkl etkileimleriyle yaratc olacaklar konusunda ilkeler benimseyen Immagine &
217
Resim 8.19
Georg Baselitz, Anadolu niversitesi,
ada Sanatlar Mzesi, Litografi
Kaynak: http://www.csmuze.
anadolu.edu.tr/muze.asp?x=2&id=ge-
org-baselitz
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Graffiti: Genellikle duvarlara
ve ortak yaam alanlar
iindeki her trl zemine
uygulanabilen, ou sprey
boyalarla yaplm eitli
resimler, yazlar ve
semboller ieren grsel
uygulamalardr.
Enstalasyon: nstallation ya
da yerletirme, ak ya da
kapal bir mekn iinde
yaratlan, sanat-izleyici
katlml bir sanatsal retim
biimidir. Son otuz yl iinde
yaylm ve birok sanat
akm kapsamnda
uygulanmtr. Gnmzde
dijital sanatlar kapsamnda
da kullanlmaktadr.
218
Sanat Tar i hi
Poesia anlay bu kapsamdaki eilimlerden biridir. Tm dnya lkelerinden sa-
nat ve edebiyatlara, dier disiplinlere de ak olduunu belirten grleri, e-
itli alanlarn btnleerek retim yapmalarn ve sanat alannda yeni teknolojile-
rin kullanmn destekler niteliktedir. Yine Nicolas Bourriaud tarafndan tanmla-
nan altermodern, sanat ticariletirme ve tektipletirmeye kar oluturulmu, Lon-
dra Tate Britainde gerekleen bir sergiyle tantlan hareketlerden biridir. Ayrca;
Japon sanatlar etkisinde ortaya km superflat ile ona kar duran Gney Afri-
ka kl superstroke; kavramsal sanatn karsnda figratif resmi savunan ve n-
giliz sanatlarca ortaya konulan stuckism, yeni yzyla geerken ortaya km;
henz sonular, etkileri belirsiz olan sanat hareketleri arasnda saylabilir.
ada sanat etkinliklerinden bazlarn http://www.tate.org.uk/ ve www.istanbulmo-
dern.org/ web sayfalarndan takip edebilirsiniz.
Superflat: Postmodern bir
sanat hareketi ve 2011
ylnda Takashi
Murakaminin kratrln
yapt sergilerin ismidir.
Superstroke: Afrikan
modernizmini yanstan
soyutlamalar
kapsamaktadr.
Stuckism: 1999da Billy
Childish ve Charles
Thomson tarafndan ortaya
konulan, birok lkeye
yaylan sanat hareketidir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
219
zet
1-19. yzylda ortaya kan sanat akmlarn,
hangi sosyal ve kltrel ortamlarda olutuklar-
n tanmlayabilmek
19. yzyln en nemli gelimesi olan Sanayi Dev-
riminin etkileri, kltr ve sanat ortamn deitir-
mi, sanaty teknik ve slupsal adan zgr-
letirmitir. Bylece bir yzyl sren dnemler
yerini birbiri ardna ortaya kan akm ve kar
akmlara brakmtr. Antik dnem sanatnn ku-
rallarnn canlandrld ve akademik bir dil ola-
rak tutulan neoklasisizm bu akmlarn ilkidir. Bu-
na tepki olarak, ngilterede doa, Fransada in-
san, gerilim, coku ve duygularn konu olarak
resme alnmasyla iki farkl anlayta gelien ro-
mantizm domutur. Yzyln ortalarnda Cour-
bet ve Milletin ban ektii imdiki an ve ger-
ei olduu gibi yanstmay amalayan realizm
ile adn Monetin izlenim tablosundan alan em-
presyonizm 19. yzyln nemli sanat akmlarn-
dan olmulardr. Baka akmlarn domasnda
nc olan nemli ressamlardan Czanne, Ga-
uguin ve Van Gogh post empresyonist olarak ta-
nmlanmtr. Sembolizm ve fovizme nclk
eden Gauguin, kbizme nclk eden Czanne
ve ekspresyonizme nclk eden Van Gogh 20.
yzyl sanat akmlarn etkilemilerdir.
2-20. yzylda ortaya kan sanat akmlarn,
hangi sosyal ve kltrel ortamlarda olutuklar-
n tanmlayabilmek
20. yzylda yaanan savalar, dier toplumsal
ve siyasal olaylar hem yaam biimini hem de
kltr ve sanat alann ekillendirmitir. 20. yz-
yln ilk yarsnda bir yandan modernizm dnemi
srerken dier yandan kbizm, prizm, gelecek-
ilik, konstrktivizm, sprematizm, yeni plasti-
sizm, dadaizm, metafizik, gerekstclk gibi
akmlar birbiri ardna Avrupann eitli merkez-
lerinde ortaya kmtr. II. Dnya Sava orta-
mnda ise Avrupadan kaan sanatlar Ameri-
kada bir araya gelerek savan etkilerinin yans-
tld soyut davurumculuk akmnn oluma-
snda etkili olmulardr. 20. yzyln ikinci yar-
sndan itibaren Amerika sanat akmlarnn ortaya
kt merkez hline gelmitir. 1960l yllardan
itibaren kinetik sanat, op sanat, minimalizm ya-
ylmtr. Ayrca zellikle endstriyel yenilikler-
den kaynaklanan yeni ticari kltrn etkilerinin
yansd bir ortamda pop sanat, foto-gerekilik
gibi akmlar gelimitir. Nesnesiz sanat anlayy-
la daha ok dnce ve kurama dayal sanat ya-
ptlarnn retildii postmodern dnemde ise
kavramsal sanat gelimitir. Vcut sanat, gsteri
sanat, oluumlar, fluxus, yeryz sanat, yoksul
sanat, sre sanat gibi farkl akmlar ve ynelim-
lerle gnmze kadar srmtr. Dier yandan
yeni davurumculuk ve yeni klasisizm ile gele-
neksel anlamda sanatta ustalk ve estetik tekrar
nemsenmitir.
3-21. yzyla geerken ortaya kan deiimleri
ve sanat hareketlerini aklayabilmek
21. yzyln yaklak ilk eyrei ierisinde bulun-
duumuz ada sanat ortamnda, 1980 sonras
hzlanan dijital alandaki gelimelerin etkisi art-
mtr. Yeni teknolojinin yaylmas, nternetin or-
taya k dijital sanatlarn eitlenmesine yol a-
mtr. 20. yzylda izleyicileri sanatsal srecin
iine eken gsteriler, performanslar 21. yzyln
banda da farkl boyutlarla srmekle beraber se-
yircilerin aktif olarak sanatsal olaya dahil edildi-
i tr, 1990l yllardan itibaren snflanarak iliki-
sel sanat/ilikisel estetik olarak adlandrlmtr.
3
A M A
1
A M A
2
A M A
220
Sanat Tar i hi
1. Horacelarn Yemini adl eser aadaki sanatlardan
hangisine aittir?
a. ngres
b. David
c. Camuccini
d. Giani
e. Canova
2. Zonaro, Gerome ve Osman Hamdi Bey aadaki
sluplardan hangisinin temsilcisidirler?
a. Neoklasisizm
b. Fovizm
c. Oryantalizm
d. Empresyonizm
e. Romantizm
3. Aadakilerden hangisi empresyonist sanatlardan
biri deildir?
a. Monet
b. Rodin
c. Degas
d. Matisse
e. Renoir
4. lk adl eser aadaki sanatlardan hangisine
aittir?
a. Munch
b. Marc
c. Kandinsky
d. Nolde
e. Mueller
5. Paul Czannenn, doann koni, kre ve silindir gi-
bi geometrik biimlerden kaynakland dncesi aa-
daki hangi akmn sanatlar iin hareket noktas ol-
mutur?
a. Kbizm
b. Ftrizm
c. Dadaizm
d. Ekpresyonizm
e. Konstrktivizm
6. Eserleri, mavi, pembe ve zenci dnem olarak fark-
l snfta incelenen sanat aadakilerden hangisidir?
a. Salvador Dali
b. Richard Estes
c. Paul Czanne
d. Umberto Boccioni
e. Pablo Picasso
7. 20. yzyl banda talyada ortaya kan ve sanat-
larnn makineleme, hz ve harekete ilikin kavramlar
konu edindikleri akm aadakilerden hangisidir?
a. Minimalizm
b. Kinetik Sanat
c. Gelecekilik
d. Srrealizm
e. Dadaizm
8. 20. yzyl banda Rusyada ortaya kan ve Vladimir
Tatlinin ncln yapt akm aadakilerden han-
gisidir?
a. Dadaizm
b. Konstrktivizm
c. Kinetik sanat
d. Minimalizm
e. Pop sanat
9. II. Dnya Sava ortamnda Avrupadan kaan sanat-
larn Amerikaya giderek oluturduklar akm aada-
kilerden hangisidir ?
a. Kbizm
b. Yeni plastisizm
c. Sprematizm
d. Soyut Davurumculuk
e. Gerekstclk
10. Aadakilerden hangisi kavramsal sanat kapsamna
girmektedir?
a. Ekspresyonizm
b. Divizyonizm
c. Kbizm
d. Empresyonizm
e. Vcut sanat
Kendimizi Snayalm
221
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. b Yantnz yanl ise 19. Yzyl Sanat Akmlar: Ne-
oklasisizm konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise 19. Yzyl Sanat Akmlar: Or-
yantalizm konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise 19. Yzyl Sanat Akmlar:
Empresyonizm konusunu yeniden gzden
geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise 19. Yzyl Sanat Akmlar:
Ekspresyonizm konusunu yeniden gzden
geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar:
Soyut Sanat Akmlar: Kbizm konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar:
Soyut Sanat Akmlar Kbizm konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
7.c Yantnz yanl ise Soyut Sanat Akmar:
Gelecekilik konusunu yeniden gzden
geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar:
Soyut Sanat Akmlar: Konstrktivizm, Spre-
matizm, Yeni plastisizm konusunu yeniden
gzden geiriniz.
9.d Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar:
Soyut Sanat Akmlar: Soyut Davurumculuk
10. e Yantnz yanl ise 20. Yzyl Sanat Akmlar:
Nesnesiz Sanat Dnemi konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Sanayi Devrimi sonrasnda haberleme alarndaki de-
iimle sanat ortamnda her eyin rahata tartld,
sanatlarn bir araya gelerek gruplar ve akmlar olutu-
rabildii bir sistem olumutur. Fotoraf, resim sanatna
rakip olmu ve zellikle portre ressamlna byk dar-
be indirmitir. Sanat galerilerinin yaygnlamas, daha
ok sanatnn sergilere katlmasn ve tannmalarn
salamtr. Bani anlay deimi ve sluplarnda z-
grleen sanatlarn konular eitlenmitir.
Sra Sizde 2
Sanatta o zamana kadar var olan her trl n yargdan
uzak olan empresyonistler, nesnelerin deien gn -
yla birlikte anbean deien formlarn yakalamay ama-
lamlardr. Bu da hzl ve saf renklerle resim yapmalarna
neden olmutur. Dorudan renkle ve tularla resim yapl-
mas, izleyenlerin, sanatnn eserini nasl yarattn gr-
mesine olanak salamtr. Teknikleri ve sluplar saye-
sinde yeni bak alarnn ortaya kmasnda ve pek ok
akmn olumasnda etkili olan empresyonizmin 19. yz-
yln en nemli sanat akm olduu sylenebilir.
Sra Sizde 3
Dadaizmde de sentetik kbizmde olduu gibi nesnele-
rin resmini yapmak yerine kendileri konulmutur. Ga-
zete kd, tahta, ivi gibi nesneler ve atklar kolaj tek-
niiyle bir araya getirilerek kullanlmtr.
Antmen, A. (2010). 20. Yzyl Bat Sanatnda Akm-
lar, stanbul: Sel Yaynclk.
Bruce, W. (2006). Dijital an Sanat (ev. Osman
Aknhay), stanbul: Akbank Yay.
Gombrich, E. H. (2009). Sanatn yks, (ev. B. C-
mert), stanbul: Remzi Kitabevi.
Hamilton, G. H. (1993). Painting and Sculpture in
Europe 1880-1940, Yale University Press.
Hauser, A. (1995). Sanatn Toplumsal Tarihi, (ev.Yl-
dz Gln), stanbul:
nankur, Z. (1997). 19. Yzyl Avrupasnda Heykel
ve Resim Sanat, stanbul: Remzi Kitabevi.
Kuspit, D. (2006). Sanatn Sonu (ev. Yasemin Tezgi-
den), stanbul: Metis Yaynlar.
Lynton, N. (2009). Modern Sanatn yks, (ev. C.
apan-S. zi), 4. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi.
Rona Z.-Mren B. (ed.) (1997). Eczacba Sanat An-
siklopedisi, C. I-III, stanbul: Yem Yaynlar.
Szen, M.-Tanyeli, U. (1992). Sanat Kavramlar ve Te-
rimleri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi.
Serullaz, M. (1991). Empresyonizm Sanat Ansiklope-
disi, (ev. Devrim Erbil), stanbul: Remzi Kitabevi.
Turani, A. (2011). Dnya Sanat Tarihi, 15. Bask, s-
tanbul: Remzi Kitabevi.
Wolf, N. (2005). Davurumculuk (Ekspresyonizm),
stanbul: Remzi Kitabevi.
Ylmaz, M. (2005) Modernizmden Postmodernizme
Sanat, Ankara: topya Yaynlar.
Ylmaz, M. (haz.) (2012) Sanatn Gnceli Gncelin
Sanat, Ankara: topya Yaynlar.
http://www.guggenheim.org/new-york/collecti -
ons/collection-online/show-full/movement/?se-
arch=Process art (03.03.2012).
http://en.wikipedia.org
http://tr.wikipedia.org
http://www.turkiyedesanat.com/makale.asp?go-
rev=oku&id=34&cat=53

Sanat Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sanat Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2962

Sanat Tarihi Dou Sanat

Sanat Tarihi Bizans Sanat

Sanat Tarihi slam Sanat

Sanat Tarihi Trk Sanat

Sanat Tarihi Avrupa Sanat

You might also like