Professional Documents
Culture Documents
Kamrade - Script Kuti Ji Kabar - 4!11!09 - Shahdadkot
Kamrade - Script Kuti Ji Kabar - 4!11!09 - Shahdadkot
سن ڌ جو تاريخي
ما ڳ ” ڪتي جي قبر“
ڪامريڊ ولي محمد مڱڻهار رپورٽ:
اڳوڻي لڙڪاڻي ضلعي ۽ موجودهه قمبر شهدادڪوٽ ضلعي جي
تعلقي قمبر جي کيرٿر رينج جي ڏاڙهياري جبل جي چوٽيَء تي واقع ”ڪتي جي قققبر“
جي نالي سان هڪ پراڻو تاريخي ماڳ آهي .ڪتي جي قبر وٽ سققنڌ ۽ بلوچسققتان جققو
دنگ هئڻ سان گڏ چانڊڪا جاگير جو به پڻ دنگ آهي ،جيڪو لڙڪاڻي ۽ قمبر کان اولهققه
طرف آهي .جتي ڪتي جي وفاداري ۽ فرمانبرداري جي دلچسپ ڪهققاڻي آهققي .اتققي
وڏي اهميت واري ڳالهه اها به آهي ته ڏاڙهياري جبل جي جنهن چوٽي تي ڪتي جققي
قبر آهي ،اتي جڏهن 1902ع ۾ انگريزن ڪوئٽا کان وٺي ڪراچي تائين کيرٿر جبل جققي
رينج جي سروي ۽ ماپ ٿي ڪئي ته ڪتي جي قبر واري ڏاڙهياري جبل جي چوٽي تقي
کيرٿر جبل جي رينج ۾ سطح سمنڊ کان اوچي ۾ اوچي وڏي چوٽي قرار ڏنو هيو ،جي ڪا
ان زماني جي سروي ۽ ماپ موجب 72سئو فوٽ )ست هزار ،ٻه سؤ فققوٽ( اوچققي
آهي،جڏهن ته کيرٿر جبل جي رينج ۾ سڀ کان وڌ ۾ وڌ ٿڌو ۽ سرد علئقققو آهققي .جي ڪو
گورک هل اسٽيشن کان به وڌيڪ ٿڌو ۽ سرد آهي ۽ سطح سمنڊ جي لحاظ کان گققورک
کان به وڌيڪ اوچو ۽ مٿي آهي .پر اسان جي بد قسمتي اها آهي تققه هققن وقققت تققائين
اتي پهچڻ لِء ڪو به سٺو ۽ سؤلو رستو ڪو نه آهي ،جڏهن تققه قمققبر کققان وڌ ۾ وڌ -60
70ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي آهي .جيڪڏهن روڊ رستا هجن ته ڪلڪ ،يققا ڏي قڍ ڪلڪ
جو فاصلو آهي .ٻي اسان سنڌ وارن جي اها بدنصيبي آهي جو هي علئقو سنڌ ۾ آهققي،
جنهن جي ڪري اهو علئقو ڪا به ترقي وٺي نه سگهيو آهي.
ڪتي جي قبر تي پهچڻ لِء گڏهن ۽ اٺن تي وڃڻو پوي ٿو ،جنهن ڪري اچڻ
۽ وڃڻ ۾ 6کان 7ڏينهن لڳي ٿا وڃن .هڪڙو رستو سيتا جي نئين جققابلو نققدي سققان ۽
ٻيو مزاراڻي نئين سان ۽ ٽيون رسقتو ڇانهقار نئيقن سقان آهقي ،جڏهقن چوٿقون رسقتو
بلوچستان جي موچڙو ۽ ونگو لڪ کان ٿيندو ڪرخ پير ابراهيقم تقائين وڃقي ٿقو .جي ڪو
جيپن ۽ فور ويل گاڏين کان سواِء موٽر سائيڪلن جو آهققي .پيققر ابراهيققم کققان پققوِء بققه
ڏاڙهياري جبل جي ڪتي جي قبر تائين پيادل ۽ اٺن جو مشڪل رسقتو آهقي .جيڪڏهقن
سيتا نئين ،مزاراڻي نئين ۽ ڇانهيار واري نئين سان وڃبو ته قدرت جا جبلققن ۾ حسققين
نظارا ۽ قدرتي منظر آهن .هر جبل جي هر ندي جقي پنهنجقي پنهنجقي سقين ،بيهقڪ ۽
نظارو آهي جيڪي انسان کي لطف ڏيڻ سان گڏ عبرت ۽ حيرت ۾ وجهي ٿا ڇڏين .هققي
سڀ منظر ۽ قدرتي نظارا چانڊڪا جاگير ۾ آهن .ڪتي جي قبر جو ذڪر سڀ کققان اڳ
۾ ”ايسٽنلي نيپئير ريڪس“ فوڪ ٽيلس آف سقنڌ اينقڊ گقذرات“ ۾ 1857ع ۾ ڪيقو آهقي،
جنهن کي هن وقت 152سال ٿي ويا آهن .جڏهن ته هي قصو اڃا به 100-50سققال
پراڻو اڳ جو هوندو ،جنهن کي اٽڪل 250 -200سال ٿيا هوندا.
ڪتي جي ڪهاڻي هن ريت آهي ته ڏاڙهياري جبل تي هڪ مالونققد مققاڻهو رهنققدو هيققو،
جنهن جي مال جي حفاظت ۽ چوڪي لِء هڪ ڪتو هوندوهيو ،جيڪو خطرناڪ بلئن ،۽
جققانورن جهقڙوڪ بگهقڙ ،چققراغ ۽ رڇ کققان بچققاَء لِء چوپققائي مققال رڍن ۽ ٻڪريققن جققي
حفاظت ڪندو هيو .اتفاق سان ان مالونقد مقاڻهو کقي سقيڌي سقامان يقا پئسقن جقي
2
ضرورت پئي ته هن هڪ دوڪاندار کان قرض وٺي پنهنجو وفادار ۽ نمڪ حلل ڪتققو ان
دوڪاندار وٽ گروي رکيو ته آئون توهان جو قرض ڏئي پوِء ڪتو ڪاهي ويندس ،جنهن
کان پوِء اچانڪ هڪ رات دوڪاندار جي دوڪان ۾ چور چوري ڪري ويا .جڏهن صبح جو
ل گهوڙا ڪيققائين دوڪاندار ڏٺو ته دوڪان مان سامان چور چورائي ويا آهن ،ته وٺي گه َ
جنهن تي ڳوٺ جا ماڻهو گڏ ٿي ويا ،ڪٿي به پيرو وغيرهه نه پيو لڳي ،ڇاڪاڻ ته جبل
جي پٿرن تي پير ظاهر نه پيو ٿئي پر اهو ڪتو چقورن جقي پيقري پويقان هقر هقر اچقي
وڃي پيو ،۽ دانهون ڪوڪون ڪري ڀونڪي پيو .جنهن تي ڪنهن ڏاهققي مققاڻهو چيققو تققه
يار ڪتو هر هر ڀونڪي پيو ۽ اچي وڃي ٿو هلو ته سهي ته ڪتي جي پويان هلي ڏسون
ته ڪهڙي ماجرا آهي .پوِء جڏهن دوڪاندار سميت ڳوٺاڻن ڪتي جي پويققان هلقڻ ل ڳا
ته ڪتو چند ڪلوميٽرن جو پنڌ ڪري انهيَء هنڌ تي اچي بيهي رهيو ۽ پيققرن سققان مٽققي
کوٽڻ لڳو ته دوڪان مان چقوري ٿيقل سقامان ظقاهر ٿقي پيقو ،جي ڪو چقورن پقوري ۽
لڪائي رکيو هو ته بعد ۾ اچي ڪڍنداسون .دوڪاندار کي جڏهن پنهنجي سموري چوري
ملي وئي ته هن خوش ٿي ڪتي جي مالڪ جو قرض معاف ڪري خوشيَء مان ڪتي
کي آزاد ڪري هڪ چٺي لکي ا ڳڙي ۾ ٻڌي ڪتي جقي ڳچققي ۾ ٻڌي ڇڏي ۽ ڪتي کققي
چيائين ته تون هاڻي آزاد آهين ڀلي پنهنجي مالڪ ڏي وڃ.
هوڏانهن ڪتي جي مالڪ کي به ڪتي جي سخت ضرورت هئي ،جيڪو
دوڪاندار جي قرض جا پئسا هٿ ڪري دوڪاندار ڏانهن پئسا کڻي اچقي رهيقو هقو تقه
ڪتو کيس انهيَء هنڌ تي ملي ويو جتي ڪتي جقي ققبر موجقود آهققي ،هقن ڪ ڪتي جقي
مالڪ ڪاوڙ ۽ غصي ۽ بي خبري واري حالت ۾ ڪتي کي ڀققونڊو)بجققو( ڏنققو ۽ چيققائين تققه
نيمڪ حرام اڄ مان توکي آزاد ڪرائڻ لِء اچي رهيو هوس تون دوڪاندار سان بيوفائي
ڪري ڇو ڀڄي آيو آهين .جنهن تي ڀونڊو ملڻ شرط ڪتو اتي ئي مري ويو ،جڏهن ڪتي
جو مالڪ دوڪاندار وٽ پهتو ۽ کانئس ڪتي جققي بيوفققائي تققي معققذرت ڪري قققرض
معاف واپس ڪرڻ لڳو ته دوڪاندار کيس پنهنجي چوري جي سڄي ڳالهه ڪتي جققي
مالڪ کي ٻڌائي ۽ چيائين ته مون تنهنجو قرض معاف ڪري ڪتي کي آزاد ڪري اهڙي
چٺي ڪتي جي ڳچي ۾ ٻڌي ڇڏي هئي ،جنهن کان پوِء ڪتي جقو مقالڪ پشقيمان ٿيقو ۽
واپس اچي ڪتي جي قبر کوٽي ڪتي کي اتي پوري ڇڏيو .جنهن کان بعد اڄ تائين اهققا
ڪتي جي قبر طور مشهور آهي -10 .مقارچ 1996ع ۾ آُء ۽ لهقور جقو بقرک صقحافي
سلمان رشيد جڏهن ڪتي جي قبر تي پهتاسون ته
ڪتي جي قبر مٿان هڪ پٿرن جو ڍير قبر جيان ٺهيل هيو ،جنهققن کققي مققارچ 1996ع ۾
جڏهن پرنٽ ميڊيا تي مون ۽ لهور جي برک صحافي سلمان رشيد هاِء لئيٽ ڪيققو تققه
ان وقت جي وزير اعظم شهيد محترمه بينظير ڀٽقو صققاحبه نقوٽيس وٺنققدي سققنڌ جقي
اڳوڻي وزير اعل ٰي سيد عبققدالله شققاهه ۽ ا ڳوڻي ايققم ايققن اي قمققبر شققهدادڪوٽ ۽
ضلعي جي اڳوڻي ناظم ،چانڊڪا جاگير جي نواب مرحوم شبير احمد خان چانڊيو جن
کي -22اپريل 1996ع تي ڪتي جي قبر وزٽ ڪرڻ لِء موڪليو ،جيڪي هيلي ڪاپٽر
ذريعي ڪتي جقي ققبر تقي پهتقا هئا ۽ هقڪ پلسقٽڪ جقو ننڍڙو ريسقٽ هقائوس جقو پقڻ
بندوبست ڪرايو هيائون .جنهن ۾ چند پلسٽڪ جون ڪرسيون وغيرهه به رکيون ويققون
هيققون تققه جيئن وزيٽققرس لِء ڪجهققه سققهوليت هجققي .ريسققٽ هققائوس جققو سققامان
عبدالعزيز ڇٽو کي ڏنو ويو هو ۽ عبدالله شاهه -3ڪروڙ روپيا به منظور ڪيا هئا ۽ روڊ
ٺهرائڻ لِء به انجنيئر گهرايا ويا هئا پر سقائين عبققدالله شقاهه جققي مرضققي گققورخ هققل
ٺهرائڻ جي هئي.
3
کوٽيل آهن .جيڪي برسات جي پاڻي سان ڀريا ويندا آهن .جنهن جو استعمال اتققان جققا
رهاڪو سخت گرمين جي مهينن اپريل ،مئي ،جون ،جولئي ۽ آگسققٽ تققائين پنهنجققي ۽
کق ِڙ“ سقڏيندا آهقن .جيئن ”ويقڍ“ واري پنهنجي مال لِء ڪنقدا آهقن ،جنهقن تلَء کقي هقو” َ
علئقي ۾ ”قبول چانڊيو“ جي ک َ ِڙ مشهور آهي.
حقيقت هي آهي ته کيرٿر جبل جي رينج ۾ اتر طرف کان چانڊيا ۽ مگسي
حرباب لڪ“ تائين 60يا 70ڪلوميٽر کيرٿر جبل جو قبيلي جي دنگ کان دادو ضلعي جي ” ُ
هي پٽو سرد ۽ ٿڌو آهي .جنهن جا مختلف هنڌن تي مختلف نال آهن .جئين اتققر طققرف کققان
ل“،گن“ يا گونڊ ”شوشانگي“ )گرينڊ ڪئينئن آف سنڌ( ”،مڇ َ ڏکڻ طرف هنئين نال آهن”ميان ُ
”لکاني“َ ” ،ڪ َڪُر“” ،ويڍ“” ،انگهڙ“”،ڪتي جي قبر“” ،باري پير“” ،باِرغ “”،ٺوٺ“َ” ،دٻهقي
وارو ٺوٺ“”،پينئرو“ وغيرهه.
ل ،ڪتي جي قبر ۽ دٻهي واري ٺوٺ تي انگريزن جي سروي جا بئچ ڇ َ
م َ
َ
مارڪ ٺهيل آهن .جڏ هن ته َڪ َڪَر ،کان وٺي بارغ تققائين وچ ۾ جبققل کققي ڏاڙهيققارو سقڏيو
ويندو آهي .ڪتي جي قبر ۽ بارغ وڏيون چوٽيون آهن انگريز دور جا ڪامورا گهر ويٺققي
ماڻهن کان پڇا ڳاڇا ڪري اڄوڪي دؤر جي ڪامورن ۽ اديبن جيان روپورٽون ڪو نققه
ٺاهيندا هئا ،پر پاڻ اتي سرزمين تي وڃي اکين سان ڏسندا هئا ،جيئن مٿي ذ ڪر ڪيققل
انگريز آفيسرن پاڻ هالر جبل جي قطارن ۾ ڏاڙهياري جبقل جقا دورا ڪيققا ۽ روپورٽققون
لکيون .جنهن ۾ پاڻي جي چشمن ،سرد جاين ،اوچي چققوٽين ۽ ل ڪن جققون روپورٽققون
ٺاهيون،انگريزن جي دور ۾ سنڌ جا نگريز ڪمشنر ،پوليس جا آفيسر ،ڊپٽي ڪمشققنر ۽
ٻيا آفيسر کيرٿر جبل ڏاڙهيارو ،ڪتي جي قبر جو سير ۽ سروي ڪري شڪار ڪري ويا
آهن ،جڏهن ته پاڪستا ن ٺهڻ بعد به اهم شخصيتون ۽ حڪومت جا سربراهه پڻ کيرٿققر
جبل ۽ ڏاڙهياري جبل جققو تفريحققي سققير ڪري چ ڪا آهققن ،جنهققن مققوجب انگريققزن
سميت انهن جي لسٽ هن طرح آهي
.1مسٽر ايس مينسفيلڊ – ڪمشنر سنڌ 1862ع
.2مسٽر ڊبليو ايڇ ليوڪس صاحب -ڪليڪٽر لڙڪاڻو 1893ع 1902 ،ع
.3مسٽر ايڇ ايم جيمس ڪمشنر سنڌ 1893ع
.4خانبهادر خداد خان -مصنف لب تاريخ سنڌ 1893ع
.5مرزا قليچ بيگ 1885ع ۾ پنهنجن دوست پوليس انسپيڪٽر غلم دستگير سان ۽ ٻيو
دفعو 1913ع ۾ ويو.
.6مسٽر مارٽن ڪيلڪٽر لڙڪاڻو 1912ع
.7مسٽر گورنو وال -ڪليڪٽر لڙڪاڻو 1927ع
.8هز مائينس مير عبدالحسين سانگي -9فبروري 1917ع
.9مسٽر اومني صاحب ڊي آِء جي سنڌ ۽ سندس بيگم
.10سر رابرٽ سنڊيمن گورنر جنرل بلوچستان 1887ع
.11دادو ضلعي جي -3ڪليڪٽرن
.12وي -آر پار پيا صاحب ڪليڪٽر لڙڪاڻو 1939ع
.13شهزادو محمد خان -ڪليڪٽر دادو
.14سائين جي ايقم سقيد چقار دفعقا ڏاڙهقاري جقو سقير ڪيقو -1940 -1937-1928
1953ع
15وزيراعل ٰي سنڌ عبدالستار پيرزادو 1953ع .
.16امين دين -ايجنٽ گورنر بلوچستان 1951ع
5
.17ميجر جنرل اسڪندر مرزا گورنر جنرل 1956ع زال ناهيد سميت
.18فيلڊ مارشل صدر ايوب خان کيرٿر جبل جو دورو ڪيو 1963ع ۽ 1965ع
19شهيد ذولفقار علي ڀٽو1976 -1974 - 1965 -ع
.20ڊبليو ايف هڊسن
.21گولڊ اسمنڊ
22ايڇ ٽي ليمبرڪ ۽ سي ايف بولٽن
مقدد ي ڪتقاب ” سقنڌ جقو اتقر ڪاڇو “ عقرف ”چقانڊڪو ڪاڇو ) “،مصقنف حڪيقم
عبدالمجيد خان چانڊيو ( ۽ ڪتاب تقريرون ۽ تحريرون “ )مرزا قليچ بيگ (
جڏهن انگريز آفيسرن ڏاڙهياري جبل تي ٽي بي سينيٽوريم جي سققفارش ڪئي هئي انگريققز
آفيسرن کي سخت گرميَء ۾ ڏاڙهياري جبل تي رهڻ جي صلح ڏني هئي .سنڌ جي آفيسققرن
۾ ڪليم الله لشاري ۽ سليم رضا کهڙو جن جا نال به قابل ذڪر آهن .جن اکيققن سققان وڃققي
ڪتي جي قبر ڏٺي آهي .ان کان سواِء شهيد ذوالفقار علي ڀٽو ڏاڙهيارو جبقل پقاڻ وزٽ ڪيقو
هقل هيو ،جنهن ڪري سندس خيال هيو ته ڏاڙهياري جبل ۽ ٿڌن علئقن تققي تفريحققي مققاڳ ۽ ِ
اسٽيشن ٺاهي هن علئقي کي ۽ هتان جي ماڻهن کي ترقي وٺرائجي تنهققن ڪري محققترمه
بينظير ڀٽو به پنهنجي دور ۾ وزير اعل ٰي سقنڌ سقيد عبقدالله شقاهه ۽ نقواب شقبير احمقد خقان
چانڊيو کي ڏاڙهياري تي -22اپريقل 1996ع موڪليقو هيقو ،جنهقن جقو ذ ڪر مٿقي ڪري آيقا
آهيون ،ڇاڪاڻ ته هتي هيتري سردي آهي جو شديد گرمي ۾ به هتان جا ماڻهو ٽيهپققري کققان
سڄي رات باهه ٻاري هٿ سيڪيندا آهن ،۽ پاڻ کي گرم رکندا اهن ،جڏهن رات جو سققوڙيون
۽ رليون مٿان وجهي سمهندا آهن ۽ ڏينهن جو گرم ڪپڙا ،لويون ،سوئيٽر ۽ ڪوٽ پائيندا آهن.
جيڪڏهن حڪومت هتي سهولتون فراهم ڪري تفريحي ماڳ ٺاهي بجلي پڄققائي ۽ پققاڻي جققو
بندوبسققت ڪري تققه ل ڙڪاڻو ،دادو ،ڪراچققي ،حيققدرآباد ،ش قڪارپور ،جي ڪب آبققاد ۽ قمققبر
شهدادڪوٽ ضلعي جا ماڻهو گرمين ۾ ڪوئٽا ۽ ڪوهه مقري وڃقڻ بقدران هقتي اچقي فيملقي
سميت گرمين جي سيزن گذارين جڏهن ته سياحت ۽ ثقافت جي حوالي سان حڪومت کي
آمدني ٿئي ۽ هتان جي غريب جابلو ماڻهن جي بقه زنقدگي ٺهقي وڃقي .ڇا ڪاڻ تقه هقت نقه
اسڪول آهن ۽ نه علج لِء اسپتالون يا ڊسپينسريون آهن .هتققان جققا مققاڻهون گرمققي ۾ هققت
رهندا آهن ۽ سردي ۾ هيٺ رهندا آهن ٻنهي هنڌن تي سندن گهر موجود آهن
ڏاڙهياري جبل ۽ ڪتي جي قبر متعلق سلمان رشيد جا انگريزي رسالي ”هيرالڊ“ ،انگريققزي
اخبار ”دي نيوز“ مخلتف انگريزي جريدن ۽ مئگزينن کان سواِء ڪتاب ”پرزنققر آن َء بققس“ ۽
ٻين ۾ آرٽيڪل 1996ع کان ڇپبا رهيا آهن .جڏهن ته سقنڌي اخبقار ”جقاڳو“ ۽ ٻيقن ۾ پقڻ ڇپيقا
آهن.
افسوس اهو اهي ته پاڪستان ٺهڻ کان پوِء لڙڪاڻي يا قمبر شهدادڪوٽ
ضلعي جو ڪو به انتظامي آفيسر هتي ڪو نه ويو آهي ،جڏهن تقه 2000ع جقي چقونڊ دوران
ديهه ڏاڙهيارو کي بلوچستان جي يونين ڪائونسل ”ڪرخ“ ۾ شامل ڪيو ويو هيو ،جنهن جققي
به هن وقت تائين خبر ڪو نه آهي ته اها ديهه سنڌ کي واپس ملي آهي يا نه؟
باقي جڏهن کان سنڌي اليڪٽرانڪ ميڊيا آئي آهي ته ان ۾ سسئي جيان جبل جا
اڙانگا پنڌ ۽ سفر ڪري ڏکن جا ڏونگر ڏاري سڀ کان اڳ ۾ مرحققوم نققواب شققبير احمققد خققان
چانڊيو ،علي نواز خان چانڊيو ۽ نوابزاده مير محمد خان چانڊيو عرف مٺل سائين جققي تعققاون
سان سنڌ ٽي وي نيوز جي ٽيم وڏي مشڪل سان اتي پهتي آهي ،جڏهن ته سنڌ ٽقي وي نيقوز
جي ٽيم کي چانڊڪا جاگير ۾ هالر جبلن جققي سلسققلي ۾ مختلققف هنڌن تققي 7-6هققزار سققال
پراڻي تهذيب جا به پراڻا آثار مليا آهن .جيڪي به جلد سنڌ ٽي وي نيوز ۽ عققبرت تققان ظققاهر
ڪيا ويندا.