BATILILAMADNEMNDEOSMANLIDEVLETNN

DOUPOLTKALARI

ArifBehiZCAN

19.yzyl,dierbiroksiyasalbirimgibiOsmanlDevletiasndandaoldukanemli
birtarihselsreolmutur.zellikleOsmanldevletadamlarnnzihinlerindebalayan
vesonradandevletinpratikdpolitikahareketlerineyansyandeiimlerarlklolarak
budneminrnleridirler.Bubalamda,bumakalenintemelkonusu,19.yzylOsman
ltarihiningeneldeihmaledilenbirynnevurguyapmaktr.Buradatartlanyn,
OsmanlDevletininsadeceBatdnyasylailikiliolmayan,bununyannda,kendiDo
usuiledediplomatikilikilergelitirmeyealmbirsiyasalfigrolduudur.al
manntemelsavikibalkaltndadeerlendirilebilir.Birtaraftan,Osmanllarn,corafi
anlamdadousundayeralandevletlerleilikilerindeBatllamadnemindesradbir
ekildeyounlamtr.Dieryandan;buyounlama,bizzatBatllamasrecininOs
manllarndpolitikailkevearalarnayaptetkiylebalantldr.Bualmamzn,bu
konudayaplacakdieralmalarakkdeolsabirzeminhazrlamasumutedilmek
tedir.

AnahtarKelimeler
OsmanlDevleti,Batllama,Dou,DPolitika,19.Yzyl.

THEEASTPOLICYOFOTTOMANSTATEDURINGWESTERNISATIONPRO
CESS
Asformanyotherpoliticalunits,19thcenturywasanimportanthistoricalprocessforOttoman
Statetoo.Changingsthatfirstappearedinthemindsofstatesmenandthenreflectedtoforeign
policybehavioursofthestateweremostlyproductionsofthisperiod.Inthiscontext,themaintopic
ofthisarticleistoemphasizeoneoftheneglecteddimensionofOttomanhistoryinthe19thcen
tury.TheargueddimensionisthatOtomanStatewasnotapoliticalfigurerelatedonlytotheWest
butalsototheEast.Mainargumentofthispapercouldbedividedintotwotitles.Ononehand,
OttomansforeignpolicytowardsgeographicalEastextremelyincreasedduringtheWesternisa
tionprocess.Ontheotherhand,thisincreasingofEasternpolicieswasrelatedtotheinfluencesof
WesternisationprocessitselfontheprincipalsandinstrumentsofOttomansforeignpolicy.Hope
fullythispaperisexpectedtoprovideevenalittlebackgroundforfutureworks.

Bu makale, yazarn T.C. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas likiler Anabilim Dalnda
tamamlad ayn adl doktora tezi temel alnarak hazrlanmtr.

Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Uluslararas likiler Blm retim yesi,
Konya/Trkiye. abozcan@yahoo.com
TARHNPENDE
ULUSLARARASI TARHveSOSYALARATIRMALARDERGS
Yl:2012,Say:8
Sayfa:4472
THEPURSUITOFHISTORY
INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH
Year:2012,Issue:8
Page:4472
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 43

KeyWords
OttomanState,Westernisation,East,ForeignPolicy,19thCentury.

44 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
1.GR
Bykglerindpolitikamcadelelerindebelirlibirsrevegenelde
kendiaralarndasavabirzmaracolaraksistematikanlamdailk kez
ikinciplandatutmalarvebununyerinediplomasiyiyinesistematikanlam
da daha etkin bir ekilde kullanmalar, 19. yzyln bir diplomasi yzyl ol
masna sebep olmutur. Osmanl Devletinin bu dnemde Bat diplomatik
ara ve yntemlerini kullanmalar, diplomasinin kresellemesine
1
ve uz
lama araynn nemli bir politik hedef haline gelmesine nemli lde
katklarda bulunmutur. Bu dnemde yrtlen diplomatik faaliyetlerin
younluu, yazmalarn okluu ve ynetici kadrolarn bu faaliyetler iin
harcadklarmesaidikkatealndnda,19.yzylnsadeceOsmanlmpara
torluu iin deil, dneminbtn byk devletleri iin uzun bir yzyl
2

olduunusylemekmmkndr.
19. yzylaynzamandaOsmanl Devletininsondneminetekablet
mektedir. Bu dnemle ilgili baz almalarn
3
Osmanl Devletine ykl
teorilererevesindeki yaklamlaraktr. Butrden yaklamlarlasond
nemOsmanlpolitikalarnsadeceyklteorilerinesktrmak,Osmanlla
rn ilgili dnemdeki d politikasn anlamann nndeki en byk engel
lerden biri olacaktr. nk ykl teorileri arlkl olarak byk glerin
emperyal genilemelerine bal bir ekilde bata Osmanllar olmak zere
dnyanndieraktrlerininyenilgisizerineodaklanrlar.Buise,bumaka
lenin temel konusunu tekil eden Osmanllarn Dou politikalarndaki
dinamizmiaklamaktayetersizkalacaktr.BudurumuK.Barkeyinifadele
riyleaklamakgerekirse;imparatorluklarlailgiligelenekseltarihilerzel
likle Edward Gibbons tarafndan yazlan The Decline and Fall of the Roman
Empireadlyapttansonraimparatorluklarnykselileriveklerizeri
neodaklanmlardr. Budar yaklam,imparatorluklarnanlalmaskonu
sundazararlbiretkioluturmutur.Onlarntarihinebuekildeykselive
kasndanbakmaktarihileriemperyaltarihiykseli,zirve,durgun
luk ve k eklinde eitli periyotlara blmeye sevk etmitir. Buradaki
k sorunu dnce sistemimizi o kadar ele geirmitir ki kn ba

1
J. Coleman Hurewitz; Ottoman Diplomacy and the European States System, Middle East Journal, 1961, p.
141.
2
Bu ifade Osmanl tarihinin sancl ve yorucu bir yzyl olan 19. yzyl nitelemek iin ilk defa 1983 ylnda lber
Ortayl tarafndan kullanlmtr. lber Ortayl; mparatorluun En Uzun Yzyl, Tima Yaynlar, stanbul,
2008 (lk basks: Hil Yaynlar, stanbul, 1983). Avrupal tarihilerin, 18. yzylda meydana gelen ifte devrim
(Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi) ile Birinci Dnya Sava arasndaki dnemi tanmlamak iin benzer ifade-
lere bavurduklar grlr. rnek bir alma iin bkz: David Blackbourn; The Long Nineteenth Century - A
History of Germany (1780-1918), Oxford University Press, London, 1998.
3
rnein Paul Kennedynin mehur almasnda Osmanllar, byk g snflandrmasnda yer almak bir
yana, 19. yzyl tarihinin anlatld sayfalarda isim olarak dahi kendisine zor yer bulmaktadr. Bkz: Paul Ken-
nedy; Byk Glerin Ykseli ve k; ev. B. Karanak, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara,
1996.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 45
langcvezamanlamaszerindeoldukafazlazamanharcamamzaneden
olmutur.
4
.
Bu dorultuda makale drt blmden olumutur. Birinci blmde,
OsmanlDevletininkavramsalveteorikerevedenaslbirdevlet yapsna
sahipolduuveddnyaynaslalglad konusutartlmaktadr.kinci
blmde, Batllama sreci ve bu srecin Osmanllarn d politika ilkele
rindevearalarndameydanagetirdiidnmlerincelenmektedir.n
c blmde, Osmanllarn Bat ile olan ilikileri ele alnmaktadr. Son b
lmdeisedevletincorafiolarakdousundakalandnyaya ynelikpoliti
kalarndakidinamizm,seilmibazrneklerzerindenaklanmaktadr.

2. KAVRAMSAL ve TEORK EREVE IIINDA OSMANLI

DEVLET
mparatorluk kavram her ne kadar Bat yoluyla Osmanllara gemise
de bu kavram hem tarihi itibariyle ortak bir mirasa aittir hem de anlam
bakmndan evrensellik tamaktadr. Bu balamda hem Batl hem de
Doulu olan Roma mparatorluunun varisi olarak Osmanllar zellikle
Fatih ve Kanuni dnemlerinde imparatorluk konseptini bilinli bir surette
kullanmlardr.
5
Osmanl sultannn kendisiyle ayn rtbedeki devlet
adamlaryla ayn metin zerinde uzlamalar zerine yaplan 1774 Kk
KaynarcaAntlamasndansonraOsmanllarimparatorlukkavramnadaha
fazlavurguyapmayabalamlard.Zirasiyas,asker,idarveiktisadzaaf
larneolursaolsunbuunvanayaplanhervurguOsmanllarnbykdev
letimajnnsrdrlmesiasndanoldukahayatbirnemesahipolmu
tur.Nitekim19.yzylboyuncayaplanantlamalarnSaMajestleSultan
EmperurdesOttomans
6
adnayaplmasdabuimparatorlukvurgusunun
nemli somut rneklerini tekil etmitir. Bu balamda, Osmanllarn
nedenlebirimparatorlukolarakelealnmasnngerekliliiortadadr.Birin
cisi; btn dnya imparatorluklar rneklerinde grlen ve zellikle idar
anlamda younlaan ortak niteliklerin Osmanl tecrbesinde de grlm
olmasdr. kincisi, bizzat Osmanl sultanlarnn ve elilerinin Osmanl tari
hinin eitli dnemlerinde imparatorluk unvanna vurgu yapmalardr.
nc neden ise, imparatorluk kavramnn Batl bir kavram olmas
nedeniyleOsmanllariinbuvasfngeerliolamayacanaynelikiddialara
karkmzlailgilidir.Zirabazkimselertarafndan,Doulubirdevleti
Batlbirkavramlanitelendirmek,heledeonlarkendilerineimparatorluk

4
Karen Barkey; Empire of Difference: The Ottomans in Comperative Perspective, Cambridge University
Press, New York, 2008, p. 4.
5
Christoph K. Neumann; Devletin Ad Yok Bir Amblemin Okunmas, Cogito: Osmanllar zel Says, Yap
Kredi Yaynlar, Say. 19, Yaz 1999, s. 274.
6
Ibid, s. 275.
46 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
demeyerek Devleti Aliyye dedikleri iin asla uygun grlmemektedir.
BuradaOsmanllarDouluolaraknitelendirenveevrenselbirtahayyle
dayal emperyal bir sisteme sahip olduu halde onu Bat karsnda bir
cepheyeyneltenveOsmanllarndnyasnbucephedeaklamayaal
an bak asnn yanl olduunu dnyoruz. Doulu olduu olduka
tartmal olan bir siyasal btne kar bu ekildeki yaklamlarn oryanta
lizmin iselletirildii yaklamlar olduu ortadadr. Bu nedenlerle maka
lemizde Osmanllardan bir imparatorluk olarak bahsedilecektir. Zira A.
NuriYurdusevindebelirttiigibi,Osmanllar,tartmaszbiimdebaskn
olan slm ve onunla birlikte birok kaynaktan beslenen bir emperyal sis
temdir.
7
.
mparatorluk (empire) kavram Latince Impreium kavramndan tremi
tir.Imperiumisemodernngilizcekelimelerolanegemenlik(sovereignty)veya
basiteidare/det/usl(rule)kelimeleriyleokyaknbiranlamagelmektedir.
8

Dolaysyla Imperium Romanum, Roma usl egemenlik anlamna gelirken

OsmanlmparatorluuifadesindenbireitOsmanluslegemenlikanlala
caktr. Altbalkta imparatorluk yerine imparatorluk(lar) eklinde bir ifade
kullanlmas kavramn bu etimolojik zelliiyle ilgilidir. mparatorluk kav
ramnn birtakm genel tanmlar mevcut olmasna ramen aslnda her bir
imparatorluk rnei, kendi idare usln, egemenlik yntemini
dierlerine benzeyen ynleri olmasna ramen esas olarak kendine zg
bir biimde oluturmutur. Bu adan tek bir imparatorluk yerine impara
torluklardanszetmek,onlarnegemenlikveidaretarzlarnnneviahsna
mnhasrniteliinevurguyapmakiindir.
Ancak etimolojiden kaynaklanan eitlilik yannda farkl imparatorluk
trleridegznnealndnda,imparatorlukkavramiinyaplantanm
larnveimparatorluklarlaemperyalizmkuramlararasndakiilikiye yne
liktespitlerin,tarihboyuncaortayakanbtnimparatorluk rneklerinde
geerli olmas mmkn olmayacaktr. Dolaysyla her bir imparatorluk r
neindebukavramiinayrbirtanmyaplmasgerekecektir.rnein;W.
Harrisbuzorunluluustkapalbirbiimdekabullenerekimparatorluk
kavramntanmlarken;imparatorlukkavramnnRomaiinanlam,resmen
ilhak edilmi eyaletler deil, Roma gcnn zerinde kullanld btn
alanlard
9
demitir. Kavramla ilgili bu trden tartmalar mevcut iken r
nein,minimalistbirtanmvermekgerekirse;imparatorluk,geni,karma,

7
A. Nuri Yurdusev; The Ottoman Attitude Toward Diplomacy, A. Nuri Yurdusev (Ed.), Ottoman Diplomacy:
Conventional or Unconventional?, Palgrave Macmillan, New York, 2004, p. 17.
8
William A. Darity Jr. (Ed.); International Encyclopedia of the Social Sciences, Vol. 2, Macmillan Social
Science Library, the USA, 2008, p. 575.
9
William V. Harris; War and Imperialism in Republican Rome, Oxford University Press, New York, 1979, p.
105.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 47
ok etnili veya okuluslu, genelde fetihlerle oluturulan, merkez ile emrin
dekiler arasnda blnm politik bir birimdir.
10
Ancak bu tanm veren
kaynakta yer alan baka bir ifade daha dikkat ekicidir. mparatorluklar
genelde, aslnda belki de tipik olarak, iddet ile kurulur ve devam ettirilir
ler.
11
Yukarda aklamaya altmz bak asnn ak rneklerinden
birinitemsiledenbuifadedenyolakarakrneinengizisyonmahkemele
rine dayal bir sreklilik salayan spanya mparatorluu ile din politikas
tamamen farkl ve iddetten uzak olarak yrtm olan Osmanl mpara
torluunun ayn at altnda deerlendirilmesi gibi riskler bulunmaktadr.
Kavramntanmlanmasndakizorluklaradahancedeinmitik.Buzorluk
laramakiinH.Mnklerinyaklambiralternatifoluturabilir.Onag
re, imparatorluk kavramna ynelik tanmlama abalar daha ok keyf ol
duuvebukavramasklkladasaltolumsuz
12
biranlamyklendiiiinbu
zamana kadar yaplan tanmlarn ounun bilimsellii tartmaldr. Bu
adan ilgili soruna ynelik bilimsel bir katk yapabilmek iin izlenmesi
gereken yol ise, imparatorluklarnaslndaneolduklarndandeilneolma
dklarndanbalamaktr
13
.
Bubalamda,Osmanllarn Douya ynelikpolitikalarretmegayret
leri gerektendevletin imparatorlukniteliininbirsonucuolarakmokun
maldr?Yoksabupolitikalar,kmekteolanbirimparatorluunsonrp
nlarolarakmdeerlendirilmelidir?
Osmanllardierbaarlimparatorluklargibizamannartlarnauygun
birdnmsalayabildiklerildeuzunmrlolmulardr.Buradaki
dnm imparatorluk aygtnn btn paralarnda yaanan bir dn
mdr.Emperyalmisyonvesylemlerdedebenzerdnmlerinolmas,
imparatorluklar daha nce hi ilgilenmedikleri ya da nceden ilgilenseler
de zerinde srarla durmadklar yeni alanlara ynelik bir ilgiyi meydana
karabilir.

10
W. A. Darity Jr. (Ed.); age., p. 576.
11
W. A. Darity Jr. (Ed.); age., p. 577.
12
mparatorluk fikri, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren genelde heyecan ve polemik ierecek ekilde zellikle
saldrgan, zorlayc, yaylmac, hiyerarik ve gcn rk formlar ile ilikilendirildiinden ve ayrca geni bir bi-
imde emperyalizm kavramyla birlikte alglandndan aalayc (pejoratif) bir ekilde kullanlmtr. Bkz: W.
A. Darity Jr. (Ed.); age., p. 574. Trkiyede Osmanl Devleti ve Osmanl mparatorluu eklindeki kullanm fark-
llnn arkasnda da benzer bir hassasiyet bulunmaktadr. . Ortayl da baz kt anlamlar kazanan kelimelerle
gemiteki kelimeleri ve terminolojiyi yarglamak, deerlendirmek ok yanltr diyerek Osmanllar konusundaki
bu kavramsal tartmaya iaret etmekte ve Osmanllarn bir imparatorluk olduunu vurgulamaktadr. Osmanl
Devleti tarihin gerek anlamdaki son niversal, yani beynelmilel, cihanmul imparatorluudur. lber Ortayl;
Son mparatorluk Osmanl, Tima Yaynlar, stanbul, 2006, s. 43.
13
Yazar bu balamda imparatorluklar teritoryal devletlerle, hegemonik hkimiyet yaplaryla ve emperyalizm
kuramlaryla karlatrmaktadr. Bu karlatrmalarn ayrntlar iin bkz: Herfried Mnkler; mparatorluklar:
Eski Romadan ABDye Dnya Egemenliinin Mant, ev: Zehra A. Ylmazer, letiim Yaynlar, stanbul,
2009, ss. 18-130.
48 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
Burada dikkat edilmesi gereken nemli bir konu vardr. mparatorluk
larnyenibirdnmveuyumsalamasrecinegirmelerionlarnykld
yadaktanlamnagelmez.nkbu uyumsalamavednm
kapasiteleri onlarn ortadan kalkmasna deil daha uzun sre ayakta kala
bilmesini salayacaktr. Bu balamda, Osmanllarn 19. yzyl gibi derin
dnmleryaadklarbirdnemdeDouileilgilipolitikalarretmelerini
sadece onlarn ke bir are aramaabas olarak aklamak imknszdr.
nk zellikle Avrupa dncesinde zamannda Viyana kaplarna da
yanangcnimdiAvrupannhastaadamolduusylemindenhareket
le, kmekte olduunu gren ya da buna inananbir imparatorluun man
tksal olarak mevcut emperyal alann korunmas zerine odaklanmas, bir
savunma psikolojisi ile hareket etmesi beklenirdi. Ancak zellikle Dou
politikalarerevesinde,bumakaleninsonblmndedeelealndze
re, imparatorluk, yzyllardr tayageldii yeni artlara uyum salama
yeteneinin yeni rneklerini verebilecek kabiliyete sahip olduunu gster
mitir. Ayrca 19. yzyl boyunca gerekletirilen reformlar sonucunda
Osmanlmerkezidaresi,16. yzyldaKanuniSultanSleymannidaresi
nekyaslanfusuvesnrlarzerindedahaetkinbirkontrolesahipolmu
tur.
14
.
Dier nemli bir konu, teorik olarak ekonomik anlamda emperyalist
drtlerlehareketettiidnlenbirimparatorluun,rakipimparatorluk
larlagiritiimcadeledetmsiyasalhayatboyuncailkkezdardanbor
almak zorunda kalmasdr. Byle bir imparatorluun emperyal alan ieri
sindekitmtoplumlardahaiddetlibirekildesmrmesibeklenirdi.An
cak bu durumda bile kaynaklarnn bir ksmn hl kendisine refah vaat
ettii halklara ve hatta kuramsal olarak emperyal alannn dnda kalan
toplumlara datmaya alan bir imparatorluktan sz ediyoruz. Bu ba
lamda, emperyalizmin aklayamayaca konulardan biri de Osmanl ha
nedanmensuplarnndierAvrupahanedanlargibieitlibankalardamil
yonlarnnhazrolmamasvebizzatsonpadiahnfakruzaruretierisinde
lmesidir.
15
Bu adan, Osmanl mparatorluunun devlet dzenini ve
politikalar ele alrken bu tr ayrntlarn mutlaka analize dhil edilmesi
gerekmektedir.
Sonu olarak, Osmanllarn Dou politikalarnn emperyal kkenleri
mevcuttur. Ancak bu kkenler, imparatorluun kendisine yeni smrge
alanlar aramas olarak nitelendirilemez. Aksine, deien dnya artlar
ierisinde,sahipolduuemperyalmisyonudntrmeyealanvednya

14
Cemil Aydn; Emperyalizme Kar Bir mparatorluk: Osmanl Tecrbesi Inda 19. Yzyl Dnya Dzeni,
Dvn Disiplinleraras almalar Dergisi, Say. 22, stanbul, 2007, s. 45.
15
. Ortayl; Son mparatorluk ...., 16.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 49
gereklerine uyumlu hale getirmenin mcadelesini veren bir imparatorlu
unpolitikalarolarakanlalabilmektedir.nkOsmanlmparatorluu,
vatan, rk, kr gibi maddi deerler zerine deil, manev deerler ve ideal
(mefkre)zerinekurulmubirdevlettir.ZiraOrtaaboyuncaHristiyan
l ve kiliseleri kullanarak halk smrme anlayndaki Romaya kar
Osmanllar snrlarn geniletirken maddeden ziyade manaya ynelmitir
ve tek ideali lay Kelimetullah iin bir cihan devleti kurmak olmutur.
16

Bu ideal ise belli bir toprak parasna veya topluma ynelik dar bir ideal
olmayponunhedeficihanhkimiyetidir.
17

Ancak Osmanllarn emperyal anlay, Romann vrislii iddiasn da

ierenamaondanokdahagenibiranlayadayanmaktadr.AhmetDavu
tolu,buanlayuekildezetlemektedir:Farklmedeniyetbirikimlerini
kuatmayaalanbuoulculuksiyasunvanvekavramlaradayansm
tr. Osmanl sultanlarnn Halife, Padiah, Hakan ve Kayzer gibi unvanlar
birlikte kullanmalar kkl siyas gelenekler kurmu gemi medeniyet
birikimlerinitemsilveiselletirmeabasnnbirrnolarakdeerlendiri
lebilir. Bu ekilde byk devlet gelenekleri kurmu slm, ran, Roma ve
Turangeleneklerinikendindebtnletirdiiiddiasnsembolikolarakdile
getirenOsmanllar,kadmkavramiledetarihinezelkulvarndayorulmu
btn medeniyetletin msbet unsurlaryla kendilerinde sregeldiini sem
bolik olarak ifade etmektedirler.
18
Dolaysyla Osmanllar sadece arlkl
olarak Bat politikalarn biimlendirecek bir Roma Kayzerliine sktrl
m dar bir bak asna sahip olmamlar, dnyann btn kelerine (ki
bu nedenle cihanmul) nfuz edebilecek ve bu ekilde ilelebet devam et
mesini istedikleri (ki bu nedenle devleti ebedmddet) bir anlaya sahip
olmulardr.
Buraya kadar kurmaya altmz kavramsal ve teorik ereve asn
dan bence Osmanl Devletinin imparatorluk ablonuna uygun bir devlet
olduugrlmektedir.Bublmdeincelediimizveimparatorlukolmann
teorik olarak gerektirdii unsurlarn Osmanl rneinde de net bir ekilde
varolduunusylemekmmkndr.Hernekadarsiyasalve iktisad em
peryalizm kuramlarnn aklayamad birok zellii olsa da Osmanl
Devleti,emperyalsylemler,emperyalzihniyetvebunlargerekletirebile

16
Hatice P. Erdemir; mparatorluk Kavramnn Evrenselletirilmesi, Dvn Disiplinleraras almalar Dergisi,
Say. 8, stanbul, 2000, s. 187.
17
Osman Turan; Trk Cihn Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 2003.
18
Ahmet Davutolu; Medeniyetlerin Ben-idraki; Dvn Disiplinleraras almalar Dergisi, Say. 3, stanbul,
1997, s. 19.
50 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
cekPanslamizm
19
veHilafetgibieitlienstrmanlarayadevletinkurulu
undanitibarensahipolmuturyadazamanlabuenstrmanlarretmitir.

3. BATILILAMA DNEMNDE OSMANLI DEVLETNN DI

POLTKALKELERVEARALARI
19. yzyl ncesinde Osmanl Devleti, ok rkl ve ok dinli geni bir
blgezerindeuzunyllarsrenbirimparatorlukgeleneinesahipti.Ancak
ViyanaKongresininzerindengeenyirmiylierisindeOsmanlsekinleri
imparatorluklarn yeni g ve meruiyet tasavvuru olarak algladklar
mefhumlaragredeitirmeihtiyacnnfarknavardlar.
20
Buihtiya,ou
zamanBatllamaolarakifadeedilensretarafndangiderilmeyealld.
Osmanllarn Dou politikalarn etkileyen en nemli konulardan birisi
de Batllama meselesidir. Batllama bir meseledir. Osmanl mparatorlu
ununbirmeselesidir.Rusya,Japonyaveingibirneklerindebenzerbir
meselesi olmutur. Ancak Batllama bu rneklerin her birinde farkl ne
denler, farkl kanallar ve yntemlerle gereklemitir. Hepsinin Batllama
sreleri ayr ayr deerlendirilmek zorundadr. Bu nedenle Osmanllarn
Batllama meselesi kendine zg durumlardan kaynaklanm ve kendine
has sonulara yol amtr. Osmanly byle bir srece ynlendiren etmen
ler,hemimparatorluuniindenhemdeddnyadankaynaklananfiziksel
vepsikolojikbasklarlailintilidir.
BatllamaTrktoplumununyaklak400yldrtartmayadevametti
ibirolgudur.Gelenekselmodern,ilericigericivehattasasolgibiayrm
larn hepsinin temelinde Batllama meselesi vardr. Bu nedenle Osmanl
Trkfikirhayatndabusreceilikintartmalaroldukaderinolmutur.
Bir etken olarak Batllama ok farkl boyutlarda ele alnabilmektedir.
Bu olgu zerine yaplan almalar dikkate alndnda meselenin ok bo
yutluluu ve karmakl aka fark edilebilmektedir. Batllama kavra
mnnyerinesklklakullanlanvebirbirinitamamenkarlamaktanyoksun
adalama, modernleme, ilerleme gibi dier kavramlar da gibi dikkate aln
dnda,konuiindenklmazbirhlalmaktadr.
OsmanllariinBatllama,dpolitikadanaskermekanizmaya,Batile
yaanan kltrel ve ekonomik etkileimden eitim sistemine, toplumsal
reformlardanedebanlaya,resimdenmziekadarokgenibirereve
de ortaya kan bir dnmdr. Batllama btn bu vektrlerin birlee
rek oluturduu bir sretir. Ancak bu aratrma Osmanllarn 18391890
aras dnemdeki Dou politikalaryla ilgili olduundan ve hipotezimizi

19
aban H. al; The Origins of Modern Turkish Foreign Policy: Ottoman Psychological Background, Foreign
Policy, Vol. 27, No. 3-4, 2001, p. 80
20
C. Aydn; Emperyalizme Kar, s. 42.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 51
Batllama ile balantl bir soru zerine kurmamz nedeniyle, Batllama
srecinde yaanan btn tartmalar burada ele almamz mmkn deil
dir.Bunedenleburada, Batllamannsadecehipotezimizisorgulamamza
yardmcolabilecekvektrlerineyerverilecektir.
Osmanldpolitikasndakimodernlemesreci,geneldeOsmanldip
lomasisinin modernlemesi olarak ele alnr. Ancak imparatorluun d
politikada sahip olduu ilkelerin dnm konusunda pek az aratrma
mevcuttur. Diplomaside modernleme almalar ise, bu ilke ve metotlar
dakideiimezetbirekilde iaret etmekle yetinirler. Hlbukidiplomasi
ninmodernlemesreciesasolarakdpolitikannmodernlemesrecinin
bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. nk kurumsal bir dnmn
yaanmas ncelikle zihinsel bir dnm gerektirir ve d politikadaki
zihniyetdnmanlalmadankurumlardakivearalardakidnmle
riaklamakimknszlar.
3.1.KlasikDnemdeOsmanllarnDPolitikalkeleri
Osmanllarn klasikdnemininhangidnemleri kapsadnailikin iki
farkl yaklamszkonusudur.Bunlardanbirincisi,Osmanllarnbirbeylik
olarak kurulmasndan balayan ve Osmanllarn Batl gler karsnda
greceli olarak gl olduu dnemleri kapsayan dnemi klasik dnem
olarak kabul eden yaklamdr. Halil nalckn Osmanl Klasik Dnemi
(13001600)olarak
21
yaptadlandrmabuyaklamnsomutlatrnektir.
Dier bir yaklam ise, Osmanllarn bir imparatorluk olarak ele alnmas
sonucunda, klasik dnemi, siyasal yapnn emperyal bir sisteme dnme
siyle ilikilendirmektedir. Bu balamda, Osmanllarn klasik dnemi (s
tanbulun fethedildii tarihten, yani) 15. yzyln ortalarndan 16. yzyln
sonlarna kadarki dnemi kapsamaktadr.
22
. Bizim bu makaledeki yakla
mmz Osmanllarn bir imparatorluk olduu gereine odaklandndan
klasikdnemdenkastmzbuikinciyaklamaparaleldir.Osmanldpoli
tikasnnklasikdnemdesahipolduutemeldpolitikailkelerinialtba
lkaltndaincelemekmmknd
23
.
Bunlardanbirincisi,Osmanllarnbtndnyayabirnizamvermeilke
sidir. Bu balamda, kendi emperyal alannn dna ynelik bu ilkenin
Kanuninin Fransaya mdahalesini hatrlayalm imparatorluun evrensel
misyonuolarakkabuledildiigrlmektedir.Buradaimparatorluunkendi

21
Halil nalck; Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2009.
22
C. Aydn; Emperyalizme Kar, s. 44.
23
Bu ilkeler, Roderic H. Davisonun Osmanllarn Tanzimat dneminde sahip olduunu syledii d politika
ilkeleriyle Kemal Girginin Osmanl siyasetinin belli bal metot ve hedefleri olarak belirttii klasik dnem ilkele-
rinin karlatrlmas yntemiyle tespit edilmitir. Bkz: Roderic H. Davison; The Modernization of Ottoman Dip-
lomacy in the Tanzimat Period http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1267/14589.pdf (09.10.2008) . Ayr-
ca bkz: Kemal Girgin; Osmanl ve Cumhuriyet Dneminde Hariciye Tarihimiz: Tekilat ve Protokol, Oku-
mu Adam, stanbul, 2005, s. 85.
52 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
beksna ilikin bir endie yerine, kendisiyle zdeletirdii dnyann beksn d
nen bir yaklama sahip olduu aktr. evresel bir genileme ile srekli
eitlenen nfusun refahn artrmak ve bu refah blgesini olabildiince
geniletmek,imparatorluunennemliilkelerindendir. Bugenilemear
lklolarakfetihler yoluylaeldeedilsedeOsmanltarihininzellikleilkev
relerindesatnalmayadaevlilikleryntemiyledesalanmtr.Dolaysyla
bu ilke, imparatorluun cihan hkimiyeti idealine dayal bir d politika
anlayylazetlenebilir.
kinci nemli ilke; imparatorluun bir slm devleti olmasyla ilgili ola
ndr.Osmanllarkendiemperyalalanndahangidindenolursaolsunbtn
toplumlarkapsayanbirdevletolmaklabirlikte,dpolitikasnslmilke
lerzerinekurmubirimparatorluktu.SultanHalifedpolitikadaslamn
kendisine yetkiler ve/veya kstlamalar getiren ller ierisinde hareket
ediyordu veya byle olduuna inanlyordu. Dolaysyla sultann slm
adna hareket eden bir hizmetkr olarak rettii politikalar kendi keyfine
gredeil,dininemirlerinegreyaptvurgulanyordu.Sonuolarakikin
ciilke,slmprensipleredayalbirdpolitikaanlayolaraknitelenebilir.
nc ilke; Osmanllarn sahip olduu medeniyet ve bu medeniyetin
ierdiideerlerinAvrupayadadnyannbakaherhangibiryerindekibir
medeniyetindeerlerindendaha stnolduuydu. Kendisinidevletialiy
ye(ycedevlet)veyadevletiebedmddet(ebediolarakyaayacakdevlet)
olarak adlandran bir imparatorluun, d politikasn dardan kaynakla
nansaiklerledeil,ancaksultannuygungrderevedeuygulamasy
d.
Drdnc ilke; Osmanllarn kendi topraklar iinde bulunan gayri
Mslimlerle ilikisinin hibir zaman bir d politika malzemesi haline geti
rilmemesiydi. Osmanllarn iilerine karabilecek bir g bulunmazd.
Kaldkisultanbuinsanlarayineslmnkendisineemrettiiekildedavra
nr,gerekenartlar yerinegetirdiklerizamanbuunsurlarlailikilerininor
malbirbiimdeyrtrd.
Beinciilke;Osmanllar kendilerinidpolitikadasnrlayacakherhangi
biryabancdzenlemeyi kabul etmezlerdi. DnyazerindeOsmanlsulta
nndan daha prestijli birisi olamazd. Eer sultann dier durumlarda ol
duu gibi d politikalarna bir snrlama gelecekse bu ancak eyhlislam
danveulemadangelebilirdi.Dolaysyla,yineimparatorluunkendiime
kanizmasnnizdiibirereveszkonusuyduvesultanlarkendisineer
eve izmeye kalkan d gleri ortadan kaldrmakta tereddt etmemi
lerdi,UzunHasanortadankaldranFatihihatrlayalm.
Altnc ilke olarak bahsedilebilecek bir husus daha vardr: Osmanllar
dier glere verdikleri ahidnamelerin hangi artlar iereceine ve bu
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 53
ahidnamelerin ne zaman sona ereceine kendileri karar verirlerdi. nk
bu ahidnameler mzakereler neticesinde imzalanan iki ya da ok tarafl
muahedelerdeil,sultannverdiibirszniteliindeydi.
Bu klasik dnem d politika ilkelerinin, Osmanllarn sahip olduklar
medeniyetindiermedeniyetleregredahastnvekendikendineyeterli
olduuna
24
ilikin inanlarnn olduunu grmek ve gl bir imparator
luk olmann verdii z gvene dayal olarak ortaya ktn sylemek
mmkndr.
3.2.BatllamaDnemindeOsmanllarnDPolitikalkeleri
Daha nce sraladmz klasik dnem Osmanl d politika ilkelerinin
btn bir Batllama dneminde deiim geirdiini sylemek mmkn
dr. Zira uzun 19. yzyl boyunca Osmanl sekinlerinin imparatorluk
vizyonu, tabii olarak dier rakip imparatorluklarn faaliyetleri ve kresel
gilikilerinebalolarakfarklbirekil ald.
25
.Deienbuvizyon, ken
disiniesasolarakimparatorluundpolitikadakihedefveilkelerindegs
termitir.Szkonusuilkelerdeyaanantemeldeiimleri,klasikdnemde
kilerlekarlatrarakizahetmekmmkndr:
Osmanllarn birinci d politika ilkesi, yani cihn hkimiyetine dayal
d politika anlay, Batl glerle greceli olarak Osmanllarn lehine de
vamedengilikilerininOsmanllarnaleyhinedeimesiylebirlikteciddi
birdarbealmtr.1606ZitvatorukAntlamasbudurumunsimgesiolarak
kabul edilmektedir ve ortaya kan yeni tablo Osmanl saraynn Kanuni
Sultan Sleyman zamannda inkiaf eden cihan hkimiyeti davasndan
vazgetiini gstermitir. Bu ilkenin ardnda brakt boluk, Osmanl d
politikasnn yeni bir ilkesi tarafndan doldurulacaktr. Bu da, Osmanl m
paratorluunun mevcut halini korumak ilkesidir. Dolaysyla Batllamann
Osmanl d politikas asndan birinci anlam, imparatorluk topraklarnn
kaybedilmemesiyadaemperyalalanagirenblgelerdekiynetimotoritesi
ninoradakiaznlklarave/veyaAvrupalglerekaptrlmamasiinmca
deleetmektir.Builke,Osmanlimparatorluuhukukenortadankalkncaya
kadar devletin bir numaral d politika hedefi olmutur. Bu durumu be
defaDileriBakanlyapmolanFuadPaann1867ylndaOsmanlla
rnyurtdndabulunanbtntemsilcilerinegnderdiidirektiflerdeak
a grmek mmkndr: Hkmetin ilk ve en nemli grevi kendini ko
rumasdr.
26
.

24
Bernard Lewis; Some Reflections on the Decline of the Ottoman Empire, Studia Islamica, No. 9, 1958, p.
125.
25
C. Aydn; Emperyalizme Kar, s. 44.
26
R. H. Davison, agm., s. 863.
54 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
Osmanlmparatorluununbirslmdevletiolmasylailgiliolanikinci
ilke; zellikle Krm Savandan sonra dpolitikada referans gsterilebile
cek bir ilke olmaktan kmtr. Osmanllarn d politikada slm eriatna
gredavranmaktanuzaklatveseklerbirhanedan olarakdavranmaya
alt bir dneme girilmitir. Daha nceleri darlslm, darlharb ve
darssulh ekseninde hareket eden imparatorluk artk Avrupa devletler
hukukunun ve Bat deerler sisteminin gelitirdii eitlik, kamuoyu gibi
kavramlar zerinden hareket etmeye balamtr. Zira N. Berkes iin a
dalamann en nemli aamalarndan biri olarak din devletin din ve
devletbiimindebirbirindenayrlmas
27
sreciylebirliktebuyenikavram
lara yer almtr. zellikle Tanzimat dneminde Osmanl d ilikilerinde
slmzerineyaplanvurguoldukaazalmtr.KrmSavasrasndaOs
manllarn Paris bykelisi olan Mehmet Cemil Paa, Fransz Dileri
Bakannn Sultan Abdlmecite Mslmanlarn mparatoru olarak deil Os
manl mparatoru ya da Trk mparator eklinde hitap etmesini istemitir.
28

Hatta teorik olarak bir imparatorluun anayasas olamayacandan

29
hare
ketleileridnemlerdedinsylembirtarafabraklacakveOsmanllar1876
ylnda yaplan anayasa ile seklerleme srecini destekleyici bir adm ata
caktr.
Batya kar stnlk psikolojisi ve prestije bal olarak yrtlen
ncilke,yeriniBatnndahastnolduuveprestijolarakOsmanllara
eityadadahaileridzeydeolduklarnnkabuledilmesiyleyerdeitirmi
tir. Dahas, Osmanllar uzunca bir sre Europe Concert yesi olmak iin
mcadeleetmitir.Avrupalglerinkendikendilerine dzenlemeyeal
tklar dnya ierisinde aktif bir rol almaya alan bir imparatorluk vardr
artk.14. yzyldanberigerektebirAvrupalgolanOsmanllar184041
yllarna kadar Avrupallarn kendi aralarnda gerekletirdikleri (buna
181415 Viyana Kongresi de dhildir) ok tarafl toplantlarda temsil edil
memitir. Ancak imparatorluk, 1841 Londra Konvansiyonunun imzalan
masyla Avrupa devletler sisteminin aktif bir yesi olacaktr. Ancak asl
nemliadm1856 ylndaimzalananParisAntlamasileatlmtr.Antla
mann 7. maddesi erevesinde Osmanllar Avrupa hukuku ve Avrupa
Konsertininavantajlarndanyararlanabilecekbirpozisyonasahipolmutur.
Bu tarihten sonra Osmanllar dier Avrupal glere bu maddeyi ska
hatrlatacaklardr.OsmanllarnbuilkezerindekisrarnaramenAvrupa

27
Niyazi Berkes; Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2006, s. 145.
28
R. H. Davison, agm., s. 864.
29
K. Barkey; age., s. 12.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 55
l gler kendilerine eit davranma konusunda srekli baarsz olmular
dr.
30
.
ilerinekarlmasnaizinvermemeilkesiniOsmanllaruzuncabirs
re devam ettirebilmilerdir. Ancak bunu yeni sylemlerle desteklemek du
rumundakalmlardr.Avrupadahzla yaylankendikaderinitayinhakk
gibi milliyetilik temelinde gelien sylemlere kar kendi topraklarnda
meydanagelenbutrdentalepleriisyanclarolarakniteleyerekvehukukve
dzen gibi sekler kavramlarla Osmanl egemenliinin meruluunu ispat
etmeyealmlardr.Milliyetilikolgusunadayalolarakkenditopraklar
nnkoparlpbakalkelereverilmesinekarkarakiilerinekarlmaya
ca taahhdn uluslararas hukuk erevesinde garanti altna almaya
almlardr.
Dardan gelen taleplere veya basklara kar dizayn edilemeyecek bir
d politika anlaynn yerini, imparatorluun dier ilkelerini uluslararas
hukuk dzenlemeleri ile Avrupal glerin garanti altna almasn salaya
caktedbirleralmtr.AyrcaOsmanllar,imparatorlukiindeyaayanazn
lklarla ilgili birtakm reformlar Avrupal glerin talepleri ve basklar
neticesindeyapmakzorundakalmtr.Yinebubalamda,18.ve19.yzyl
daRuslarlayaptklarsavalardakendilerineAvrupalmttefikleredinmi
ler, her ittifak ilikisinde olduu gibi bu ittifak ilikileri, Osmanllarn d
politikdavranlarnetkileyen/ynlendirensonulardourmutur.
Bu ilkesel deiim Osmanllarn d politikasn derinden etkilenmitir.
19. yzyln bandan itibaren Osmanllar Batl glerle yapacaklar sava
larla toprak kazanamayacaklarn anlamlard. Bunu yapabilmek iin on
lardanbirininyadabirkanndesteinialmasgerekiyordu.Devletyaps
nveekonomiyimodernletirerekimparatorluueskigcnekavuturmay
umuyorlard.Fakatbununiinyeterlibirdistikrarvegvenortamyoktu.
Ayrca bu dnm uzun soluklu bir sre olarak cereyan ediyordu. Bu
erevedeOsmanllar,uluslararasdurumukendilehlerineevirecekpoliti
kalarretmeyebaladlar.tebudnemdeOsmanlBatilikilerivedier
yandan Osmanl Dou ilikileri, yukarda izah etmeye altmz ba
lamdaretilen yenipolitikalarolarakpratiegeirilmitir.Ancakbupoliti
kalardahadaetkinklanennemligelime,Osmanllarnartksreklidip
lomasiuygulamasnagemesidir.
Bu blmde genel olarak Batllama sorunsalnn Osmanl d politika
ilke ve aralarna nasl yansd ele alnmtr. Burada ilgin olan nokta,
Osmanldpolitikasnnsahipolduuilkelerilebupolitikalarpratiege
irenaralararasndakikarlkletkileimdir.yleki,buikiunsurdayaa

30
R. H. Davison, agm., s. 866.
56 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
nan deiimler tek ynl olmam, ilkesel dnmler aralar deitirir
ken, aralarda oluan farkllamalar ilkelerin yeniden dizaynna yol am
ve bu karlkl iliki bu makalede ele alnan dnemboyunca gzlenmitir.
Bu balamda makalemizin nc blm, 18391890 aras dnemde Os
manllarn byk glerle ilikilerinin tarihine ayrm bulunuyoruz. Bu
balamda,ikinciblmdeteorikolarakizahettiimizdnmleri,tarihsel
gelimelerdorultusundadatakipetmefrsatbulmuolacaz.

4. 1839 1890 ARASI DNEMDE OSMANLI BATI LKLER

NNGENELEREVES
Batfikirdnyasndaoryantalistyaklamlarnortayakardtekile
tiricibiranlayszkonusuydu.Ancakfikralandakibudurum,Batdevlet
adamlarnn Osmanl hakkndaki kanaatlerini belirli derecede etkilese de
esas olarak bu liderlerin Osmanllarla ilikilerinde dnemin artlarnn ve
lkelerinin d politikalarnn gerektirdii ekilde davrandklar grlm
tr. Bat lkelerinin Osmanllarla ilikilerinin DouBat syleminin olu
turduuereveyiaanboyutlarolmutur.Bununyannda,Batileilikiler
sadece ikili ilikilerin oluturduu bir zemin zerinde aklanamayacak
kadar geniboyutlubirbiimdecereyanetmitir.teOsmanllarn Batile
ilikilerinin oluturduu bu geni zeminin nemli bir parasn da Dou
oluturmutur.BubalamdaOsmanlBatilikilerinin,Douzeminize
rindenaslortayaktvetarihenasl ynverdiinintespiti,bublmn
temelprobleminioluturmaktadr.
ncelenen dnemin en nemli olgularndan birisi ark Meselesidir.
1768OsmanlRussavannsonundaimzalanan1774KkKaynarcaAnt
lamas, Avrupallarn zihnini bu meseleyle megul eden bir dnemi ba
latmtr. Byk gler asndan bu meseleyi, Osmanllar topraklarn
kaybederse ya da yklrsa g dengesinin durumu ne olur sorusu
31
ve
Osmanllarasndaniseparalanmamakiingdengesindennasl yarar
lanlabilirsorusubetimlemektedir.
BuadansrasylaBykBritanya,Fransa,Avusturya(sonralarAvus
turyaMacaristan)vePrusya/AlmanyaileOsmanllarnilikileri,builikile
rinDouuzanmlarerevesindeelealnacaktr.
NapolyonunbtnAvrupaykaspkavuransavalardansonradrama
tik bir biimde yenilmesinden sonraki dnemde ortaya kan uluslararas
sistemin(AvrupaUyumuyadaMetternicha)ennemlizelliklerinden
birisi, kresel ekonominin dnyann birok blgesine yaylmas olmutur.

31
Carter V. Findley; The Ottoman Lands to the Post-First World War Settlement, Chase F. Robinson (Ed.), The
Cambridge History of Islam, Vol. 1., Cambridge University Press, New York, 2011, p. 32.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 57
Byk Britanyaodaklbu gelimeneticesindehzlaartansanayileme yeni
hammadde kaynaklarnn ve tarma elverili yeni topraklarn bulunmasn
ve bu kaynaklara ulamn gvenli bir ekilde salanmasn gerektirmiti.
Busisteminsalklbirekilde ilemesi,savatanolabildiinceuzakdurul
masn gerektiriyordu. Avrupa Uyumu ve dier lkelerle yaplan serbest
ticaret antlamalar, sistemin ihtiya duyduu bu savaszlk durumunu
salamaktayd.AncakbusavaszlkdurumuBatlglerinbirbirleriniyok
edercesine (daha nce ou kez yaand gibi) bir atmann olmamas
anlamndayd. Zira yeni smrgeler elde etmek iin halen kk apl a
tmalar devam ediyordu. Sanayilemenin etkisiyle asker teknoloji de iler
lemeye balamt. Bu sayede savalarn eskisine oranla daha hzl sonu
lanmas, bu kk apl atmalar ciddi bir sorun olmaktan da karyor
du.SanayiDevriminingetirdiianahtarkavramverimlilikti. Buverimlilik
sayesindeortayakandahaucuzvedahakalitelirnler,sanayilemes
recinin dnda kalan lkelere pazarlanyordu. Sadece ekonomik anlamda
deil, diplomatlar, tccarlar, misyonerler ve daha birok Batl insan Do
uya kouyordu. Batllar gittikleri yerlerde demiryollar yapyor, telgraf
siteminikuruyorveyalimanlaryapyorlardbelkiamaaslnemliolangit
tikleri yerleri kandkerekigal ediyorolmalaryd.1800dednyakarala
rnn yzde 35i Avrupallarn igali ya da denetimi altnda bulunuyordu;
bu oran, 1878de yzde 67ye, 1914te yzde 84n zerine kmtr.
32

nk gelitirilen ateli silahlarn yerli toplumlar zerindeki etkisi tartl

mazd. Batllarn zaten mevcut olan deniz gcnn yeni teknolojilerle do
natlmas, bu glerin dnyann uzak blgelerine kadar gidip oralar igal
edebilmeyeteneinioluturuyordu.
BudnemdeOsmanllarla ilgilitemeltehditbulunmaktayd. Birin
cisi, Balkanlard, ykselen milliyetilik Rusya ve baz dier gler tarafn
dandestekleniyordu.kincisi,BoazlarkonusuyduveRusyasrekliolarak
burada nfuz elde etmek istiyordu. ncs ise Msrd ve iki Batl g
olarakngiltereveFransannrekabetalanyd.lkblgedeRusya,Avustur
yavesonradanAlmanya,ikinciblgedengiltereveRusya,sonblgedeise
ngiltereveFransabirbirlerinin emellerinivedavranlarnkontroledecek
rakipglerdi.
33
.
Bu ortam ierisinde Osmanllarn sadece iki d politika seenei bu
lunmaktayd.lkolarak,statkoyu korumakvegdengesinidevamettir
mek iin yukarda sralanan kriz alanlarnda Batl glerle savaa girilme
meliveonlardanherhangibirisiyleokyaknittifakilikisikurulmamalyd.

32
P. Kennedy; age., s. 176.
33
William Hale; Turkish Foreign Policy (1774-2000), Frank Cass, London, 2002, p. 19.
58 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
nkbutrbiryaknlamayla,(KrmSavancesindevesavasrasnda
ngilizlerle ilikilerde grldgibi)Osmanlkarlarnbakabirdevlete
devredilmi olacakt. kinci seenek ise dmanla ibirlii yapma riski ok
dk olan bir ya da birka devletle yakn ittifak ilikisi kurarak, dman
ilanedilendevletlesavamakt.Osmanllarnbuikiseeneideyerigeldik
ekullanmayaaltgrlmtr.
Bu blmde 18391890 aras dnemde Osmanllar uzun bir sreden
sonra tekrar Douya ynelten Bat kaynakl gelimeler ortaya konmutur.
OsmanlBatilikilerininekillenmesindeetkiliolanveburadarnekolay
lar olarak incelenen gelimeler, aslnda Osmanllarn Dou politikalarnn
ne tr bir arka plana sahip olduunu da belirlemitir. Osmanllar bir yan
dan Bat ile ilikilerde yaanan dalgalanmalardan genel dnya siyasetine
ilikinkarmlardabulunurkenbiryandandabulkelerinfarklolaylarda
takndklar tavrlardan yola karak Dou politikalarn etkileyecek olan
eitlik taktik ve stratejik yntemleri de yeninden belirleme frsatna sahip
olmulardr.

5.18391890ARASIDNEMDEOSMANLIDOULKLER
NNGENELEREVES
DouBat ikileminedayaloldukafazlaakademikalmamevcuttur.
Butrbirdalizmbelirliderecedenkabulleredayal olduundanbuiki
lemi esas alan analizlerin tad nemli riskler bulunmaktadr. Bununla
birlikteoryantalizm,Douolaraktanmlananbtnleilgilibilgibirikiminin
salanmasnaenfazla katkysalayan yaklamlardandr.Ancak,buikile
min taraflarndan birisi olan Dounun en nemli parasn oluturan Os
manllarn merkeze yerletirilmesi, ilgili ikilemin eksenini kaydrmay ge
rektirmektedir.Bumakaledebutrbirfarklyaklambenimsenmitir.
OsmanllarnDoupolitikasndanszedildiindebirdeBatpoli
tikasndan sz etmek gerekir. Bu ayrmn esas olarak oryantalist sylemin
rettii ikileme dayal olduu aktr. Ancak burada farkl olan nokta, Os
manllarn merkeze yerletirildii bir bak asndan hareket edilmesidir.
EsasenoryantalizminDouBatayrmdahaokOsmanlzerindentanm
lanan bir ayrm olmutur. Bununla birlikte bu makalede Osmanllarn iki
blok arasnda bir gei blgesi olduundan hareket ediyoruz. nk Os
manllarnDouolaraktanmlanmasna ynelikbtntespitlerbirtakm
zorlama dncelerden kaynaklanmaktadr. Oysa Osmanllar, Trakyaya
ayakbastklargndenitibarenbirayaAvrupadaolanbirdevlettir.Hatta
bizOsmanl idaresinintipikkesitinirenmekistediimizzaman;Suriye,
Badat ve hatta ocaklk ve yurtluk sistemini takip ettiimiz birtakm dou
vilayetlerinin defterlerini tetkikten ok, Anadolu ve hassaten Bulgaristan,
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 59
TrakyaveMakedonyadakinitetkiketmeyitercihederiz,nkoradadaha
iyi grrsnz imparatorluk brokrasisinin ileyiini.
34
Osmanllar, Ro
mann varisleri olarak kendilerini hibir zaman bir Dou imparatorluu
olarakgrmemilerdir.Avrupa,Osmanllarndoalyaylmaalandr
35
nk
kendisini bu ekilde tanmlayan bir imparatorluun ncelii Roma emper
yal alanna sahip olmaktr. Ayrca Osmanllar bir imparatorluk olduklarn
dan, bu devletin imparatorluklar sonras dnemlerin kavramlaryla anla
lmaszordur.Bubalamda,OsmanllarnbarbarDoulularolduusylemi
genellikle imparatorluun uyruklarnn birbirleriyle eit haklara sahip ol
mamas erevesinde merulatrlmaya allr. Ancak eitlik en azndan
ktzerinde,Avrupannmodernulusdevletlerininbileok gednem
lerde (hatta Osmanllarn vrisi olan Trkiye Cumhuriyetinden bile sonra)
gerekletirebildikleribirmeseledir.Dolaysylabutrdensnflandrmalara
ve zellikle Osmanllarn kategoriletirildii bu yaklamlara kar dikkatli
olunmasgerekir.
AyrcaAvrupaleletirmenlerinvebirokmodernaratrmacnnkav
rayamad nemli bir nokta, eriatn esas itibariyle temel hukuki sistemi
oluturduu,hlresmenbirslmdevletikonumundaolanimparatorlukta
farkldincemaatlerineitolduunuilanetmeninlkededengesizlikdou
rabileceiydi. Bu ancak laik bir hukuk sisteminde mmknd. slm ege
menli altnda farkl baz dinleri barndrmak ile din fark gzetmeksizin
btntebaanneitolduunuilanetmekokfarkldr.
36

BununlabirlikteOsmanllarntamanlamylaDoulubirgolduunu
sylemeknekadaryanlsaBatnnkendiiindetutarlbirbtnolduunu
sylemek de o kadar yanl olacaktr. Btn oryantalist klara ramen
Batnn kendi iinde yaad atmalar onlarn Dou ile yaadklar
atmalarla karlatrldnda insanlk tarihi asndan ok daha kanl
sonulara yol at grlecektir. Ancak zellikle 19. yzyl reelpolitii a
sndan bakldnda Bat dnyasnn Osmanllara kar bir cephe olutu
rabilmekiinbylebiryolatevesslettiineilikinbirokkantbulunmak
tadr.ButrtartmalaraksacadeinmekasndanDouveBatkavram
lar zerinde durmak ve Osmanllarn bu yaklamdan nasl etkilendiini
ortayakoymakgerekmektedir.
Osmanllarn corafya tanmlamalar DouBat ikileminden olduka
farkldr. Osmanllar genelde Bat olarak kabul edilen corafya iin diyar
ecnebiye,kenditopraklariinmemalikimahrusaahane(memalikiOs
maniye) ve kendisine ait olmayan dier slm lkelerini de memaliki

34
lber Ortayl; Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas, Kltr Yaynlar, stanbul, 2008, s. 71.
35
B. Lewis, Avrupann Osmanllar iin arz- mevd olduunu syler. Bkz: B. Lewis, age., s. 25.
36
Carter V. Findley; Dnya Tarihinde Trkler, ev. A. Anadol, Kitap Yaynevi, stanbul, 2005, s.197.
60 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
slmiyyeolarakadlandrmtr.Ancakmemalikislamiyyeolarakadland
rlanveOsmanllarndousundavegneyindeyeralantopraklargzn
nealndnda,butabirinancakdoudakilkelerleilikiliolarakkullanld
grlmektedir. nk gneyde kalan topraklar genelde Osmanl hki
miyeti altndadr. Bu nedenle, oryantalizmin Dou olarak tanmlad bl
gelerden Osmanl topraklarn karp onu merkeze yerletirdiimizde Do
unungerikalanaynzamandaOsmanllarndaDousuolmaktadr.
kinci olarak, oryantalizmin slm olmayan blgeleri de Dou kavram
altndakabulettiklerigznnealndnda,buralarnOsmanllarndou
sunda kalan diyar ecnebiye ierisinde deerlendirilmesini gerektirmekte
dir.BubalamdaOsmanllarndousunuhemslmlkelerihemdegayri
Mslim lkeler oluturmaktadr. Baka bir ifadeyle Osmanllar merkez
alndnda diyar ecnebiye paral bir yap olarak ortaya kar. Bat,
KuzeyveDoununbirksmndakilkeler.BubalamdaOsmanllarasn
dan Dounun bir btn olmad ortaya kar. Dolaysyla Osmanllarn
DoupolitikalarnnbublgedekiMslmantoplumlarla
37
ilikilerveMs
lmanolmayanlkelerleilikilerolmakzereikifarklekildeizahedilme
simmkndr.AncakMslmanolmayanlkelerleilikilerdekendiiin
desulhtesisedilen lkelervesulhtesisedilmeyenlkelerolmak zereiki
gruptaincelenmelidir.
Corafi olarak Dou, Osmanl d politikasnn ilgi alanna ok daha
erken dnemlerde girmi olan bir blgedir. Osmanl siyas tarihinde Dou
lkeleriyleilikilerin,gvenlik,ekonomi,dinvekltrbalamndaolduka
nemli bir pay hep olmutur. nk Osmanl devletinin slm ve/veya
TrklkbalamndakiDoulukkenleri,Osmanldevletsistemininman
tn, devlet adamlarnn dnce yapsn ve bylece devletin Douya
(genel olarak da tm dnyaya) ynelik d politika anlayn her zaman
etkilemitir. Batllama dnemindebyk glerin Osmanlya yaklamla
r,onunbuDouylabalantsnnortadankalkmasnavebyleceOsmanl
larn Dousuzlatrlmasna yol aacak bir dizi operasyonun yaand bir
dnem olmutur. Bu durumun farknda olan Osmanllar, byk gler
lehinegzkenbueksendaralmasnnoluturduupozisyonuaabilmekiin
Douyla tarihsel ilikilerini yeniden tesis etmeye ve hatta daha nce Os
manldpolitikaanlaynnilgiduymad yeni aktrlerle ilikikurmaya
almlardr.ran,Trkistan,DouTrkistanveHindistanaynelikpoli

37
Bu blgeyi, ilgin bir biimde Osmanllar merkeze yerletirerek bir alma yapan Christoph Herzog ve Raoul
Motikann adlandrmasyla Muslim Outback olarak ifade etmek mmkndr. Bkz: Christoph Herzog and Raoul
Motika; Orientalism Alla Turca: Late 19th/Early 20th Century Ottoman Voyages Into the Muslim Outback,
Die Welt des Islams, Vol. 40, No. 2, 2000, p. 139.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 61
tikalarn birinci duruma, Japonyaya ynelik politikalarn da ikinci duru
marnekolarakvermekmmkndr.
Ussame Makdisinin, Osmanl Oryantalizmi adl almas Osmanl tari
hininbugnndeerleri,alglamalarvekavramlarylaaklanmasnayne
lik bir giriim mahiyetindedir. Makdisi, Bategemen modernite anda
her ulusun kendi Dousunu oluturduunu ve 19. yzyl Osmanllarnn
bu konuda bir istisna oluturmadn
38
savunmaktadr. Ancak ilgin bir
ekilde Osmanllarn byk glerle ilikilerinin analizinde genel olarak
teki zerinden, (Osmanllar adna modernleme sylemi rneinde ol
duu gibi) birbirine benzemeyenlerin benzemeye almasna dayal bir
yaklam ve bu glerle Osmanllarn uzlamazlk alanlarnn tespitine da
yalsylemlernplandadr.DouileilikilerinanalizindeiseOsmanllarla
mterek deerlere sahip olan toplumlar sz konusu olmakta, bunlarla
ilgili (varsa) sorunlu alanlar da yine mterek deerlerin zerinden ak
lanmaktadr.rnein,TrkistanveHindistanpolitikalardinvekltrgibi
mterek deerler zerinden deerlendirilebilmekte, ran ile ilikiler ise
slm mterek deeri ierisinde mezhepsel tartmalarn yansmalar ola
rakelealnmaktadr.JaponyarneindeiseOsmanllarnbuyeniaktrlebir
mterek (bir politik) deer arayna girdii grlmektedir. Dolaysyla
Makdisinin tespitlerinin aksine Osmanllarn Dou algs, bir tekiletirme
srecine deil, benzerliklerin tespitine ve bu kanallar zerinden ilikilerin
yeniden tesisine ynelik olarak dzenlenmitir. Bu balamda, M. Akif Ka
yapnarndaiaretettiigibi,Osmanllariinykmvekaosdnemiolan
19.yzyldabelirlenenpolitikalarpekokekildetanmlanabilir.Nevarki
bu dnemde yrtlen politikalardan hibirini oryantalizm olarak nite
lendirmek
39
demmkndeildir.
5.1.OsmanlDevletininranPolitikas
18391890 aras dnem hem Osmanllar hem de ran asndan byk
glerdenkendilerineynelentehditlerekarreformlaryapmayaaltkla
rbirdnemolmutu.zellikleBatekonomisininnedenolduumeydan
okumalar karsnda bu Osmanllar, ran (ve in); Batl imparatorluklar
karsndaki durumlarn daha iyi bir duruma getirebilmek iin siyasal ve
sosyoekonomik bir dnm iine girmilerdi.
40
Bu erevede snrda
olanikidevletindebirbirlerinekargenelbirsavaaynelmesinigerektire

38
Ussame Makdisi; Ottoman Orientalism, The American Historical Review, Vol. 107, No. 3, June 2002, p.
768.
39
M. Akif Kayapnar; Ussama Makdisi ve Osmanl Oryantalizmi , Dvn Disiplinleraras almalar Dergisi,
Say. 20, stanbul, 2006, s. 317.
40
Gregory Blue; Opium for China: The British Connection, Timothy Brook and Bob T. Wakabayaski (Eds.),
Opium Regimes: China, Britain and Japan (1839-1952), University of California Press, Berkeley, 2000, p.
46.
62 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
cekbyksorunlarolmamt.BununlabirlikteOsmanllarnveranllarn
tarihten gelen uyumazlk alanlarnda bir zme kavuamamalar ve Os
manllarn zellikle panslamist politikalara ynelmesi, ran ile muhtemel
bir ittifakn nndeki en byk engeller olmutur. Dahas ran, blgedeki
karlarnkoruyabilmekadnazellikleOsmanllarnnemlirakiplerinden
birisiolanRusyaileyaknilikileriindeolmutur.Benzerekildeelealnan
dnem ierisinde Osmanllarn da ran iin byk tehditlerden biri olan
ngilizlerle yakntemastabulunmasszkonusubirittifaknleyicibirun
surolmutur.
Makalenin kapsad dnem ierisinde ran ile Osmanl arasndaki
ilikilerietkileyennemlifaktrdenszetmekmmkndr.Birincisi;iki
tarafndauzunsreurunamcadeleverdikleriKafkaslkeleridir.kincisi;
IrakAcemdediimizbugnkranIraksnrblgesinitekiledenveran
llarca bilhassa ilik noktai nazarndan, nemli addedilen Kerbel dhil
olmak zere, arazidir. ncs ise Dou Anadoluda Trkran snr bl
gesinde yaayan baz konarger airetlerin neden olduu problemler
dir.
41
randaki bu konarger (Trk) kabilelerin 19. yzyln ikinci yar
sndalkenfusunundrttebiriolduu
42
gznnealndndabugeni
ve yarzerkgruplarnrandpolitikasndane kadar nemliolduutah
minedilebilmektedir.
Osmanllarn Krmdan galip kmas ve rann Hert meselesinde
malupolmassonucundabudurumufrsatolarakdeerlendirenOsmanl
lar, Kerbel, Necef gibi (Irak Arab) nemli blgelerdeki denetimini sala
yacak nemli dzenlemeler yaptlar. Zira II. Abdlhamit dneminin en
nemli d politika aralarndan birisi olan propaganda ve kar
propagandann
43
uyguland zeminlerden bir tanesini bu blgeydi ve
KrmSavandansonraortayakanbufrsatkarmakistememilerdir.
Osmanllarnilgilidnemdekiranpolitikalarnbudevletinbykg
lerle ilikilerinden bamsz olarak deerlendirmek mmkn deildir. B
ykglerinsmrgecilikfaaliyetlerineveigallerinekarayaktakalmaya
alan Osmanllar, ran kapsayc bir birlik politikasn takip etmemiler
dir.Bununennemlinedenlerindenbirisidemezhepselatmalarndier
btntehditlerintesindecereyanetmesidir.Hristiyandevletler,Osmanl
lara kar mcadelelerinde mezhepsel tartmalar bir kenara brakarak ni
ha olarak bir ittifak ilikisi ierisinde hareket edebilmilerdir. Ancak Os
manllar ve ranllar byk glere kar bu tr bir yaknlamay gstere

41
Mehmet Saray; Trk-ran likileri, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999, s. 75.
42
Nikki Keddie and Mehrdad Amanad; Iran Under the Later Qajars: 1848-1922, Peter Avey (Ed.), The Camb-
ridge History of Iran, Vol. 7, Cambridge University Press, New York, 1991, p. 174.
43
Selim Deringil; The Struggle Against Shiism in Hamidian Iraq: A Study in Ottoman Counter-Propaganda, Die
Welt Des Islams, New Series, Vol. 30, No. 1/4, 1990, p. 45.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 63
memilervebunedenledpolitikalarndanemlibirzaafiyetlekarkar
yakalmlardr.Buzaafiyet,ikidevletiindegerekiilerindegereksed
ilerinde byk glerin nfuzunun nne geememeleri eklinde ortaya
kmtr.
5.2.OsmanlDevletininTrkistanPolitikas
Avrupada 18. yzyln ikinci yarsnda meydana gelen ve Osmanllar
zerindeoldukaktsonularoluturangelimeler,1774KkKaynarca
Antlamasnn imzalanmasyla had safhaya ulamt. Krmn Rus nfu
zunaterkedilmesiyleRusyaKafkaslarzerindendeOsmanllartehditeder
hale gelmiti.Bu adanOsmanllarnnceliklerindenbiribudnemde K
rm zerindeki nfuz mcadelesine geri dnmekti. Bunun iin de nemli
mttefikler aray iindeydi. Avrupal gler ierisinde kendisine Krm
konusunda mttefik olacak ok ciddi gler bulunmamaktayd. te, bu
yzylda, Osmanllarn daha nceki dnemlere nispeten daha kapsayc
biimdeTrkistanayneliininennemlinedenlerindenbirini,bumttefik
arayoluturmutu.nkYavuzzamanndanberidevamedenilikilere
bakldnda
44
,OsmanllarnTrkistanzerindenemlibirprestijevegl
birimajasahipolduubilinmekteydiveimparatorluunbublgezerinde
etki oluturulabileceine inanlyordu. Ancak Rusya bir yandan da Trkis
tandaki yaylmasn devam ettiriyordu. te 18391890 arasnda Osmanl
Trkistan ilikilerinin zerinde olutuu zeminin iki zellii bu ekilde or
taya kmaktayd: byk glerle mcadelesinde Trkistanla birlikte dav
ranmakisteyenOsmanllarvekenditopraklarndabalayanyabancigaller
karsndaOsmanllardanyardmbekleyenTrkistanllar.
19. yzyln ikinci yarsnda Orta Asyann Mslman halklar olan
Hve, Hokand, Buhra Trkleri ve Trkmenler Rus hkimiyeti altna gir
milerdi. Dnyann dier blgelerinde Portekizliler, ngilizler, Franszlar,
AlmanlarveHollandallargibiRuslardaTrkistandakibuhalklarnidare
cisiolmulard.AncakRusyabirkaraimparatorluuolduuiinbulkenin
emperyalist yaylmas emperyal alanlarna snr komusu olan yerlerde
gereklemiti ve bu yerler nihayetinde bamszln kazanacak yabanc
alanlarsaylmyordu; aksinefetheden lkelertarafndankenditopraklarn
btnleyen yerler olarak grlyordu.Rusveinbakasndansmrge
sorunubiraznlksorunubiiminiald.Mslmanbakasndanisesorun
yabanc medeniyetler ierisinde asimilasyon dorultusundaki basklar kar
sndaMslmankimliininnasltanmlanacahaliniald.
45
.

44
Osmanl ve Trkistan arasndaki ilikilerin Yavuz dneminden 18. yzyla kadar yaanan olgu ve olaylar iin
bkz: Mehmet Saray; Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyasi M-
nasebetler (1775-1875), TTK Yaynlar, Ankara, 1994, ss. 1-21.
45
Ira M. Lapidus; slam Toplumlar Tarihi, Cilt. 2, ev: Yasin Aktay, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 361.
64 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
Osmanl mparatorluu, sahip olduu devlet kimliini politikaya d
ntrme yaklamn devam ettirmeye almt. Bu balamda Osmanl
kimliiningerektirdiierevededavranmayaalyordu.Trkistanblge
sindengelenyardmtaleplerinevedieristeklerekarverdiklericevaplar
daonlaryabancbirtoplumadntrecekyadabylebiralgyameydan
verecekbirdilkullanmyorlard.Aksine,Osmanltarihinintamamndaem
peryal dnyasn oluturan toplumlarla ilikili kapsayc (inclusive) yakla
mlarndevamettiriyorlard.
BununyanndaOsmanllarkendiemperyalalanlarnniindemeydana
gelenkrizlerilekendisinedardanynelentehditlerekaryenibiranlay
gelitirmeye almaktaydlar. Byk glerle ve bunlardan zellikle Rus
larla ilikilerinin bir uzanm olarak Trkistana ynelik aktif bir siyaset iz
lemekle Osmanllarn d politikasnda bu dnemde yaanan dinamizmin
rneklerinivermekteydiler.BtnbuverilerdikkatealndndaOsmanlla
rn d politikasndaki eitliin bu dnemde artmasnn en nemli nedeni
Bat kaynakl olduu grlmektedir. nk byk glerin de pan
slamizmi kendilerine kar bir strateji konumuna yerletirmeleri ve Os
manllarndabudurumukendi lehlerinekullanmalarnsalayarak atele
diibirdnemdezeldehilafetkurumununvegeneldeslmbirliisiyase
tinin kklerini Bat ile ilikilerin bir sonucu olarak deerlendirmek mm
kndr.
5.3.OsmanlDevletininHindistanPolitikas
mparatorluunBatileilikileribalamndavebuilikilerinbiruzan
m olarak Hindistan Mslmanlarna ynelik politikalar, Osmanllarn
Dou politikalarn ok zel bir boyutunu oluturmutur. Hindistan, 19.
yzyl boyunca ngilterenin sanayi rnlerinin en nemli mterisi, en
nemlihammaddesalaycs,yatrmlariingvenlibiralanveyrtt
dnya ticaretinin nemli bir parasyd.
46
Ancak ngiliz idaresindeki bir
blge olan Hindistanda yaayan Mslmanlarn Osmanllarla balarn
devam ettirmek ynndeki talepleri, imparatorluun kendisinden olduka
uzak olan bu blgeyle iliki kurmasn ve bu blgeyi emperyal dnyasnn
birparasolarakdnmesinevebyleceHindistanazelbirnematfet
mesinenedenolmutur.
Osmanllar 1849da Hindistandaki ilk konsolosluklarn Bombay ve
Kalktada amlardr.
47
Bombayda alan srekli temsilciliin greceli
olarakerkenbirdnemdealmaskiStockholm,St.PetersburgveTorino,

46
John Gallagher and Anil Seal; Britain and India Between the Wars, Modern Asian Studies, Vol. 15, No. 3,
1981, p. 387.
47
ehbender Defteri, I (1808-1879) ss. 41-42; BAO; F. D. Poll, 10 Feb. 1849, No. 1-8, NAI. Nakleden Azmi
zcan; Pan-slamizm: Osmanl Devleti, Hindistan Mslmanlar ve ngiltere 1877-1924, SAM Yaynlar,
Ankara, 1997, s. 23.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 65
BrkselveWashingtondandahancealmtrOsmanldpolitikasnda
Hindistann sahip olduu nemin bir gstergesi olarak deerlendirilebilir.
Bu konsolosluklarn en nemli fonksiyonlarndan birisi de Hindistan top
raklarndaOsmanlcduygularnartmasnteviketmekolmutur.
48
.
Osmanllarnbublgeyleilikilerini,kendiemperyalalanlarnabirm
dahale olarak grmeyen ngilizlerin, bu ilikileri engellemeye ynelik bir
tavr almamalar da OsmanlHindistan Mslmanlar arasndaki balarn
devamndakolaylatrcbirilevgrmtr.Osmanllarnbirkaraimpara
torluu olmas nedeniyle bu blgeyle ilikilerinin gelecekte emperyal bir
leme ihtimalinin imknszl ngilizlerin bu tavrn aklayabilecek en ge
erligerekedir.YineTersaneKonferansnakadarolandnemdeBoazlar
da ve Balkanlarda Ruslara kar birlikte mcadele eden iki g olarak Os
manl ve Byk Britanya devletlerinin bu dostane ilikileri de Hindistan
Mslmanlarylakurulanilikilerdeoldukabelirleyiciolmutur.
5.3.OsmanlDevletininJaponyaPolitikas
Yzylnsonundasmrge ynetimialtndakideiik Asyalmilletle
rin zgrlk istekleri ve hareketlerinin, bir noktadan sonra Batl olmayan
iki imparatorluun yani Osmanl ve Japon imparatorluklarnn kaderiyle
ilikili hale geldii grlmtr.
49
Bunun yannda slm dnyasndaki
Batkartduygularile ilgili kltrvedinmerkezlideerlendirmelerinen
bykzaaflarndanbirtanesi,AsyannMslmanolmayandiertoplum
larndakibenzerBatkartfikrvesiyasakmlargzardetmeleridir.
50
.
JaponyabumakaledeelealnanblgelerenazaranOsmanldpolitika
snnilgialannaengegirenaktrdr.BunaramenOsmanllarJaponlarn
varlndanelbettehabersizdeillerdi.JaponlarlaTrklerinilkkarlamas
18. yzylda gereklemitir. Ordusunda Trklerin de bulunduu Cen
gizinoluKubilayHanbuyzyldaJaponyayasaldrm,bugnkOima
Adasn ile birlikte btn Japon sahillerini vurmu, ancak lkeyi istila et
memitir.
51
.
BunedenleOsmanlJaponyasiyasal ilikilerininbalangc19.yzyln
ikincieyreindeancakortayakmtr.
Japonyann da Osmanllarnkine benzer bir adalama serveni ol
mutur. Ancak Japonyada bu sre Osmanllarla karlatrldnda en

48
M. Naeem Qureshi, The Khilafat Movement, http://www28.brinkster.com/mushrf/070104/khilafat.htm
(20.02.2009) .
49
C. Aydn; Emperyalizme Kar, s. 83.
50
Cemil Aydn; Modern Japon Tarihinde Bat Kartl: Okawa Shumeinin Asyaclk Dncesi, Dvn Disip-
linleraras almalar Dergisi, Say. 13, stanbul, 2002, ss. 107-108.
51
Erol Mtercimler ve Mim Kemal ke; Erturul Frkateyni Facias ve Trk-Japon likilerinin Balangc,
Trk Dnyas Aratrma Vakf Yaynlar, stanbul, 1991, s. 112.
66 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
azndan kt zerinde
52
daha ge bir dnemde balamtr. Uzunca bir
da kapallk dneminden sonra Japonyada adalama srecinin 6 Ni
san 1868de ilan edilen bir imparatorluk genelgesiyle balatlan Meici n
kilplarDnemi
53
olarakadlandrldbilinmektedir.Busrecinennem
li boyutunu ilgin bir ekilde Osmanllarn Bat diplomasisine uyum sa
lamasrecinebenzerbirbiimdeABDveAvrupadevletlerineelilergn
dererekbudevletlerdiplomatikilikikurmaatlmoluturmutur.
19. yzyln son eyreinde, aslnda Avrupa merkezli imparatorluklar
ailesineyeolmakisteyenOsmanllar,emperyalizmkarthissiyatveele
tiriler retmeye sevk etmitir ki, benzer bir gelime, daha sonralar Japon
mparatorluundaki sekinlerin de rk kimlikleri sebebiyle balarna gel
mitir. Osmanllardaki panslamizm hareketi ile Japonlarn panAsyac
fikirler, 19. yzyln son eyreinde, hemen hemen ayn zamanda ortaya
kmtr.Bunlarnortakzelliiisemodernite,kltrelBatllamaveulus
lararasdzenbalamndaortayakanBatkartldr.
54
.
Budiplomatlarnamacbalangtaimtiyazantlamalarneitlikilkesi
ne uygun hale getirmekti. Ancak zellikle Avrupallarn tavrlar bunda
baarlolunmasnengelledi.BununzerineartkdiplomatlardanAvrupa
devletlerinin genel durumlarn, tekilat ve kltrel yaplarn incelemek,
bylecegelecektelkeleregreizlenebilecekpolitikveekonomikalternatif
lerinsaptanmasnagrselvedeneyselkatklarsalamak
55
olmutur.
DahanceJapongayriresmelileristanbuluziyaretetmiolsalarda
OsmanlJapon resm ilikilerinin balangc Japonlarn balatt bu diplo
matik atlmn Osmanl mparatorluu nezdindeki giriimleriyle balam
tr.1875ylndadneminJaponDleriBakanTeraimaMunenori,kendi
babakanSancoSanetomiye,Trkler,HristiyanolmayanbirBatdevleti
olarak Avrupallarla diplomatik ilikilerde bulunuyorlar. Bu bakmdan Ja
ponlarabenzemekteler.Onlardanokeylerrenebiliriz.Diplomatikiliki
leri balatrsak iyi olur
56
eklinde bir neride bulunmu, bunun zerine
Londradaki Japon bykelisi Ueno, Londradaki Osmanl bykelisi ile
birngrmeyapmastalimatverilmitir.
Bundan sonraki gelimelere bakldnda ikili ilikilerin gelitirilmesi
konusunda Japonlarn daha aktif olduklar grlmektedir. Japonlar, Meiji
ilebalayanBatyaalmadneminde,Osmanlmparatorluunadaeliler

52
Japonlar, greceli olarak dnyaya daha kapal ya da izole olduklar Tokugawa dneminde (18. yzylda)
Avrupal fikirlerle Osmanllara gre ok daha ilgiliydiler. Bkz: C. Aydn; age., s. 16.
53
etinkaya Apatay; Erturul Frkateyninin yks: 19. Yzyldan Bugne Trk-Japon likileri, Milliyet
Yaynlar, stanbul, 1998, s. 66.
54
C. Aydn; age., s. 3.
55
Apatay; age., s. 67.
56
Kaori Komatsu; Erturul Facias: Bir Dostluun Douu, Turhan Kitabevi, Ankara, 1992, s. 30.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 67
gndererek,Avrupaldevletlerden ayr olarakHristiyanolmayanveonla
rnekindiibirgolanbudevletideyakndantanmakveonlarakarbu
blgedekendinebirmttefikedinmekistemitir.
57
.
Osmanllartarafndaise,II.Abdlhamitdnemindebirbirineztsiyasal
durular olan yaynlar tarafndan, Osmanllarn Japonyaya bakn belir
leyen nemli tespitler yaplmaktayd. Bu tespitler, Meiji Japonyasnn bir
ulusolarakayaktakalmakiinnaslmodernleileceikonusundanemlibir
rnekolduukonusundauzlayorlard.
58
.
OsmanllarasndanJaponyannneminiartranbirdierkonuise,bu
dnemdeileriderecedegvenlikproblemleri yaananRusyanndousun
daolanbirlkeolmasndankaynaklanmaktayd.Zira1876ylndangilte
re, dnemin sadrazam Mithat Paaya Rusyann dousundaki ve batsn
dakilkelerle,yaniJaponyaveAlmanyaileyakntemastabulunulmasnve
iyi ilikiler kurulmasn tavsiye etmilerdi.
59
Ancak bu yakn temasn sa
lanmasiinyineilkadmJaponyadangelmitir.
Nitekim1888ylndaJaponlarOsmanlpadiahnaJaponyannenb
yk nian olan byk krizantem niannn verileceini ve buna karlk
OsmanllarndaJaponimparatorunauygunbirniannverilipverilemeye
ceini sormulardr. Osmanl hkmeti de mtekabiliyet esasna uygun
olarak bir imtiyaz niannn verilmesini uygun grmtr. Erturul firka
teynininJaponyayakadargitmesinenedenolanbunianngtrlmesive
gemi komutan Osman Paann da padiahn zel elisi olarak bu nian
Japonimparatorunasunmasgrevidir.
60

Aslnda bu durum Erturul firkateyni gnderilmesi olaynn grnr

deki sebebidir. Bu geminin gnderilmesinin arkasnda yatan asl nedenler
dikkate alndnda, sz konusu gelimenin znde Osmanllarn byk
glerle mcadelesinin bir boyutunu oluturduu grlmektedir. Bu ne
denlemakalemizinbandanberisavunduumuz,OsmanllarnDoupoli
tikalarnnbudevletinBatpolitikalarnnbiruzanmolduunuilgilirnek
tedetestetmekmmkndr.
ncelikle, Erturul firkateyninin bu seyahatinin eitli polemiklere ve
tartmalarayolamasnengellemekiinbugemiyebirokulgemisikimlii
kazandrlmtr. lgili dnemde birok devlet okul gemisi vasf tayan ge
milerle ak denizlerde pratik yapmaktaydlar ve bu faaliyetler dorudan

57
F. ayan U. ahin; Trk-Japon likileri: 1876-1908, T. C. Kltr Bakanl Kltr Serisi, Ankara, 2001, s. 13.
58
Rene Worringer; Sick Man of Europe or Japan of the Near East? Constructing Ottoman Modernity in the
Hamidian and Young Turk Eras, International Journal of Middle East Studies, Vol. 36, No. 2, May 2004, p.
208.
59
Apatay; age., s. 68.
60
Ibid, s. 70.
68 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
bir sava tehdidi olarak alglanmyordu. Zira Seiki gemisi de Boazlardan
birokulgemisiniteliindeolmasnedeniylegeebilmiti.
kinciolarak,II.Abdlhamit,Japonyakadaruzaktaolanbirdevletleku
rulacak bir ittifak ilikisinden daha nce de belirttiimiz nedenlerle ok
ciddi bir fayda beklememekteydi. Hatta bunu padiahn kendisi bile dile
getirmi ve ben ahsen uzak dostumuz Japonyadan fazla bir fayda mit
etmemekteyim
61
demiti.
ncs,elbettebugemininJaponyayagiderkenizleyeceirotaileil
giliydi.Bu gezisrasndaurayacalimanlardahenzbykglerintam
nfuzu altna girmemi Mslman bir devlet olarak bu gemi nedeniyle
Osmanlbayranndalgalanmas,nemlibirsembolvepropagandaunsu
rumahiyetindeolacakt.yleki,budurumuhemodnemdegemininfaa
liyetlerinidzenleyenBahriyeNezaretineverilen14ubat1889tarihlisad
razamlk tezkeresinden
62
hem de stanbuldaki Rus bykeli Nelidovun
kendiDileriBakalnagemiyleilgiliolarakgnderdii25Temmuz1889
tarihlirapordan
63
anlamakmmkndr.
Drdncs,hernekadarngilizler,JaponyannRusyanndousunda
nemlibirgolarakOsmanllarnbulkeyleyakntemaslarncesaretlen
diriciadmlaratmolsalardagnderilecekgemininbufonksiyonlarhesa
ba katldnda bu durumdan Ruslardan ok ngilizlerin rahatsz olduu
anlalmaktadr.Dolaysylabukonudangilizler,dahancekibirokrnek
te olduu gibi kendi karlarn zedeleyecek durumlar sz konusu oldu
unda Osmanllara kar izledikleri politikalar tamamen tersine evirebil
milerdir.Rusyanniseaksinebugemininfaaliyetlerindenrahatszolmas
ngerektirecekbirtehditalgsolmadngryoruz.
Sonbirtespitimizngilizlerinburahatszlylabalantldr.II.Abdl
hamitinErturulfirkateynikylangiltereilebalarkopararak,izledii
denge politikasn ancak diplomatik srelerle salama niyetinde olduu
anlalmaktadr. Bunun dnda geminin Batllarn anlad anlamda bir
panslamist siyaset arac olarak kullanldn dnmek mmkn deil
dir.ZiranemlibiraktrolanAlmanyaile(zellikleAlmanimparatoruII.
Wilhelmin stanbul ziyaretleriyle younlaan) daha yakn ilikiler kurul
mayabalanmt.YinedeII.Abdlhamit,herhangibirglemttefikola
rak dier gleri karsna almak yerine, bu glerle arasnda bir mesafe

61
Apatay; age., s. 70.
62
bu irade-i mlhemiyyet ifade-i cenab padiahi hem talebe-i mumaileyhimin ameliyyat grmeleri hem de
rayet-i zefariyet-i Osmaninin sevahili ecnebiyyede temevvc eylemesi gibi fevaid-i mucib olaca beyan hali-
siyle Aktaran Apatay; age., s. 80.
63
Bir kere gnderilecek olan Erturul Firkateyninin asl amac, Kzldeniz ve Arabistan sularnda Osmanl
bayrann dalgalandrlmas, bir de ok sayda Mslmann bulunduu Hindistanda sultann emeli olan gste-
rilerin yaplmasdr. Aktaran Apatay; age., s. 78.
4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 69
bulundurmaveonlarbirbirlerinidengeleyiciglerolarakkullanmaniye
tindeydi.
ErturulFirkateynininJaponyaziyaretive1890ylndadnyolunda
batmas,TrklerleJaponlararasndaiyiniyetin,karlklanlayveibirlii
yapmaarzularnnegemenolmasndanvebuilikilerebirtemeloluturma
sdndanemlibirsonuvermemitir.
Ancak daha nemli olan konu, Osmanllarn bu kadar uzakta olan bir
corafya ile ilgilenmesinin ardndaki nedenlerdir. Anlalan odur ki, Os
manllarBattarafndandikteedilenmodernlemenormlarnakarkm
lardr. Osmanllar Japonlarla ibirliini, kendileri asndan Batnn em
peryalveentelektelhegemonyasndlamannbiryoluolarakgrmler
dir.
64
BubalamdaBatdnyasnnemperyalistmdahaleciliikonusunda
OsmanllarngrlerininAsyalbirkltrolanJaponlarnkiylebenzeme
si, farkl olan bu kltrlerin birbirine paralel yantlar retmi olmasn ol
dukaanlamlhalegetirmektedir.

SONU
Bu makale erevesinde ele alnan konularda ulatmz sonular u
ekilde zetlemek mmkndr: Birinci blmde;izilen kavramsal ve teo
rikereveiindeOsmanllarnhernekadariktisadve/veyasiyasemper
yalizmkuramlarylaaklanamayanboyutlarolsada,imparatorlukdn
cesini iselletirmi bir devlet olduu sonucuna ulalmtr. Bu imparator
luk nosyonu, devletin kuruluundan kklerini alan bir nosyon olmu ve
varln bu makalenin ierdii zaman kesiti ierisinde varln devam et
tirmitir. Devlet, bu nosyondan beslenen d politikalarn, sz konusu d
nemdehilafetvepanslamizmsylemiyledahadaglendirmeyealm
tr.
kinci blmde, ou zaman Batllama olarak adlandrlan olgunun
Osmanldpolitikasnailkeselbalamdayaptetkilerortayakonmutur.
Bu ilkesel deiimlerin sadece tek ynl olarak cereyan etmedii, ilkelerin
d politika aralarndan zellikle diplomasiyi ve diplomasinin de ilkeleri
dntrd tespit edilmitir. Ayrca Osmanllarn Dou politikalar er
evesinde, diplomasi aracna srarla bavurmas, ou zaman Avrupa k
kenli kabul edilen srekli diplomasinin kresellemesine byk katk sa
lamtr.
nc blm, Osmanllarn Douya ynelmesini belki de bir derece
tetikleyen Avrupa olgulardan ve olaylardan nasl etkilendiinin ortaya
konmas asndan nemlidir. Osmanllarn zellikle Avrupa Devletler Sis

64
R. Worringer; agm., s. 208.
70 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
temikarsndakipozisyonuiletektekbykglerekarkonumu,onlar
Douya ynelten anahtar gelimelere sahne olmutur. Bu blm ayn za
manda Osmanllarn gerektiinde Batl glerle ibirlii kurabildiini, bu
ibirlikleri sayesinde Osmanllarn d politikada bir eksen daralmasndan
ok eksen genilemesine yol aacak ekilde hareket ettiini gstermesi a
sndandatarafmzcakaydadeergrlmtr.
Sonblm,uzuncabirdnembalarneredeysekopukolduubirco
rafyaya cihan imparatorluunun tekrar dnn, ama bu kez yeni taktik
ve stratejilerle dnn izah etmektedir. Bu blmden kardmz en
nemli sonu, Osmanllarn iliki kurma konusunda sava d yntemler
deki,yanidiplomatikkabiliyetlerindekidahanceszedilengelimelerin
pratienaslyansdngrmolmaktr.Buradabutryntemlerinbaa
rl olup olmadn sorgulamaktan ok, makale boyunca srekli delillen
dirmeyealtmz,Osmanllarnzihinlerindekitarihseldnmntarih
sel gelimelerdeki izlerini bulmaya altk. Bu adan, Dou politikala
rndakidinamizmin18391890arasdnemdeOsmanltarihinivebublge
lerin tarihini nasl etkilediini, en azndan 1905 sonrasnda ortaya kacak
olan ttihad ark ve ttihad slm fikirlerine nasl bir teorik ve pratik alt
yapoluturduunugrdk.
Sznzudur:BatllamaDnemindeOsmanlDevletininDoupo
litikalarn anlamak, ancak bu dnemdeki devlet ve zihniyetteki deiimi,
aktrlerin birbirlerine kar durum ve konumlar ile dnemin kendine has
kresel artlarn bir btn olarak anlamakla mmkn olabilecektir. Bu
makale, Osmanl d politikasnda bugne kadar ihmal edilen bir alana,
kkbirkatkmahiyetitamaktadr.Cevaplanmasgerekenpekoksoru
veelealnmasgerekenpekokkonubakacapekokaratrmayaplmas
ngerekliklmaktadr.

4/8 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 71

KAYNAKLAR

Apatay,etinkaya,ErturulFrkateynininyks:19.YzyldanBugneTrkJapon
likileri,MilliyetYaynlar,stanbul,1998.
Aydn,Cemil,EmperyalizmeKarBirmparatorluk:OsmanlTecrbesiInda19.
YzylDnyaDzeni,DvnDisiplinlerarasalmalarDergisi,Cilt.12,Say.22,stan
bul,2007,ss.3985.
Aydn,Cemil,ModernJaponTarihindeBatKartl:OkawaShumeininAsyaclk
Dncesi,DvnDisiplinlerarasalmalarDergisi,Say.13,stanbul,2002,ss.107133.
Barkey,Karen,EmpireofDifference:TheOttomansinComperativePerspective,Camb
ridgeUniversityPress,NewYork,2008.
Berkes,Niyazi,Trkiyedeadalama,YapKrediYaynlar,stanbul,2006.
Blackbourn,David,TheLongNineteenthCenturyAHistoryofGermany(17801918),
OxfordUniversityPress,London,1998.
Blue,Gregory,OpiumforChina:TheBritishConnection,TimothyBrookandBobT.
Wakabayaski(Eds.),OpiumRegimes:China,BritainandJapan(18391952),Universityof
CaliforniaPress,Berkeley,2000,pp.3154.
al,abanH.,TheOriginsofModernTurkishForeignPolicy:OttomanPsychological
Background,ForeignPolicy,Vol.27,No.34,2001,pp.75106.
Darity,WilliamA.Jr.(Ed.),InternationalEncyclopediaoftheSocialSciences,Vol.2,
MacmillanSocialScienceLibrary,theUSA,2008.
Davison,RodericH.,TheModernizationofOttomanDiplomacyintheTanzimatPe
riodhttp://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1267/14589.pdf(09.10.2008).
Davutolu,Ahmet,MedeniyetlerinBenidraki;DvnDisiplinlerarasalmalar
Dergisi,Say.3,stanbul,1997,ss.153.
Deringil,Selim,TheStruggleAgainstShiisminHamidianIraq:AStudyinOttoman
CounterPropaganda,DieWeltDesIslams,NewSeries,Vol.30,No.1/4,1990,pp.4562.
Erdemir,HaticeP.,mparatorlukKavramnnEvrenselletirilmesi,DvnDisiplinlera
rasalmalarDergisi,Say.8,stanbul,2000,ss.187196.
Findley,CarterV.,TheOttomanLandstothePostFirstWorldWarSettlement,Chase
F.Robinson(Ed.),TheCambridgeHistoryofIslam,Vol.1.,CambridgeUniversityPress,
NewYork,2011,pp.3178.
Findley,CarterV.,DnyaTarihindeTrkler,ev.A.Anadol,KitapYaynevi,stanbul,
2005.
Gallagher,JohnandSeal,Anil,BritainandIndiaBetweentheWars,ModernAsian
Studies,Vol.15,No.3,1981,pp.387414.
Girgin,Kemal,OsmanlveCumhuriyetDnemindeHariciyeTarihimiz:Tekilatve
Protokol,OkumuAdam,stanbul,2005.
Hale,Wiliam,TurkishForeignPolicy(17742000),FrankCass,London,2002.
Harris,WilliamV.,WarandImperialisminRepublicanRome,OxfordUniversityPress,
NewYork,1979.
Herzog,ChristophandMotika;Raoul,OrientalismAllaTurca:Late19th/Early20th
CenturyOttomanVoyagesIntotheMuslimOutback,DieWeltdesIslams,Vol.40,No.
2,2000,pp.139195.
Hurewitz;J.Coleman,OttomanDiplomacyandtheEuropeanStatesSystem,Middle
EastJournal,1961,pp.141152.
nalck,Halil,OsmanlmparatorluuKlasika(13001600),YapKrediYaynlar,
stanbul,2009.
72 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 4/8
Kayapnar,M.Akif,UssamaMakdisiveOsmanlOryantalizmi,DvnDisiplinlera
rasalmalarDergisi,Say.20,stanbul,2006,ss.311317.
Keddie,NikkiandAmanad;Mehrdad,IranUndertheLaterQajars:18481922,Peter
Avey(Ed.),TheCambridgeHistoryofIran,Vol.7.,CambridgeUniversityPress,New
York,1991,pp.174212.
Kennedy,Paul,BykGlerinYkselivek;ev.B.Karanak,TrkiyeBan
kasKltrYaynlar,Ankara,1996.
Komatsu,Kaori,ErturulFacias:BirDostluunDouu,TurhanKitabevi,Ankara,1992.
Lapidus,IraM.,slamToplumlarTarihi,Cilt.1ve2,ev:YasinAktay,letiimYaynla
r,stanbul,2002.
Lewis,Bernard,SomeReflectionsontheDeclineoftheOttomanEmpire,StudiaIsla
mica,No.9,1958,pp.111127.
Makdisi,Ussame,OttomanOrientalism,TheAmericanHistoricalReview,Vol.107,
No.3,June2002,pp.768796.
Mnkler,Herfried,mparatorluklar:EskiRomadanABDyeDnyaEgemenliinin
Mant,ev:ZehraA.Ylmazer,letiimYaynlar,stanbul,2009.
Mtercimler,Erolveke,M.Kemal;ErturulFrkateyniFaciasveTrkJaponlikile
rininBalangc,TrkDnyasAratrmaVakfYaynlar,stanbul,1991.
Neumann,ChristophK.,DevletinAdYokBirAmbleminOkunmas,Cogito:Os
manllarzelSays,YapKrediYaynlar,Say.19,Yaz1999,ss.269284.
Ortayl,lber,AvrupaveBiz,TrkiyeBankas,KltrYaynlar,stanbul,2008.
Ortayl,lber,mparatorluunEnUzunYzyl,TimaYaynlar,stanbul,2008
Ortayl,lber,SonmparatorlukOsmanl,TimaYaynlar,stanbul,2006.
zcan,Azmi,Panslamizm:OsmanlDevleti,HindistanMslmanlarvengiltere
18771924,SAMYaynlar,Ankara,1997.
Quershi,M.Naeem,TheKhilafatMovement,
http://www28.brinkster.com/mushrf/070104/khilafat.htm(20.02.2009)
Saray,Mehmet,RusgaliDevrindeOsmanlDevletileTrkistanHanlklarArasndaki
SiyasiMnasebetler(17751875),TTKYaynlar,Ankara,1994.
Saray,Mehmet,Trkranlikileri,AtatrkAratrmaMerkezi,Ankara,1999.
ahin,F.ayanU.,TrkJaponlikileri:18761908,T.C.KltrBakanlKltrSerisi,
Ankara,2001.
Turan,Osman,TrkCihnHkimiyetiMefkresiTarihi,tkenNeriyat,stanbul,
2003.
Worringer,Rene,SickManofEuropeorJapanoftheNearEast?ConstructingOt
tomanModernityintheHamidianandYoungTurkEras,InternationalJournalofMidd
leEastStudies,Vol.36,No.2,May2004,pp.207230.
Yurdusev,A.Nur,;TheOttomanAttitudeTowardDiplomacy,A.NuriYurdusev
(Ed.),OttomanDiplomacy:ConventionalorUnconventional?,PalgraveMacmillan,New
York,2004,pp.535.