1

PREDGOVOR


U uslovima globalizacije preduzea su u stalnoj trinoj trci sa konkurentima. Otvorenost
trita, brz razvoj nauke i tehnike prouzrokuje da se tehnoloko i drutveno okruenje
konstantno mijenja. Radi uspjenijeg poslovanja, opstanka i razvoja preduzea na tritu
javlja se potreba za donoenjem efikasnih i brzih poslovnih odluka, za stalnim investiranjem i
ulaganjem u nove projekte.

Ekonomska opravdanost investicija, inenjerskih, graevinskih ili nekih drugih projekata
oblast je inenjerske ekonomije. Da bi projekat bio uspjean mora biti tehniki korektan i
mora donositi prihode koji moraju prevazilaziti trokove projekta da bi uveao svoju neto
vrijednost.

Oblast kojom se bavi inenjerska ekonomija je sistemska procjena ekonomske vrijednosti
predloenih projekata i njen zadatak je da da najbolje reenje za izradu projekta. Da bi
projekat bio ekonomski isplativ, reenje problema mora da pokae da postoji pozitivan odnos
izmeu dugoronih koristi i dugoronih trokova. Inenjerska ekonomija nam predstavlja
novanu stranu odluke koju predlau ili donose inenjeri. Da bi se donijela jedna ovakva
odluka potrebno je napraviti usaglaavanje izmeu razliitih trokova i drugih faktora
(vrijeme, sigurnost, izdrljivost i tako dalje) koje sadri predloeno projektno reenje.
Kao dva glavna faktora u ovom obliku istraivanja javljaju se kamatna stopa (interes) i veza
novac-vrijeme i oni treba da pokau isplativost odreenog projekta.

Motivi za bavljenje inenjerskom ekonomijom rezultat su dosadanjeg obrazovanja, strunog
usavravanja i profesionalnog angamana u kompaniji u kojoj radim gdje je izrada projekata
dio svakodnevnog posla.

Crna Gora je u procesu tranzicije, a to podrazumijeva ulaganje u razne projekte: putnu
infrastrukturu, razvoj turizma, malog i srednjeg preduzetnitva itd, i to daje izazov za
istraivanje ove oblasti.


2

APSTRAKT

Oblast istraivanja inenjerske ekonomije jeste sistemsko proraunavanje prihoda i trokova
koji e dati investicija (projekat). Drugim rijeima, inenjerska ekonomija nam pokazuje da li
projekat, sa svim dodatnim trokovima koji se pojavljuju u procesu projektovanja, moe
vremenom stvoriti (sauvati) dovoljno novca da pokrije trokove, ili je bolje traiti
alternativne oblike oplodnje kapitala.
Dakle, inenjerska ekonomija zahtijeva od analize inenjerskog projektovanja da obezbijedi
proizvode ili usluge koji zadovoljavaju krajnjeg korisnika uz prihvatljiv troak.
Inenjerska ekonomija je vrlo bitan faktor kako za projektanta koji razmatra izbor materijala
za njegov proizvod, tako i za finansijskog direktora koji odobrava ulaganje kapitala u nove
poslove.

APSTRACT

The field of engineering economy is concerned with the sistematic evaluation of the benefits
and costs of the investment (projects). In other words, engeneeering economy told us could
project, whith all extra costs that are made in proces of projecting, can make (or save) enought
money to pay himself or is it better to find alternativ solution for investment.
Thus, engineering economy requires the application of engineering desing and analysis to
provide goods and services that satisfy the consumer at an affordable cost.
Engineering economy is relevant to the desing engineer who considers material selection as it
to the chief executive officer who approves capital expenditures for new ventures.









3

SADRAJ



PREDGOVOR ............................................................................................................................ 1
APSTRAKT ............................................................................................................................... 2
APSTRACT ................................................................................................................................ 2
SADRAJ ................................................................................................................................... 3
UVOD ......................................................................................................................................... 4
1. PRINCIPI ININJERSKE EKONOMIJE ............................................................................. 6
1.1. Sedam principa inenjerske ekonomije ........................................................................... 6
1.2. Inenjerska ekonomija i proces projektovanja ................................................................ 8
2. RELACIJA NOVAC-VRIJEME I PRINCIP EKVIVALENTNOSTI ................................. 12
2.1. Kamatna stopa (interes), kapital i profit ........................................................................ 12
2.2. Prosti interesni raun ..................................................................................................... 13
2.3. Sloeni interesni raun................................................................................................... 14
2.4. Koncept ekvivalentnosti ................................................................................................ 14
2.5. Notacija i dijagrami/tabele novanog toka .................................................................... 17
2.6. Formule interesa koje se odnose na sadanje i budue ekvivalentne vrijednosti
jednokratnih novanih tokova .............................................................................................. 18
2.7. Formule interesa koje povezuju uniformni niz (anuitet) sa njegovim trenutnim i
buduim ekvivalentnim vrijednostima ................................................................................. 19
3. METODE ZA OCJENU EKONOMSKE PROFITABILNOSTI REENJA ....................... 24
3.1. Odreivanje minimalne stope zarade ............................................................................ 24
3.2. Metoda sadanje vrijednosti .......................................................................................... 27
3.3. Metoda budue vrijednosti ............................................................................................ 29
3.4. Metoda godinje vrijednosti .......................................................................................... 30
3.5. Metoda interne stope zarade .......................................................................................... 33
3.6. Metoda eksterne stope zarade ........................................................................................ 39
3.7. Metoda perioda povraaja (isplate) uloenog ................................................................ 41
3.8. Dijagram investicionog bilansa ..................................................................................... 42
3.9. Primjeri iz crnogorskih firmi ......................................................................................... 43
4. UPOREIVANJE VARIJANTI PROJEKTNIH REENJA ............................................... 47
4.1. Osnovni koncept uporeivanja varijanti ........................................................................ 47
4.1.1. Investicije i trokovi projekta i alternative ............................................................. 48
4.1.2. Obezbjeivanje baze za poreenje ......................................................................... 51
4.2. Period posmatranja (analiziranja) .................................................................................. 52
4.3. Sluaj 1.: Vijek trajanja je isti kao i period posmatranja ............................................... 54
4.3.1. Metode ekvivalentne vrijednosti ........................................................................... 54
4.3.2. Metode stope povraaja ......................................................................................... 56
4.4. Sluaj 2.: Vijek trajanja se razlikuje kod alternativa ..................................................... 62
4.4.1. Tehnika izraunavanja trine vrijednosti ........................................................... 65
4.5. Uporeivanje alternativa koristei metodu kapitalne (investicione) vrijednosti ........... 66
4.6. Definisanje moguih alternativa kod kombinacije projekata ........................................ 68
4.7. Primjeri iz crnogorskih firmi ........................................................................................ 71
ZAKLJUNA RAZMATRANJA ............................................................................................ 77
LITERATURA ......................................................................................................................... 78
4


UVOD

Razvojem nauke i tehnologije dolo je do velikih promjena u okruenju u kojem ivimo.
Svakog dana svjedoci smo novih otkria. Putovanje u svemir, nova i nevjerovatna otkria u
medicini, mikroipovi koji su iz dana u dan sve manji, a sve boljih karakteristika. Lista
naunih dostignua se ini beskonanom. Zakoni na kojima se temelje nova dostignua
izuavaju se na fakultetima iz prirodnih i inenjerskih nauka.
Nove tehnologije otvaraju nove mogunosti, iri se lepeza onoga to se moe uiniti,
poveava se uinak u jedinici vremena. Moemo da biramo: da li elimo vei uinak, vie
proizvodnje (vie proizvoda i usluga), ili hoemo manje da radimo.
Jo jedna karakteristika dananjice je rast naih potreba, koje se iz dana u dan mijenjaju. Da bi
zadovoljio potrebe, ovjek primjenjuje nauna i inenjerska znanja kroz projektovanje stvari
koje koristi u svakodnevnom ivotu (maine, proizvodi, usluge). Svako projektovanje kota.
Zbog toga je veoma vano odgovoriti na jedno jednostavno pitanje Da li se izvjesni projekat
isplati, odnosno da li prihodi od tog projekta prevazilaze trokove?. Odgovorom na ovo
pitanje bavi se inenjerska ekonomija. Inenjeri trae reenje za probleme, ali da bi problem
bio rijeen, veoma je vano uzeti u obzir ekonomsku izvodljivost projekta zajedno sa
tehnikim aspektima.

Inenjerstvo obuhvata praktinu realizaciju postupaka za dobijanje odreenih proizvoda, na
osnovu usvojene tehnologije: projektovanje, proraunavanje i konstruisanje aparata, maina i
opreme pomou kojih se mogu ostvariti uslovi diktirani tehnologijom proizvodnje kao i nain
povezivanja pomenutih ureaja, u cilju cjelishodnijeg izvoenja pojedinih faza postupaka.

Inenjerska ekonomija, s druge strane, je ekonomska disciplina koja izuava principe i
tehnike za donoenje dugoronih investicionih odluka. Ona je temelj pri ocjeni investicionih
projekata, odnosno studija izvodljivosti. Obuhvata sistematsko procjenjivanje vrijednosti
predloenih reenja inenjerskih problema. Da bi bila ekonomski prihvatljiva, reenja
inenjerskih problema moraju pokazati da postoji pozitivan odnos izmeu dugoronih koristi i
dugoronih trokova. To je novana strana odluke koju donose inenjeri ili ih predlau. Ove
odluke podrazumijevaju usaglaavanje izmeu razliitih trokova i perfomansi (vrijeme,
sigurnost, teinu, itd.) koje sadre predloena projektna reenja.
5


Inenjerska ekonomska analiza fokusirana je prema trokovima, prihodima i beneficijama koji
se pojavljuju u razliitim vremenskim momentima. Na primjer, kada inenjer projektuje put,
branu ili zgradu, trokovi izgradnje se pojavljuju u najblioj budunosti; dok se prihodi za
investitora javljaju kada je izgradnja gotova ali onda se ponavljaju u dugom vremenskom
intervalu.
U stvari, skoro sve to inenjeri projektuju zahtijeva potronju novca u fazi izrade projekta, a
po zavretku najee nastaju prihodi koji traju godinama.

Inenjerska ekonomska analiza slui da da odgovore na mnoga pitanja:
- Isplativost projekta?
- Kojem projektu dati prioritet?
- Kako projekat treba da bude dizajniran?
Pored toga inenjerska ekonomija moe dati odgovore na pitanja sa kojima se susrijeemo u
svakodnevnom ivotu:
- Kako da postignem dugorone finansijske ciljeve? Koliko mjeseno da tedim da bih
zaradio za kuu, penziju ili za put oko svijeta? Da li je investicija u kolovanje
isplativa da li e prihodi ostvareni nakon kolovanja pokriti izgubljene prihode u
toku kolovanja?
- Kako uporediti razliite naine da se ostvari finansijska dobit: Da li je bolje prilikom
kupovine auta iskoristiti povoljnost kupovine na rate koju daje prodavac ili uzeti kredit
kod banke, a iskoristiti popust na kupovinu auta za gotovinu?











6

1. PRINCIPI ININJERSKE EKONOMIJE

Osnovni aspekti inenjerske prakse su analiziranje i uporeivanje trokova. Razvoj
metodologije inenjerske ekonomije je novijeg datuma. Meutim, to ne znai da su u prolosti
trokovi zanemarivani prilikom donoenja odluka i projektovanja.

Pionir u oblasti inenjerske ekonomije je Arthur M. Wellington, graevinski inenjer, koji se
krajem XIX vijeka bavio ekonomskim analizama u inenjerskim projektima. Njegova knjiga,
Ekonomska teorija izgradnje eljeznice (The Economic Theory of Railroad Location
1887), je jedna od prvih koja se bavi ekonomskim principima u reavanju inenjerskih
problema. Nakon ove knjige usljedila su i druga dostignua u kojima je poseban naglasak bio
na tehnikama vezanim za matematiku u reavanju inenjerskih problema.

Osnov svake naune discipline je definisanje osnovnih principa, ili fundamentalnih metoda,
koji obezbjeuju jednu razumljivu doktrinu za razvijanje metodologije. Ukoliko se utvrde
osnovni principi i kasnije se primjenjuju prilikom razvoja i izuavanja naune discipline, kao i
njene primjene u praksi, mala je vjerovatnoa da e doi do greaka. Inenjerska ekonomija
poiva na sedam principa:
- razvoj varijanti (alternativa),
- uoavanje razlika,
- odreivanje konzistentne take posmatranja problema,
- korienje jedinstvene jedinice mjere,
- odreivanje kriterijuma prilikom analize,
- definisanje neodreenosti i
- preispitivanje vlastite odluke.
Kada se jasno definie problem, u inenjerskoj ekonomskoj analizi jako je vano dosledno
primjenjivati ove principe.

1.1. Sedam principa inenjerske ekonomije

Princip 1 Razvoj varijanti (alternativa)
Inenjeri, rukovodioci ili vlasnici kompanija, moraju dati naroiti znaaj ovom
principu. Donoenje odluke, odnosno njen izbor, nalazi se izmeu nekoliko alternativa.
7

Razvijanje i definisnje alternativa za detaljniju analizu jako je vano, jer utie na kvalitet
donoenja odluke. Potrebno je nabrojati i konvencionalne (ve upotrebljavane) i inovativne
alternative, jer nekad i nepraktino reenje moe dovesti do poboljanja projekta. Da li e se
sve varijante prepoznati i detaljno prouiti jako je vano prilikom donoenja kvalitetne
odluke. Sve varijante koje su prepoznate i mogue moraju se uzeti u obzir.

Princip 2 Uoavanje razlika
Razlike izmeu izlaza jedino su relevantne za uporeivanje varijanti i donoenje
odluka. Identini izlazi kod svih varijanti ne moraju se uzimati u obzir, jer su oni irelevantni
za donoenje odluka. Kada bi sve varijante imale iste izlaze, odluka bi se mogla donijeti
sluajnim izborom. Znai, jasno je da su jedino razlike u buduim izlazima alternativa
relevantne za komparaciju i moraju se uzeti u obzir prilikom donoenja odluka.
Na primjer, odlazak u restoran. Ako je cijena hrane i pia ista u dva restorana koji nam se
uine najinteresantnijima, onda cijena, kao vrsta izlaza koja je bitna za nas, nee napraviti
prevagu u odluci koji od ova dva restorana odabrati. Odluka koji restoran odabrati zavisie od
nekih drugih faktora, npr: ljubaznost i srdanost osoblja, blizina parking prostora, da li postoji
mogunost plaanja karticom ili samo gotovinski itd.

Princip 3 Koristiti konzistentnu taku posmatranja problema
Prilikom definisanja problema i njegovog reavanja jako je vano odrediti taku iz
koje se posmatra problem. Taka posmatranja slui kao osnova u opisivanju, analizi i
uporeivanju varijanti. Problem se u najveem broju sluajeva posmatra iz take onoga ko
donosi odluku, a to je najee vlasnik kompanije. Vano je prilikom donoenja konkretne
odluke prvo definisati taku posmatranja, a onda se dosledno pridravati iste prilikom opisa,
analize i komparacije alternativa.

Princip 4 Koristiti jedinstvenu jedinicu mjere
Jedinstvena jedinica mjere prilikom predstavljanja oekivanih izlaza olakava analizu i
uporeivanje varijanti. Poeljno je stvoriti to vie buduih izlaza koji su uporedivi. Kako se
ekonomske analize najvie zasnivaju na novanim jedinicama mjere poeljno je sve mogue
izlaze pretvoriti u neku od valuta (euro, dolar itd.). Ukoliko ovo nije mogue, potrebno je
kvantifikovati sve mogue budue izlaze u odgovarajuu jedinicu mjere da bi bili uporedivi.
Ako ni to nije mogue uraditi za jedan ili vie izlaza, onda izlaze treba opisati eksplicitno,
tako da informacija bude od koristi za poreenje varijanti.
8

Princip 5 Razmotriti i odredititi sve relevantne kriterijume
Izbor jedne od moguih alternativa zahtijeva korienje jednog ili vie kriterijuma.
Prilikom procesa donoenja odluke moraju se uzeti u obzir monetarne, kao i druge jedinice
mjere koje su vane za odreeni projekat. Onaj ko donosi odluku izabrae varijantu koja na
najbolji nain zadovoljava interese vlasnika kompanije. U inenjerskoj ekonomiji primarni
kriterijum je dugoroni interes vlasnika kapitala. Ovo je zasnovano na pretpostavci da se
kapital ulae da bi vlasnik ostvario maksimalni povraaj novca. Meutim, za kompaniju
maksimizacija profita nije jedini cilj prilikom donoenja odluka, ve je neophodno definisati
sve druge kriterijume da bi se mogue varijante na najbolji nain mogle uporediti.

Princip 6 Definisati neodreenost
Neodreenost je sastavni dio procesa predvianja. Analiza varijanti mora obuhvatiti
predvianje ili procjenjivanje buduih posljedica koje u trenutku reavanja problema ne
izgledaju izvjesne. Predvianje je odreivanje procenta sa kojom vjerovatnoom e se desiti
neki budui trend i/ili dogaaj, i orjentisano je prema budunosti.
Izuavanje neodreenosti vaan je aspekt inenjerske ekonomske analize jer je veliina i
uticaj buduih izlaza bilo kojeg niza aktivnosti neizvjesna.

Princip 7 Preispitati vlastitu odluku
Da bi proces donoenja odluka bio uspjean, nakon njenog donoenja i izbora
odreene varijante u sljedeem koraku treba uporediti predviene izlaze sa postignutim
rezultatima, jer dobar proces donoenja odluka moe dovesti do neeljenog izlaza, a proces
donoenja odluka koji je bio dosta lo moe dovesti do izlaza koji prevazilaze inicijalna
predvianja. Kontrola uraenog na osnovu predvienog vana je za kasnije donoenje odluka
i esta greka koja se pravi prilikom donoenja odluka je da ne postoji povratna informacija o
samom procesu izrade projekta.

1.2. Inenjerska ekonomija i proces projektovanja

Inenjerska ekonomska analiza se realizuje kroz primjenu matematikog modeliranja i
odreene strukturne procedure, koja je predstavljena u narednoj tabeli.


9

Faze inenjerske ekonomske analize Proces inenjerskog projektovanja

Korak (faza) Aktivnost
1 Prepoznavanje problema, definicija i procjena 1 Problem/potreba definisanja
2 Problem/potrebna formulacija i ocjena
2 Razvijanje moguih varijanti 3 Sinteza moguih reenja
3 Izvoenje novanih tokova za svaku varijantu


4 Izbor jednog (ili vie) kriterijuma za svaku varijantu 4 Analiza, optimizacija i ocjena
5 Analiza i uporeivanje varijanti

6 Izbor odgovarajue varijante 5 Specificiranje odgovarajue varijante
6 Komunikacija
7 Praenje realizacije i naknadna ocjena rezultata


Procedura inenjerske ekonomske analize, koja se sastoji od sedam koraka (faza), koristi se
kao podrka prilikom donoenja odluka u procesu inenjerskog projektovanja, koji je
predstavljen u koloni gore desno. U ovom procesu postoji nekoliko povratnih petlji, gdje
informacije dobijene u jednom koraku slue kao dobra podrka za analizu u drugom koraku.

Definisanje problema najvaniji je korak u procesu inenjerske ekonomske analize jer on
predstavlja osnovu za sve budue korake. Problem treba da bude dobro ralanjen i jasno
definisan. Kada je problem definisan, treba ga posmatrati iz perspektive sistema jer je iniciran
unutranjim i spoljanjim organizacionim potrebama ili zahtjevima.

Razvijanje varijanti (alternativa) sastoji se iz dva dijela: traenje potencijalnih reenja
(varijanti) i razvoj varijanti (izbor manje grupe moguih varijanti koje e se detaljno
analizirati).
Kod traenja potencijalnih reenja problem treba preispitati sa svih strana, razvijati vie opcija
nekog problema, ne davati procjene prilikom nove definicije problema, pokuati definisati
problem na potpuno drugaiji nain od prvobitne definicije i uvjeriti se da je problem dobro
izraen i shvaen. Ogranienja koja se esto javljaju u ovom koraku su: nedostatak vremena i
novca, predrasude o eventualnim ishodima i nedostatak znanja.
Prilikom izbora manje grupe moguih varijanti (razvoj alternativa) najee se koriste dva
iroko prihvaena pristupa: klasina razmjena miljenja (brainstorming) i tehnika nominalne
grupe.

10

- Klasina razmjena miljenja je tehnika koja se esto koristi za generisanje ideja i
zasniva se na principu odloenog prosuivanja i postavci da kvantitet hrani kvalitet. etiri su
pravila koja obezbjeuju uspjenost ove metode:
1) Kritika je iskljuena,
2) Neobaveznost je poeljna,
3) Brojnost je poeljna,
4) Kombinacije i poboljanja se trae.
Koraci koji ine jednu klasinu razmjenu miljenja su:
1) Priprema biraju se uesnici i saoptava se preliminarni stav o problemu.
2) Razmjena miljenja diskusija poinje kroz pripremnu sesiju koja se ne odnosi na
glavni problem, zatim se saoptava glavni problem i koriste se etiri osnovna pravila razmjene
miljenja.
3) Ocjenjivanje ocjena ideja u odnosu na postavljeni problem.

- Tehnika nominalne grupe je struktuirani grupni sastanak iji je osnovni cilj ugradnja
individualnih ideja i procjena u jedan usaglaeni grupni stav. Pravilnom primjenom ovog
pristupa moe se doi do grupnog miljenja za iroku lepezu problema i na taj nain doi do
ideja ili investicionih alternativa koje doprinose konkurentnosti kompanije na tritu.
Ovaj pristup kada se pravilno koristi omoguava kreativnost individualnih uesnika i redukuje
dva neeljenja efekta koja karakteriu veinu grupnih sastanaka: dominacija jednog ili vie
uesnika i guenje suprostavljenih ideja. Osnovna forma tehnike nominalne grupe je:
1) Formiranje individualnih ideja,
2) Individualno uzajamno ocjenjivanje i registrovanje ideja,
3) Grupno objanjenje svake ideje,
4) Individualno glasanje i rangiranje ideja po prioritetu,
5) Diskusija, grupno usaglaavanje rezultata.

Izvoenje oekivanih izlaza ovaj korak integrie drugi, trei i etvrti princip inenjerske
ekonomske analize i njegov glavni pristup je novani tok. Ovdje se preispituju ekonomski
pokazatelji neke varijante u smislu da li je novac zaraen ili potroen. Za svaku varijantu se
izvodi neto novani tok, odnosno izvodi se razlika izmeu svih novanih priliva (prihodi i
utede) i novanih odliva (trokovi i izdaci) tokom odreenog vremenskog intervala. Kako za
sve organizacije maksimizacija profita nije jedini cilj, potrebno je razmotriti i druge ciljeve
11

koji su za odreenu organizaciju bitni (npr. sigurnost, zadovoljenje potreba potroaa, zadrati
fleksibilnost, ispuniti ekoloke standarde itd.)

Izbor kriterijuma odluke ukljuuje peti princip, odabir kriterijuma koji na najbolji nain
zadovoljavaju dugorone interese vlasnika kapitala. Najee upotrebljavani kriterijum u
inenjerskim ekonomskim analizama je maksimizacija profita, ali za analizu se nekad koristi
i set kriterijuma (smanjiti: zagaenje okruenja, potronju novca, vrijeme potrebno za
realizaciju projekta, nezaposlenost itd). Odabir kriterijuma koji e pomoi u pronalaenju
najbolje alternative nije jednostavan ako razliite grupe, koje uestvuju u procesu odluivanja,
podravaju razliite kriterijume i ele razliite alternative.

Analiza i uporeivanje varijanti zasnovana je na procjeni novanih tokova za mogue
varijante koje su odabrane za analizu. Najtei dio kod ove faze je tano predvianje novanih
tokova i drugih faktora koji mogu da utiu na novani tok u budunosti (inflacija, promjena
kursne liste i slino). to bolje predvianje svih neodreenosti najznaajni je dio kod ove faze
inenjerske ekonomske analize.

Izbor odgovarajue varijante ova faza rezultat je prethodnih pet i ako su one uraene na
korektan nain onda je ovu fazu jednostavno uraditi.

Praenje realizacije i naknadna ocjena rezultata ovdje se primjenjuje princip sedam, i
ostvaruje se nakon prikupljanja rezultata dobijenih primjenom odabrane varijante. Ovaj korak
izuzetno je vaan, jer treba da omogui da se proces odvija prema planu (provjera stvarno
dobijenih rezultata u odnosu na planirane, a sve u cilju sprovoenja bolje analize). Povratne
informacije dobijene iz ovog koraka vane su za unapreenje operacija i slue da se uz pomo
njih sagledaju slabosti i greke i da se sprijei eventualno ponavljanje u buduim analizama.








12

2. RELACIJA NOVAC-VRIJEME I PRINCIP EKVIVALENTNOSTI

2.1. Kamatna stopa (interes), kapital i profit

Kamatna stopa ili interes, je trina cijena po kojoj se resursi transferiu izmeu sadanjosti i
budunosti i izraava prinos na tednju i troak zaduivanja.
Podaci o kamati (interesu) postoje jo od 2000 godine p.n.e., kada se ona pominje u zapisima
iz Vavilona i kada se kamata plaala u novcu ili ivotnim namirnicama i to najee za
upotrebu ita ili drugih roba. U srednjem vijeku uzimanje kamate na pozajmljeni novac bilo je
poznato kao zelenaenje i dosta dugo bilo je zakonski zabranjeno (Biblija je zabranjivala ovaj
vid zaraivanja). Zelenaenje postaje legalan vid poslovanja 1536. godine kada je John Calvin
ustanovio Protestansku teoriju zelenaenja i tako opovrgao stav da je kamata nezakonita.

Kapital je bilo koja vrijednost ili akumulacija vrijednosti, sposobna da proizvede prihod.
Svaki inenjerski projekat prati ulaganje kapitala u duim vremenskim periodima, tako da
uticaj vremena mora biti uzet u obzir. Razumljivo je da jedan euro danas vrijedi mnogo vie
nego jedan euro nakon jedne ili vie godina zbog kamatne stope (ili profita) koji on moe
donijeti, zbog ega novac ima vremensku vrijednost.

Kapital je bogatstvo u formi novca, imovine ili ljudskih resursa a u posjedu je pojedinca ili
korporacije.
Kapital se moe klasifikovati u dvije osnovne kategorije: vlasniki i duniki.
Vlasniki (akcijski) kapital u vlasnitvu je pojedinca koji ga je investirao u neki
projekat ili poduhvat sa namjerom da ostvari profit.
Duniki kapital dobijen je od kreditora za investiranje. Kreditor na pozajmljeni
kapital dobija kamatu od dunika.
Osnovna razlika izmeu ove dvije vrste kapitala je rizik na uloeni kapital. Akcijski kapital je
po definiciji riziniji jer vlasnik kapitala nikada ne moe biti siguran da li e ostvariti
dovoljno veliki profit da vrati uloeni kapital. S druge strane, duniki kapital je neto
sigurniji jer povjerilac uvijek dolazi do glavnice, a pritom dobija i kamatu na pozamljeni
kapital.
Profit i kamata su sutina inenjerskih ekonomskih studija iz razloga to oni predstavljaju
nadoknadu ulagaima kapitala za odricanje od sopstvenog kapitala za vrijeme njegove
13

upotrebe, a ujedno su i nadoknada za rizik koji nose ulaganjem kapitala. Pored ovoga, ulaga
kapitala odlae trenutnu potronju zbog tednje i stvaranja bogatstva u budunosti koju bi
kasnije mogao da investira, tako da je povraaj kapitala odreena nadoknada za odricanje od
trenutne potronje.
Za investitora je bitno da li je oekivani povraaj kapitala dovoljan da opravda ulaganje u
predloeni projekat. Odnosno, investitor oekuje da dobije povraaj (dobit) barem na onom
nivou koji je mogao da ostvari ulaganjem u neki alternativni projekat. Alternativni projekat
esto se naziva troak izgubljenih mogunosti ili oportunitetni troak pri upotrebi kapitala u
predloeni posao.
Pored profita i kamate u inenjerskim projektnim analizama naroita panja se mora obratiti
na trokove i vremensku vrijednost koju oni imaju. Zbog toga je jako vaan princip
vremenske vrijednosti novca.

2.2. Prosti interesni raun

Kada je ukupna prihodovana ili naplaena kamata linearno proporcionalna poetnoj
vrijednosti zajma (glavnice), kamatnoj stopi i broju interesnih perioda za koje je glavnica
povjerena, kae se da su kamata i kamatna stopa prosti. Ovakav nain obrauna kamate ne
koristi se u savremenoj komercijalnoj praksi.
Kada se primjenjuje prosti interesni raun, ukupni dug I, se rauna po matematikom modelu:

I=P*N*i (2-1)

gdje je: P = veliina pozajmljene glavnice,
N = broj interesnih perioda,
i = kamatna stopa po interesnom periodu.

Ukupan iznos koji se plaa na kraju N interesnih perioda je P+I. Npr. Ako je 1000
pozajmljeno na tri godine po prostoj kamatnoj stopi od 10% godinje, ostvarena kamata bie:

I = 1000*3*0.1 = 300
Ukupan iznos koji se duguje poslije tri godine bio bi 1000 + 300 = 1300 . Kumulativni iznos
koji se duguje je linearna funkcija vremena dok se dug ne otplati.
14

2.3. Sloeni interesni raun

Sloeni interesni raun je naplata kamate za neki interesni period, koji obraunava kamatu na
preostali iznos glavnice plus bilo koja nagomilana kamatna zaduenja do poetka tog perioda.
Efekat nagomilavanja kamate prikazan je u sljedeoj tabeli (glavnica je 1000 , period 3
godine i kamatna stopa 10%).

Tabela 2.1.
(1) (2) = (1) * 10% (3) = (1) + (2)
Period Iznos glavnice na poetku perioda Interesna stopa za period Iznos koji se duguje na kraju perioda
1 1000 100 1100
2 1100 110 1210
3 1210 121 1331

Razlika izmeu ukupnog duga na kraju perioda kod prostog i sloenog interesnog rauna
(razlika od 31) nastaje zbog nagomilavanja, raunanja kamate na kamatu.

2.4. Koncept ekvivalentnosti

Nakon izbora, alternative u ekonomskoj inenjerskoj analizi moraju da budu to je mogue
bolje uporeene. Uporeuju se kada daju sline rezultate, slue istom cilju ili ostvaruju istu
funkciju. U odreenim ekonomskim studijama ovo nije mogue. Kada je poreenje mogue
izvesti, vri se tako to se alternative ili predlozi reenja redukuju na ekvivalentnu osnovu
zavisno od: (1) kamatne stope, (2) iznosa ukljuenog novca, (3) tajminga novanih prihoda
i/ili rashoda i (4) naina na koji se kamata, ili profit, za investirani kapital plaa i poetni
kapital vraa.
Koncept ekvivalentnosti se moe najbolje razumjeti na sljedeem primjeru. Recimo da smo
pozajmili 10000 i saglasni smo da ih otplaujemo na etiri godine sa kamatnom stopom od
10% godinje. Da bi se pojednostavio i to lake objasnio princip ekvivalentnosti izabrana su
etiri plana otplate (postoji ih mnogo vie). U svakom od ovih planova otplate kamatna stopa i
iznos ukljuenog novca je isti, iz tog razloga se razlike izmeu planova ostvaruju pod
stavkama (3) i (4), koje su gore pomenute. Ekvivalentnost ovdje znai da su sva etiri plana
jednako poeljna za dunika (zajmoprimaoca).



15

Tabela 2.2
1 2 3 4 5 6
Godina
Iznos dugovanja na
poetku godine
Kamata
ostvarena za
godinu
Ukupan iznos duga na
kraju godine
Otplata
glavnice
Ukupna
godinja otplata
Plan1: Na kraju svake godine plaa se 2500 glavnice plus kamata
1 10000 1000 11000 2500 3500
2 7500 750 8250 2500 3250
3 5000 500 5500 2500 3000
4 2500 250 2750 2500 2750
25000 2500 10000 12500

Plan2: Plaa se kamata na kraju svake godine i glavnica nakon etiri godine
1 10000 1000 11000 0 1000
2 10000 1000 11000 0 1000
3 10000 1000 11000 0 1000
4 10000 1000 11000 10000 11000
40000 4000 10000 14000

Plan3: Plaanje u etiri jednake godinje rate (na kraju godine)
1 10000 1000 11000 2155 3155
2 7845 785 8630 2370 3155
3 5475 548 6023 2607 3155
4 2868 287 3155 2868 3155
26188 2619 10000 12619

Plan4: Plaanje glavnice i kamate odjednom na kraju etvrte godine
1 10000 1000 11000 0 0
2 11000 1100 12100 0 0
3 12100 1210 13310 0 0
4 13310 1331 14641 10000 14641
46410 4641 10000 14641

Ako kamatna stopa ostane 10% godinje sva etiri plana prikazana u tabeli 2.2 su
ekvivalentna. Znai, svejedno je da li se glavnica otplauje rano u periodima zajma (planovi 1
i 3) ili se otplauje na kraju etvrte godine (planovi 2 i 4). Ekonomska ekvivalentnost je
uspostavljena, u principu, kada smo indiferentni izmeu budue isplate, serije buduih isplata,
ili sadanje sume novca.
Da bismo vidjeli zato su etiri plana u tabeli 2.2 ekvivalentna po stopi od 10% godinje,
moemo skicirati iznos koji se duguje na poetku svake godine (kolona 2) po godinama.
Povrina ispod dijagrama predstavlja euro-godine novca koji se duguje. Na primjer, za Plan 1
one iznose 25000 , to se moe vidjeti sa grafika:




16

Plan 1


Za svaki naredni plan euro-godine su predstavljene u sljedeoj tabeli.

Tabela 2.3
Plan
Euro-godine (suma
kolone 2 u tabeli 2.2.)
Ukupna otplata kamate (suma
kolone 3 u tabeli 2.2.)
Odnos ukupne
vr.kamate i euro-godina
1 25000 2500 0.1
2 40000 4000 0.1
3 26188 2619 0.1
4 46410 4641 0.1

Zato to je odnos izmeu ukupne vrijednosti kamate i euro-godina, isti kod svih planova
otplate (0.1) moemo zakljuiti da su oni ekvivalentni. Razliite euro-godine zajma ne moraju
da znae da su razliiti planovi otplate zajma ekvivalentni ili ne. Ekvivalentnost se uspostavlja
kada je odnos izmeu ukupne vrijednosti kamate i euro-godina zajma konstantan odnos za
vie finansijskih planova (tj. alternativa).
Ekvivalentnost za planove predstavljene u tabeli 2.2, vai jedino ako je kamatna stopa 10%.
Ako se na primjer, 10000 pozajmi po stopi od 10% godinje a nakon toga troak
pozajmljenog kapitala poraste na 15%, kreditor bi preferirao Plan 1, zbog toga to bi mogao
da popuni svoje fondove brzo i taj novac reinvestira po veoj kamatnoj stopi.

17

2.5. Notacija i dijagrami/tabele novanog toka

Sljedea notacija se koristi u formulama za raunanje sloenog interesa:

i = efektivna kamatna stopa po interesnom periodu;
N = broj interesnih perioda;
P = sadanja suma novca;
F = budua suma novca;
A = novani tokovi kraja perioda (ili ekvivalentna vrijednost na kraju perioda) u
jednoj uniformnoj seriji koja se nastavlja kroz definisan broj perioda, koja
poinje na kraju prvog perioda i produava se do kraja poslednjeg perioda.

Dijagrami/tabele novanog toka znaajne su za analitiara kada treba da ralani i vizualizuje
sve to je obuhvaeno analizom, a novani tokovi se javljaju u razliitim vremenskim
periodima.
Slika 2.1 prikazuje dijagram novanog toka koji ukljuuje sadanju jednokratnu sumu P i
buduu jednokratnu sumu F, koje su razdvojene sa N perioda sa kamatom od i% po periodu.

Slika 2.1.










Razliika izmeu ukupnih novanih priliva i novanih odliva u definisanom vremenskom
periodu je neto novani tok. Novani tok je znaajan u inenjerskoj ekonomskoj analizi jer
ini osnovu za vrednovanje analize.

18

2.6. Formule interesa koje se odnose na sadanje i budue ekvivalentne
vrijednosti jednokratnih novanih tokova

Nalaenje F kada je dato P

Ako je iznos od P eura investiran u jednom trenutku i i% je kamatna stopa (profit ili rast) po
periodu, na kraju prvog perioda iznos od P eura e porasti za P+Pi = P(1+i); na kraju drugog
perioda iznosie P(1+i)(1+i) = P(1+i)
2
; do kraja N-tog perioda iznosie:

F = P(1+i)
N
(2-2)

Primjer: Pretpostavimo da smo uloili na banku iznos od 500 sada, koliko emo imati nakon
tri godine ako banka na uloeni novac daje kamatu od 6% godinje?

Reenje: F = P(1+i)
N
= 500 (1+0.06)
3
= 595.50

Znai ako sada uloimo 500 u banku po kamatnoj stopi od 6% godinje, na kraju tree
godine na raunu emo imati 595.50 .

Vrijednost (1+i)
N
u jednaini (2-2) obino se naziva faktor jednokratne otplate sloenog
iznosa, a funkcionalni simbol je (F/P, i%, N).

Nalaenje P kada je dato F

Iz jednaine (2-2), F = P(1+i)
N
moe se dobiti:

P = F(1/1+i)
N
= F(1+i)
-N
. (2-3)

Vrijednost (1+i)
N
zove se faktor jednokratne otplate trenutne vrijednosti. Funkcionalni
simbol je (P/F, i%, N).

Primjer: Ako elimo da imamo 800 na raunu na kraju etvrte godine, a kamatna stopa je
5% godinje, koji iznos novca treba danas uloiti u banku?


19

Reenje: F = 800 ; i = 5%; N=4; P = ?

P = F(1+i)
-N
= 800 (1+0.05)
-4
= 800(0.8227) = 658.16

2.7. Formule interesa koje povezuju uniformni niz (anuitet) sa njegovim
trenutnim i buduim ekvivalentnim vrijednostima

Novani tok esto ukljuuje niz uniformnih (jednakih) uplata, svaka sa iznosom A, koji se
javljaju na kraju svakog perioda od njih N sa kamatom i% po periodu. Ovakav uniformni niz
naziva se anuitet. Ovdje je:
1. P - trenutna ekvivalentna vrijednost, javlja se jedan interesni period prije prvog A
(uniformni niz).
2. F budua ekvivalentna vrijednost, javlja se u isto vrijeme kada i poslednje A i N
perioda nakon P.
3. A godinja ekvivalentna vrijednost, javlja se na kraju svakog perioda, od prvog do
N-tog.

Nalaenje F kada je dato A

Ukoliko se iznos od A eura javlja na kraju svakog od N perioda i i% je kamatna stopa
(profitna ili stopa rasta) za period, budua ekvivalentna vrijednost F, na kraju N tog perioda
se dobija sumiranjem buduih ekvivalenci svakog od novanih tokova. Prema tome,

F = A [(1+i)
N-1
+ (1+i)
N-2
+ (1+i)
N-3
+
.....
+ (1+i)
1
+ (1+i)
0
] (2-4)

lanovi u zagradama predstavljaju jedan geometrijski niz sa kolinikom (1+i)
-1
, a suma
prvih N lanova geometrijskog niza je:

S
N
=
b 1
ba - a
N 1
, gdje je a
1
prvi lan niza, a
N
je poslednji, b je kolinik. Neka je
b=(1+i)
-1
, a
1
=

(1+i)
N-1
i a
N
= (1+i)
0
, tada je:

20

F = A
(
(
(
(

+
+

) 1 (
1
1
) 1 (
1
) 1 (
1
i
i
i
N
,
Sreivanjem gornjeg izraza dobija se:

F = A
(

+
i
i
N
1 ) 1 (
(2-5)

Vrijednost | | { } i i
N
/ 1 ) 1 ( + se naziva faktor uniformnog niza sloenog iznosa i ona je polazna
taka za izvoenje preostala tri interesna faktora uniformnog niza. Za ovaj faktor koristi se
funkcionalni simbol (F/A, i%,N).

Primjer: Pretpostavimo da ovjek ulae 500 depozita na bankovni raun na kraju svake
godine za narednih 5 godina. Banka plaa 5% godinje na depozit. Koliko e novca imati na
kraju pete godine, odmah nakon uplate zadnjeg depozita?

Reenje: Dijagram lijevo predstavlja ovu situaciju iz ugla ovjeka, a dijagram desno iz ugla
banke.









F = A
(

+
i
i
N
1 ) 1 (
= A (F/A, i%, N) = 500 (F/A, 5%, 5) = 2763
Na kraju pete godine na svom raunu e imati 2763 .




21

Nalaenje P kada je dato A

Ukoliko iskoristimo jednainu (2-2) i zamjenimo F iz te jednainu u jednainu (2-5)
dobijamo:

P(1+i)
N
= A
(

+
i
i
N
1 ) 1 (
,

Dijeljenjem obe strane sa (1+i)
N
dobija se:

P = A
(

+
+
N
N
i i
i
) 1 (
1 ) 1 (
(2-6)

Jednaina (2-6) je matematiki model za dobijanje sadanje ekvivalentne vrijednosti
uniformnog niza novanih tokova, na krajevima perioda, u iznosu od A za N perioda.
Vrijednost u zagradi se zove faktor uniformnog niza sadanje vrijednosti. Funkcionalni
simbol je (P/A, i%, N).

Primjer: Investitor ima ugovor da vremenski otplauje alat. Investitor na osnovu ovog
ugovora ima obavezu da na kraju svakog mjeseca plati 140 u narednom petogodinjem
periodu. Prva rata poinje za mjesec dana. Investitor danas nudi na prodaju ugovor za 6800 .
Ukoliko je potencijalni kupac zadovoljan sa 1% zarade na svoj novac, da li e prihvatiti
ponudu investitora?

Reenje: U ovom primjeru kupcu je ponueno da kupi ugovor koji se otplauje 140
mjeseno u narednih 60 mjeseci. Kupac mora da izrauna da li mu se isplati kupovina
ugovora po stopi od 1% za koju on smatra da je zadovoljavajua. Koristei formulu
uniformnog niza sadanje vrijednosti, dobijamo:

P = A
(

+
+
N
N
i i
i
) 1 (
1 ) 1 (
= A(P/A, i%, N) = 140(P/A, 1%, 60) = 140(44.955) = 6293.70
Znai, ukoliko kupac kupi ugovor za 6800 , on e dobiti manje od 1% zarade sa kojom bi bio
zadovoljan. Kupac nee kupiti ugovor.
22

Nalaenje A kada je dato F

Reavanjem jednaine (2-5) po A dobija se:

A = F
(

+ 1 ) 1 (
N
i
i
(2-7)

Jednainom (2-7) dobija se iznos A uniformnog niza novanog toka koji se javlja na kraju N
perioda i koji je jednak buduoj vrijednosti, koja se javlja na kraju poslednjeg perioda.
Vrijednost u zagradi je faktor odbaenog fonda (novca). Funkcionalni simbol ovog faktora je
(A/F, i%, N).

Primjer: Petar Markovi je proitao da se jedna parcela na abljaku prodaje za 10000 . Petar
je odluio da tedi jednaki iznos novca na kraju svakog mjeseca, tako da bi na kraju godine
imao iznos od 10000 . Lokalna banka plaa 6% kamate na godinu dana, kada je obraunava
mjeseno. Koliko novca bi svakog mjeseca Petar trebao da ulae u banku?

Reenje: U ovom primjeru imamo:

F = 10000 N = 12 i
-
= 0.5% A = ?

A = F
(

+ 1 ) 1 (
N
i
i
= 10000 (A/F, 0.5%, 12) = 10000 (0.0811) = 811

Petar bi trebao da ulae 811 svakog mjeseca.

Nalaenja A kada je dato P

Uzimanjem jednaine (2-6) i reavanjem po A dobija se:

A = P
(

+
+
1 ) 1 (
) 1 (
N
N
i
i i
(2-8)


-
Prosta kamatna stopa
23

Ovom jednainom dobija se iznos A uniformnog niza novanih tokova koji se javlja na kraju
N interesnih perioda da bi bio ekvivalentan ili da bi se mogao zamijeniti za sadanji
ekvivalent P, koji se javlja na poetku prvog perioda. Vrijednost u zagradi je faktor povraaja
kapitala. Za ovaj faktor emo koristiti funkcionalni simbol (A/P, i%, N).

Primjer: Pretpostavimo da smo pozajmili 5000 . Zajam se otplauje u jednakim
petogodinjim iznosima na kraju svake godine. Prva otplata poinje godinu dana nakon to
smo uzeli zajam. Kamata na zajam je 8%. Kolika je vrijednost svake otplate?

Reenje:










P = 5000 N = 5 i = 8% A = ?

A = P
(

+
+
1 ) 1 (
) 1 (
N
N
i
i i
= P (A/P, 8%, 5) = 5000 (0.2505) = 1252

Godinja otplata zajma bila bi u vrijednosti od 1252 .








24

3. METODE ZA OCJENU EKONOMSKE PROFITABILNOSTI
REENJA

Osnovni cilj istraivanja inenjerske ekonomije je prihod koji investicija treba da donese. Ona
istrauje da li investicija sa svim zavisnim trokovima, koji vremenom nastaju, moe biti
pokrivena prihodom (utedom) kapitala i da li je taj prihod prihvatljiv u pogledu rizika i
potencijalnih alternativnih reenja. Glavni element ovog istraivanja je relacija novac-vrijeme.

Kako se svaki inenjerski projekat razlikuje po novanim tokovima prihoda i rashoda koje
stvara, ni jedna metoda koja se koristi u inenjerskoj ekonomskoj analizi ne moe biti idealna
za sve sluajeve.
U praksi se prilikom ocjene ekonomske profitabilnosti reenja najee koristi pet metoda
ocjenjivanja:
- sadanja vrijednost (Present Worth PW),
- godinja vrijednost (Annual Worth AW),
- budua vrijednost (Future Worth FW),
- interna stopa zarade (the Internal Rate of Return IRR) i
- eksterna stopa zarade (the External Rate of Return ERR).

Prve tri metode pretvaraju novane tokove predloenog reenja u njihovu ekvivelentnu
vrijednost u odreenom vremenskom trenutku koristei kamatnu stopu poznatu kao
minimalna prihvatljiva stopa zarade (Minimum Attractive Rate of Return MARR). Metode
interne i eksterne stope zarade nalaze godinje stope profita, ili povraaja, koji proizilaze iz
investicije, i uporeuju ih sa minimalnom prihvatljivom stopom zarade.
Pored ovih metoda u praksi se koristi i esta, period isplate. Period isplate je mjera brzine
kojom se nadoknauje ulaganje novanim prilivima koje projekat stvara. Ovaj metod, u
navjeem broju sluajeva, ignorie vremensku vrijednost novca. Iz tog razloga se koristi kao
podrka (dodatna informacija) prethodnih pet metoda.

3.1. Odreivanje minimalne stope zarade

Minimalna stopa zarade (MARR) najee je strategijski definisani cilj od top menadmenta
organizacije. Za njeno definisanje koriste se razni parametri, meu kojima su i:
25


1) Ukupna vrijednost kapitala koji je na raspolaganju za investiciju, izvor iz kog se
dobija i njegova cijena (npr. sopstveni kapital ili pozamljeni kapital).
2) Broj projekata raspoloivih za investiranje i njihova svrha (npr. da li su podrka
sadanjem poslovanju vrlo bitni za opstanak organizacije ili slue za proirivanje
poslovanja i stvar su izbora).
3) Procjena rizika i povezivanje sa alternativnim investicionim mogunostima
raspoloivih za kompaniju i procjena trokova projekta preko kratkoronih i
dugoronih ciljeva kompanije.
4) Tip organizacije koja investira (npr. razliito se tumae investicije iz vlade, komunalne
organizacije ili privatne kompanije).

U teoriji minimalna prihvatljiva stopa zarade, koja se nekad naziva i stopa preskoka, treba
da bude postavljena na nivo kojim se maksimizira ekonomsko blagostanje kompanije a opet,
da bude u skladu sa zahtjevima koji su gore navedeni. Kako pojedine kompanije odreuju
minimalnu stopu zarade, daleko je od oiglednog i esto je predmet diskusija. esto korieni
metodi za odreivanje minimalne stope zarade su oportunitetni troak odreene investicije i
princip kapitalnog racioniranja. Kapitalno racioniranje postoji kada menadment kompanije
odlui da ogranii iznos za investiranje. Ova situacije moe da nastane i kada je iznos kapitala
koji se investira nedovoljan da bi pokrio sve mogue alternative odreenog projekta.

Jednostavan primjer kapitalnog racioniranja dat je na slici 3.1. gdje se planira akumulativno
ulaganje u sedam prihvatljivih projekata, nasuprot moguoj godinjoj stopi profita za svaki.
Sa slike 3.1. vidimo da je 6 miliona eura granica raspoloivog kapitala. S obzirom na ovo
ogranienje poslednji projekat u koji bi se moglo investirati je E, sa moguom profitnom
stopom od 19% godinje, a najbolji odbijeni projekat je F. U ovom sluaju minimalna stopa
zarade po principu oportunitetnog troka bila bi 16% godinje. Kako se visina uloenog
kapitala i oportunitentne varijante mijenjaju tokom vremena tako e se mijenjati i minimalna
stopa zarade.

Ono to se moe vidjeti iz slike 3.1., je priblina cijena pribavljanja 6 miliona eura, koja nam
kae da je projekat E prihvatljiv do onog momenta do kad njegova godinja stopa profita
premauje cijenu uzimanja poslednjeg miliona eura. Takoe, iz slike 3.1. moemo vidjeti da
26

trokovi kapitala rastu kako se poveava iznos novca koji se ulae, kroz pozajmice ili iz
sopstvenog kapitala.
Slika 3.1.


Primjer: Razmotrimo sljedei plan, koji nam pokazuje godinju stopu profita za portfelj
glavnih investicionih projekata kompanije (ovo su zahtjevi za kapitalom):

Oekivana godinja stopa profita Investicioni zahtjevi (u hiljadama ) Akumulativna investicija
40 % i vie 2200 2200
30 39.9% 3400 5600
20 29.9% 6800 12400
10 19.9% 14200 26600
Ispod 10% 22800 49400

Ako ponuda kapitala dobijenog iz unutranjeg i spoljanjeg izvora ima cijenu 15% godinje
za prvih uloenih 5 miliona , a poslije toga raste 1% za svakih narednih 5 miliona , to je
onda minimalna prihvatljiva stopa zarade ako se koristi gledite oportunitetnog troka?

Reenje: Zahtjev za kapitalom naspram ponude moe se planirati nasuprot mogue godinje
stope profita, to je prikazano na slici 3.2.. Taka presjeka priblino je 18% godinje i
predstavlja realan proraun minimalne prihvatljive stope zarade kompanije koja koristi
oportunitetni troak kao osnovnu taku posmatranja.
27

Slika 3.2.

3.2. Metoda sadanje vrijednosti

Metoda sadanje vrijednosti (PW) se zasniva na konceptu ekvivalentne vrijednosti svih
novanih tokova koji se odnose na neku osnovu ili poetnu taku u vremenu. Odnosno, svi
novani prilivi i odlivi se diskontuju u sadanju taku vremena po kamatnoj stopi koja je
najee jednaka minimalnoj stopi zarade.
Sadanja vrijednost investicije je vrijednost novca koju pojedinac ili kompanija mogu da plate
za investiciju da bi pokrili njene trokove. Drugaije reeno, pozitivna sadanja vrijednost
investicionog projekta je profit naspram minimalnog iznosa novca koji trae investitori za taj
projekat.

Ovo je jedan od najlakih naina za uporeivanje moguih alternativa. Za nju vae tri
kriterijuma: (1) Ako su fiksni ulazi, kriterijum je da se maksimizira sadanja vrijednost izlaza;
(2) Ako su izlazi fiksni, minimizacija trokova i drugih inputa je glavni kriterijum; (3) Ako ni
ulazi, ni izlazi nijesu fiksni, onda je kriterijum kojeg se treba pridravati, maksimizacija neto
sadanje vrijednosti (sadanja vrijednost prihoda minus sadanja vrijednost rashoda).
28


Da bi pronali sadanju vrijednost kao funkciju kamatne stope i%, za seriju novanih priliva i
odliva, neophodno je diskontovati budue vrijednosti u sadanje, koristei kamatnu stopu u
odreenom periodu, na sljedei nain:

PW(i%) = F
0
(1 + i)
0
+ F
1
(1 + i)
-1
+ F
2
(1 + i)
-2
+ ..... + F
k
(1 + i)
-k
+ .... + F
N
(1 + i)
-N
=
=

=
N
k 0
F
k
(1 + i)
-k
(3-1)

gdje je: i = efektivna kamatna stopa, ili MARR, za obraunsku period,
k = indeks za svaki razmatrani period (0 k N),
F
k
= budui novani tokovi na kraju perioda k,
N

= broj perioda u istraivanom periodu.

Jednaina (3-1) je napravljena pod pretpostavkom konstantne kamatne stope u posmatranom
periodu. Ukoliko se kamatna stopa mijenja u posmatranom periodu, sadanja vrijednost se
rauna kroz dva ili vie koraka.
Razumljivo je da ukoliko je kamatna stopa vea u posmatranom periodu to je njena sadanja
vrijednost manja.
Za projekat se kae da je ekonomski opravdan kada je sadanja vrijednost (tj. sadanja
vrijednost buduih novanih priliva minus sadanja vrijednost buduih novanih odliva)
jednaka ili vea od nule; u suprotnom je neopravdan.

Primjer: Grupa inenjera predloila je novu opremu kako bi se poveala produktivnost u
jednoj fabrici. Investicija kota 25000 i oprema e imati trinu vrijednost od 5000 nakon
5 godina. Zbog poveanja produktivnosti nova oprema e poveati prihod za 8000 godinje.
Ako je minimalna prihvatljiva stopa zarade (MARR) za firmu 20% godinje, da li je ova
investicija prihvatljiva?

Reenje: PW = PW izlaza PW ulaza, ili

PW (20%) = 8000 (P/A, 20%, 5) + 5000 (P/F, 20%, 5) 25000 = 934.29
Poto je PW(20%) > 0, ova oprema je ekonomski prihvatljiva.

29

3.3. Metoda budue vrijednosti

Kako je primarni cilj svih metoda vremenske vrijednosti novca da pokau da li se
maksimizira budue bogatstvo vlasnika kompanije, ekonomske informacije obezbijeene
metodom budue vrijednosti novca (FW) jako su korisne prilikom donoenja kapitalnih
odluka. Budua vrijednost zasniva se na ekvivalentnoj vrijednosti svih novanih priliva i
odliva na kraju istraivakog perioda po kamatnoj stopi koja je najee jednaka minimalno
prihvatljivoj stopi zarade. Takoe, budua vrijednost projekta je ekvivalentna njegovoj
sadanjoj vrijednosti, odnosno FW = PW (F/P, i%, N). Ako je FW 0 projekat je ekonomski
prihvatljiv.

Na osnovu svega gore reenog, jednaina za odreivanje budue vrijednosti projekta je:

FW(i%) = F
0
(1 + i)
N
+ F
1
(1 + i)
N-1
+ .... + F
N
(1 + i)
0
=
=

=
N
k 0
F
k
(1 + i)
N-k
(3-2)

Primjer: Izraunati buduu vrijednost za opremu pomenutu u prethodnom zadatku. Pokazati
vezu izmeu metoda budue i sadanje vrijednosti.

Reenje: FW (20%) = -25000 (F/P, 20%, 5) + 8000 (F/A, 20%, 5) + 5000 = 2324.80

Jo jednom se pokazalo da je ulaganje u novu opremu isplativo. Veza izmeu metode
sadanje i budue vrijednosti moe se vidjeti iz sljedeeg:

PW (20%) = 2324.80 (P/F, 20%, 5) = 934.29

Obije prethodne metode (PW i FW) prikazane su pod pretpostavkom poznate i konstantne
minimalne stope zarade u posmatranom periodu. Obije metode daju iste vrijednosti, a razlika
je u ekonomskim informacijama koje se dobijaju, a koje zavise od vremenske take
posmatranja.

30

3.4. Metoda godinje vrijednosti

Godinja vrijednost (AW) projekta je serija jednakih godinjih novanih vrijednosti, za
posmatrani period, koji su ekvivalentni novanim prilivima i odlivima projekta po kamatnoj
stopi koja je jednaka minimalno prihvatljivoj stopi zarade. Dakle, godinja vrijednost projekta
je godinji ekvivalent prihoda ili uteda (R) minus godinji ekvivalentni rashodi (E), koji su
umanjenji za ekvivalentnu vrijednost povraaja kapitala (CR),koji je definisan u jednaini 3-4.
Ekvivalentne vrijednosti R, E i CR su izraunate za odreeni period N, koji je obino izraen
u godinama. Jednaina za godinju vrijednost, koja je funkcija od i%, je:

AW (i%) = R E CR (i%) (3-3)

Takoe, godinja vrijednost projekta ekvivalentna je svojoj sadanjoj i buduoj vrijednosti.
Tako je, AW = PW(A/P, i%, N) i AW = FW (A/F, i%, N). Stoga, ona se lako moe izraunati
iz ove dvije ekvivalentne vrijednosti.
Sve dok je godinja vrijednost projekta jednaka ili vea od nule projekat je ekonomski
prihvatljiv, u suprotnom nije. Kada je godinja vrijednost projekta jednaka nuli, to znai da je
godinja stopa zarade jednaka minimalnoj stopi zarade.

Kada u jednaini (3-3) ne postoje prihodi, dobija se AW C(i%) i ovo se naziva
jednogodinji troak, ije se nie vrijednosti preferiraju nasuprot viih.

Vrijednost povraenog kapitala (CR) za projekat jednak je uniformnom nizu godinjeg troka
na investirani kapital. To je godinja vrijednost koja pokriva sljedee vrijednosti:

1. Gubitak aktive, i
2. Interes na uloeni kapital (tj. minimalnu stopu zarade).

Npr. razmotrimo situaciju maine ili drugog sredstva koje bi kotalo 10000 , a koje se troi
pet godina, i na kraju tog perioda ima vrijednost od 2000 . Prema tome, gubitak vrijednosti
(aktive) ovog sredstva tokom pet godina je 8000 . Minimalna prihvatljiva stopa zarade je
10% godinje.

31

Moe se pokazati da bez obzira koji se metod raunanja gubitka vrijednosti na uloeni kapital
koristi, vrijednost povraaja kapitala ista je za svaki od njih. Na primjer, kada se zna koliki je
uniformni gubitak vrijednosti, vrijednost ekvivalentnog godinjeg povraaja kapitala je
2310 , kao to je prikazano u tabeli 3-1.

Tabela 3-1
Godina
Vrijednost
investicije na
poetku godine
Uniformni
gubitak
vrijednosti
Kamata na
investiciju na
poetku godine za
i=10%
Povraaj
kapitala za
svaku godinu
Sadanja vrijednost povraaja
kapitala za i=10%
1 10000 1600 1000 2600 2600 (P/F, 10%, 1) = 2364
2 8400 1600 840 2440 2440 (P/F, 10%, 2) = 2016
3 6800 1600 680 2280 2280 (P/F, 10%, 3) = 1713
4 5200 1600 520 2120 2120 (P/F, 10%, 4) = 1448
5 3600 1600 360 1960 1960 (P/F, 10%, 5) = 1217
8758

CR = 8758 (A/P, 10%, 5) = 2310

Ima nekoliko formula za izraunavanje povraaja kapitala. Jedna od najlakih je pronalaenje
godinjeg ekvivalenta poetne kapitalne investicije od kojeg se onda oduzima godinji
ekvivalent trine vrijednosti na kraju projekta.

CR (i%) = I(A/P, i%, N) S(A/F, i%, N) (3-4)

gdje je: I = poetna investicija za projekat,
S = trina vrijednost na kraju perioda,
N = istraivani period.

Primjenom jednaine (3-4) u gore pomenuti primjer godinji povraaj kapitala je:
CR (10%) = 10000 (A/P, 10%, 5) - 2000 (A/F, 10%, 5) =
= 10000 (0.2638) - 2000 (0.1638) = 2310

Drugi nain za raunanje povraaja kapitala je da se godinjem uloenom fondu doda kamata
na poetnu investiciju.

CR (i%) = (I-S)(A/F, i%, N) + I(i%) (3-5)

32

Dodavanjem jednaine (3-5) u prethodnom primjeru dobija se:
CR (10%) = (10000 - 2000 )(A/F, 10%, 5) + 10000 (10%) =
= 8000 (0.1638) + 10000 (0.10) = 2310

Sljedea formula za raunanje vrijednosti povraaja kapitala je da se ekvivalentnoj godinjoj
cijeni uniformnog gubitka vrijednosti investicije doda kamata na trinu vrijednost investicije
na kraju perioda.

CR (i%) = (I-S)(A/P, i%, N) + S(i%) (3-6)

Iz ove jednaine dobijamo:
CR (10%) = (10000 - 2000 )(A/P, 10%, 5) + 2000 (10%) =
= 8000 (0.2638) + 2000 (0.10) = 2310

Primjer: Koristei metod godinje vrijednosti i jednainu 3-4, odrediti da li je oprema iz
predhodnog primjera prihvatljiva?

Reenje: Kada se metod godinje vrijednosti upotrijebi u predhodnom primjeru dobija se:
R E Vrijednost CR (jednaina 3-4)
AW = 8000 - [25000 (A/P, 20%, 5) - 5000 (A/F, 20%, 5)] =
= 8000 - (8359.50 - 671.90 ) =
= 312.40

Zato to je AW (20%) pozitivna, oprema isplati samu sebe za period od pet godina, dok
zarauje 20% za godinu dana na nepovraeni dio investicije. Zapravo, pozitivni godinji
ekvivalent od 312.40 , nam govori da oprema zaradi vie od 20% na poetku godine na
nepovraeni dio investicije. Zato se moe rei da je ulaganje u ovo opremu atraktivno.
Takoe, moemo potvrditi da je AW (20%) ekvivalentno sa PW (20%) = 934.29 i
FW (20%) = 2324.80 . Tako je, AW = 934.29(A/P, 20%, 5) = 312.40 i takoe
AW = 2324.80(A/F, 20%, 5) = 312.40


33

3.5. Metoda interne stope zarade

Metod interne stope zarade je metod koji se najee koristi u inenjerskim ekonomskim
analizama. Za ovaj metod koriste se i druga imena: investicioni metod (investor method),
metod diskontovanja novanih tokova (discounted cash flow method) i indeks profitabilnosti
(profitability index).
Ovaj metod trai kamatnu stopu koja izjednaava ekvivalentnu vrijednost novanih priliva
alternative (prihoda ili uteda) sa ekvivalentnom vrijednou novanih odliva (rashodi ili
trokovi, ukljuujui i investicioni troak). Ekvivalentna vrijednost moe se izraunati sa bilo
koje tri metode koje su pomenute ranije. Kamatna stopa koje se dobije naziva se interna stopa
zarade (the Internal Rate of Return - IRR).
Koristei formulu za sadanju vrijednost, IRR je kamata i% (i se esto koristi umjesto i, a
znai da e kamatna stopa biti utvrena), gdje je:

=
N
k
k
R
0
(P/F; i %, k) =

=
N
k
k
E
0
(P/F; i %, k) (3-7)
gdje je: R
k
= neto prihodi ili utede za k godina,
E
k
= neto trokovi koji ukljuuju bilo koji investicioni troak za k godina,
N = period trajanja projekta.

Kada se utvrdi i, uporeuje se sa minimalnom prihvatljivom stopom zarade da bi se utvrdilo
da li se alternativa moe uzeti u razmatranje. Ako je i MARR alternativa je prihvatljiva, u
suprotnom nije.
Jo jedan nain za odreivanje interne stope zarade za alternativu jeste da se odredi i tako da
je njena sadanja vrijednost jednaka nuli. Tada IRR jednaka:

PW =

=
N
k
k
R
0
(P/F; i %, k) -

=
N
k
k
E
0
(P/F; i %, k) = 0 (3-8)

Grafik sadanje vrijednosti, za alternativu sa investicionim trokom u sadanjosti (k=0) i sa
serijom pozitivnih gotovinskih uplata u periodu N, nasuprot kamatnoj stopi izgleda kao na
slici 3.3.. Taka u kojoj je PW = 0 odreuje i i ona se naziva interna stopa zarade za taj
projekat.

34

Slika 3.3.
















Vrijednost i se takoe moe dobiti kao kamatna stopa u kojoj je FW = 0 ili AW = 0. Na
primjer, ako uzmemo da je FW = 0 onda je:
FW =

=
N
k
k
R
0
(F/P; i %, N-k) -

=
N
k
k
E
0
(F/P; i %, N-k) = 0 (3-9)

Investicioni bilansni dijagram je jo jedan nain na koji IRR moe biti predstavljena. Slika
3.3. pokazuje povraaj poetne investicije kao funkciju vremena. Opadajue strelice
predstavljaju godinje povraaje, (R
k
E
k
) za 1 k N, naspram nepovraenog dijela
investicije, a isprekidane linije predstavljaju oportunitentni troak, ili profit, na ostatak
investicije na poetku godine. IRR je vrijednost i na slici 3.3. koja prouzrokuje da je
vrijednost nepovraenog kapitala jednaka nuli na kraju posmatranog perioda (perioda
povraaja). Kao to se primjeuje IRR se rauna na poetku godine na nepovraenu vrijednost
kapitala za vrijeme trajanja projekta, prije nego na ukupnu vrijednost uloenog kapitala.
Metoda pokuaja i greke najee se koristi za dobijanje i %.

Primjer: Investicija od 10000 moe biti uloena u projekat koji e proizvoditi profit od
5310 za narednih pet godina i onda e imati trinu vrijednost od 2000 . Godinji trokovi
35

bie 3000 . Kompanija je voljna da uloi u bilo koji projekat koji e donijeti prihod od 10%
godinje, prije poreza na dobit, na ukupnu investiciju. Da li je ova investicija prihvatljiva
koristei metod interne stope zarade?

Reenje: U ovom primjeru odmah se vidi da je suma pozitivnih novanih tokova (13550 )
vea od sume negativnih novanih tokova (10000 ). Stoga se moe zakljuiti da se moe
dobiti pozitivna vrijednost i %. Koristei sadanju vrijednost ukupnog novanog toka za
projekat i izjednaavajui je sa nulom, moemo izraunati IRR.

PW = 0 = -10000 + (5310 - 3000 )(P/A, i %, 5) + 2000 (P/F, i %, 5); i %=?

Prvo emo probati sa dosta niskom vrijednou i , kao to je 5%, i sa relativno visokom kao
to je 15%. Koristei linearnu interpolaciju moe se pronai i .

Za i = 5%; PW = -10000 + 2310 (4.3295) + 2000 (0.7835) = + 1568
Za i = 15%; PW = -10000 + 2310 (3.3522) + 2000 (0.4972) = - 1262

Zato to imamo i pozitivni i negativnu vrijednost, odgovor je negdje izmeu. Za dobijanje
odgovora moe da poslui trougao predstavljen na slici 3.4.






















36

Slika 3.4.




lineBC
lineBA
=
linede
linedA
, gdje je, na primjer BA: B-A = 15% - 5%. Onda dobijamo:

) 1262 ( 1568
% 5 % 15


=
0 1568
% 5 %

i
ili i % = 5% +
) 1262 ( 1568
1568

(15%-5%)= 5%+5,5%= 10,5%

Reenje je dobijeno upotrebom metode pokuaja i greke zajedno sa linearnom
interpolacijom. Projekat bi bio prihvatljiv sa IRR od 10%, a greka od 0.5 moe se pripisati
nelinearnoj funkciji sadanje vrijednosti i ona bi bila manja da je raspon kamatne stope koja je
koriena u interpolaciji bio manji.
Projekat je prihvatljih za i = MARR = 10%, to moemo potvrditi zamjenom i = 10% u
jednainu sadanje vrijednosti:

PW (10%) = - 10000 + (5310 - 3000 )(P/A, 10%,5) + 2000 (P/F, 10%, 5) = 0

Najea primjena IRR metode je kod takozvanih problema finansiranja na rate. Ovi
problemi povezani su sa finansijskim aranmanima kupovine robe na rate. Ukupna vrijednost
37

kamate, koju plaa pozajmljiva, rauna se na osnovu ukupne vrijednosti zajma na poetku
perioda otplate, umjesto na osnovu investicionog plana otplate i neotplaenog dijela zajma,
kao to je predstavljno na slici 3.3.. Jasno je da finansijska cijena koja je zasnovana na cijelom
iznosu zajma ukljuuje kamatu na novac koji nije pozajmljen na itav period. Ova praksa vodi
do kamatne stope koja prelazi dogovorenu. Da bi se odredila prava kamatna stopa koja se
plaa u ovakvim sluajevima koristi se IRR metod.

Primjer: Klijent je pozajmio 7000 u banci pod uslovom da plati 7% duga svaka tri mjeseca,
dok se ne napravi 50 uplata. Nakon 50 uplate cjelokupan dug e biti vraen. Klijent je
izraunao da je njegova godinja kamatna stopa [0.07(7000 ) * 4]/ 7000 = 0.28 (28%).
a) Koja je stvarna kamatna stopa koju plaa klijent?
b) Ukoliko je pogrijeio u kalkulaciji, gdje je pogrijeio?

Reenje: a)Prava kamatna stopa za kvartal je pronaena izjednaavanjem ekvivalentne
vrijednosti ukupnog pozajmljenog novca sa ekvivalentnom vrijednou koja je vraena.
Izjednaavanjem godinjih vrijednosti po kvartalu, dobijamo:
7000 (A/P, i %/kvartal, 50 kvartala) = 0.07(7000 ) po kvartalu
(A/P, i %, 50) = 0.07

Korienje linearne interpolacije za pronalaenje i % po kvartalu iz poznatog trougla sljedei
je korak:
(A/P, 6%, 50) = 0.0634
(A/P, 7%, 50) = 0.0725











38

Slika 3.5.



% 6 % 7
% % 7

i
=
0634 . 0 0725 . 0
07 . 0 0725 . 0

i % = 7%-1%(
0091 . 0
0025 . 0
)
ili i % 6.73% po kvartalu

Iz gore navedenog se moe izraunati efektivna godinja i % koju je klijent plaao:

i % = [(1.0673)
4
-1] x 100 30% za godinu

b) Iako je klijentov odgovor bio jako blizu, njegova kalkulacija je neosjetljiva na vrijeme za
koje se isplauje dug. Npr. On e dobiti vrijednost od 28% kada bi dogovor bio 20, 50 ili 70
kvartalnih uplata. A za 20 kvartalnih uplata efektivna kamatna stopa je 14,5% za godinu, a za
70 kvartalnih uplata 31% za godinu. to je vie uplata dogovoreno, efektivna kamatna stopa
raste, ali za klijentov metod je to irelevantno.

Tekoe vezane za internu stopu zarade

Metode sadanje, godinje i budue vrijednosti pretpostavljaju da se neto prilivi umanjeni za
trokove (pozitivne vrijednosti povraenog kapitala) ponovo ulau po minimalnoj
39

prihvatljivoj stopi zarade u toku posmatranog perioda. Meutim, interna stopa zarade nije
uslovljena ovom pretpostavkom i ona mjeri internu stopu zarade na investiciju.
Drugu problem sa internom stopom zarade je nemogunost raunanja i pojavljivanje duplog
raunanja u pojedinim problemima.
Jo jedna veoma bitna stvar kod interne stope zarade je to ona mora biti paljivo primjenjena
i interpretirana kada se analiziraju dvije ili vie metoda (ovo e se bolje objasniti u petom
dijelu). Kljuna prednost IRR metode je to to je iroko prihvaena u industrijskim
krugovima, gdje se koriste razliite vrste stopa zarade i racia kod odreivanja
najprofitabilnijih projekata. Razlika izmeu IRR metode i minimalne stope stope zarade
(tj. MARR) kod menadmenta kompanije predstavlja mjeru investicione sigurnosti. to je
razlika vea, iri je dijapazon sigurnosti (manji je rizik).

3.6. Metoda eksterne stope zarade

Pretpostavka reinvestiranja kod IRR metode koja je pomenuta u prethodnom poglavlju moe
biti nepogodna za analizu inenjerskih projekata. Npr., ako je MARR kompanije 20%
godinje i IRR za projekat 42,4%, moda nee biti mogue da kompanija reinvestira vie od
20% neto novanih prinosa. Ova situacija, spojena sa raunarskim zahtjevima i mogunou
duplog raunanja kamatne stope kod IRR metode, daje prednost drugim metodama koje
prevazilaze neke od ovih slabosti.
Jedna od njih je eksterna stopa zarade. Ona direktno za kalkulaciju uzima externu kamatnu
stopu () po kojoj neto novani tokovi koji su odreeni ili zahtjevani za projekat, za vrijeme
trajanja samog projekta, mogu biti reinvestirani (ili pozajmljeni). Ako je ova eksterna stopa
povraaja, koja je obino MARR kompanije, jednaka IRR projekta, onda metoda eksterne
stope zarade daje iste rezultate kao i metoda interne stope zarade.
U sutini, tri koraka se koriste prilikom kalkulacije. Prvo, svi neto novani odlivi su
diskontovani u period 0 (sadanjost) po stopi % za obraunski period. Drugo, saberu se svi
novani prilivi do nekog perioda N po %. Tree, odreuje se eksterna stopa povraaja, stopa
koja uspostavlja jednakost izmeu prethodne dvije stavke. U ovom zadnjem koraku se koristi
apsolutna vrijednost neto novanih odliva iz prvog koraka. U formi jednaine, ERR je i %
gdje je:

40

=
N
k
k
N i P F k F P E
0
,
) %, , / )( %, , / ( c =

=

N
k
k
k N P F R
0
) %, , / ( c (3-10)
gdje je: R
k
= viak prihoda naspram rashoda u periodu k,
E
k
= viak rashoda naspram prihoda u periodu k,
N = vijek projekta ili period posmatranja,
= eksterna stopa povraaja za period.

Grafiki se to moe predstaviti na sljedei nain (brojevi su tri gore pomenuta koraka):









Projekat je prihvatljiv kada je i % eksterne stope zarade vea ili jednaka MARR (minimalnoj
stopi zarade).

Metoda eksterne stope zarade ima dvije prednosti u odnosu na metodu interne stope zarade:
1. Najee se moe direktno dobiti bez korienja metode pokuaja i greke,
2. Iskljuena je mogunost viestrukog obrauna kamatne stope povraaja.

Primjer: U prethodnom primjeru pretpostavimo da je = MARR = 20% godinje. Koja je
eksterna stopa zarade (povraaja) alternative i da li je alternativa prihvatljiva za projekat?

Reenje: Koristei jednainu 3-10 imamo vezu da bi dobili i %:
25000 (F/P, i %, 5) = 8000 (F/A, 20%, 5) + 5000
(F/P, i %, 5) =
25000
80 . 64532
= 2.5813
i % = 20.88%

Zato to je i % > MARR, alternativa je jedva prihvatljiva.

41

3.7. Metoda perioda povraaja (isplate) uloenog

Sve predstavljene metode odreivale su profitabilnost predloene alternative za posmatrani
period. Metoda perioda povraaja uloenog, koja se esto zove i metoda isplate, panju
usredsreuje na likvidnost prije nego na profitabilnost. Ranije je metod povraaja korien da
izmjeri riskantnost projekta, dok likvidnost pokazuje koliko brzo se investcija moe vratiti.
Poeljan je kratak period povraaja. Vrlo jednostavno, metod povraaja rauna broj godina za
koje je potrebno da se novani prilivi izjednae sa novanim odlivima. Dakle, prosti period
povraaja je najmanja vrijednost ( N) za koju je prethodna jednakost zadovoljena. Za
projekat gdje se ukupna investicija pojavljuje u periodu 0, imamo:

=
>
u
1
0 ) (
k
k k
I E R (3-11)

Prosti metod povraaja, , ignorie vremensku vrijednost novca i sve novane tokove koji se
pojavljuju poslije perioda . Ako se ovaj metod iskoristi u prethodnom primjeru, broj godina
koji je potreban da nediskontovana suma novanih priliva dostigne uloeni kapital je etiri
godine. Ova kalkulacija je pokazana u koloni 3 tabele 3-3. Samo kad je = N (poslednji
period u planiranom vremenu), ukupna vrijednost alternative je ukljuena u odreivanje
perioda povraaja. Kao to se moe vidjeti iz jednaine 3-11, period povraaja ne govori nita
o isplativosti (poeljnosti) projekta, ve o brzini u kojoj e investicija biti vraena. Period
povraaja moe dati varljive informacije i preporuuje se kao dodatna informacija za jednu ili
vie metoda koje su pomenute ranije.
Najee se rauna diskontovani period povraaja, ( N), da bi se uzela u obzir
vremenska vrijednost novca:

=
>
,
1
0 ) %, , / )( (
u
k
k k
I k i F P E R (3-12)
gdje je i% minimalna prihvatljiva stopa zarade, I je investicija nastala u sadanjem trenutku i
je najmanja vrijednost koja zadovoljava jednainu 3-12.

Tabela 3-3 takoe ilustruje odreivanje za prethodni primjer. Primjeuje se da je prva
godina u kojoj kumulativni novani prilivi prelaze 25000 investicije. Period povraaja od tri
42

godine ili manje je jako poeljan u amerikoj industriji, tako da bi projekat u prethodnom
primjeru mogao biti odbijen i ako je profitabilan (PW(20%) = 934.29).

Tabela 3-3 Kalkulacija za prosti i diskontovani period povraaja, MARR=20% za gornji
primjer
a

Kraj
godine
(k)
Neto
novani tok
Akumulativna PW po
stopi i=0%/god tokom
k godina
PW novanog
toka po stopi
i=20%/god
Akumulativni PW po
stopi i=20%/god tokom
k godina
0 -25000 -25000 -25000 -25000
1 8000 -17000 6667 -18333
2 8000 -9000 5556 -12778
3 8000 -1000 4630 -8148
4 8000 7000 3858 -4290
5 13000 20000 5224 934
a Primjeujemo da je za MARR 0%
Za i = 0%/god (trea kolona) = 4 godine, nakon etiri godine akumulativna sadanja vrijednost novanog
toka je pozitivna, dok je za i = 20%/god = 5 godina.

Ove varijacije perioda povraaja stvaraju skraeni vijek trajanja projekta sa take vremenske
vrijednosti novca. Meutim, ni jedna od njih u kalkulaciju ne uzima novane tokove koji se
pojavljuju posle (ili ). Ovo znai da (ili ) ne uzimaju u obzir ukupni vijek trajanja
upotrebljive imovine. Tako, ove metode mogu navesti na pogrean zakljuak ukoliko jedna
alternativa koja ima dui (manje poeljan) period povraaja nego druga, proizvodi veu stopu
povraaja (PW) na investirani kapital.
Korienje metode povraaja trebalo bi izbjegavati prilikom donoenja investicionih odluka,
osim ukoliko se eli izraunati koliko brzo se uloeni kapital moe vratiti (indikator
riskantnosti projekta). Ove dvije metode (period povraaja i diskontovani period povraaja)
govore nam koliko dugo je potrebno novanim prilivima da akumuliraju da bi se izjednaili
(ili preskoili) sa novanim odlivima. to je dui period povraaja, vei je rizik ulaganja u
projekat.

3.8. Dijagram investicionog bilansa

Jo jedna korisna metoda kojom se opisuje koliko novca je uloeno u projekat i za koliko
vremena se moe povratiti je dijagram investicionog bilansa.

Vratimo se na prethodni primjer i nacrtajmo dijagram investicionog bilansa za projekat ako je
MARR = 5% za godinu. Pozitivne vrijednosti za ovaj dijagram nalaze se iznad vremenske
ose. Dijagram daje nekoliko informacija: diskontovani period povraaja je pet godina ( ),
43

FW je 2001 i projekat ima negativni bilans sve do kraja pete godine. Investitor je pod
rizikom u ovom projektu do kraja pete godine i ovo nije dobra situacija za investiciju koja ima
nesigurnu budunost. Moemo zakljuiti da dijagram investicionog bilansa obezbjeuje
dodatni uvid u vrijednost predloene investicije i pomae u saoptavanju ekonomskih
informacija.

Slika 3.6.




3.9. Primjeri iz crnogorskih firmi

Manja projektantska firma razmilja da uloi u novu mainu. Investicija kota 10000 .
Tehniki sektor firme koja prodaje mainu poslao je sljedee podatke: prihod od korienja
maine na godinjem nivou, kada radi optimalni broj sati, iznosi 8000 , dok su rashodi
(trokovi eksploatacije, amortizacije, trokovi radne snage itd.) 4000 .

44

a) Odrediti sadanju, buduu i godinju vrijednost za sljedei projekat kada je MARR = 15%
za godinu.

Investicioni troak 10000
Vijek trajanja 5 godina
Trina vrijednost na kraju vijeka trajanja
a
-1000
Godinji prihod 8000
Godinji rashod 4000
a Negativna trina vrijednost na kraju vijeka trajana projekta znai da postoji troak uklanjanja investicije.

b) Odrediti internu stopu projekta. Da li je prihvatljiva?
c) Koja je eksterna stopa projekta? Pretpostavimo da je = 15% za godine.
d) Nai prosti i diskontovani period povraaja.

Reenje:
a) PW = -10000 + 4000 (P/A, i%, N) 1000 (P/F, i%, N) =
= - 10000 + 4000 (P/A, 15%, 5) 1000 (P/F, 15%, 5) = 2911.44

FW = -10000 (F/P, i%, N) + 4000 (F/A, i%, N) 1000 =
= - 10000 (F/P, 15%, 5) + 4000 (F/A, 15%, 5) 1000 = 5855.95

AW = -10000 (A/P, i%, N) + 4000 1000 (A/F, i%, N) =
= - 10000 (A/P, 15%, 5) + 4000 1000 (A/F, 15%, 5) = 868.53

Vidimo da su sadanja (2911.44 ), budua (5855.95 ) i godinja (868.53 ) vrijednost
projekta vee od nule to znai da je ulaganje u ovu mainu isplativo.

b) Da bi odredili IRR projekta koristiemo sadanju vrijednost ukupnog novanog toka i
izjednaiemo je sa nulom.

PW = 0 = - 10000 + 4000 (P/A, i%, N) 1000 (P/F, i%, N)
PW = 0 = - 10000 + 4000 (P/A, i%, 5) 1000 (P/F, i%, 5); i% = ?

Da bi odredili i% (IRR) koristiemo linearnu interpolaciju:
Za i = 25 %; PW = - 10000 + 4000 (P/A, 25%, 5) 1000 (P/F, 25%, 5) = 429.44
Za i = 30 %; PW = - 10000 + 4000 (P/A, 30%, 5) 1000 (P/F, 30%, 5) = - 527.05
45


Slika 3.7.












lineBC
lineBA
=
linede
linedA

) 05 . 527 ( 44 . 429
% 25 % 30

=
0 99 . 424
% 25 %

i

i % = (30% - 25%) *
) 05 . 527 ( 44 . 429
44 . 429

+ 25% = 27.24%

Interna stopa zarade je 27.24% to je vie nego prihvatljivo s obzirom da je minimalno
prihvatljiva stopa zarade ove firme 15%. S obzirom da je IRR skoro duplo vea od MARR
ovaj projekat je veoma siguran sa stanovita rizika ulaganja (to je vea razlika izmeu IRR i
MARR projekat je sigurniji za ulaganje).

c) - 10000 (F/P, i%, N) = 4000 (F/A, i%, N) 1000
- 10000 (F/P, i%, N) = 4000 (F/A, 15%, 5) 1000
(F/P, i%, N) =
10000
53 . 25969
= 2.59695
i% = 21.03 %

46

Eksterna stopa zarade (21.03%) je vea od MARR firme to znai da je projekat
prihvatljiv. I ova metoda, kao i predhodne etiri, pokazala je da bi ulaganje u novu mainu
bilo opravdano.

d) Tabela 3-4








Prosti period povraaja nam govori da prihodi od ove investicije pokrivaju trokove u treoj
godini, dok je po diskontovanom periodu povraaja to u etvrtoj godini. Prosti i diskontovani
period povraaja nam govore koliko brzo (za koliko godina) prihodi od investicije mogu da
pokriju trokove ulaganja u investiciju. Preferira se da je broj godina to manji. S obzirom da
se radi o maloj dizajnerskoj firmi prosti period povraaja je zadovoljavajui, dok nam
diskontovani period povraaja kazuje da se radi o dosta rizinom projektu za ovu firmu (vijek
trajanja maine je pet godina a prihodi prelaze trokove u etvrtoj godini). Meutim, poto
znamo da su ostali pokazatelji dobri ulaganje u ovaj projekat je isplativo i firma bi mogla da
ue u investiciju.










Kraj
godine
(k)
Neto
novani tok
Akumulativna PW po
stopi i=0%/god tokom
k godina
PW novanog
toka po stopi
i=20%/god
Akumulativni PW po
stopi i=15%/god
tokom k godina
0 -10000 -10000 -10000 -10000
1 4000 -6000 3478 -6522
2 4000 -2000 3025 -3497
3 4000 2000 2630 -867
4 4000 6000 2287 1420
5 3000 9000 1492 2911
47

4. UPOREIVANJE VARIJANTI PROJEKTNIH REENJA

Veina inenjerskih projekata moe biti uraena sa jednom ili vie moguih alternativa. Kada
izbor jedne od ovih alternativa iskljuuje mogunost neke druge, ta alternativa se naziva
meusobno iskljuiva (mutually exclusive). Normalno je da alternative koje su uzete u obzir
zahtijevaju razliitu koliinu novca potrebnu za investiranje i da se od njih oekuju razliiti
godinji prihodi i rashodi. Ponekad alternative mogu imati i razliit vijek trajanja. Zato to je
normalno da razliite visine investicija prouzrokuju razliite prihode (visinu povraaja), mora
se uraditi takva analiza koja e pokazati koja je od moguih alternativa najbolja (mutually
exclusive), i povezano sa tim, kolika je vrijednost kapitala koja treba da se uloi u tu
alternativu.
Za pravilnu analizu inenjerskih projekata (poglavlje 1), potrebno je proi sedam koraka.
Uporeivanje varijanti projektnih rjeenja oslanja se na peti (analiza i uporeivanje moguih
varijanti) i esti korak (izbor najbolje alternative) i uporeivanje moguih aternativa vri se
iskljuivo na bazi ekonomskih pokazatelja.
Pet metoda, za analizu novanih tokova, koje su pomenute u prethodnom poglavlju slue kao
osnova za uporeivanje alternativa. Pravilno primjenjivanje ovih metoda omoguava korektan
izbor najbolje od svih ponuenih alternativa.

4.1. Osnovni koncept uporeivanja varijanti

Prvi princip inenjerske ekonomije naglaava da se izbor vri, odnosno donosi se odluka,
izmeu moguih alternativa. Izbor mora da zadovolji osnovnu namjenu investicije, to jest, da
stvori najmanje minimalnu stopu zarade na svaki uloeni euro. U praksi, najee postoji
ogranien broj moguih alternativa za odreeni inenjerski projekat. Problem kako odabrati
najbolju alternativu, najlake se reava uz pomo pravila, koje se oslanja na drugi princip
inenjerske ekonomije: Izabrae se alternativa koja zahtijeva minimalna ulaganja, a pritom
stvara zadovoljavajue rezultate, osim ako dodatna ulaganja kapitala koja su u vezi sa
investicijom ne stvaraju i dodatne benefite, odnosno vee rezultate.
Oslanjajui se na ovo pravilo, kao bazina alternativa uzima se prihvatljiva alternativa koja
zahtijeva minimalno ulaganje. Investicija u dodatni kapital iznad zahtijeva bazine alternative,
najee daje rezultate koji se ogledaju u: poveanju kapaciteta, poveanju kvaliteta,
poveanju prihoda, smanjenju operativnih trokova ili produetku vijeka trajanja. Iz tog
48

razloga, prije ulaganja dodatnog kapitala, mora se pokazati da svaka od ovih prednosti
ulaganja moe biti bolja od nekog drugog alternativnog oblika ulaganja. Znai, ukoliko su
extra benefiti od dodatnog ulaganja u odreeni projekat bolji od bilo kog drugog oblika
ulaganja, po stopi koja je jednaka minimalnoj stopi zarade, onda treba uloiti u taj projekat. U
suprotnom investicija se ne isplati. Jednostavnije reeno, pravilo koje je navedeno gore
zahtijevae da ulaemo to vie kapitala po stopi povraaja koja je jednaka ili vea od
minimalne stope zarade (MARR).

4.1.1. Investicije i trokovi projekta i alternative

Osnova po kojoj se moe vriti komparacija dvije mogue alternative prikazana je na sljedea
dva primjera. Prvi primjer pokazuje situaciju sa prihodovnom investicijom. Alternative A i B
su dvije investicione alternative sa utvrenim novanim tokovima, kao to je predstavljeno u
tabeli dolje. Investicione alternative su inicijalna kapitalna ulaganja koja proizvode pozitivne
novane tokove preko poveanja prihoda, tednjom preko smanjenja trokova, ili na oba
prethodno pomenuta naina. Vijek trajanja obije alternative u ovom primjeru je etiri godine.

Tabela 4-1
Alternative
A B
Investicija -60000 -73000
Godinji prihodi umanjeni za trokove 22000 26225

Dijagram novanih tokova za alternative A i B, i godinje razlike koje se pojavljuju izmeu
njih (npr. B A) pokazani su na slici 4.1.. Ovi dijagrami su tipini dijagrami investicionih
alternativa. U ovom prvom primjeru, po MARR = 10% za godinu, PW vrijednost je:

PW (10%)
A
= - 60000 + 22000 (P/A, 10%, 4) = 9738
PW (10%)
B
= - 73000 + 26225 (P/A, 10%, 4) = 10131

Poto je PW
A
vea od nule po i = MARR, to je bazina alternativa i bie izabrana, pod
uslovom da dodatno ulaganje koje je povezano sa alternativom B ne bude zadovoljavajue. U
ovom sluaju alternativa B je bolja od alternative A, zato to ima veu PW vrijednost. Dakle,
extra benefiti od ulaganja dodatnog kapitala od 13000 u alternativi B imaju sadanju
vrijednost koja je 10131 - 9738 = 393 .
49

To jest,

PW (10%)
Razlika
= - 13000 + 4225 (P/A, 10%, 4) = 393

Slika 4.1



















Drugi primjer ilustruje situaciju sa trokovnom investicijom. Alternative C i D su trokovne
alternative sa novanim tokovima (prema donjoj tabeli) za trogodinji procijenjeni vijek
trajanja. Trokovne alternative su alternative sa svim negativnim novanim tokovima izuzev
eventualnih pozitivnih novanih tokova koji mogu nastati prodajom imovine na kraju vijeka
trajanja projekta. Ovakva situacija pojavljuje se kada organizacija mora da preduzme
odreenu akciju, a za donoenje odluke najbitnije je da trokovi budu to nii (npr. poveanje
kontrole zatite ivotne sredine zbog novih zakonskih regulativa).






50

Tabela 4-2
Alternative
Kraj godine C D
0 -380000 -415000
1 -38100 -27400
2 -39100 -27400
3 -40100 -27400
3

0 26000
Trina vrijednost

Dijagram novanog toka za alternative C i D i godinja razlika izmeu njih predstavljena je na
slici 4.2.. U ovoj situaciji, kada se mora preduzeti odreeni korak, alternativa C, koja
zahtijeva manje ulaganje, je automatski bazna i bie odabrana, osim ako dodatno ulaganje
povezano sa alternativom D ne daje bolje rezultate. Sa veim poetnim ulaganjem alternativa
D ima manje godinje trokove. U suprotnom, ona ne bi bila mogua alternativa jer ne bi bilo
logino ulagati dodatni kapital, a pritom ne napraviti utedu ili dodatni prihod. Primijetiemo
na treem dijagramu, slika 4.2., da razlika izmeu dvije mogue trokovne alternative daje
investicionu alternativu.

U drugom primjeru, kada je MARR = 10% za godinu, PW (10%)
C
= - 477077 a
PW (10%)
D
= - 463607 . Alternativa D je preferirana u odnosu na alternativu C zato to ima
manju sadanju vrijednost trokova. Dakle, manji godinji trokovi koji nastaju ulaganjem
dodatnih 35000 u alternativi D imaju sadanju vrijednost koja je:

- 463607 - (- 477077 ) = 13470 i dodatno ulaganje je opravdano.

















51


Slika 4.2
























4.1.2. Obezbjeivanje baze za poreenje

Svaka mogua alternativa koja je uzeta za detaljno razmatranje mora da ispunjava
funkcionalne zahtjeve inenjerskog projekta. Razlike izmeu alternativa pojavljuju se u
raznim oblicima. Odreivanje dobre osnove za uporeivanje i analiziranje alternativa
zahtijeva da svaka razlika koja postoji izmeu alternativa bude ekonomski ocijenjena (kao i
da se one uporeuju u istom vremenskom periodu). U nastavku je dato nekoliko primjera
razlika koje se mogu pojaviti izmeu alternativa:

1. Operacioni faktori kao to su kapacitet, brzina, pouzdanost, potronja energije itd.
2. Faktor kvaliteta, kao to je broj oteenih (neoteenih) komada u odreenom periodu ili
procenat oteenih komada.
3. Vijek trajanja, visina neophodnog investicionog ulaganja, promjene u prihodima, godinji
trokovi ili utede itd.
52

Lista moe da se produi. Kako svaki projekat ima svojih specifinosti, one se moraju
identifikovati prije analize alternativa. A opet, kako se ekonomska analiza inenjerskih
projekata fokusira na razlikama izmeu alternativa, procijenjeni novani tokovi za svaku
alternativu moraju u sebi sadrati i ekonomske trokove koji im pripadaju.

Dva su pravila izuzetno vana za korektnu analizu i uporeivanje moguih alternativa kada se
u obzir uzima vremenska vrijednost novca, a to su:

1. Pravilo: Kada svi prihodi i drugi ekonomski benefiti projekta mogu da se predvide i
nastaju sada i kada variraju izmeu alternativa, treba izabrati alternativu koja maksimizira
profitabilnost. Odnosno, treba izabrati alternativu koja ima najveu pozitivnu ekvivalentnu
vrijednost po stopi i = MARR i koja ispunjava sve zahtjeve projekta.

2. Pravilo: Kada svi prihodi i drugi ekonomski benefiti ne nastaju sada ili su jednaki za
svaku alternativu, treba uzeti u obzir samo trokove i izabrati onu alternativu koja daje
najmanje ukupne trokove. Odnosno, izabrati alternativu koja ima najmanju negativnu
ekvivalentnu vrijednost po stopi i = MARR i koja ispunjava sve zahtjeve projekta.

4.2. Period posmatranja (analiziranja)

Period posmatranja (analiziranja), ponekad se naziva i planirani horizont, je odreeno
vrijeme tokom kojeg se mogue alternative uporeuju. Na odreivanje perioda posmatranja
prilikom donoenja odluke moe uticati nekoliko faktora na primjer, potrebno vrijeme za
servis, vijek trajanja projekta
-
kod kratkoronih alternativa, vijek trajanja projekta kod
dugoronih alternativa, politika preduzea i tako dalje. Najvanije je da kod donoenja odluke
izabrani period posmatranja bude odgovarajui (u skladu sa odlukom koja se donosi) prilikom
istraivanja.
Kada se uporeuje vijek trajanja alternativa, koji je povezan sa periodom posmatranja, mogu
se javiti dva sluaja:

1) Sluaj: Vijek trajanja isti je za sve alternative i poklapa se sa periodom posmatranja.

-
Vijek trajanja imovine (kapitala) je vrijeme tokom kojeg ona zadrava svoju funkciju u trgovini ili biznisu.
53

2) Sluaj: Vijek trajanja razliit je kod svih alternativa i/ili ima najmanje jedna
alternativa iji se vijek trajanja ne poklapa sa posmatranim periodom.

Nejednak vijek trajanja alternativa donekle komplikuje analizu i uporeivanje. Da bi se
uradila ekonomska analiza projekata u ovakvim sluajevima, koristi se pravilo uporeivanja
moguih alternativa u istom vremenskom periodu. Za ovo uporeivanje najee se koriste
dvije vrste pretpostavki: ponavljanja i izjednaenog zavretka.

Za pretpostavke ponavljanja vae dva uslova:

1. Vremenski period u kome se uporeuju alternative neogranieno je dug ili jednak
zajednikom sadraocu vijeka trajanja alternativa.
2. Ekonomske pretpostavke za koje je utvreno da e se desiti u inicijalno kratkom
vijeku trajanja alternativa, isto tako e se desiti i u svim buduim vremenskim
periodima.

Inenjerska praksa rijetko susrijee oba uslova. Ovo smanjuje upotrebu pretpostavki
ponavljanja, osim u situacijama gdje je razlika izmeu godinje vrijednosti za prvi ivotni
ciklus i godinje vrijednosti za vie od jednog ivotnog ciklusa na uloeni kapital vrlo mala.

Pretpostavke izjednaenog zavretka koriste ogranien i isti period posmatranja za sve
alternative. Taj planirani period, kombinovan sa prikladnim usaglaavanjima utvrenih
novanih tokova, stvara zajedniku i uporedljivu bazu za sve alternative. Na primjer, ako
imamo situaciju stvaranja usluge, isti period posmatranja se koristi za svaku alternativu
prilikom uporeivanja. Da bi se obezbijedila uporedivost novanih tokova u zajednikom
vremenu, prave se prilagoavanja novanih tokova alternativa iji se vijek trajanja razlikuje
od posmatronog perioda. Tako, ako alternativa ima krai vijek trajanja od perioda
posmatranja, utvreni godinji trokovi u toku vijeka trajanja mogu se pretpostaviti i uzeti u
obzir i posle prestanka upotrebe alternative. Slino, ako je vijek trajanja alternative dui od
perioda posmatranja, normalno je da se procijenjena trina vrijednost na kraju perioda
posmatranja doda vrijednosti novanog toka.

54

4.3. Sluaj 1.: Vijek trajanja je isti kao i period posmatranja

Kada je vijek trajanja alternativa isti kao i odabrani period posmatranja, prilagoavanja
novanih tokova alternativa nisu neophodna.
4.3.1. Metode ekvivalentne vrijednosti

Metode ekvivalentne vrijednosti prebacuju sve relevante novane tokove u ekvivalentnu
sadanju, godinju ili buduu vrijednost. Kada se koriste ove metode, razlike izmeu
alternativa mogu se vidjeti iz dobijenih ekvivalentnih vrijednosti. Rangiranje alternativa isto
je kod sve tri metode. Uzmimo u obzir dvije alternative, A i B. Ako je:

PW (i%)
A
< PW (i%)
B

onda je
PW (i%)
A
(A/P, i%, N) < PW (i%)
B
(A/P, i%, N)
i
AW (i%)
A
< AW (i%)
B

Slino, ako je:
PW (i%)
A
(F/P, i%, N) < PW (i%)
B
(F/P, i%, N)
onda je:
FW (i%)
A
< FW (i%)
B

Najmonija tehnika za uporeivanje moguih alternativa, kada je vijek trajanja svake od njih
isti sa periodom posmatranja, jeste da se odredi ekvivalentna vrijednost svake od alternativa
na ukupnu investiciju po stopi i = MARR. Onda se, za investicione alternative odabira ona
koja ima najveu pozitivnu ekvivalentnu vrijednost. A za trokovne alternative odabira se ona
koja ima najmanju negativnu ekvivalentnu vrijednost.

Primjer: Razmatraju se tri mogue investicione alternative za implementaciju kompjuterskog
programa u inenjerskoj dizajnerskoj firmi. Svaka od alternativa zahtijeva podrku istog
servisa, ali postoji razlika izmeu investicionih ulaganja i dobiti (uteda). Posmatrani period
je 10 godina i vijek trajanja za sve tri alternative je 10 godina. Pretpostavlja se da e trina
vrijednost sve tri alternative nakon 10 godina biti nula. Ako je firmina minimalna stopa zarade
10% za godinu, koja e alternativa biti izabrana na osnovu sljedeih podataka:
55

Tabela 4-3
Alternative
A B C
Investicija -390000 -920000 -660000
Godinja uteda trokova 69000 167000 133500

Reenje:
Koristii metod sadanje vrijednosti

PW (10%)
A
= - 390000 + 69000 (P/A, 10%, 10) = 33977
PW (10%)
B
= - 920000 + 167000 (P/A, 10%, 10) = 106148
PW (10%)
C
= - 660000 + 133500 (P/A, 10%, 10) = 160304

Koristei metod sadanje vrijednosti, bie izabrana alternativa C zato to ima najveu PW
vrijednost (160304 ). Preferencije su sljedee: C > B > A.

Koristii metod godinje vrijednosti

AW (10%)
A
= - 390000 (A/P, 10%, 10) + 69000 = 5547
AW (10%)
B
= - 920000 (A/P, 10%, 10) + 167000 = 17316
AW (10%)
C
= - 660000 (A/P, 10%, 10) + 133500 = 26118

Alternativa C bi ponovo bila izabrana jer ima najveu godinju vrijednost (26118 )

Koristii metod budue vrijednosti

FW (10%)
A
= - 390000 (F/P, 10%, 10) + 69000 (F/A, 10%, 10) = 88138
FW (10%)
B
= - 920000 (F/P, 10%, 10) + 167000 (F/A, 10%, 10) = 275342
FW (10%)
C
= - 660000 (F/P, 10%, 10) + 133500 (F/A, 10%, 10) = 415801

Alternativa C bi ponovo bila izabrana jer ima najveu buduu vrijednost (415801 ). Za sve
tri metode u ovom primjeru vai da je C > B > A. Isto tako moe se primjetiti da se u ovom
primjeru koristi Pravilo 1 iz dijela 4.1..

56

4.3.2. Metode stope povraaja

Osnovni koncepti za uporeivanje alternativa, koji su pomenuti u poglavlju 4.1., direktno su
ukljueni prilikom upotrebe metoda stope povraaja da bi se ocijenile mogue alternative.
Najbolja izabrana alternativa je ona koja proizvodi zadovoljavajue rezultate i zahtijeva
minimalna ulaganja, osim ako se veim ulaganjem ne postiu bolji razultati, a da se pritom
pokriju vei trokovi koji su nastali dodatnim ulaganjem. Ovo se moe svesti na tri pravila
kada se koriste metoda stope povraaja:

1. Svaka dodatna investicija mora opravdati samu sebe stvarajui zadovoljavajuu stopu
povraaja (koja je vea ili jednaka minimalnoj prihvatljivoj stopi zarade) na dodatno
ulaganje.
2. Uporeivati veu investiciju sa manjom samo kada je poslednja prihvatljiva.
3. Izabrati investiciju koja zahtijeva najvee ulaganje kapitala sve dotle dok dodatne
investicije stvaraju dobit po stopi koja nije manja od MARR. Ovo maksimizira
ekvivalentnu vrijednost ukupne investicije po stopi i = MARR.

Nikada ne treba uporeivati IRR stopu moguih alternativa (ili IRR stopu razlike u visini
investicije izmeu moguih alternativa), ve uvijek treba uporeivati IRR sa MARR da bi se
odredila prihvatljivost odreene alternative.
Gore pomenuta pravila mogu se iskoristiti kod procedure analiziranja dodatno investiranog
kapitala sa metodom stope povraaja. Meutim prvo treba objasniti problem pogrenog
rangiranja alternativa koji moe da nastane prilikom upotrebe metode stope povraaja.

Problem pogrenog rangiranja kada se koristi IRR metod

Vratimo se na investicioni projekat koji smo razmatrali u poglavlju 4.1.1. koji je imao dvije
alternative A i B. Novani tokovi za obije alternative predstavljeni su u tabeli 4-4, kao i
razlike izmeu novanih tokova.

Tabela 4-4
Alternative Razlika
A B (B - A)
Investicija -60000 -73000 -13000
Godinji prihodi umanjeni za trokove 22000 26225 4225

57

Vijek trajanja i period posmatranja za obije alternative je etiri godine. Takoe
pretpostavljamo da je MARR = 10% za godinu. Interna stopa zarade i sadanja vrijednost po
stopi od 10% za svaku alternativu je sljedea:

Tabela 4-5
Alternative IRR PW (10%)
A 17.3% 9738
B 16.3% 10131


Ako se u ovom trenutku napravi izbor na osnovu IRR ukupnih novanih tokova, alternativa A
e biti preferirana. Ali, ako se izbor napravi na osnovu PW ukupne investicije po stopi
i = MARR, alternativa B je preferirana. Jasno da ovdje imamo pogreno rangiranje dvije
mogue investicione alternative.
Sada kada se zna da je alternativa A prihvatljiva (IRR > MARR; PW po stopi MARR > 0),
analiziraemo dodatni novani tok izmeu alternativa koji se pojavljuje kao (B A). IRR
ovog dodatnog kapitala, IRR

, je 11.4%. Ovo je vee od MARR, koja je 10%, tako da je

dodatni kapital od 13000 zadovoljavajui. Sadanja vrijednost dodatnog kapitala ranije je
izraunata i iznosi 393 . Tako, kada se koristi IRR dodatnog novanog toka, umjesto IRR
ukupnog novanog toka za svaku alternativu, rangiranje alternativa je konzistentno sa
rangiranjem koje bi se dobilo upotrebom metode PW na ukupnu investiciju.
Fundamentalno pravilo gdje dodatni novani tok, (B A), igra glavnu ulogu prilikom
komparacije dvije alternative (gdje alternativa B ima vee ulaganje kapitala) bazira se na
relaciji:

Novani tok B = novani tok A + razlika novanog toka izmeu alternativa

Jasno je da se novani tok alternative B sastoji iz dva dijela. Prvi dio je novani tok
alternative A, a drugi dio je dodatni novani tok izmeu A i B, (B A). Dakle, ako je
ekvivalentna vrijednost dodatnog novanog toka vea ili jednaka nuli po stopi i = MARR,
onda je alternativa B preferirana. U suprotnom, postojea alternativa A je preferirana (kao
bazina alternativa). Uvijek je tano ako je PW

0, onda je IRR

MARR. Tako je u ovom

primjeru alternativa B preferirana.



58

Procedura analiziranja dodatno investiranog kapitala

Procedura analiziranja dodatne investicije koja se koristi za komparaciju moguih alternativa
u sutini sastoji se od tri koraka (predstavljeni su na slici 4.3.):

1. Rangiranje izvodljivih alternativa na osnovu visine dodatno uloenog kapitala.
2. Utvrditi bazinu alternativu.
a) Trokovna alternativa Bazina alternativa je ona gdje je najmanje kapitala
uloeno,
b) Investiciona alternativa Ako je prva alternativa (sa najmanje uloenog
kapitala) prihvatljiva (IRR MARR; PW, AW ili FW po stopi MARR 0),
odabrati nju kao baznu. Ako prva alternativa nije prihvatljiva, odabrati drugu
alternativu na osnovu visine dodatnog kapitala i provjeriti vrijednosti za
kriterijume profitabilnosti (PW itd). Nastaviti proceduru dok se ne pojavi
prihvatljiva alternativa.
3. Ponavljanjem utvrditi razlike (dodatni novani tokovi) izmeu alternativa sve do
poslednje:
a) Ako je dodatni novani tok izmeu sljedee (vea investicija) alternative i
trenutno odabrane alternative prihvatljiv, odabrati tu novu kao najbolju. U
suprotnom, prethodna ostaje kao najbolja.
b) Ponavljati i izabrati kao najpreferiraniju poslednju alternativu kod koje je
dodatni novani tok prihvatljiv.

















59

Slika 4.3.
Rangirati mogue Alt. po dodatno uloenom kapitalu




Utvrditi bazinu alternativu:
Trokovna alternativa - odabrati kao prvu
alternativu sa najmanje uloenog kapitala,
Investiciona alternativa - odabrati moguu Alt. sa
najmanje uloenog kapitala za koju vai:
IRR MARR, ili
PW, AW ili FW (po stopi MARR) 0



Odabrati sljedeu moguu Alt.






Utvrditi dodatni () novani tok:
(novani tok) = (Sljedei novani tok mogue Alt.) -
(novani tok bazine mogue Alt.)




Da li je (novani tok) prihvatljiv?
IRR MARR, ili
PW, AW ili FW (po stopi MARR) 0



NE DA






Da li je ovo
poslednja
mogua
Alt.?


Da li je ovo
poslednja
mogua
Alt.?


NE
Ova
mogua
Alt. je
nova
bazina
alternativa
DA

DA

Kraj.
Zadnja
bazina
mogua
Alt. je
preferirana
alternativa.
Kraj. Ova
mogua Alt.
je
preferirana
alternativa



Primjer: Pretpostavimo da analiziramo sljedeih est moguih alternativa za mali investicioni
projekat (rangiran po dodatno uloenom kapitalu) koristei IRR metodu. Vijek trajanja svake
alternative je 10 godina i MARR je 10% za godinu. Takoe, godinji prihodi umanjeni za
rashode variraju izmeu alternativa i koristi se Pravilo 1, iz poglavlja 4.1.. Ako je period
60

posmatranja 10 godina, trina vrijednost alternativa na kraju perioda nula, koju alternativu
treba odabrati?

Tabela 4-6
Alternative
A B C D E F
Investicija -900 -1500 -2500 -4000 -5000 -7000
Godinji prihodi umanjeni za
trokove 150 276 400 925 1125 1425

Reenje (IRR metod): Za svaku moguu alternativu, IRR na ukupni novani tok moe se
izraunati odreivanjem kamatne stope po kojoj je PW, FW ili AW jednako nuli (kao primjer
uzeemo AW za alternativu A):

0 = - 900 (A/P, i %, 10) + 150; i %= ?

Metodom pokuaja i greke utvrujemo da je i %A = 10.6%. Za sve ostale alternative je
izraunata IRR i njihove vrijednosti predstavljene su u tabeli 4-7:

Tabela 4-7
A B C D E F
IRR ukupnog novanog toka 10.6% 13.0% 9.6% 19.1% 18.3% 15.6%

U ovom trenutku jedino je alternativa C neprihvatljiva i moe biti eliminisana iz komparacije,
zato to je njena IRR manja od MARR koja iznosi 10%. Takoe, alternativa A je bazina
alternativa, od koje poinje procedura analiziranja dodatno uloenog kapitala, zato to je
mogua alternativa sa najmanje uloenog kapitala ija je IRR (10.6%) jednaka ili vei od
MARR (10%). Prethodno analiziranje izvodljivosti svake alterantive koristei metode IRR,
FW, PW ili AW nije neophodno u ovoj proceduri. Meutim, pokazalo se veoma korisnim
kada se analizira vie moguih alternativa. Na ovaj nain moe se odmah eliminisati
neizvodljiva alternativa, a ujedno se vrlo lako moe identifikovati bazina alternativa.

Kao to je pokazano u prethodnom dijelu nije uvijek dobro izabrati alternativu koja ima
najveu vrijednost IRR na ukupni novani tok. To znai da alternativa D moda nije najbolje
reenje, jer maksimalna vrijednost IRR ne garantuje maksimizaciju ekvivalentne vrijednosti
na ukupnu investiciju po stopi MARR i ne garantuje maksimalnu dobit organizacije. Iz tog
razloga, da bi doli do pravog izbora, moramo ispitati svaku dodatnu investiciju da vidimo da
61

li ona moe da isplati samu sebe. U tabeli 4-8, je prikazana analiza za preostalih pet
alternativa i IRR za dodatni novani tok se dobija izjednaavanjem AW

(i ) = 0 za razliku
novanog toka kod svih alternativa.

Tabela 4-8
A (B - A) (D - B) (E - D) (F - E)
Investicija -900 -600 -2500 -1000 -2000
Godinji prihodi umanjeni za trokove 150 126 649 200 300
IRR

10.6% 16.4% 22.6% 15.1% 8.1%

Da li je dodatno ulaganje opravdano? DA DA DA DA NE

Iz tabele 4-8, vidi se da e alternativa E biti izbrana (ne D) zato to zahtijeva najvee ulaganje
za koje je posljednje dodatno ulaganje kapitala opravdano. To je zato to elimo da
investiramo sve do vrijednosti od 7000 koji su na raspolaganju za ovaj projekat, odnosno
sve dok svako raspoloivo dodatno ulaganje moe da zaradi 10% godinje, ili vie.
Pretpostavlja se u ovom primjeru, da raspoloivi kapital za projekat, koji nije uloen u neku
od moguih alternativa, moe da se investira u neki drugi projekat gdje moe da donese
zaradu koja je jednaka minimalnoj prihvatljivoj stopi zarade (MARR). Prema tome, u ovom
sluaju se pretpostavlja da 2000 , koje nije uloeno u alternativu F (izabrana je alternativa
E), moe biti uloeno negdje drugo sa zaradom od 10% godinje, to je vie nego to bi se
zaradilo ulaganjem u alternativu F (8,1%).

Da zakljuimo, tri su greke koje se mogu napraviti prilikom odabira moguih alternativa kod
ove vrste analize: (1) upotreba najvee IRR na ukupni novani tok, (2) upotreba najvee IRR
na dodatno uloeni kapitala, ili (3) odabirom najvee investicije koja ima IRR vei ili jednak
stopi MARR. Nijedan od ovih kriterijuma nije dobar. Na primjer, u ovom primjeru, neko
moe grekom odabrati alternativu D prije nego alternativu E zato to je IRR dodatno
uloenog kapitala od B do D 22.6%, a onda od D do E samo 15.1% (greka 2). Mnogo
uoljivija greka je, o njoj se ve govorilo, kada se izvri izbor na osnovu IRR na ukupni
novani tok i odabere se alternativa D (greka 1). Trea greka bi bila kada bi se odabrala
alternativa F zato to ima najvee ukupno ulaganje sa IRR koji je vei od MARR (15.6% >
10%).

Metode ekvivalentne vrijednosti takoe se mogu iskoristiti u proceduru analiziranja dodatno
uloenog kapitala za uporeivanje moguih alternativa. Rangiranje alternativa bie u skladu
sa onim koje se dobija i ekvivalentnim vrijednostima baziranim na ukupnim investicijama za
62

svaku alternativu. Takoe, rangiranje e biti u skladu i sa rangiranjem koje se dobija
metodama stope povraaja kada se koristi analiza dodatno investiranog kapitala. Kada je
ekvivalentna vrijednost novanog toka investicije vee od nule za stopu i = MARR, njegova
IRR je vea od MARR. Iz tog razloga, metode ekvivalentne vrijednosti, kada se koristi
analiza dodatno investiranog kapitala, mogu se koristiti kao kontrolni metod za metodu IRR.
To jeste, dolazi se do iste odluke kada se uzima u obzir dodatno ulaganje kapitala.

4.4. Sluaj 2.: Vijek trajanja se razlikuje kod alternativa

Kada je vijek trajanja moguih alternativa razliit, pretpostavke ponavljanja mogu se koristiti
za njihovu komparaciju ako posmatrani period moe biti beskonaan, ili se moe nai
zajedniki sadralac vijeka trajanja alternativa. Ovo podrazumijeva da e se ekonomske
pretpostavke, koje se dobiju u prvom (inicijalnom) krugu vijeka trajanja alternative, ponavljati
u ostalim. Ova situacija malo je vie komplikovana nego to moda izgleda na prvi pogled.
Jo jedan nain posmatranja je i to da pretpostavke ponavljanja shvatimo kao model koji se
koristi u svrhu donoenja trenutnih odluka. Kada su ove pretpostavke upotrebljive u situaciji
kada se donosi odluka, one pojednostavljuju komparaciju moguih alternativa. Jedan metod
koji se esto koristi jeste da se izrauna AW svake alternative u toku njenog vijeka trajanja i
da se odabere onaj sa najboljom vrijednou (to jest, alternativa sa najveom vrijednou AW
za investicionu alternativu i alternativa sa najmanjom vrijednou AW za trokovnu
alternativu).
Ako pretpostavke ponavljanja nisu izvodljive prilikom donoenja odluka, onda se mora
odabrati odgovarajui period posmatranja (pretpostavka izjednaenog zavretka). Ovaj pristup
mnogo se ee koristi u inenjerskoj praksi zato to se vijek trajanja proizvoda sve vie
skrauje. esto se deava da vijek trajanja bude krai ili dui od perioda posmatranja. Kada se
ovo desi, prilagodljivi novani tokovi koji se baziraju na pretpostavkama izjednaenog
zavretka moraju se upotrebiti da bi se sve alternative uporedile u istom vremenskom periodu.
Sljedee stavke objanjavaju ovu situaciju:

1. Vijek trajanja < Posmatranog perioda

a) Trokovne alternative: Poto svaka trokovna alternativa mora da proizvede
isti nivo usluga tokom posmatranog perioda, nivo usluge ili vrijednost
63

potrebne opreme za preostale godine mora biti adekvatan (isti kao u toku
vijeka trajanja). Jo jedan potencijalni nain jeste da se ponovi jedan dio vijeka
trajanja orginalne alternative, ili da se upotrijebi procijenjena trina vrijednost
na kraju vijeka trajanja do kraja posmatranog perioda.
b) Investicione alternative: Pretpostavka od koje se polazi je da e se ukupni
novani tok reinvestirati u oportunitetne ansa raspoloive za firmu po stopi
MARR do kraja perioda posmatranja. Jo jedan pogodan metod je da se
izrauna FW svake mogue alternative na kraju posmatranog perioda. PW se
takoe moe upotrijebiti kod investicionih alternativa poto je FW na kraju
posmatranog perioda, recimo N godina, za svaku alternativu njen PW za koji
vai (F/P, i %, N), gdje je i % = MARR

2. Vijek trajanja > Posmatranog perioda

Najee koriena tehnika jeste da skratimo alternativu do kraja posmatranog perioda
koristei procijenjenu trinu vrijednost. Ovo pretpostavlja da e raspoloiva imovina biti
prodata po procijenjenoj trinoj vrijednosti na kraju posmatranog perioda.

Primjer: Dati su podaci za dvije mogue alternative, A i B, za jedan mali inenjerski projekat.
Njihov vijek trajanja je etiri odnosno est godina. Ako je MARR = 10% za godinu, pokazati
koja alternativa je poeljnija koristei metodu ekvivalentne vrijednosti. Koristiti pretpostavke
ponavljanja.

Tabela 4-9
A B
Investicija -3500 -5000
Godinji prihod 1900 25000
Godinji rashod -645 -1020
Vijek trajanja 4 6
Trina vrijednost na kraju vijeka trajanja 0 0

Reenje: Najmanji zajedniki sadralac vijeka trajanja alternativa A i B je 12 godina.
Koristei pretpostavke ponavljanja i 12-ogodinji period posmatranja, prva identina zamjena
alternative A e se pojaviti na kraju etvrte godine, a druga na kraju 8 godine. Za alternativu
B pojavie se jedna identina zamjena na kraju este godine. Ovo je predstavljeno na slici 4.4.

64

Slika 4.4.
Tri kruga alternative A
A1 A2 A3
0 4 8 12 godine

Dva kruga alternative B
B1 B2
0 6 12 godine

Reenje primjera, korienjem PW metode

PW (ili FW) reenje mora se bazirati na ukupnom posmatranom periodu (12 godina). PW
prvog kruga razlikovae se od PW ostalih krugova, i ako se uzme da su ekonomske
pretpostavke za sve krugove iste, zbog vremenskog nastanka novanih tokova.

PW(10%)
A
= -3500 - 3500 [(P/F, 10%, 4) + ((P/F, 10%, 8)] + (1900 - 645 )
(P/A, 10%, 12)
= 1028

PW(10%)
B
= -5000 - 5000 (P/F, 10%, 6) + (2500 - 1020 ) (P/A, 10%, 12)
= 2262

Ukoliko koristimo metod PW, izabrali bi alternativu B zato to ima veu vrijednost (2262 ).

Reenje primjera, korienjem AW metode

Identina zamjena imovine podrazumijeva da e se ekonomske pretpostavke iz poetnog
kruga vijeka trajanja ponavljati u svakom narednom. Otuda, AW e imati istu vrijednost za
svaki krug i za posmatrani period (12 godina). Ovo se moe vidjeti iz kalkulacije AW
vrijednosti (1) za svaku alternativu tokom 12-ogodinjeg perioda posmatranja na osnovu
prethodno izraunatih PW vrijednosti, i (2) odreivanje AW vrijednosti za svaku alternativu
tokom jednog kruga vijeka trajanja. Na osnovu prethodno odreenih PW vrijednosti, AW
vrijednosti su:

AW(10%)
A
= 1028 (A/P, 10%, 12) = 151
AW(10%)
B
= 2262 (A/P, 10%, 12) = 332

65

AW za svaku alternativu u toku jednog kruga vijeka trajanja

AW(10%)
A
= -3500 (A/P, 10%, 4) + (1900 - 645 ) = 151
AW(10%)
B
= -5000 (A/P, 10%, 6) + (2500 - 1020 ) = 332

Ovo potvruje da obije kalkulacije za svaku alternativu daju isti rezultat i da bi ponovo
odabrali alternativu B zato to ima veu vrijednost (332 ).

4.4.1. Tehnika izraunavanja trine vrijednosti

Izraunavanje trenutne vrijednosti na tritu za opremu ili drugi vid imovine jeste standardna
procedura u inenjerskoj ekonomiji kada se trai vrijednost imovine u momentu T < vijeka
trajanja. Meutim, ovo izraunavanje nije uvijek mogue. Na primjer, odreeni dio opreme
moe imati malu vrijednost na tritu i informacije o skoranjim transakcijama nijesu
dostupne. Iz tog razloga je nekada veoma vano odrediti trinu vrijednost bez trenutnih
podataka.
Tehnika izraunavanja trine vrijednosti koja se ponekad naziva podrazumjevana trina
vrijedost, moe se upotrebiti za ovu svrhu kao i za komparaciju sa trinom vrijednou kada
su podaci dostupni. Utvrena procedura u ovoj tehnici zasniva se na loginoj pretpostavci o
vrijednosti imovine u preostalom vijeku trajanja. Kada je potrebno utvrditi trinu vrijednost
za odreenu imovinu, recimo na kraju godine T < vijeka trajanja, vrijednost se izraunava na
osnovu dva dijela, kao to slijedi:

MV
T
= [PW na kraju godine T od preostale vrijednosti kapitala za obnavljanje] +
+ [PW na kraju godine T od orginalne trine vrijednosti na kraju vijeka trajanja]

gdje PW znai sadanja vrijednost po stopi i = MARR.

Primjer: Koristei tehniku izraunavanja trine vrijednosti odrediti vrijednost pumpe na kraju
pete godine ako je MARR = 20%. Vrijednost pumpe je 47600 , vijek trajanja devet godina, a
trina vrijednost na kraju vijeka trajanja 5000 .
Prvo izraunamo PW na kraju pete godine od preostale vrijednosti kapitala za obnavljanje
(jednaina 3-4).
66

PW(20%)
CR
= [47600 (A/P, 20%, 9) 5000 (A/F, 20%,9)] x (P/A, 20%, 4) =
= 29949
Zatim izraunamo PW na kraju pete godine, na osnovu orginalne trine vrijednosti na kraju
vijeka trajanja:

PW(20%)
MV
= 5000 (P/F, 20%, 4) = 2412

Tada je procijenjena trina vrijednost na kraju pete godine:

MV
5
= PW
CR
+ PW
MV

= 29949 + 2412 = 32361

4.5. Uporeivanje alternativa koristei metodu kapitalne (investicione)
vrijednosti

Jedna specijalna varijacija metode sadanje vrijednosti podrazumijeva odreivanje sadanje
vrijednosti svih prihoda i/ili rashoda tokom neodreenog vremenskog perioda i poznata je kao
metod kapitalne vrijednosti (CW metod). Ako se u obzir uzimaju samo trokovi, rezultati
dobijeni ovom metodom nekad se nazivaju kapitalni trokovi. Ovo je pogodna baza za
uporeivanje moguih alternativa kada je period potrebne usluge neogranieno dug i
pretpostavke ponavljanja upotrebljive.
CW od neograniene serije uniformnih uplata A na kraju perioda, po kamatnoj stopi i% za
period, jeste A (P/A, i%, ). Iz formula za kamatnu stopu, moe se vidjeti da (P/A, i%, N)
1/i kada N postaje veoma veliko. Prema tome, CW = A/i za ovakvu seriju, moe biti
dobijeno iz relacije:

CW(i%) = PW
N
= A (P/A, i%, ) = A
(

+
+

N
N
N
i i
i
) 1 (
1 ) 1 (
lim = A
|
.
|

\
|
i
1


Dakle, CW projekta, sa kamatnom stopom i% godinje, je godinja ekvivalenta vrijednost
projekta tokom njegovog vijeka trajanja podijeljeno sa i.
67

AW serija uplata od iznosa X na kraju svakog k-tog perioda sa kamatnom stopom i% za
period, jednaka je X (A/F, i%, k). CW od ove serije se takoe rauna na sljedei nain
X(A/F, i%, k)/i.

Primjer: Pretpostavimo da firma eli da opremi laboratoriju na univerzitetu. Oprema e
donijeti prihod koji e u prosjeku biti 8% godinje, i bie dovoljan da prekrije sve trokove
nastale nabavkom i stavljanjem laboratorije u pogon za neogranieni period vremena.
Utvreno je da je za postavljanje laboratorije potrebno 100000 , 30000 godinje za
neodreeni period vremena i 20000 na kraju svake etvrte godine (beskonano) za obnovu
opreme. (a) Za ovaj tip problema, koji posmatrani period je definisan da bude beskonano?
(b) Koji iznos novca je potreban da bi se opremila laboratorija, a zatim taj isti iznos da zaradi
dovoljno da obezbijedi ovu laboratoriju zauvijek?

Reenje: (a) Priblina vrijednost od beskonano zavisi od kamatne stope. Izraunavanjem
faktora (P/A, i%, N) kada N raste, mi primijeujemo da se ovaj faktor pribliava vrijednosti
1/i. Za i = 8% (1/i = 12.5000), primijetiemo da je faktor (P/A, 8%, N) jednako 12.4943 kada
je N = 100. Tako je N = 100 zapravo beskonano kada je i = 8%. Kada kamatna stopa raste,
priblina vrijednost od beskonano naglo pada. Na primjer, kada je i = 20% (1/i = 5.00),
beskonano priblino moe biti 40 godina, faktor (P/A, 20%, N) jednak je 4.996 kada je
N= 40.
(b) CW potrebnog novca je sinonim za vrijednost potrebne opreme za opremanje laboratorije i
za kasnije neophodno odravanje. Koristei odnos CW = A/i = (ekvivalentni godinji troak)/i
moemo izraunati vrijednost opreme:

CW(8%) =
08 . 0
) 4 %, 8 , / ( 20000 30000 ) %, 8 , / ( 100000 F A P A
=
=
08 . 0
4438 30000 8000
=
= -530475

gdje je vrijednost faktora (A/P, 8%, ) jednaka 0.0800.

68

Primjer: Mora se napraviti izbor izmeu dva strukturna dizajna. Zato to prihodi ne postoje
(ili se moe pretpostaviti da su isti), samo je procijenjena negativna vrijednost novanih
tokova (trokovi) i trina vrijednost na kraju vijeka trajanja, kao u tabeli:

Tabela 4-10
Struktura M Struktura N
Investicija -12000 -40000
Trina vrijednost 0 10000
Godinji trokovi -2200 -1000
Vijek trajanja 10 25

Koristei metodu pretpostavki ponavljanja i CW metodu, odrediti koji dizajn je bolji za
MARR = 15% godinje.

Reenje: Godinja ekvivalentna vrijednost tokom vijeka trajanja obije alternative po stopi
MARR = 15% godinje, rauna se na sljedei nain:

AW(15%)
M
= -12000 (A/P, 15%,10) 2200 = - 4592
AW(15%)
N
= - 40000 (A/P, 15%,25) + 10000 (A/F, 15%, 25) - 1000 = - 7141
Nakon ovoga dobija se CW
S
dizajna M i N na sljedei nain:

CW(15%)
M
=
i
AW
M
=
15 . 0
4592
= - 30613
CW(15%)
N
=
i
AW
N
=
15 . 0
7141
= - 47607

Na osnovu CW oba sturukturna dizajna, alternativa M treba da bude izabrana zato to ima
manju negativnu vrijednost.

4.6. Definisanje moguih alternativa kod kombinacije projekata

Od velike je pomoi investicione projekte svrstati u tri kategorije:

1. Meusobno iskljuive: samo jedan projekat iz grupe projekata moe biti izabran.
2. Nezavistan: Izbor projekta nezavistan je od izbora nekog drugog projekta iz grupe,
tako da moe biti izabran jedan ili nijedan projekat, kao i nekoliko projekata.
69

3. Uslovljen: Izbor projekta uslovljen je izborom jednog ili vie drugih projekata.

Ono to je zajedniko za donosioce odluka, to je da su suoeni sa setom meusobno
iskljuivih, nezavisnih i/ili uslovljenih investicionih projekata. Na primjer, graevinski
izvoa moe razmiljati da uloi u kiper, i/ili graevinske maine, i/ili ulaganje u nove
zgrade. Za svaki od ovih investicionih projekata moe biti dvije ili vie jedinstvenih
alternativa (npr. razliiti modeli kipera, razliiti tipovi maina itd). Dok je izbor dizajna ili
ulaganja u nove zgrade vjerovatno nezavistan od izbora kipera ili maina, izbor neke
graevinske maine moe biti uslovljen od izbora kipera.
Iz ovoga proizilazi da sve projekte treba nabrojati i potom sve mogue alternative numerisati.
Takva kombinacija projekata bie jedinstvena kombinacija. Svaka kombinacija projekata
jedinstvena je zato to je svaki od njih jedinstven i prihvatanje jedne kombinacije
investicionih projekata iskljuuje mogunost prihvatanje bilo koje druge. Ukupni novani tok
svake kombinacije izraunava se dodavanjem, period po period, novanog toka svakog
projekta koji je ukljuen u jedinstvenu kombinaciju koja se razmatra.

Na primjer, pretpostavimo da imamo tri projekta: A, B i C. Svaki projekat moe biti odabran
jednom ili nijednom (npr. viestruko biranje projekta A nije moge). Ako su svi projekti
mogui, onda su etiri jedinstvene kombinacije binarno predstavljene u tabeli 4-11. Ako,
sluajno, firma odlui da jedan od projekata mora biti izabran (to jest nije mogue odbaciti
sve projekte), onda mogua alternativa u prvom redu mora biti eliminisana.

Ako su tri projekta nezavisna onda postoji osam jedinstvenih moguih kombinacija kao to je
pokazano u tabeli 4-12.

Da bi objasnili jedan od mnogih moguih sluajeva uslovljenih projekata, pretpostavimo da je
A uslovljen prihvatanjem B i C, a da je C uslovljen prihvatanjem B. Na osnovu ovoga postoje
etiri jedinstvene mogue kombinacije: (1) ne uraditi nita, (2) samo B, (3) B i C, i (4) A, B i
C.

Pretpostavimo da kompanija razmatra dva nezavisna seta jedinstvenih moguih projekata. To
su projekti A1 i A2, jedinstveno su mogui, kao i projekti B1 i B2. Meutim, izbor bilo kojeg
projekta iz seta A1 i A2 nezavistan je od izbora bilo kojeg projekta iz seta B1 i B2.
70

Nezavisnost podrazumijeva da izbor projekta iz A seta ne utie na izbor projekta iz seta B.
Tabela 4-13 pokazuje sve jedinstvene mogue kombinacije za ovu situaciju.

Tabela 4-11
Projekti
Jedinstvene
izvodljive
kombinacije X
A
X
B
X
C
Objanjenje
1 0 0 0 Ne prihvatiti ni jedan
2 1 0 0 Prihvatiti A
3 0 1 0 Prihvatiti B
4 0 0 1 Prihvatiti C
a
Za svaki investicioni projekat postoji binarna varijabla Xj koja ima vrijednost 0 ili 1 to znai da je projekat
j odbijen (0), odnosno prihvaen (1). Svaki red binarnih brojeva prestavlja investicionu alternativu kao
kombinaciju projekata (jedinstvana izvodljiva kombinacija).

Tabela 4-12
Projekti
Jedinstvene
izvodljive
kombinacije X
A
X
B
X
C
Objanjenje
1 0 0 0 Ne prihvatiti ni jedan
2 1 0 0 Prihvatiti A
3 0 1 0 Prihvatiti B
4 0 0 1 Prihvatiti C
5 1 1 0 Prihvatiti A i B
6 1 0 1 Prihvatiti A i C
7 0 1 1 Prihvatiti B i C
8 1 1 1 Prihvatiti A, B i C


Tabela 4-13
Projekti
Jedinstvene
izvodljive
kombinacije XA1 XA2 XB1 XB2 Objanjenje
1 0 0 0 0 Ne prihvatiti ni jedan
2 1 0 0 0 Prihvatiti A1
3 0 1 0 0 Prihvatiti A2
4 0 0 1 0 Prihvatiti B1
5 0 0 0 1 Prihvatiti B2
6 1 0 1 0 Prihvatiti A1 i B1
7 1 0 0 1 Prihvatiti A1 i B2
8 0 1 1 0 Prihvatiti A2 i B1
9 0 1 0 1 Prihvatiti A2 i B2


71

Primjer: Data su tri nezavisna inenjerska projekta za unapreenje produktivnosti. Odrediti
koji bi trebalo izabrati korienjem AW metode. MARR = 10% godinje i nema budetskih
ogranienja na ukupnu investiciju predvienu za ovaj projekat.

Tabela 4-14
Projekat Investicija
Godinji neto
novani tok
Vijek
trajanja
Trina vrijednost
(na kraju vijeka
trajanja)
E1 -10000 2300 5 10000
E2 -12000 2800 5 0
E3 -15000 4067 5 0


Tabela 4-15
1 2 (3) = (1) + (2)
Projekat Godinji neto novani tok Nadoknaena vrij. kapitala (trokovi) AW
E1 2300 -1000 1300
E2 2800 -3166 -366
E3 4067 -3957 110


Reenje: Kako je pokazano u tabeli 4-15 projekti E1 i E3 imaju pozitivne AW vrijednosti to
je prihvatljivo za investiciju, ali projekat E2 nije. Do istog zakljuka doli bi korienjem
drugih metoda ekvivalentne vrijednosti ili metode interne stope povraaja. Zato to nema
ogranienja budeta, oba projekta bila bi predloena za implementaciju.

U prethodnom primjeru pokazano je kako numerisati jedinstvene mogue kombinacije
projekata (investicione alternative) od seta projekata koje povezuju sve tri osnovne relacije
(meusobno iskljuivi, nezavisni i uslovljeni) i onda odabrati optimalni set (portfolio)
projekata u zavisnosti od budeta koji je na raspolaganju.

4.7. Primjeri iz crnogorskih firmi

1. Kompanija treba da donese odluku u koji od dva nova proizvoda da uloi ograniena
sredstva. Tabela u nastavku pokazuje utvreni novani tok za oba predloena projekta. Ako je
MARR = 10% za godinu, pokazati da e se donijeti ista odluka (odabraemo isti proizvod)
koristei a) PW metod i b) IRR metod.



72

Tabela 4-16
Kraj godine, k Prvi proizvod Drugi proizvod
0 -150000 -520000
1 50000 30000
2 50000 130000
3 50000 230000
4 50000 330000
IRR 12,6% 11,0%

Reenje:
a) Sadanja vrijednost za odabrane proizvode rauna se na sljedei nain:
PW (10%)
P1
= -150000 + 50000 (P/A, i%, 4) = 8493.27
PW (10%)
P2
= -520000 + 30000 (P/F, i%, 1) + 130000 (P/F, i%, 2) + 230000 (P/F, i%, 3) +
+ 330000 (P/F, i%, 4) = 12907.59

Koristei metodu sadanje vrijednosti odabrali bi alternativu 2.

b) Poto imamo date IRR vrijednosti za oba proizvoda i poto je IRR
P1
> MARR, znamo da je
ova alternativa prihvatljiva i uzimamo je kao baznu. Da bismo vidjeli da li e dodatno
ulaganje u drugi proizvod biti opravdano, upotrijebiemo analizu dodatno investiranog
kapitala u kombinaciji sa IRR metodom.
IRR dodatnog novanog toka, IRR

, odreujemo tako to sadanju vrijednost dodatnog

novanog toka izjednaimo sa nulom.
0 = - 370000 20000 (P/F, i %, 1) + 80000 (P/F, i%, 2) + 180000 (P/F, i %, 3) +
+ 280000 (P/F, i %, 4)

Za i % = 8; PW

= 28766.75
Za i % = 12; PW

= - 18016.10

Sada iz dobro poznatog trougla:







73

Slika 4-5













lineBC
lineBA
=
linede
linedA

) 10 . 18016 ( 75 . 28766
% 8 % 12


=
0 75 . 28766
% 8 %

i

i % = (12% - 8%) *
) 10 . 18016 ( 75 . 28766
75 . 28766

+ 8% = 10.46%
Poto je IRR

= 10.46% > MARR, ulaganje u drugi proizvod je opravdano, to je potvrdilo

rezultat dobijen metodom sadanje vrijednosti.










74

2. Graevinska kompanija razmilja da uloi u novu opremu. Odrediti preferiranu
investicionu alternativu od dvije izvodljive alternative koje su predstavljene u sljedeoj tabeli
(utvren je novani tok za obije alternative):

Tabela 5-17
Kraj godine Alternativa 1 Alternativa 2
0 -40000 -50000
1 12000 10000
2 12000 10000
3 12000 10000
4 36000 10000
5 10000
6 10000
7 10000
8 10000
8 (MV) 40000

a) Koristei ponavljanje pretpostavki.
b) Koristei pretpostavke izjednaenog zavretka sa etvorogodinjim periodom posmatranja
i odreivanjem trine vrijednosti alternative 2 (na kraju etvrte godine) koristei tehniku
izraunavanja trine vrijednosti.
c) Koristei pretpostavke izjednaenog zavretka sa osmogodinjim periodom posmatranja
(alternativa 1 nee se ponavljati).
Minimalna prihvatljiva stopa zarade (MARR) je 10% na godinu dana.

Reenje:
a) Ovaj dio zadatka rijeiemo korienjem PW metode:

PW (10%)
A1
= - 40000 40000 (P/F, i%, 4) + 12000 (P/F, i%, 1) + ......+ 36000 (P/F, i%, 4) +
+ 12000 (P/F, i%, 5) + ......... + 36000 (P/F, i%, 8) = 24287.08

PW (10%)
A2
= - 50000 + 10000 (P/A, i%, 8) + 40000 (P/F, i%, 8) = 22009.56

Na osnovu ovoga vidimo da bismo prihvatili alternativu A1, a to moemo dokazati i
izraunavanjem AW vrijednosti na osnovu prethodno izraunatih PW vrijednosti.

AW (10%)
A1
= 24287.08 (A/P, 10%, 8) = 4552.47

AW (10%)
A2
= 22009.56 (A/P, 10%, 8) = 4125.56


b) Za etvorogodinji period posmatranja, uz gore navedeni uslov, dobijamo da su sadanje
vrijednosti alternativa:
75


PW (10%)
A1
= - 40000 + 12000 (P/A, i%, 3) + 36000 (P/F, i%, 4) = 14430.71

Da bi izraunali sadanju vrijednost druge alternative, prvo moramo nai njenu trinu
vrijednost na kraju etvrte godine, kao to je zadato u zadatku. Njena trina vrijednost na
kraju etvrte godine je:

MV
4(A2)
= PW
CR
+ PW
MV,
gdje je

PW
CR
- sadanja vrijednost od preostale vrijednosti kapitala za obnavljanje i
PW
MV
- sadanja vrijednost od orginalne trine na kraju vijeka trajanja

PW
CR
= [50000 (A/P, i%, 8) 40000 (A/F, i%, 8)] * (P/A, i%, 4) = 18621.18
PW
MV
= 40000 (P/F, i%, 4) = 27320.54, iz ovoga slijedi:
MV
4(A2)
= PW
CR
+ PW
MV
= 18621.18 + 27320.54 = 45941.72

Sadanja vrijednost druge alternative:
PW (10%)
A2
= - 50000 + 10000 (P/A, i%, 4) + 45941.72 (P/F, i%, 4) = 13077.47

Vidimo da bi i u ovom sluaju preferirana alternativa bila alternativa A1.

c) Za reavanje ovog dijela zadatka koristiemo FW metodu:

FW (10%)
A1
= [- 40000 (F/P, i%, 4) + 12000 (F/A, i%, 3) + 36000]*(F/P, i%, 4) = 25118.10
FW (10%)
A2
= -50000 (F/P, i%, 8) + 10000 (F/A, i%, 8) + 40000 = 47179.44

Preferirana alternativa je alternativa A2.
Kod ovog primjera imamo sluaj da u zavisnosti od perioda posmatranja (krai ili dui period
posmatranja) i pretpostavki od kojih se polazi dobijamo razliita reenja, to znai da
kompanija prije donoenja odluke u obzir mora da uzme i neke druge kriterijeme a ne samo
kriterijum profitabilnosti.
Ukoliko se opredijeli za etvorogodinji period posmatranja (oprema je bitna za
prevazilaenje trenutnih problema, trite je nestabilno i treba ulagati u projekte koji su
vremenski krai itd.) odabrae alternativu 1 jer je ona isplativija pod tim uslovima.
Kod osmogodinjeg perioda posmatranja u prvom sluaju kada se polazi od pretpostavke
ponavljanja (utvreni novani tok prve alternative bi se ponovio i naredne etiri godine)
76

kompanija bi se odluila za alternativu 1. Pretpostavke ponavljanja, kao to je navedeno u
predhodnim poglavljima, nijesu preporuljive osim ako se ne donosi trenutna odluka. Poto se
radi o velikoj investiciji trenutne odluke bez detaljnijih razmatranja nisu dobre, tako da bi za
kompaniju, ukoliko se odlui za dui period posmatranja, bilo bolje da poe od pretpostavki
koje su zadate na kraju primjera (c). Kompanija e se odluiti za dui period posmatranja
ukoliko novac za investiciju moe da obezbijedi iz sopstvenog izvora, ukoliko eli da pospjei
budue poslovanje, ukoliko ulaganjem u opremu eli da ojaa i pobolja postojei proizvodni
sistem itd., i tada bi se opredijelila za alternativu 2.
























77

ZAKLJUNA RAZMATRANJA

Da bi inenjerski projekat bio uspjean, mora da zadovolji odreene tehnike karakteristike,
da bude tehniki korektan, i da je ekonomski opravdan. Prilikom izrade projekta susrijeemo
se sa dva krucijalna pitanja: Da li je ideja/dizajn/proizvod tehniki ispravan, i koliko kota/da
li moe da isplati samog sebe? Odgovor na drugo pitanje daje nam inenjerska ekonomija,
odnosno ona se bavi ocjenom ekonomske opravdanosti projekta. Drugim rijeima, ona
kvantifikuje prihode i trokove predloenih reenja projekata da bi utvrdila da li e oni stvoriti
dovoljno novca kako bi opravdali ulaganje kapitala.

U prvom poglavlju ovog rada dat je osvrt na osnovne zadatke inenjerske ekonomije.
Objanjeni su osnovni principi na kojima se zasniva.

U drugom poglavlju rada data su objanjenja za kljune teorijske postavke, relaciju novac-
vrijeme i princip ekvivalentnosti, na kojima se baziraju metode ocjene profitabilnosti
projekata.

U treem dijelu, predstavljeno je pet osnovnih metoda koje se koriste prilikom ocjene
profitabilnosti projekta (sadanja, budua i godinja vrijednost, interna i eksterna stopa
povraaja) i tri pomone metode za ocjenu likvidnosti projekta (prosti i diskontovani period
povraaja i dijagram investicionog bilansa).

U etvrtom dijelu rada, koji se zasniva na prethodna tri, izloen je osnovni koncept
uporeivanja varijanti. Zatim, analizirane su mogunosti uporeivanja i potekoe koje se pri
tom javljaju zavisno od kompletnih ulaznih parametara i korienih metoda.

Teorijsko utemeljenje i praktine aplikacione postavke su uspjeno prikazane na primjerima
domaih kompanija. Time je pokazano da se metode inenjerske ekonomije mogu koristiti za
ocjenu profitabilnosti i izbor optimalne varijante kod reavanja inenjerskih projekata
crnogorskih kompanija.





78

LITERATURA


1. Sullivan W., Bontadelli J., Wicks E., Engineering Economy, Prentice-Hall, New
Jersey, 200.
2. Dubonji R., Milanovi D., Inenjerska ekonomija, Mainski fakultet Beograd,
Beograd, 1997.
3. Cveji M., Jovanovi-Kolomejceva L., Poslovni renik, Savremena administracija,
Beograd, 1997.
4. uki P., Osnovi ekonomije, Tehnoloko metalurki fakultet Beograd, Beograd,
1994.
5. Newnan D.G., Eschenbach T.G., Lavelle J.P., Engerineering Economic Analysis,
Oxford University Press, 2004.
6. Newnan D.G., Wheller E., Study Guide for Engineering Econimic analysis, Oxford
University Press, 2004.
7. Arsovski S., Menadment ekonomikom kvaliteta, Mainski fakultet Kragujevac,
Kragujevac, 2002.
8. Drljaa M., Trokovi kvaliteta, Oskar, Zagreb, 2004.
9. Vukoti V., Makroekonomski modeli i rauni, CID, Podgorica, 2001.
10. Perovi M.J., Menadment, Informatika, Kvalitet, CIM Centar-Mainski fakultet
Kragujevac, Kragujevac, 2003.
11. Vukevi M.M., Inenjerska ekonomija, Mainski fakultet Podgorica, Podgorica,
2007.

Web sajtovi
http://wps.prenhall.com/
http://en.wikipedia.org/
http://www.eng.iastate.edu/efmd/engecon.htm