UNIVERZITET U ISTONOM SARAJEVU

EKONOMSKI FAKULTET PALE

-SEMINARSKI RAD-
INKUBATORI I NJIHOV ZNAAJ ZA MALI
BIZNIS SA OSVRTOM NA INKUBATORE U
NAOJ PRAKSI
NR STUDENT
Doc. dr Ljubia Vladui Duan Perii
Pale, !"#. $odina
SADRAJ
%adr&aj.............................................................................................................................
UV'D............................................................................................................................
". (n)uba*ori )ao +o,a) ra,-oja.....................................................................................
".". Poja+ bi,ni% in)uba*ora.......................................................................................
".. /odeli bi,ni% in)uba*ora.....................................................................................0
".#. Vr%*e 1redu,e*ni2)i3 in)uba*ora.........................................................................4
"... Nau2no *e3nolo)i 1ar)......................................................................................5
".0. Par*ner%*-o...........................................................................................................6
".4. Pra-ni o)-ir in)ubacije bi,ni%a...........................................................................6
. S-je*%)a i%)u%*-a u in)ubaciji bi,ni%a........................................................................6
.". 7i,ni% in)uba*ori u ,e+lja+a u *ran,iciji.........................................................."!
.. Predu,e*ni2)i in)uba*ori...................................................................................."0
#. 7uduno%* bi,ni% in)uba*ora...................................................................................."0
.. (N8U79T'R( U 7(:............................................................................................."4
..". /odri2a;<rada2ac ............................................................................................"4
..".". Do%adanja i *renu*na ula$anja .................................................................."5
..".. Do%adanji re,ul*a*i ..................................................................................."6
... Saraje-o ............................................................................................................"=
>a)lju2a)......................................................................................................................"=
Li*era*ura......................................................................................................................!
UVOD
Proce% in)ubiranja bi,ni%a 1red%*a-lja jedan od )-ali*e*ni3 in%*ru+ena*a
lo)alno$ e)ono+%)o$ ra,-oja )oji %e od !!". $odine 1o2eo 1ri+jenji-a*i i u 7o%ni i
:erce$o-ini. U 7o%ni i :erce$o-ini *renu*no 1o%*oji " ? " in)uba*or @Udru&enje

7'SPER Tu,la djeluje )ao 1o%lo-ni in)uba*or, ia)o ne )ori%*e rije2 in)uba*or u %-o+
i+enuA %a -rlo ra,li2i*i+ na2ini+a or$ani,o-anja, ali %a i%*o+ o%no-no+ Bun)cijo+ C
1o+o 1ri o%ni-anju no-i3 1ri-redni3 %ubje)a*a i nji3o- ra,-oj u 1r-i+ $odina+a
1o%lo-anja.
Po%lo-ni+ in)uba*oro+ %e %+a*ra D1o$odanD 1ro%*or u )oje+ %-oj bi,ni%
,a1o2inju 1o*encijalni 1redu,e*nici ili %-oj bi,ni% na%*a-ljaju ja)o +lada +i)ro, +ala i
%rednja 1redu,ea @do 4 +je%eciA. Po$odno%* 1ro%*ora %e o$leda u 1o-oljni+ u%lo-i+a
,a nje$o-o )ori*enje, 1o%lo-no %a-je*oda-ni+ i o%*ali+ u%lu$a+a )oje e %e 1ru&a*i
)ori%nici+a 1ro%*ora, )ao i 1o+o +enad&+en*a in)uba*ora )ori%nici+a u%lu$a.
Po%lo-ni in)uba*or i+a *ri -a&ne )o+1onen*eE
F 1oli*i)u u%1o%*a-ljanja
F u%lu$e )oje 1ru&a @obje)a*;1ro%*ore ,a 1o%lo-anje, 1o%lo-no %a-je*oda-ne i
o%*ale u%lu$e, u%lu$e +enad&+en*a, u%lu$e lo)alnoj ,ajednici...A,
F 1rinci1e 1o%lo-anja
Po%lo-ni in)uba*or 1ru&a +o$uno%*E
F +i)ro, +ali+ i %rednji+ 1redu,ei+a @/SPA da 1o%luju na jedno+ +je%*u i
dijele ,ajedni2)e u%lu$e na no-i i or$inalni na2in,
F lo)alnoj;re$ionalnoj ,ajednici da i+1le+en*ira 1oli*i)u ra,-oja.
(n)uba*ori %e di,ajniraju na na2in da 1odr&e;,ado-olje 1o*rebe lo)alne
,ajednice, i )ao re,ul*a* *a)-o$ 1ri%*u1a i+aju -eo+a indi-idualni %*il i Bo)u%.
>ajedni2)e )ara)*eri%*i)e in)uba*ora %uE
F obe,bjeGenje la)o do%*u1no$ 1ro%*ora 1od 1o-oljni+ u%lo-i+a ,a 1o2e*ni)e
u bi,ni%u i ja)o +lada /SPHa, )oja %u %)lona ra%*u,
F 1o%lo-no %a-je*oda-ne u%lu$e, )oje %e 1ru&aju u 1ro%*orija+a in)uba*ora,
F ,ajedni2)e ad+ini%*ra*i-ne 1o%lo-e,
F aran&+ane ,a)u1a 1od u%lo-i+a Dla)o unu*ra C la)o -anD,
F 1o+o u dobijanju Binan%ij%)i3 %red%*a-a ,a 1o%lo-anje,
F obe,bjeGenje +o$uno%*i 1o-e,i-anja bi,ni%a,
F u)lju2eno%* ,ajednice @o1*ine, re$ije, dr&a-eA u nji3o- rad.
S+a*ra %e da *reba )renu*i u %*-aranje 1o%lo-no$ in)uba*ora a)o %u i%1unjeni
%ljedei )ri*eriji ,a u%1o%*a-ljanje in)uba*oraE
a. 1o%*oji ra%1olo&enje unu*ar lo)alne u1ra-e i ire ,ajednice @1redano%*
lo)alni3 a)*eraA da 1odr&e rad in)uba*ora,
#
b. 1o%*oji ra,u+je-anje unu*ar lo)alne ,ajednice ili in%*i*ucije )oja o%ni-a
in)uba*or o %u*ini rada 1o%lo-no$ in)uba*ora i +o$uno%* )reiranja dobro$
+enad&+en*a u in)uba*oru,
c. 1o%*oji 1o*reba @od %*rane 1redu,e*ni)a, 1o*encijalni3 1redu,e*ni)a, ne)e od
ra,-ojni3 in%*i*ucija, lo)alne ,ajedniceA ,a *a)-i+ in%*ru+en*o+ lo)alno$
e)ono+%)o$ ra,-oja i ja%no deBini%ana 1oli*i)a u%1o%*a-e,
d. 1o%*oji 1o$odna inBra%*ru)*ura ili %e 1rocjeni da -rijedi ulo&i*i u Bi,i2)u
inBra%*ru)*uru )oja e %lu&i*i ,a in)ubiranje bi,ni%a,
e. 1o%*oji o1ra-dano%* ,a no-2ani+ ula$anje+ @1o*rebno je od$o-ori*i na
1i*anje da li bi %u+a no-ca )oja je 1o*rebna ,a 1ri1re+u Bi,i2)e inBra%*ru)*ure i rad
in)uba*ora +o$la da %e u*roi ,a Binan%iranje dru$e -r%*e 1odr)e ra,-oju no-i3 ili
1o%*ojei3 bi,ni%a, a )oja bi dala -ei eBe)a*A.
B. 1o%*oji li +o$uno%* Binan%ij%)e odr&i-o%*i in)uba*ora.
Po%lo-ni in)uba*or %u o,biljan i ,a3*je-an in%*ru+en* 1odr)e ra,-oju +ali3 i
%rednji3 1redu,ea. U)oli)o &eli+o da re,ul*a*i rada in)uba*ora budu 1o,i*i-ni,
neo13odno je o%*-ari*i %*ri)*ne 1redu%lo-e 1rije nji3o-o$ o%ni-anja.
Po%*ojei in)uba*ori u 7o%ni i :erce$o-ini i+aju odreGene 1roble+e u %-o+
radu, bilo da %u oni 1o%ljedica na2ina or$ani,o-anja, Binan%iranja, ne1o%*ojanja
ade)-a*ni3 ,nanja i %l
1. INKUBATORI KAO MOZAK RAZVOJA
1.1. Pojam biznis inkubatora
7i,ni% in)uba*ori %u in%*ru+en*i lo)alno$ e)ono+%)o$ ra,-oja ,a 1odr)u
no-oo%no-ani+ +ali+ 1redu,ei+a u 1r-i+ $odina+a nji3o-o$ ra%*a i ra,-oja )ada
%u ona najranji-ija. U %-ije*u dana% i+a o)o .!!! bi,ni% in)uba*ora, u E-ro1i -i%e od
.
=!!, a u ,e+lja+a u *ran,iciji 04. Srbija je do 1rije 1ar +e%eci bila jedina ,e+lja u
re$ionu be, ijedno$ u%1o%*a-ljeno$ bi,ni% in)uba*ora. Po%ebno u%1jeni+ u %-ije*u
%+a*raju %e bi,ni% in)uba*ori u )oji+a %e 1odr&a-aju +ala 1redu,ea na%*ala na ba,i
*ran%Bera ,nanja i *e3nolo$ija i, i%*ra&i-a2)o$ %e)*ora. (n)uba*ori %u in%*ur+en*i
re$ionalno$ e)ono+%)o$ ra,-oja na du&i ro) i ,a nji3o-o u%1o%*a-ljanje je 1o%ebno
-a&no 1ar*ner%*-o ire dru*-ene ,ajednice %a 1ri-a*ni+ %e)*oro+ @ja-no 1ri-a*no
1ar*ner%*-oA. '-o %u i%*o-re+eno i $la-ne 1re1re)e u Srbiji ,a u%1o%*a-ljanje bi,ni%
in)uba*ora, 1o%ebno bi,ni% in)uba*ora no-e e)ono+ije.
"
U ,e+lja+a bi-e SIRJ i+a do%*a in)uba*ora, a %ad %e u%1o%*a-ljaju +re&e
in)uba*ora. E-o %ada je u1ra-o u Ba,i i+1le+en*acije jedan 1roje)a* doniran od %*rane
E-ro1%)e )o+i%ije o u%1o%*a-ljanju +re&e bu%ine%% in)uba*ora $dje e %e u-e,a*i
in)uba*ori na 1ro%*oru Srbije, *a)o da %e %+a*ra da e %e i%)u%*-a 1ojedini3 in)uba*ora
1o-e,a*i i o+o$ui*i jo -ea %aradnja i ,a1olja-anje +ladi3.
1.2. Modeli biznis inkubatora
Dana% u %-ije*u 1o%*oji +no$o ra,li2i*i3 +odela, u ,a-i%no%*i od lo)alni3
u%lo-a, ra,-ijali %u %e i +odeli. Na bilo )ojoj lo)aciji da %e in)uba*or nala,i, cilj +ora
bi*i u%1o%*a-ljanje %*ru)*ure i obli)a )oji naj-ie od$o-ara %1eciBi2ni+ 1o*reba+a
lo)alne i re$ionalne e)ono+ije.
/eGu*i+, oni ne +o$u %a+i o%*-ari*i e)ono+%)i ra,-oj ili obno-u. (n)uba*ori,
bilo da %u u o)-iru nau2noH*e3nolo)i3 1ar)o-a, ili i,-an nji3, +oraju bi*i dio ire
%*ra*e$ije ili 1ro$ra+a e)ono+%)o$ ra,-oja )oji %e odno%i na %-e di+en,ije
e)ono+%)i3 1ro+jena. '-o %e 1o%ebno odno%i na e)ono+ije u *ran,iciji $dje %u %e
in)uba*ori 1o)a,ali najeBi)a%niji+ u %)lo1u iri3 1ro$ra+a ,a ra,-oj %e)*ora +alo$
bi,ni%a.
Naj2ee 1o+injani 1oj+o-i i )od na% %uE 7i,ni% i ino-acioni cen*riE 8once1*
bi,ni% i ino-aciono$ cen*ra @7(K C 7u%ine%% (nno-a*ion Ken*reA 1ro+o-ie E-ro1%)a
8o+i%ija )ao in%*ru+en* re$ionalno$ ra,-oja. 7(KHo-i %u u1ra-ljani )a1aci*e*i )oji ,a
cilj i+aju $eneri%anje no-i3 ino-a*i-ni3 1redu,ea )oja %u an$a&o-ana na
djela*no%*i+a -i%o)e doda*ne -rijedno%*i, ali )oja ni%u oba-e,no *e3nolo)a.
"
/arin)o-i R., (li /., Ro%i (., (n%*i*ucionalna reenja i *ran,icioni 1roce%i u Srbiji, E)ono+%)i
Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u 8ra$uje-cu, !!"., %*r.05.
0
(no-acioni cen*riE (no-acioni cen*ar 1ru&a +ali+ 1redu,ei+a %a-je*e i
1odr)u u ra,-oju no-i3 1roi,-oda i 1roce%a. To obi2no 1odra,u+je-a 1odr)u u
ra,-oju 1ro*o*i1o-a ,a no-a 1redu,ea, ili 1o+o 1o%*ojei+ +ali+ 1redu,ei+a da
una1rijede 1roce%e 1roi,-odnje.
>a ra,li)u od *e3nolo)i3 cen*ara, oni %-oji+ )lijen*i+a obi2no ne
obe,bjeGuju 1ro%*or. Ta)oGe, ino-acioni cen*ri ni%u u%+jereni %a+o na -i%o)e
*e3nolo$ije. 8lijen*i obi2no i+aju ,ajedni2)i 1ri%*u1 o1re+i i +aina+a, a ne)i
ino-acioni cen*ri 1ru&aju u%lu$e i i,-an cen*ara. S-r3a o-o$a je da 1od%*a)nu ra,-oj
no-i3 1redu,ea, )oja ne +oraju bi*i i, obla%*i -i%o)e *e3nolo$ije, i da dina+i,iraju
-e a)*i-an %e)*or u o)-iru dobro$, %*i+ula*i-no$ a+bijen*a.
Ken*ri ,a 1redu,ea C (n)uba*ori be, ,ido-aE Ken*ri ,a 1redu,ea 1ru&aju
%a-je*e i 1o+o 1redu,e*nici+a i +ali+ 1redu,ei+a, ali, ,a ra,li)u od u1ra-ljani3
radni3 1ro%*ora, obi2no ne obe,bjeGuju 1ro%*or.
1.. !rste "reduzetni#ki$ inkubatora
'%no-ne -r%*e in%*i*ucija )oje nude, i,+eGu o%*ali3, u%lu$e in)ubacije bi,ni%a
%u %ljedeeE
8la%i2ni in)uba*ori bi,ni%a +o$u bi*i od$ajali*a i 1o2e*ne jediniceL dru*-ena
radionica ili radionicaH1redu,ee. 'ne obe,bjeGuju +ali+ 1o2e*ni+ Bir+a+a
1ro%*orije, inBra%*ru)*uru, i ra%1on u%lu$a )oje +o$u da 1oboljaju nji3o-u %1o%obno%*
da 1o)renu i -ode %-oje 1o%lo-anje *o)o+ rano$ ra,-ojno$ 1eriodaL
Pri-redna i+anja nude dina+i2an 1ri%*u1 re$ionalno+ e)ono+%)o+ ra,-oju,
lo)alni+ o1*ina+a i re$ionalni+ ra,-ojni+ a$encija+aL
(,-o,ne ,one +o$u bi*i -eo+a )ori%ne ,a ra,-oj i,-o,a i %1oljnoH*r$o-in%)o$
1o*encijala i, o1*e $o-orei, i+aju bolju 1o-e,ano%* %a +eGunarodno+ ,ajednico+,
ia)o %u 1o)a,ale +alo 1o*encijala ,a ja2anje lo)alne e)ono+ije. (1a), )ro,
ola)a-anje 1o%lo-ni3 u%lu$a, obe,bjeGi-anje 1ri%*u1a inBra%*ru)*uri i 1ru&anje
1ore%)i3 ola)ica, one i+aju ,a cilj 1ri-la2enje dire)*ni3 %*rani3 in-e%*icija. 'ne
*a)oGe %*-araju ,a1o%leno%* i do1rino%e 1oboljanju 1la*no$ bilan%aL
Nau2ni @*e3nolo)i 1ar)o-iA 1ru&aju )rea*i-no o)ru&enje ,a 1ri-la2enje i
1ro+o-i%anje i%*ra&i-a2)e )o+ercijali,acije i *e3nolo)i ,a%no-ani3 1redu,eaL
4
Vir*uelni in)uba*ori bi,ni%a @*e3nolo)i 1ar)o-iA 2ine u%lu$e do%*u1ni+ u
%ajber %-e+iru. 'ni %1ajaju 1redu,ea jedno %a dru$i+, )lijen*e, doba-lja2e, 1ar*nere,
)ao i o1era*i-no ru)o-od%*-o -ir*uelno$ in)uba*ora 1u*e+ in*erne*a, ele)*ron%)e
ra,+jene 1oda*a)a, )a1aci*e*a -ideo)onBerencija, i*d.L
8la%*eri i u+re&a-anje. To)o+ de-ede%e*i3 )la%*eri i u+re&a-anje %u i+ali
1o-eani ,na2aj u ra,-oju /SP. 8ro, )la%*ere i +re&e, /SP %u +o$li da 1ri%*u1e
-je*oj i -i%o)o obra,o-anoj radnoj %na,i i $ru1i%ani+ 1o%lo-ni+ u%lu$a+a
u)lju2ujui u%lu$e in)ubacije bi,ni%a. 8la%*eri %u %)u1 /SPHa, )oji rade $eo$raB%)i
bli,u jedno od dru$o$ i u i%*o+ %e)*oru $dje je od$o-arajui )la%*er
)o+1le+en*arno%*i 1o%lo-anja eBi)a%niji i odr&i-iji ne$o in)uba*ori %a ra,li2i*i+
1ojedina2ni+ 1o%lo-i+a. '-e +o$uno%*i do,-olja-aju %1ecijali,aciju, $rade
*e3nolo)u %1o%obno%*, 1rila$odlji-o%*, ino-acije i )on)uren*no%*.

1.%. Nau#no te$nolo&ki "ark

Nau2no *e3nolo)i 1ar) 1red%*a-lja iri 1oja+, )oji %e )ori%*i da o1ie
ra,no-r%ne 1o)uaje da %e 1od%*a)ne ra,-oj 1redu,e*ni*-a 1u*e+ o%ni-anja na ,nanju
,a%no-ani3 +ali3 i %rednji3 1redu,ea. '-aj na,i- i+a +no$o %inoni+a, od )oji3 %u
naj2ei nau2ni 1ar), NT 1ar), i%*ra&i-a2)i 1ar) i *e3no1oli%.
Nau2no *e3nolo)i @NTA 1ar)o-i 1o%*oje u Sjedinjeni+ a+eri2)i+ dr&a-a+a
od rani3 1ede%e*i3 $odina i od *ada %e inicija*i-a ,a nji3o-i+ o%ni-anje+ 1roirila 1o
%-ije*u, u,ro)ujui )on%*an*nu 1oja-u no-i3 NT 1ar)o-a. Pr-obi*no je 1oja+ NT 1ar)
i+ao -eo+a o$rani2eno ,na2enje, ,a%ni-ano na a%1e)*u )once1cije ne)re*nina 1ar)a,
$dje %u uni-er,i*e*i u %*-ari i,da-ali ne)re*nine, 1o%lo-ni 1ro%*or ili i%*ra&i-a2)e
)a1aci*e*e ,a ra,ne 1o%lo-e. Poja+ %e ra,-ijao, *a)o da %ada u)lju2uje +no$o iri
o1%e$ Bun)cija, u)lju2ujui e)ono+%)i ra,-oj i *ran%Ber *e3nolo$ije. (a)o i+a -ie
deBinicija NT 1ar)a, 2injenica je da on 1red%*a-lja a$lo+eraciju +ali3 i %rednji3
1redu,ea, )oja i+a %ljedee o%obineE 1o-e,ana je %a obra,o-ni+ ili i%*ra&i-a2)i+
in%*i*ucija+a, obe,bjeGuje inBra%*ru)*uru i u%lu$e ,a a)*i-no%*i o)u1ljeni3 /SP,
1r-en%*-eno ne)re*nine i 1o%lo-ni 1ro%*or, ola)a-a 1roce% *ran%Bera *e3nolo$ije,
na+ijenjena je 1od%*icanju 1ri-redno$ ra,-oja re$iona u )o+ %e nala,i.

Le)o-i V., Si+a)o-i Lj., E)ono+%)a Bilo,oBija i 1oli*i)a, E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u
8ra$uje-cu !!!., %*r.#".
5
1.'. Partnerst(o
'%no-ni ,ada*a) ono$a )o o%ni-a in)uba*or je%*e da u)lju2i dru$e 1ar*nere u
ra,li2i*e Ba,e 1roje)*a, )ao *o %uE )once1* in)uba*ora, anali,a 1o%*ojee$ %*anja,
1ri1re+a bi,ni% 1lana, i+le+en*acija, 1ro+ocija, obu)a i ,a1olja-anje, i doda*ne
a)*i-no%*i. (%)u%*-a najbolji3 e-ro1%)i3 1ra)%i %u$eriu da 1ojedina2ne in%*i*ucije u
%*-ari +oraju bi*i obe%3rabrene u 1re*1o%*a-ci da +o$u %a+o%*alno da i%1une %-e
,a3*je-e ,a u%1o%*a-ljanje in)uba*ora. Po%ebno u *e)oj dru*-enoHe)ono+%)oj
%i*uaciji, bli%)a %aradnja i,+eGu )o+1le+en*arni3 or$ani,acija je od 1re%udno$
,na2aja. Ta)oGe, ulo$a i od$o-orno%* %-a)o$ od a)*era +oraju %e e)%1lici*no
deBini%a*i na 1o2e*)u. Va&no%* 1ar*ner%*-a i nedo-oljna %aradnja i *ran%Ber ,nanja
i,+eGu Ba)ul*e*a i 1ri-rede na-edeni %u, u najno-iji+ i%*ra&i-anji+a e-ro1%)e
)o+i%ije, )ao jedna od %labo%*i e-ro1%)o$ i%*ra&i-a2)o$ i ino-aciono$ %i%*e+a.
1.). Pra(ni ok(ir inkuba*ije biznisa
Ne 1o%*oji %*andardna ,a)on%)a re$ula*i-a ,a bi,ni% in)uba*ore. /eGu*i+,
2e%*o %u 1o%ebne dr&a-ne 1oli*i)e 1o 1i*anju bi,ni% in)uba*ora i+ale ,na2ajnu ulo$u,
n1r. 1oli*i)a re$ionalno$ ra,-oja ili ra,-oja %e)*ora -i%o)e *e3nolo$ije.
#

Po*rebno je o%*-ari*i %*i+ula*i-an a+bijen* )ro, o%ni-anje in%*i*ucija i 1ru&anje
1od%*icaja ,a o%ni-anje 1redu,ea i 1ri-redni ra,-oj. Po%lo-ni in)uba*ori )ao 1ra-na
lica 2e%*o +o$u bi*i o%no-ani u %ljedei+ or$ani,acioni+ o)-iri+aE ne1roBi*ni bi,ni%
in)uba*or )oji djeluje u, 1o+o ,ajednice ili Bondacije ,a 1ri-redni ra,-ojL re,ul*a*
,ajedni2)i3 na1ora lo)alne i cen*ralne -lade i ne1roBi*ne 1ri-a*ne or$ani,acije.
Par*ner%*-o o+o$ua-a in)uba*oru da i%)ori%*i %*ru2no%* )oju i+a 1ri-a*ni %e)*or, )ao
i dr&a-na %red%*-a 1ri-a*ni ili 1roBi*ni in)uba*or )oji je obi2no u -la%ni*-u
in-e%*icioni3 $ru1a ,a ula$anje ri,i)ono%no$ i 1o2e*no$ )a1i*ala ili 1ar*ner%*a-a ,a
ra,-oj ne)re*ninaL i%*ureno odjeljenje uni-er,i*e*a H %-r3a o-o$ in)uba*ora je da
1o+o$ne ra,-oj i *ran%Ber no-i3 *e3nolo$ija.
2. SVJETSKA ISKUSTVA U INKUBACIJI BIZNISA
#
E)ono+i%* C 2a%o1i% ,a 1o%lo-ne ljude, 7eo$rad., %*r. "6
6
U Li%abonu je 1o%*a-ljen cilj da E-ro1%)a unija *o)o+ %ljedee decenije
1o%*ane naj)on)uren*nija i najdina+i2nija 1ri-reda u %-ije*u, ,a%no-ana na ,nanju,
%1o%obna da u%1o%*a-i odr&i-i 1ri-redni ra%*, -ei broj i bolja radna +je%*a, )ao i -eu
dru*-enu )o3e,iju. E-ro1%)o+ 1o-eljo+ ,a +ala 1redu,ea %u$erie da %e M/ala
1redu,ea +oraju 1re1o,na*i )ao $la-ni 1o)re*a2i ino-acija, ,a1olja-anja, )ao i
dru*-ene i lo)alne in*e$racije u E-ro1i. (n)uba*ori %u %e 1r-i 1u* Bor+irali u
Sjedinjeni+ 9+eri2)i+ Dr&a-a+a @S9DA, )ori%*ei ja1an%)i +odel or$ani,o-anja
1redu,ea )oji+ %e 1od%*icao ra,-oj +ali3 1orodi2ni3 1redu,ea, lo)alno Bor+irani3.
8ada je )raje+ 4!H*i3 1o)renu* 1roce% ,a*-aranja i *ran%Bor+acije 2eli2ana i
*e)e indu%*rije crne +e*alur$ije u Pi*%bur$u ja-io %e 1roble+ -eli)i3 *ro)o-a
u)lanjanja ,$rada, +aina, o1re+e, in%*alacija i ne,a1o%leno%*i. U o)-iru 1ro$ra+a
rjea-anja -eli)o$ broja o*1u*eni3 radni)a, 1olo %e od ideje da %e 1o%*ojei 1ro%*or,
1ojedini ala*i, +aine, o1re+a i in%*alacije i%)ori%*e ,a o*1o2injanje no-i3 1o%lo-a na
o%no-u 1redu,e*ni2)i3 ideja o*1u*eni3 radni)a. :ale %u 1re$raGene na onoli)o
1o%lo-ni3 1ro%*ora )oli)o je bilo 1ilo* 1roje)a*a ,a o*1o2injanje ne)e no-e
1roi,-odnje. Da bi %e u 1o2e*noj Ba,i na%*ajanja no-i3 +ali3 1redu,ea ubla&ilo
ne,nanje i nei%)u%*-o u +enad&+en*u, ra2uno-od%*-u, 1o,na-anju *r&i*a i -oGenju
1o%lo-anja C o-e Bun)cije %u objedinjene )ro, ,ajedni2)u %lu&bu i 1o-re+eno
$o%*o-anje )on%ul*ana*a )oji %u o-e 1o%lo-e oba-ljali ,a %-a 1redu,ea u 3ali C
in)uba*uru no-i3 1redu,ea.
Pr-i in)uba*ori u E-ro1i u%1o%*a-ljeni %u 1o2e*)o+ 6!H*i3 u En$le%)oj i
Ne+a2)oj. >ani+lji- je 1ri+jer 7erlina $dje je no-e+bra "=6#. $odine ,a1o2eo %a
rado+ 1r-i bi,ni% in)uba*or u Nje+a2)oj H 7erlin%)i cen*ar ,a ino-acije i no-a
1redu,ea.
.

<la-ni ra,lo,i ,a o%ni-anje bi,ni% in)uba*ora bili %uE Pro+o-i%anje *ran%Bera
re,ul*a*a uni-er,i*e*%)i3 i%*ra&i-anja u 1ra)*i2nu u1o*rebu )ro, 1odr)u nau2nici+a u
o%ni-anju %o1%*-eni3 1redu,eaL Ra,-oj 1ri-redne %*ru)*ure $rada 7erlina
%*i+uli%anje+ o%ni-anja no-i3 i ino-a*i-ni3 1redu,ea %a no-i+ 1roi,-odi+a i
u%lu$a+aL U)lju2i-anje ino-a*i-no$ 1o*encijala $rad%)i3 i%*ra&i-a2)i3 u%*ano-a u
re$ionalni 1ri-redni ra,-ojL 8reiranje no-i3 +oderni3 radni3 +je%*a u no-i+
1redu,ei+a, )ao i u 1o%*ojei+ /SP 1u*e+ @indire)*no$A )orienja ino-aH*i-no$
i+1ul%a.
.
Ve%elino-i P., U*icaj in%*i*ucionalni3 reenja na ra,-ojne *o)o-e nacionalne e)ono+ije, Radni2)a
*a+1a, 7eo$rad, !!#., %*r.=0.
=
7i,ni% in)uba*ori %u, )ao in%*ru+en*i ra,-oja @1rije %-e$a re$ionalno$ ra,-ojaA
u E-ro1%)oj uniji e)%1lodirali =!H*i3 $odina i %ada i3 i+a o)o =!!, %a+o u Nje+a2)oj
i3 i+a o)o #!!.
(n)uba*ori %e %+a*raju 1o%ebno 1ri-la2ni+ u ,e+lja+a u *ran,iciji, 1o*o
+o$u 1o+oi u %+anji-anju barijera udru&i-anje+ )noNH3oN i %+anji-anje+ Bi)%ni3
*ro)o-a. U ,e+lja+a u *ran,iciji i3 i+a o)o 0!, a najdalje je o*ila Polj%)a u )ojoj
%ada i+a 04 bi,ni% in)uba*ora. U %-i+ %*udija+a o bi,ni% in)uba*ori+a na-odi %e
nji3o-a -e,a %a nau2noi%*ra&i-a2)i+ or$ani,acija+a, a -eli)i broj nji3 %e Bo)u%ira na
%1in oBB )o+1anije, a ciljna $ru1a @)ao 1o*encijalni 1redu,e*niciA ni%u -ie %a+o
i%*ra&i-a2i -e i %*uden*i ,a-rni3 $odina.
Naj-a&nije u%lu$e )oje 1ru&aju )a1aci*e*i ,a in)ubaciju obu3-a*aju
or$ani,o-an 1ri%*u1 e)%1er*i,i, i%)u%*-i+a, %a-je*oda-ni+ u%lu$a+a, %a-je*i+a i
+en*or%*-u u )lju2ni+ 1o2e*ni+ Ba,a+a &i-o*a 1redu,ea. Pri%*u1 dru$i+ 1o%lo-ni+
+re&a+a i $ru1acija+a *a)oGe je ,na2ajan ele+en* o-i3 )a1aci*e*a. Ponuda Bi,i2)i3
1ro%*orija i o-i3 u%lu$a 1redu,e*nici+a 1o-ea-a -jero-a*nou ,a u%1je3 1redu,ea u
odno%u na 1redu,ee )oje %a+o%*alno 1o%lujeE i%*ra&i-anja na ni-ou EU 1o)a,uju da,
%*o1a %+r*no%*i @u 1r-i3 1e* $odina 1o%lo-anjaA 1redu,ea )oja %u %-oje 1o%lo-anje
,a1o2ela u bi,ni% in)uba*oru je +anja od "0O, ,a ra,li)u od o%*ali3 1redu,ea, $dje
%e ,na da je %*o1a %+r*no%*i 2a) 0!O. (n)uba*or Bun)cionie )ao )a1aci*e* u )oji
1redu,ea ula,e i i,la,e, odno%no bora-a) 1redu,ea u in)uba*oru je o$rani2en
@naj2ee na # $odineA
2.1. +iznis inkubatori u zemljama u tranzi*iji
7i,ni% in)uba*ori u ,e+lja+a u o)ru&enju %u inicirani i Binan%irani od %*rane
+eGunarodne ,ajednice. 'b,iro+ na %1eciBi2no%* 1roble+a ra,-oja, ideje o bi,ni%
in)uba*ori+a %u u$la-no+ do-oGene u -e,u %a odreGeni+ cilje-i+a n1r. 1o-ra*a)
i,bje$lica i e)ono+%)a odr&i-o%* 1o-ra*)a, ,a1olja-anje &ena, ,a1olja-anje +ladi3,
i %li2no.
>bo$ %-oje %ocijali%*i2)e 1ro%lo*i i dr&a-no$ -la%ni*-a u 1ri-redi i
e)ono+iji, u ,e+lja+a u *ran,iciji nije bilo +o$uno%*i ,a ra,-oj +ali3 1redu,ea ni*i
"!
na o%no-a+a dr&a-no$ ni*i 1ri-a*no$ -la%ni*-a. U%1je-ali %u %e odr&a*i %a+o ne)i
,ana*i i u%lu$e, )oji %u i+ali du$u *radiciju u radu i -la%nici +ali3 1orodi2ni3 Bir+i
)oji %u i%*rajali u &elji da o1%*anu. Dr&a-a %e nije ba-ila deBini%anje+ +ali3 1redu,ea
i, 1ro%*o$ ra,lo$a *o nije &eljela 1odr&a-a*i nji3o- ra,-oj. >a*o %u %e )ao +ala
1redu,ea u *o+ 1eriodu +o$le %+a*ra*i %a+o ,ana*%)e, u%lu&ne i nji+a %li2ne radnje.
Dr&a-a je dire)*no in-e%*irala u i,$radnju -eli)i3 1redu,ea 1od 1re*1o%*a-)o+ da
-eli)a 1redu,ea naj-ie do1rino%e 1ora%*u ,a1o%leno%*i i re$ionalno+ ra,-oju. >bo$
*o$a %u %e 1ra-na re$ula*i-a i %i%*e+%)e +jere %-odile na o-aj *i1 %ocijali%*i2)i3
1redu,ea, a u odno%u na +ali bi,ni% %a+o %i+boli2no.
Na%u1ro* *o+e, u *ran,icij%)o+ 1eriodu $o*o-o %-e ,e+lje @)oje 1rola,e )ro,
*u Ba,uA o)reu %e 1odrci ra,-oja +alo$ bi,ni%a 1o u,oru na ra,-ijene ,e+lje. U *o+
%+i%lu u%1o%*a-ljaju %e -ladine +jere 1odr)e, 1a ,a *e 1o*rebe -eina nji3 i deBinie
)ara)*eri%*i)e +alo$ bi,ni%a. /eGu*i+, u nedo-oljnoj +jeri, o%i+ *o %e u li*era*uri o
+alo+ bi,ni%u 1reu,i+aju %*a-o-i ,a1adni3 ,e+alja u -e,i % *i+ 1i*anje+. Vjeruje %e
da ce u*icaj +eGunarodni3 in%*i*ucija na ra,-oj +alo$ bi,ni%a u ,e+lja+a u *ran,iciji
ubr,a*i o-e 1roce%e u1ra-o i+1le+en*acijo+ ino%*rane 1ra)%e.
>e+lje u *ran,iciji )reu od 1lanirane i cen*rali,o-ane )a *r&ino orjen*i%anoj
e)ono+iji. To)o+ 1erioda cen*ralne i 1lanirane e)ono+ije -eina dr&a-ni3 Bir+i
Bun)cionie u -je*a2)i i odbra+beno orjen*i%ano+ e)ono+%)o+ a+bijen*u )oji i+
nije dao 1rili)u da nau2e da %e 1onaaju *r&ino.
Tran%Bor+acija dr&a-ni3 Bir+i u 1ri-a*ne au*o+a*%)i ne -odi nu&no )a
%*-aranju 1roBi*ablini3 )o+1anija jer 1redu,e*ni*-o 1rije %-e$a 1odra,u+ije-a
%1re+no%* da %e 1reu,+e ri,i), a onda *reba 1o%jedo-a*i i i%)u%*-o i i,o*ren o%jeaj
,a 1o%ao.
Sa dru$e %*rane -eo+a je -a&no %*-aranje 1o,i*i-no$ 1oli*i2)o$ i e)ono+%)o$
a+bijen*a 1o$odno$ ,a %*-aranje ja)o$ /SP %e)*ora. To je jedan od $la-ni3 ,ada*a)a
-lada ,e+alja u *ran,iciji. Ra,lo,i ,a %*ra*e)u -a&no%* /SP %uE
0
H /SP do1rino%e 1ora%*u ,a1o%leno%*i +no$o -ie ne$o -eli)e Bir+e i +o$u na du&i
ro), da obe,bede -eo+a ,na2ajan udio %-i3 ,a1o%leni3L
H /SP +o$u da 1o+o$nu u re%*ru)*uiranju *a)o *o a1%orbuju %u-ine radni)eL
H 1o-ea-aju )on)urenciju na *r&i*u.
0
Ru%*a+ Lal)a)a, 7e%* Prac*ice% in 7u%ine%% (ncuba*ionE Le%%on% @Pe* *o beA Learn*, H do)u+en*
1re,en*o-an na bel$ij%)oj )oneBerenciji o bi,ni% cen*ri+a, 7ri%el, E-ro1%)a 8o+i%ija, En*er1ri%e D<.,
no-e+bar !!"., %*r.=5.
""
Tran,icione e)ono+ije %u na ra,li2i*i+ ni-oi+a ra,u+ije-anja i ra,-oja /SP.
<ru1a najra,-ijeniji3 ,e+alja i+a 1ra-ni %i%*e+ 1o%*a-ljen *a)o da 1odr&a-a %e)*or
/SP. U 1o%ebni+ %lu2aje-i+a 1o%*oji 1o*reba ,a i%1ra-)a+a i do1una+a na)on
1rela%)a i, rane Ba,e *ran,iciono$ 1roce%a na -ii ni-o.
4
Dru$a $ru1a ,e+alja i+a -e
1ri1re+ljen 1ra-ni %i%*e+ i 1red%*oji jo da %e i,-ri i+1le+en*acija )ro, 1ri)ladne
1ro$ra+e 1odr)e i 1ro+ocije +ali3 i %rednji3 1redu,ea, do) %e *rea $ru1a ,e+alja
nala,i na %a+o+ 1o2e*)u, nji3o-i 1arla+en*i *e) *reba da done%u ,a)one, a -lade
%*ra*e$ije )oji+a e 1ro+o-i%a*i ra,-oj /SP.
5
U1oredne anali,e /SP u ,e+lja+a u *ran,iciji rade EKE i E7RD. Po%*oji
1o*reba ,a ja%ni+ deBini%anje+, %*a*i%*i)o+ i 1oreGenje+L
Ra,li)e u deBinicija+a /SP u *ran,icioni+ e)ono+ija+a i u EU, *o $o-ori
da /SP u ,e+lja+a u *ran,iciji %u jo u-e) na ni%)oj Ba,i ra,-oja.
Veli)a -eina /SP %u +i)ro 1redu,ea )oja ,a1olja-aju 2lano-e 1orodice ili
bli%)e %rodni)e. U naj-ee+ broju ,e+alja u *ran,iciji /SP %u u$la-no+ orjen*i%ana
na *r$o-inu i %a+o +ali dio nji3 1roi,-odi dobra na+enjena 1rodaji ili 1ru&anje+
u%lu$aL 8ara)*eri%*i)a /SP je da ,a1olja-aju rela*i-no -i%o)o obu2ene radni)e. U
,e+lja+a u *ran,iciji, Bo)u% *reba da bude na %*-aranju /SP i *reba i+ 1o+oi da
rade eBi)a%no u u%lo-i+a *r&ine e)ono+ije.
>bo$ 2e$a je 1o*rebno 1ro+o-i%a*i /SPQ Dono%e -eu e)ono+%)a )ori%* od
-eli)i3 Bir+i R u %+i%lu %*-aranja no-i3 radni3 +je%*a, 1o-eanje eBi)a%no%*i i
e)ono+%)o$ ra%*a, je%u ne)i od ra,lo$a.
S*ru)*ura Bir+i i ,a1o%leno%*. U -eini ,e+alja u *ran,iciji, +i)ro i +ala
1redu,ea 2ine -einu u)u1no$ broja Bir+i i 2ine -ei dio u)u1ne ,a1o%leno%*i. U
E)-adoru, na 1ri+jer, Bir+e %a +anje od 0! ,a1o%leni3 broje == 1rocena*a %-i3 Bir+i i
00 1rocena*a u)u1ne ,a1o%leno%*i u "=6!. $odiniL u 7an$ladeu, Bir+e %a +anje od
"!! ,a1o%leni3 broje == 1rocena*a %-i3 Bir+i i 06 1rocena*a ,a1o%leno%*i u "=64.
$odini. U ,e+lja+a %a +ali+ do3od)o+ 1o $la-i %*ano-ni)a, o$ro+na -eina Bir+i
%u +i)ro ili +ala 1redu,ea, 1ored )oji3 1o%*oji i ne)oli)o -eli)i3 1redu,ea. U
,e+lja+a %a %rednji+ do3od)o+, %rednja 1redu,ea 1o2inju da u,i+aju rela*i-no
-ee u2ee u u)u1noj 1roi,-odnji i ,a1o%leno%*i. U -eini ,e+alja, *rend je da -ee
Bir+e dono%e u-eanje nacionalno$ do3od)a 1o $la-i %*ano-ni)a. (,u,e*a) od o-o$
1ra-ila %u a,ij%)e ,e+lje Taj-an ili 8ina na 1ri+jer, $dje je odno% -ei3 i +anji3 Bir+i
4
/arin)o-i R., (li /., Ro%i (., (n%*i*ucionalna reenja i *ran,icioni 1roce%i u Srbiji, E)ono+%)i
Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u 8ra$uje-cu, !!"., %*r.=0.
5
Danilo-ic <r)o-ic <., >e$arac 9., 7i,ni% in)uba*ori H Prirucni), 7eo$rad, !!#., %*r.45.
"
rela*-no %*alan u 1o%lednji3 *ride%e* $odina, be, ob,ira na *o *o %e %*ru)*ura
1roi,-odnje 1ro+jenila od 1ri+i*i-ni3 radionica do -i%o)i3 *e3nolo$ija i
)o+1ju*er%)e indu%*rije. U 1ro%je)u, +ala 1redu,ea ne i$raju -eli)u ulo$u u ra,-oju
jedne ,e+lje.
S*-aranje radni3 +e%*a. Ra%1ra-a i+a i o *o+e da li %u /SP -a&na ,a ra%*
,a1o%leno%*i *j. %*-aranje no-i3 radni3 +je%*a. '-o$a 1u*a e+1irij%)i do)a,i ni%u na
%*rani *radicionalno$ +iljenja )ada je o o-oj *e+i rije2. /ale Bir+e u -eli)oj +jeri
u*i2u na %*-aranje no-i3 radni3 +je%*a, ali *a)oGe i u $aenju 1o%*ojei3. To je ,bo$
*o$a *o +ale Bir+e na%*aju -eli)o+ br,ino+ ali %e br,o i $a%e. /no$e +ale Bir+e ne
u%1iju da 1ora%*u. U ra,-ijeni+ ,e+lja+a u1r)o% ra%1ro%*ranjeno+ +iljenju, +ale
Bir+e ne %*-araju -ie radni3 +j%*a, a)o %e i+aju u -idu radna +je%*a )oja %e ,a*-araju
i Bir+e )oje ne%*aju +no$o 2ee ne$o -eli)e Bir+e. (%*i ,a)lju2a) bi +o$ao da %e
i,-ede i )ada %e radi o ,e+lja+a u *ran,iciji.
/ale Bir+e, )a)o %*-araju +no$o no-i3 radni3 +je%*a *a)o i3 ja)o +no$o i
u)idaju /SP nude +anju %i$urno%* radno$ +je%*a ne$o -eli)e Bir+e. U U.S., *rajno%*
radno$ +je%*a %e 1o-ea-a %a -eli2ino+ Bir+e. Treba rei da je u)udanje rani3 +je%*a
u %lu2aju rece%ije +anje u /SP ne$o u -eli)i+ Bir+a+aR,a3-aljujui nji3o-oj
-eli)oj Ble)%ibilno%*i.
6
EBi)a%no%*. /jera eBi)a%no%*i 1redu,ea -arira )a)o unu*ar jedne indu%*rij%)e
$rane *a)o i u)u1no u indu%*riji. Veli2ina Bir+e +o&e da bude 1o-e,ana %a ne)i+
dru$i+ Ba)*ori+a )oji %u 1o-e,ani %a eBi)a%anou, )ao *o %u -je*ina u1ra-ljanja i
*e3nolo$ija, )ao i eBe)*i )oje 1roi,-odi 1ra-ni a+bijen*. U U.S. 1rou,-oGa2)i %e)*or,
indu%*rije u )oji+a -ee Bir+e i+aju -ei udio na *r&i*u i i+aju -ei ra%*
1rodu)*i-no%*i. Veina %*udija u ,e+lja+a u *ran,iciji 1o)a,uje da %u naj+anje Bir+e i
naj+anje eBi)a%ne, 1o%*oje 2injenice )oje $o-ore da %u i +ale i -eli)e Bir+e rela*i-no
neeBi)a%ne u 1oreGenju %a %rednji+ Bir+a+a. S1orno je i *o da %u /SP ino-a*i-nija od
-eli)i3 Bir+i. /no$e +ale Bir+e dono%e ino-acije na *r&i*e, ali do1rino% u
ino-acija+a na *e+u 1rodu)*i-no%*i ,a3*ije-a odreGeno -rije+e, a -eli)e Bir+e i+aju
-ie re%ur%a da u%-oje i i+1le+en*iraju ino-acije.
Najbolja i%)u%*-a %u 1o%*i$nu*a u 7i:, u <rada2cu, u -e,i %a 1o-ra*)o+
i,bje$lica, $dje je in%*aliran jedan bi,ni% in)uba*or u obla%*i 1reraGi-a2)e indu%*rije.
6
Ro%i (., /arin)o-i R., (li /., S*ra*e$ija ra,-oja i %*ru)*urne 1ro+ene 1ri-rede Srbije u u%lo-i+a
*ran,icije, E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u 8ra$uje-cu, E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u Niu,
!!"., %*r.=6.
"#
'd o%ni-anja, !!!. $odine )ro, in)uba*or je 1rolo ne)oli)o de%e*ina bi,ni%a i
ne)oli)o %*o*ina )ori%ni)a. (,-e*aji $o-ore o -i%o)o+ %*e1enu odr&i-o%*i bi,ni%a,
na)on na1u*anja in)uba*ora.
Pr-i 7i,ni%Hin)uba*or cen*ar u Srbiji je 1roje)a* je -rijedan S4..0.4,, a
%*-oren je u, 1odr)u Ionda ,a o*-oreno dru*-o @Ea%*HEa%* 1ro$ra+A, K:I @US9(DC
KRD9 1ro$ra+ %a S0.!!!,!!A i 'E7SHa. U$o-or je 1o*1i%alo o%a+ +ali3 1redu,ea
i 1redu,e*ni2)i3 radnji odabrani3 1u*e+ ja-no$ )on)ur%a. 'dlu)u o 1ri3-a*anju
1redu,ea u bi,ni% in)uba*or donio je Sa-je* %a%*a-ljen od 1red%*a-ni)a lo)alne -la%*i,
bana)a, udru&enja 1ri-a*ni3 1redu,e*ni)a, Babri)e (/T i Ti+o2)o$ )luba, na)on 2e$a
e u in)uba*oru +oi da 1ro-edu 1r-e *ri $odine 1o%lo-anja.
=
U %)lo1u %aradnje Ti+o2)o$ )luba i )anad%)i3 or$ani,acija K(D9 i KES' u
Bebruaru je na1ra-ljen bi,ni%H1lan i )once1* )nja&e-a2)o$ in)uba*ora. Ti+o2)i )lub,
)ao 1ar*ner na 1roje)*u, od$o-oran je ,a 1rila$oGa-anje 1ro%*orija (/THa u 7i,ni%
in)uba*or cen*ar. Dio 3ale )oji 1ri1ada Babrici DD(/TDD 8nja&e-ac, 1o-rine ".!!+,
u, 1ar)in$ 1ro%*or 1o-rine 4!!+, 1reureGen je u budui in)uba*orHcen*ar. >$rada
i+a %-u 1o*rebnu inBra%*ru)*uruE -odu, $rijanje, )li+a*i,aciju. Pro%*or je 1re$raGen u
"" +anji3 jedinica u )oji+a e radi*i "!H" 1redu,ea, ali %e jedinice +o$u )a%nije
+on*ira*i na dru$a2iji na2in i 1rila$oGa-a*i )ori%nici+a. U in)uba*oru e DD+ladaDD
1redu,ea i+a*i %-e *o i+ je 1o*rebno da bi %e o%i$urala %*abilno%* i ra,-ojE
,ajedni2)u %alu ,a )onBerencije i 1re,en*acije %a 1o*rebno+ o1re+o+, d-ije %ale ,a
%a%*an)e i odr&a-anje radionica, )on%ul*acije %a Re$io1nalni+ cen*ro+ ,a ra,-oj /SP
u >aje2aru, +en*or%)i rad %a %-a)i+ 1redu,ee+ u 1r-i3 4 +e%eci, be%1la*an 1ri%*u1
in*erne*u, jeB*inije )nji$o-od%*-ene u%lu$e, 1o+o -e,ana ,a +ar)e*in$ i odno%e %a
ja-nou i*d.
Proje)a* 1o)re*anja 1r-o$ bi,ni%Hin)uba*ora je jedan od 6#! US9(DHo-a
KRD9 1ro$ra+a, )oji K:I (n*erna*ional u, 1o+o a+eri2)o$ naroda %1ro-odi u "..
,ajednice u i%*o2noj i ju&noj Srbiji. KRD9 je 1e*o$odinji 1ro$ra+ $raGan%)o$
dru*-a )oji %e %1ro-odi na *eri*oriji Srbije od !!". $odine, )oji )ori%*i a)*i-no%*i
ra,-oja ,ajednice )a)o bi 1o)renuo $raGane da 1oboljaju )-ali*e* &i-o*a, 1ro+o-ie
e)ono+%)i ra,-oj i $radi 1o-erenje i,+eGu $raGana i lo)alni3 -la%*i.
=
Le)o-i V., Si+a)o-i Lj., E)ono+%)a Bilo,oBija i 1oli*i)a, E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u
8ra$uje-cu !!!., %*r.44.
".
2.2. Preduzetni#ki inkubatori
Pro+o-i%anje 1redu,e*ni*-a i$ra -i*alnu ulo$u u 1oboljanju )on)uren*no%*i
+ali3 bi,ni%a i 1obolja-anju %*anja ,a1o%lenja u E-ro1i. /eGu +no$i+ 1redlo&eni+
rjeenji+a, in)ubacija bi,ni%a %e 2ini jedni+ od najeBi)a%niji3 %red%*a-a ,a 1o+o
1redu,e*nici+a u ,a1o2injanju no-o$ bi,ni%a, ra,-oja +ladi3 1redu,ea, i 1ru&anju
1o+oi )a)o bi 1re&i-jeli ranji- 1o2e*ni 1eriod.
E)ono+%)a )o+i%ija ,a E-ro1u Ujedinjeni3 nacija @UNEKEA je 1o)renula
%-oj 1ro$ra+ indu%*rij%)o$ ra,-oja i ra,-oja 1redu,ea u )a%ni+ de-ede%e*i+ da bi
obe,bijedila 1o*1orni Boru+, $dje bi -lade +o$le da ra,+jene i%)u%*-a i da u2e jedne
od dru$i3 o *o+e )a)o da %*ru)*uriraju dijalo$e i,+eGu ja-no$ C 1ri-a*no$ %e)*ora na
ren*abilan na2in. Radna $ru1a ,a ra,-oj indu%*rije i 1redu,ea u o)-iru UNEKE
@TP.6A je 1o)renula brojne 1ro$ra+e da bi 1roirila %aradnju dr&a-a 2lanica u
1o$ledu 1redu,e*ni*-a i deBini%ala 1ra)%e i in%*i*ucije )oje %e 2ine najren*abilniji+ ,a
%*i+ulaciju 1redu,e*ni2)o$ o)ru&enja.
3. BUDUNOST BIZNIS INKUBATORA
Ken*ri ,a 1odr)u bi,ni%u @7SKA, in)uba*ori i *e3no1ar)o-i 1o)ua-aju da
obe,bjede no-i+ +ali+ i %rednji+ 1redu,ei+a @/SPA re%ur%e 1o*rebne ,a
1oboljanje nji3o-i3 an%i ,a u%1je3. Ra,li2i*i en*i*e*i na$laa-aju ra,li2i*e +jea-ine
1ro%*ora, obu)e, )a1i*ala, ljud%)o$ i )o+1ju*er%)o$ u+re&i-anja, )on%al*in$a, i*d.
Predlo&eno je ne)oli)o deBinicija, ali deBinicije +oraju da budu Ble)%ibilne da bi
od$o-arale *renu*noj u1o*rebi. Da bi %e 1o)rili %-i o-i ra,li2i*i en*i*e*i, 1redla&u %e
Ulo)alni cen*ri ,a 1o%lo-nu 1o+oV @L79KA. '1*e $o-orei, cen*ri ,a 1odr)u
bi,ni%u na$laa-aju bla$e re%ur%e C )ao *o je obu)a, do) *e3no1ar)o-i na$laa-aju
Bi,i2)e re%ur%e C )ao *o je 1ro%*or.
Najbolji in)uba*ori bi,ni%a 1o)ua-aju da obe,bijede %-e re%ur%e ,a o1%*ana) i
ra%* +alo$ bi,ni%a. Do) %e *e3no 1ar)o-i 2e%*o Bo)u%iraju na 1ro%*or, a cen*ri ,a
1odr)u bi,ni%a na )on%al*in$, in)uba*ori odreGuju u%)a $rla i 1o)ua-aju da i3
"0
1re-a,iGu. U ,a-i%no%*i od o)ru&enja, u%)a $rla +o$u da budu 1ro%*or, obu)a, 1ri%*u1
)a1i*alu ili *r&i*i+a, inBra%*ru)*ura )ao *o %u )o+1ju*er%)e +re&e, i +no$o dru$o$.
U %*-ari, u+je%*o da $o-ori+o o Uin)uba*ori+a bi,ni%aV na$la%a) *reba %*a-i*i
na *er+in Uin)ubacija bi,ni%aV C 1roce% in*era)*i-no$ ra,-oja )oji i+a ,a cilj
1od%*icanje ljudi da ,a1o2nu %o1%*-eni bi,ni% i 1odr&a-anje o%no-ani3 1redu,ea u
ra,-oju ino-a*i-ni3 1roi,-oda. (n)ubacija *a)oGe ,na2i ra,-oj 1odr&a-ajue$ i
%*i+ula*i-no$ o)ru&enja ,a 1redu,e*ni*-o.
7roj in)uba*ora bi,ni%a -r*o$la-o ra%*e u cijelo+ %-ije*u, od !! 1o2e*)o+
de-ede%e*i3 do o)o #.!!! dana%. Na 1ri+jer, %ada 1o%*oji -ie od 00! Bun)cionalni3
in)uba*ora u Se-ernoj 9+erici, i o)o 0! in)uba*ora u 9u%*raliji. U ra,-ijeni+
e-ro1%)i+ ,e+lja+a )ao *o je Iin%)a i+a i3 #!, u Nje+a2)oj -ie od !! in)uba*ora
bi,ni%a radi %a #.5!! /SP %*-arajui 6.!!! 1o%lo-a, i ne)i3 !! in%*i*ucija
in)uba*or%)o$ *i1a u Irancu%)oj. Pre)o "!! %3e+a in)uba*ora ili ra,li2i*i3 -r%*a
1o%luje iro+ Ujedinjeno$ 8ralje-%*-a.
"!
7roj in)uba*ora bi,ni%a u *r&ini+ e)ono+ija+a )oje na%*aju, )ao i u
*ran,icioni+ ,e+lja+a ra%*e %-a)e $odine, $dje je 40 in)uba*ora bi,ni%a re$i%*ro-ano
u Ru%iji, " u 8a,a3%*anu, # u U,be)i%*anu, #. u /aGar%)oj, i 04 u Polj%)oj. Na
)raju "==6, bilo je # Bun)cionalni3 nau2ni3 i *e3nolo)i3 1ar)o-a, a ". u Ba,i
1ri1re+e u Re1ublici We)oj. U 7jeloru%iji je ,a %ada u%*ano-ljeno 0 cen*ara ,a
1odr)u bi,ni%a, 4 in)uba*ora i *e3no1ar)a. E-ro1%)a 1o%lo-na ino-a*i-na +re&a je
%*-orila +re&u od ne)i3 "! Po%lo-ni3 ino-a*i-ni3 cen*ara iro+ E-ro1%)e unije, 2ija
-eina *a)oGe oba-lja Bun)ciju in)uba*ora bi,ni%a.
4. INKUBATORI U BIH
%.1. Modri#a,-rada#a*
N7R /odri2a u1ra-lja % d-a in)ubaciona cen*ra i *o u /odri2i i Xa+cu.
'%ni-a2 in)uba*ora je Ne,a-i%ni biro ,a ra,-oj @N7RA. (n)uba*ori ne+aju %-oj%*-o
1ra-no$ lica ne$o 1o%luju )ao odjeli N7R, 1a je i u1ra-ljanje in)uba*ori+a na ni-ou
N7R.
"!
Ro%i (., /arin)o-i R., (li /., S*ra*e$ija ra,-oja i %*ru)*urne 1ro+ene 1ri-rede Srbije u u%lo-i+a
*ran,icije, E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u 8ra$uje-cu, E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u Niu,
!!"., %*r."#.
"4
(+aju )ore)*nu 1ar*ner%)u %aradnju % o1*in%)i+ or$ani+a u %+i%lu
Binan%iranja ada1*acije obje)a*a ,a P( i 1o-re+eno Binan%iranje )ra*)oro2ni3 1roje)a*a
ili a)*i-no%*i in)uba*ora.
Iinan%iranje rada in)uba*ora -ri %e 1u*e+ N7R od 1ri3oda od )ori%ni)a,
)on%ul*an*%)i3 u%lu$a, 1o-re+eno od o1*ina i od $ran* %red%*a-a i, 1roje)a*a od
%*rani3 i do+ai3 dona*ora.
(n)ubacioni cen*ar %+je*en je u Tare-ci+a na d-ije lo)acije jedinice %a
u)u1ni+ )ori%ni+ 1ro%*oro+ od ".4"! +. '1*ina 7o%an%)i Xa+ac je, ,a 1o*rebe
in)ubaciono$ cen*ra u Xa+cu, dala obje)a* na neodreGeno -rije+e, u)u1ne 1o-rine
o)o ".!!! +, od 2e$a o)o #6! %)ladino$ i 4! + 1roi,-odno$ 1ro%*ora. Pored
o-i3, N7R i+a u -la%ni*-u i # neada1*irana obje)*a 1o-rine #0 +u
/odri2i;Tare-ci.
N7R je u1ra-ljao i in)ubacioni+ cen*ro+ u <rada2cu, )oji+, od #".".!!6.
$odine, u1ra-lja '1*ina <rada2ac. >a 1o*rebe o-i3 in)uba*ora rade # ,a1o%lena N7R
u, o%*ale 1o%lo-e u N7R. U%lu$e )oje in)uba*ori 1ru&aju )ori%nici+a %u %ljedeeE
aA Pro%*orne i ad+ini%*ra*i-no C*e3ni2)e u%lu$e,
bA 'be,bjeGenje u%lu$a re%*orana ,a 1re3ranu ,a1o%leni3 @ %er-i% 1ru&a Bir+aH
)ori%ni) (n)uba*oraA, *e ,ajedni2)e 2ajne )u3inje,
cA Po%lo-na 1odr)a i edu)acija @ u %)ladu %a )adro-%)i+ i +a*erijalni+
+o$uno%*i+a A ,
dA Pronala&enje %lobodno$ )a1i*ala i 1o%lo-no 1o-e,i-anje
eA 'be,bjeGenje doda*ni3 1ro%*orija ,a 1roirenje 1roi,-odni3 )a1aci*e*a
)ori%ni)a )oji i+aju br&i ra%*Y.
U%lo-i ,a 1rije+ )ori%ni)a %u 1o,na-anje 1o%la )oji+ %e &eli ba-i*i,
ino-a*or%)i rad, ja%an 1o%lo-ni 1lan, broj ,a1o%leni3 na 1o2e*)u i 1er%1e)*i-a
1o-eanja broja. 8ori%nici %e 1ri+aju na o%no-u ja-no$ 1o,i-a, bodo-anja *ra&eni3
1ara+e*ara i ne1o%redno$ in*er-ijua.
4.1.1. D!"#"$%&" ' ()*%+(%" +,"-"%&"
>a u%1o%*a-ljanje, in)ubaciono$ cen*ra <rada2ac, )oji+ je do #".".!!6.
u1ra-ljao N7R, 1o%ebnu ,a3-alno%* ,a%lu&ujuE Vlada Iederacije 7i: "#4.!!! 8/,
dobro-oljni rad $raGana, UN:KR, +er3a+e* !!.!!! 8/, E-ro1%)e unije 1re)o
"5
40.!!! 8/, *e ni, +anji3 donacija. Po%ebno, ,na2ajna ula$anja u -i%ini od 1re)o "
+ilion 8/ od 2e$a je, 1re)o N7RHa, in-e%*irano cca #!!.!!!,!! 8/. (, u)u1ni3
%red%*a-aE i,-rena je re)on%*ru)cija i ada1*acija obje)*a, naba-)a o1re+e, %uare i
3ladnja2a 1o*rebni3 ,a rad 1roi,-odnoH+ar)e*in)e $ru1e @P/< ViP A <rada2ac
@>adru$a ,a -oe i 1o-reA.
'1*ina /odri2a je ,a 1o*rebe in)ubacione jedince u Tare-ci+a i,d-ojila 4
obje)a*a i ,e+lji*e @-la%ni*-o N7RHa, $run*o-no i )a*a%*ar%)iA. U in)ubacionu cen*ar
je ulo&eno 1re)o .!!.!!! 8/ @Vlada I7i:, E-ro1%)a Unija HEUZ(I, US9(D, Vlada
RS, -ladeE Tu,lan%)o$, Saraje-%)o$ i >EHD' )an*onaA.
To)o+ !!6. i dijela !!=. $odine i,$raGen je no-i obje)a* %a .!6,#! + )oji
je na+ijenjen ,a Bir+e )oje %e ba-e ino-a*i-ni+ ili 1roi,-odnja+a %a -eo+ dodano+
-rijednou. Sred%*-a, u -i%ini od cca ##!.!!!,!! 8/, ,a i,$radnju o-o$ obje)*a
obe,bijedili %uE E-ro1%)a unija, /ini%*r%*-o 1ri-rede 8an*ona Saraje-o, /ini%*ar%*-o
,a ra%eljene o%obe i i,bje$lice I 7i:, /ini%*r%*-o ,a ljud%)a 1ra-a i i,bje$lice 7i:,
SP9R8 :olandija, '1*ina /odri2a i dru$i.
U +ar*u !!6 o)on2ani %u rado-i i ula$anje u %i%*e+ cen*ralno$ $rijanja u
1ro%*or u Xa+cu. D-a )ori%ni)a Ken*ra %u u%eljena o2e)uje %e u%*u1anje jo jedno$
1o%lo-no$ 1ro%*ora -eli2ine 0 +.
4.1.2. D!"#"$%&' )*.+,("('
U in)ubaciono+ cen*ru <rada2ac, ,a)lju2no %a #".".!!6, radilo je "" Bir+i
%a "#!H"0! ,a1o%leni3. Djela*no%*i )oji+a %e ba-e %u 1roi,-odnjaE *e1i3a, be*on%)e
$alan*erije i ureGenje )o+unalne inBra%*ru)*ure, *e)%*ilni3 odje-ni3 1red+e*a,
bra-ar%)e, li+ar%)e $alan*erije, $raBi2)o$ +a*erijala, 3e+ij%)i3 %red%*a-a ,a
odr&a-anje au*o+obila, 1re3ra+beni3 ar*i)ala od -oa i 1o-ra. 'd u%lu&ni3
djela*no%*i ,a%*u1ljene %u ele)*ro, bra-ar%)e i li+ar%)e. '-aj cen*ar nije -ie u %a%*a-u
N7RHa ne$o nji+e u1ra-lja o1*ina <rada2ac.
U in)ubaciono+ cen*ru /odri2a ;Tare-ci radi "" Bir+i %a o)o !! ,a1o%leni3,
%ada i *o)o+ !!=.$odine. Djela*no%*i )oji+a %e ba-e %uE 1roi,-odnja $ornji3 dijelo-a
obue, odje-ni3 1red+e*a %a %1ecijali,o-ano+ 1roi,-odnjo+ odjee ,a %lu&be
obe,bjeGenja, 1ro+e* i +on*a&a )o+ju*er%)e o1re+e i 1ro$ra+a, +on*a&a +aina ,a
"6
1roi,-odnju PVK %*olarije, 1rije+ i di%*ribucija +lije)a, 1ro+e* i au*o+obili+a i
re,er-ni+ dijelo-i+a. U 1ro%*ori+a %u %+je*ene i d-ije ,adru$eE ,ana*%)a i
,e+ljoradni2)a. U %)lo1u obje)*a je i re%*oran dru*-ene i%3rane ,a*-oreno$ *i1a H
%a+o ,a ,a1o%lene (n)uba*ora.
%.2. Saraje(o
Po%lo-ni in)uba*or Saraje-o je 1roje)a* Re$ionalne ra,-ojne a$encije
SERD9
""
)oja je re$i%*ro-ana )ao dru*-o o$rani2ene od$o-orno%*i. (n)uba*oro+
ru)o-odi dire)*no SERD9 )ao %-oji+ 1roje)*o+. Rad in)uba*ora Binan%ira %e od
na)nade )ori%ni)a i i, o%*ali3 %red%*a-a SERD9. Sa-je*oda-ne u%lu$e ,a )ori%ni)e
oba-ljaju e)%*erne or$ani,acije. Trenu*no je u in)uba*oru %+je*eno )o+1anije %a
"!0 ,a1o%leni3. '%no-na djela*no%* )ori%ni)a je (T, *ele)o+uni)acij%)e u%lu$e,
Iinan%ij%)o 1o%redo-anje, edu)acija i %l.
SERD9 Po%lo-ni in)uba*or u 1o2e*)u je ra%1ola$ao %a !!! +, a *o)o+
!!=. i !"!. $odine dolo je do %+anjenja ra%1olo&i-o$ 1ro%*ora )oji %ada i,no%i o)o
"!! +. U %)lo1u (n)uba*ora %e nala,i i Edu)a*i-ni cen*ar )oji ra%1ola&e %a (T
%alo+, )onBerencij%)o+ %alo+, u2ionico+ i 3olo+ )oji +o&e 1ri+i*i cca. "!! ljudi.
Na 1roje)*u je 1ored 1roje)* +enad&era an$a&o-an i Binan%ij%)i a%i%*en*.
U)u1na -rijedno%* 1roje)*a je ".#.0.4"" 8/, od 2e$a je i, Bonda SERD9
i,d-ojeno ..=!,.0 8/. Par*neri u 1roje)*u %u Ured ,a %aradnju %a 7al)ano+
X1an%)e -lade @==.!"=,0 8/A, '1*ina 7arcelona @"#.==4,.. 8/A i 7arcelona
9c*i-a @06.45.,= 8/A.
ZAKLJUAK
Ne+a %u+nje da %u /SP i 1redu,e*nici ,na2ajna 1olu$a e)ono+%)o$ ra,-oja
7i:. 'd re$i%*ro-ani3 1redu,ea, o-a $ru1acija 2ini 2a) ==,6 O. Sada U+ali bi,ni%i[
o%*-aruju o)o ;# u)u1no$ 1ro+e*a i o)o 4!O bru*o doda*e -rijedno%*i. '-aj %e)*or je
u 1re*3odni+ $odina+a 1onudio naj-ie no-i3 radni3 +je%*a i dana% an$a&uje ;#
%-i3 ,a1o%leni3 u 1ri-redi. Naj-ei 1roble+i /SP %u nedo%*a*a) Binan%ij%)i3
""
NNN.%erda.ba
"=
%red%*a-a i ,a)on%)e re$ula*i-e, nedo%*a*a) radni)a od$o-arajui3 )-aliBi)acija,
neu%)laGeno%* 1o%lo-anja %a ,a3*je-i+a %*andarda )-ali*e*a i nedo-oljna
inBor+i%ano%* o *r&i*i+a i *e3nolo$ija+a. 'be,bjeGi-anje Binan%ij%)i3 %red%*a-a
1re%*a-lja jedan od $la-ni3 1roble+a %e)*ora /SP, jer je )redi*iranje u 7i: *e)o i
%)u1o. ( 1ored %-e$a o-o$a, /SP 2ine *e+elj ra,-oja no-i3 1o%lo-ni3 ideja. 'na %e
+oraju 1o%+a*ra*i )ao $la-ni 1o)re*a2i ino-acija, ,a1olja-anja, )ao i %ocijalne i
lo)alne in*e$racije u E-ro1i. (, *o$ ra,lo$a, *rebalo bi, 1o u$ledu na E-ro1u, )reira*i
najbolje +o$ue o)ru&enje ,a 1o*rebe +alo$ bi,ni%a i 1redu,e*ni*-a.
Dobri 1ri+jeri i, %u%jed%*-a @:r-a*%)a, Slo-enijaA %u 1o)a,ali da %e 1odr)o+
in%*i*ucija -la%*i +o&e ,na*no 1obolja*i rad i o%ni-anje 1o%lo-ni3 in)uba*ora.
'%ni-anje no-i3 in)uba*ora *reba radi*i %a+o u %lu2aju da je ja%no deBini%ano
2iji je *o in*ere% i da je obe,bijeGeno @+a*erijalno, )adro-%)i i Bina%ij%)iA da *aj
in)uba*or Bun)cionie. U 1rinci1u %e ne 1re1oru2uje o%ni-anje in)uba*ora a)o %e ,a
)ori*enje 1ro%*ora *reba 1laa*i na)nada ili je 1red-iGeni 1eriod rada +anji od "!
$odina. Prili)o+ o%ni-anja %e ne +o&e 1ola,i*i od 1re*1o%*a-)e da e in)uba*or bi*i
Binan%ij%)i %a+oodr&i- *o ,na2i da o%ni-a2 +ora una1rijed deBini%a*i na2in
obe,bjeGenja nedo%*ajui3 Binan%ij%)i3 %red%*a-a. (n)uba*or *reba bi*i dobro
inBra%*ru)*urno o1re+ljen @%*ruja, -oda, *eleBon, in*erne*, ,ajedni2)a %e)re*arica,
rece1cija, %ala ,a %a%*an)e, dobro je a)o i+a 1ro%*or ,a neBor+alne %u%re*e )ori%ni)a
in)uba*ora i o%*ali3A.
Prije+ )ori%ni)a *reba -ri*i i%)lju2i-o na o%no-u )-ali*e*a 1o%lo-ne ideje i
)-ali*e*a 1redu,e*ni)a @dobro anali,ira*i *a )o 3oe da radi i ,na li *o radi*iA. Veli)i
broj neu%1jeli3 1odu3-a*a daje lou %li)u o in)uba*oru.
Dobar 1ri+jer i, 1ra)%e je da %e )od 1rije+a u in)uba*or u-ede oba-e,an
*renin$ o 1redu,e*ni*-u C %*icanje o%no-ni3 ,nanja. Na)nada +ora bi*i ni%)a u
odno%u na )o+ercijalnu cijenu i 1o%*e1eno ra%*i. Vrije+e bora-)a u in)uba*oru ne bi
*rebalo bi*i )rae od # $odine ,a u%lu&ne i 0 $odina ,a 1roi,-odne djela*no%*i
LITERATURA
\"] Danilo-ic <r)o-ic <., >e$arac 9., 7i,ni% in)uba*ori H Prirucni), 7eo$rad, !!#.,
%*r.45.
\] Do%*i /., /enad&+en* +ali3 i %rednji3 1redu,ea, Saraje-o, !!.
!
\#] ^u)i P., (+1era*i- 1ro+ena )ao u%lo- %*abili,acije i ra,-oja, )ri*i)a %*ra*e$ije
)ra*)o$ ro)a, Tran,icija i 1ri-redni ra,-oj C )ra*)oro2ni i du$oro2ni a%1e)*i,
E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u 7eo$radu, "==6.
\.] Le)o-i V., Si+a)o-i Lj., E)ono+%)a Bilo,oBija i 1oli*i)a, E)ono+%)i Ba)ul*e*
Uni-er,i*e*a u 8ra$uje-cu !!!.
\0] /arin)o-i R., (li /., Ro%i (., (n%*i*ucionalna reenja i *ran,icioni 1roce%i u
Srbiji, E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u 8ra$uje-cu, !!".
\4] /a)%i+o-i Lj., Tran%Bor+acija dru*-eni3 1redu,ea H %-ojin%)i a%1e)*i,
E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u 8ra$uje-cu, !!.
\5] Ro%i (., (n%*i*ucionalne 1ro+ene )ao de*er+inan*a 1ri-redno$ ra,-oja,
E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u 8ra$uje-cu, !!#.
\6] Ro%i (., /arin)o-i R., (li /., S*ra*e$ija ra,-oja i %*ru)*urne 1ro+ene 1ri-rede
Srbije u u%lo-i+a *ran,icije, E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u 8ra$uje-cu,
E)ono+%)i Ba)ul*e* Uni-er,i*e*a u Niu, !!".
\=] Ru%*a+ Lal)a)a, 7e%* Prac*ice% in 7u%ine%% (ncuba*ionE Le%%on% @Pe* *o beA
Learn*, H do)u+en* 1re,en*o-an na bel$ij%)oj )oneBerenciji o bi,ni% cen*ri+a, 7ri%el,
E-ro1%)a 8o+i%ija, En*er1ri%e D<., no-e+bar !!".
\"!] S+all 7u%%ine%% 9c* Bor Euro1e, 3**1E;;ec.euro1e.eu;en*er1ri%e;1olicie%;
%+e;%+allHbu%ine%%Hac*;
\""] Ve%elino-i P., U*icaj in%*i*ucionalni3 reenja na ra,-ojne *o)o-e nacionalne
e)ono+ije, Radni2)a *a+1a, 7eo$rad, !!#.
\"] S*ra*e$ija ra,-oja 1o%lo-ni3 in)uba*ora u 7(:.
\"] E)ono+i%* C 2a%o1i% ,a 1o%lo-ne ljude, 7eo$rad.
"